Władysław St. 
Reymont 


Rok 1794 
Nil desperandum 


Powieść historyczna 
I 


Grabowski dwór Zarębów jeszcze spał. 

Atoli z czeladnej buchały światła i przenikliwe śpiewania. Niska ogromna izba, zakopcona 
do czarności, tonęła w złocistych brzaskach; na kominie buzował się tęgi ogień, świerkowe 
łupy trzaskały wesoło iskrami aż na półkolistą ławę, pełną prządek, lnianych kądzieli i warkotu 
wrzecion. 

Jejmościanka Bisia, w białym czepeczku z niebieskimi szlarkami, w rogowych okularach 
na grubym nosie, ledwie wydająca się z głębokiego fotelu, ciągnęła rozgęganym głosem litanię 
do Matki Boskiej, piskliwy zaś chór dziewczyn powtarzał sennie co chwila: 

– „Módl się za nami!” 
Jakieś dziecko kwiliło w sąsiedniej stancji, przeciągle ziewały psy, pozwijane w kłębki 
przed ogniem, i raz po raz buczały wrzeciona wijące się po podłodze. 

– Franka, nitka ci puchnie – ostrzegała jejmościanka nie przestając śpiewania. 
Parob ze łbem rozczochranym, w kożuchu i boso, zwalił naręcze drzewa pod komin i przysiadł 
na ceglanym trzonie. Litania wlokła się długo i matyjaśnie niby piaszczysta droga w 
upalne przypołudnie, ogieniaszek przejmował lubością, do tego muchy tak sennie brzęczały w 
bylicach pozawieszanych u pułapu, że śpik morzył i tu, i owdzie któraś z prządek utonęła nosem 
w kądzieli. 

– Cóżeśta robiły w nocy, że teraz wozita żydów? – podniósł się groźny głos. 
Parob zarechotał, skarcone bystrzej zakręciły wrzecionami, a stara Maciejka, kucharka 
ludzka, heród baba i dokucznica, zaszeptała kąśliwie: 

– Miesiączek wschodzi o północku, to każda by rada napatrzyć mu się do syta... 
Jejmościanka spojrzała surowo, lecz miasto zgromić powiedziała: 
– Skocz no która zobaczyć, czy starszy panicz już wstał. niech Wikta leci– zdecydowała, 
bo kilka na raz zerwało się od kadzieli. 
– Każdej pachną miody – syknęła Maciejka. – Nie dla psa kiełbasa 
Wikta z jakąś szczególną miną meldowała, jako w pokoju panicza jeszcze cicho. 
– Dobrześ aby słuchała? – indagowała jejmościanka, nie bardzo upewniona. 
– Ona żołnierzów to na dziesiątej wsi poczuje. 
– Przypuść dechu, Małgoś. Śpiewasz jak z łaski, nie oszukuj Pana Boga – fuknęła. jejmość, 
srogo patrząc spod okularów. – Zydor, nie drzem, leniu, a śpiewaj. 
Parob beknął, aż kury gdzieś zagdakały i prządki zaczęły chichotać. 

– Z ciebie kapelista kieby z koziego ogona trębacz – wyrokowała Maciejka. 
– Tyle wam o tym wiedzieć co starej warząchwi o kościele – odciął się Zydor. 
– Cicho! „Naczynie dziwnego nabożeństwa” – śpiewała jejmościanka. 
– „Módl się za nami!” 
Sroka frunęła znad belki, próbując łapać dziobem warczące wrzeciona, po niej zjawiła się 
ruda wiewiórka i chycnąwszy na ramię jejmościanki pilnie wycierała pyszczek o jej czepeczek, 
a za tymi wsunęła się oswojona wydra, przypełzła tanecznymi ruchami do kolan i dostawszy 
pieszczotliwe pogłaskanie skoczyła na któregoś z psów i wśród straszliwych skomleń, 
skowytów i śmiechów wyjechała na nim do sieni. 

A że świt już był właśnie zabielał szyby jakoby szronem, jejmościanka Bisia zdawszy dozór 
Maciejce podreptała w głąb domu z wiewiórką na ramieniu. 

Dwór był obszerny, pełen przybudówek i zakamarków; na korytarzykach i w ogromnych 
stancjach pachniało lawendą i słały się jeszcze grube mroki, posuwała się więc po omacku, 
akuratnie jednak znajdując przeróżne drzwi, aby dyskretnie zapukać, to rzucić dzień dobry, 
gdzie zaś i zagderać na śpiochów lub komuś rzec, jako kapucyn pokazuje na pogodę. Po drodze 
skrzyczała kredencerza, niezgorzej też oberwał psiarczyk na ganku i odbywszy z kucharzem 
konferencję względem dzisiejszego obiadu, zajrzała do pokoju panny stołowej. 

4 



Rozburzona pościółka jeszcze grzała, lecz panny nie było. Zmarszczyła się groźnie. 

– Ona się doigra tymi amorami! A niechby się wypadkiem dowiedział pan miecznik! Jezus 
Maria! – aż ręce podniosła. – A przekładałam, a suplikowałam jak kogo poczciwego! – szeptała, 
jakby się już submitując miecznikowi, wlokąc się ciężko na piętro do drzwi narożnej 
komnaty, gdzie kwaterował Sewer. Z bijącym sercem nasłuchiwała, uczyniła w powietrzu 
znak krzyża, odeszła na palcach, aby nie zbudzić ulubieńca, którego kochała nade wszystko. 
– Niech sobie wypocznie dzieciątko! – westchnęła tkliwie, schodząc do apteczki wydawać 
przyprawy kuchcie, już czekającemu przy drzwiach zamczystych. 

Tymczasem Sewer już od dość dawna siedział pod stajnią i kurzył lulkę. 

Pietrek przyświecał latarnią, Maciuś zaś konie uwiązane do bariery pucował z nabożeństwem 
i prężąc się raz po raz, i podnosząc do czoła rękę ze zgrzebłem, istne cuda powiadał o 
swoich ogierach. 

Poranek był wczesny, spowinięty jeszcze mrokami, chłodny i cichy; po łęgach leżały szarawe 
kożuchy mgieł, lasy po wzgórzach ciągnęły się pogarbionymi zarysami ciemności, z 
nieprzejrzanych pól wytryskały drzewa podobne zakrzepłym czarnym dymom; natomiast niebo 
na wschodniej stronie wzdymało się jakoby szklane, zaciągnięte seledynem, smugami fioletów 
i żarzącymi się łunami nadchodzącego słońca. 

Na majdanie powstawał znaczny ruch, kręcili się ludzie, noszono zieloną paszę do rannych 
udojów, skrzypiały studzienne żurawie i wierzeje gumien, gdzieś z drogi huczał potężny bas 
ekonoma: – Wychodź! Wychodź! – Turkotał młyn na strudze jeszcze niedojrzanej, od wsi 
zalatywały dymy i głosy. 

– Dopraszam się pana porucznika, konie okuć? 
– Okuj, ruszamy jutro o świtaniu. Żal ci odjeżdżać, co? 
– I! – sprężył się w całym ogromie, pokazując w twarzy jakowąś wzgardę. – Melduję pokornie, 
jako rad bym we świat choćby w tej minucie... 
– Tak ci pilno, a powiadali, że się masz do Wikty ze dworu. – Gwizdnął na psy. Cała sfora 
gończych, wypuszczona z psiarni, przypadła z radosnym skowytem. 
– Na rasztaku to każda kiecka dobra – wyrzekł zaplatając grzywy ogierom. – Jak tam na 
wojaczce jest, to jest, a wolę niźli przy pługu z bydlęciem pod ekonomskim boćkiem wyciągać 
gnaty. Wziąłem to na rozum i uważam... 
– Byleś przy tym uważaniu nie oberwał po grzbiecie od namiestnika. 
– Pokornie melduję, jako nam grozi, że niech powrócim z żołnierki, to nas zaprze do wołów 
i kijem wytrzęsie z nas wojackie fanaberie! Jakże to może być, kiej my som żołnierze i 
swój honor mamy? 
Lęk mu patrzał z oczu. 

– Kto w służbie Rzeczypospolitej stanie, ten wolny jest – mówiłem ci. 
Maciuś, pochylając mu się do ręki, zaszeptał w sekrecie: 
– Po naszych wsiach siła parobków doprasza się iść w kantonisty. Wydały się z tym głupie 
przed ekonomem i wzięły srogie baty, a namiestnik zapowiedział, że niech się kto ruszy z 
domu, znajdzie go i każe zatłuc... W sam raz by pasowały do naszej baterii: same wybrane 
chłopy... Dzisiaj w nocy znowu przychodzili wysłańce do Kacpra jaże spod Lublina względem 
wolności pytać, czy to prawda. 
– Prawda. Który dobrowolnie zaciągnie się w szeregi, temu na wiek wieków będzie dana 
wolność i ziemia. Mówiłem ci już tyle razy. 
– To niby będzie, jak teraz we Wronkach albo w Siemiatyczach! 
– I jak będzie, da Bóg, w całej Rzeczypospolitej. 
– Wedle rozkazu! – sprężył się, lecz nie odszedł. 
– Co masz na języku? 
– To niby, na ten przykład, ten półwłóczek, co go tatuś obrabiali... 
– Będzie twój! 
5 



Maciusiowi łuna radości zaświeciła w oczach, cofnął się jednak w przepisany sposób i dalej 
zapalczywie chędożył konie, ale raz po raz leciała mu gruba łza po tłustych, pucołowatych 
policzkach... 

Sewer otoczony psami ruszył ku domowi. 

Dzień już się stawał, mgły poruszyły się z legowisk i siwą, rzadką przędzą osnuwały świat 
niby dymami, że widniały jeno ciemne sylwetki drzew i budynków. Rzędy wołów ciągnęły z 
pługami na rolę, ryki krów wypędzanych na paszę rozdzierały powietrze, a gdzieś w mgłach 
podnosiły się beki owiec i krótkie naszczekiwania psów owczarskich. 

Szedł wolno, gdyż co chwila ktoś go witał pokornie, ktoś całował w rękaw, ktoś podejmował 
pod kolana, miał bowiem uważanie i miłość chłopstwa. Patrzyli w niego jak w obraz 
święty, wszystkie dworki kochały się w nim na zabój, a parobcy poszliby na kraj świata na 
każde jego skinienie. Nieskory do poufałości ni roztkliwiań, surowy nawet i wymagający, 
lecz nie czynić krzywdy miał sobie za powinność – a o tym wiedziały te rzesze żyjące w 
ustawicznym trudzie, strachu i niedoli, więc płonące wdzięcznością spojrzenia leciały mu do 
nóg. A przy tym najprzeróżniejsze gadki krążyły o nim w całym państwie grabowskim, fantastyczne 
bajdy o wojennych przewagach, o samego króla jegomości wielkim uważaniu, to radośnie 
szeptane wieści o odmianie poddaństwa za jego przyczyną, że modlono się gorąco na 
jego intencję, był im jedyną wiarą w jakieś zbawcze jutro. A jemu, patrząc na rozradowane 
twarze i wierne oczy, snuły się marzenia o powszechnej szczęśliwości i przymnożeniu obywatelów 
i obrońców Rzeczypospolitej. Czułością sycony uśmiech miał dla każdego z pejzanów, 
zaś kobietom i słowa dobrotliwe troskające się o ich dzieci, gospodarki i frasunki. Szedł 
coraz wolniej, przejęty radością miłowań, radością powziętych nadziei i radością tego dnia 
wrześniowego. Słońce wyniosło się już było spoza borów i czerwone brzaski zasypały wszystek 
świat, ptaki podniosły wrzask, jaskółki wzięły swój lot miotający, a od pól, jeszcze potrząśniętych 
mgłami, zanosiły się porykiwania i śpiewy. Chłodnawy wietrzyk spłynął na jego 
rozpaloną twarz i rosistym deszczem otrzęsły się drzewa, i słońce zajrzało w oczy. 

– Do jutra tylko – pomyślał – a potem może już nigdy nie spłyną moje oczy na te lube 
miejsca, może już nigdy... 
Wzdrygnął się, jakieś zjawione nagle myśli przesłoniły te wdzięczne stafaże i omroczyły 
mu duszę niepokojem. Nawrócił spiesznie ku dworowi. 
Ogromna brama, zawsze na rozcież otwarta, prowadziła na wielki dziedziniec, porośnięty 
trawą i obsadzony rzędem smukłych, włoskich topoli, zaś z pośrodka zielonego kobierca tryskała 
w niebo kępa białych bzów niesłychanej wysokości – dwór stał naprzeciw, na niewielkim 
wzniesieniu, miał ganek na sześciu pękatych słupach, dźwigających wysuniętą facjatę, 
ściany niskie, bielone, gęsto pocięte oknami, a łamane dachy spiętrzone niby góra porosła 
mchem i łatami nowych gontów; z boków wyciągały się długie oficyny, ledwie dojrzane 
przez rosochate gałęzie lip rosnących pod oknami; w jednej mieściły się kuchnie i czeladnie, a 
druga była przeznaczona dla rezydentów i gości; tam na czas choroby kwaterował Kacper. 
Srodze obszarpany ganek wiódł do olbrzymiej, mrocznej sieni, zarzuconej najrozmaitszymi 
rupieciami. 

Stare poślepłe psiska rzuciły się ze skomleniem do Sewera, równocześnie skrzypnęły jakieś 
drzwi i zafurczała spódnica, lecz nim zdołał coś dojrzeć, przepadła. Wyjrzał drugimi 
drzwiami na ogród: chwiały się jeszcze trącone gałęzie jabłoni, ale już nikogo nie było. 

– Bon dziur, mości dziejski! – zawołał na niego z pierwszej stancji! na prawo ojciec Hiacynt, 
reformat, kapelan i odwieczny rezydent Zarębów. Właśnie był pod oknem przebierał 
rydze dopiero co przyniesione, gatunkując je z nabożeństwem. Kamienne gary stały dokoła 
niego. 
– In saecula saeculorum. Amen! Powiadam ci, wybrane z wybranych. Obacz i tknij nosem, 
a zmówisz dziękczynny paciorek. Jejmościanka Bisia będzie w siódmym niebie, ani się spodziewa 
takiej siurpryzy! Hę! Hę! – śmiał się, aż trzęsła mu się ogromna, blada twarz, wsparta 
6 



na trzech kondygnacjach podbródków, i drygał brzuch zwisły na kolana. Brwi miał niby krzaki 
ośnieżone, nochal na podobieństwo trąby, wargi zaciśnięte, wyłupiaste, niebieskie oczy i 
łysą głowę, zwieńczoną tonsurą zaledwie dojrzaną nad karkiem sfałdowanym w grube kiełbasy. 
Mówił reformackim obyczajem przez nos, niemiłosiernie szpikując łaciną, znał się arte na 
winach i miody sycił jak nikt drugi. Niemałej też zażywał powagi jako mówca i człowiek 
oświecony. 

– Weź no z kafla tabaki i zażyj – ozwał się znowu – już zaprawiona kropelkami, ditto jak 
kupowana od Srajkoziny w Warszawie. – Bartok, mucu jeden, stołek dla porucznika. – 
Spieszcie się tam ze sieciami – huknął do sąsiedniej stancji. – Szczupale tak się wczoraj 
grzecznie rzucały pod młynem, że musimy załowić. Cóż, dzionek śliczności? Pachnie jakby 
zieleniaczkiem. Spojrzyj, waść, na półki, jaki to sortymencik gąsiorków na śliweczkach! Hę, 
hę, hę! Ciągną sobie okowitkę, ciągną... 
– Czy to u ojca była jakaś dworka przed chwilą? 
– Ex fructibus eorum cognoscetis eos! – rzucił z przekąsem i schmurniał, żarliwie przesypując 
solą rydze i ugniatając je pięścią. 
Naraz w głębi domu zerwała się wrzaskliwa fanfara trombonistów. 

– Ten cymbał już się egzercyruje! – jęknął ojciec Hiacynt. – Panie Trzaska, bo waści trąby 
potrzaskam, jeśli nie poniechasz! – zakrzyczał. 
– Snadź ćwiczy się w niedzielnym nabożeństwie. 
– A niech go, mości dziejski, diabli suplikują na swoje nieszpory. Mnie już wątroba puchnie 
od takiej muzyki. Tyle godnych funkcji na świecie dla poczciwego człowieka, a ten farmazon 
zabawia się trąbieniem... Nie uważam, żeby trąbienia dodawały lustru nabożeństwom 
albo szczególnie smakowały Panu Bogu, ale pan miecznik lubuje się w tych rzępołach i niemałe 
na nich ponosi ekspensa, de gustibus! – skarżył się, gdyż serdecznie nie cierpiał Trzaski, 
dyrektora dzieci, a także i pierwszego nad kapelą dworską, z którym wciąż darł koty o polityczne 
opinie. 
– Więc już wyruszasz jutro? 
– Wyjazd zdeterminowany; pojadę pożegnać się ze stryjem. 
– Jakże ojciec względem wyjazdu, nie przeciw? 
– Mną rządzi powinność względem ojczyzny – odparł hardo. 
– Dixi et animam salvavi! – zamruczał ironicznie, czym dotknięty Sewer wyszedł bez słowa 
na drugą stronę sieni, do Kacpra. 
Stancyjka była niewielka, uboga w sprzęty, ale ochędożnie utrzymana i pachnąca medykamentami. 
Kacper leżał na stosie poduszek, z dziwnie rozjaśnioną twarzą, oczy miał radosne 
i rumieniec na wynędzniałych jagodach, na głowie bielił mu się czysty bandaż. Jakieś kwiatuszki 
tkwiły zatknięte za wiszącą na ścianie szablą. 

– Jakże się masz? Nie ruszaj się – usiadł przy nim na łóżku. 
– Pokornie melduję, jako próbowałem marszu, ale we łbie mi się jeszcze kręci. 
– Ba, po takim nadłupaniu cud, że go nosisz jeszcze na karku. 
– Ale mój adwersarz już ziemię gryzie – wtrącił z przechwałką. 
– Miałem pocztę i jutro ruszam do Warszawy. Termin wybuchu przesunięto na listopad, to 
mnie bardzo niepokoi. 
– Co się odwlecze, to nie uciecze – szepnął Kacper spozierając na kwiatki. 
– Sposobne okazje nie powtarzają się. Ty się kuruj, byś jak najrychlej podążył za mną. 
– Rad bym ruszać chociażby w tej minucie. 
– Nie łżyj, bracie – rzucił ze śmiechem – bo rad byś tu wiekować. Wszak ci dogadzają jak 
ksiądz Gierce, kwiatuszki nawet, widzę, przynoszą... 
Chory spłonął jak panna, podnosząc nieśmiało przetrwożone oczy. 

– Wysoko mierzysz, ale nie w tym tenor rzeczy, a jeno, by jęzory dworek nie dosięgły pana 
miecznika, bo ci tu nie stanę w obronie. Dosia ci sprzyja? – spytał otwarcie. 
7 



Kacper, miasto odpowiedzi, przywarł do jego ręki gorącymi wargami. 

– Daleką macie drogę do mety! I nie wybrana to pora na amory, bo wiesz, co przed nami! 
A kto w sprawie, temu za matkę, rodzica i bogdankę powinność bóstwem jedynym. Twardy 
jest zakon polskiego harcerza wolności, w srogości niezbłagany, bez folgi i aż do ostatniego 
tchu. To ci wspominani, zapamiętaj. 
– Uważam, panie poruczniku! – oczy mu zamigotały niby niezgłębiona toń. 
Ale Sewer odstąpił od tej materii, a pouczywszy go względem parobków, o jakich Maciuś 
wspominał, poszedł z wizytacją do rotmistrza Nałęcza, najstarszego z grabowskich rezydentów, 
który kwaterował od ogrodu w dwóch stancjach. 

Rotmistrz siedział był właśnie w białym pudermantlu przed gotowalnią. Drągal w barwie 
Zarębów, z grzebieniem za uchem, naciągał mu ogromną, siwą perukę na łysą głowę. Jakieś 
chłopię czyściło pod piecem długą szpadę. 

– Panu rotmistrzowi pokorne moje służby. Jakże tam zdrowie? 
– Dobrze, ale imaginuj sobie, język mam obłożony! Feralny to prognostyk, a że pyrmoncka 
woda mi wyszła i zabrakło czopków, tandem casus gotowy! Upominałem cię, asinusie, 
żeby mi pukle nie wiewały się niby żydowskie pejsy! – huknął na struchlałego fryzjera. – 
Widzę, jako znowu chcesz batów! A harcap zapleć twardo! Teraz mnie ogól i fora za drzwi. 
Będziemy mieli dzisiaj gości na obiedzie. 
– Któż łaskaw na Grabów? 
– Starosta mszczonowski, Prażmowski, z żoną i porucznikiem Kawalerii Narodowej, 
Rymkiewiczem. Mniemam, jako to względem Maryni... 
– Kiedy ojciec zdeterminował wydać ją za Pstrokońskiego. Czy starościna zawsze taka 
śliczna paryska kukła? 
– Jakby zestąpiła z kopersztychu, przedni marcepan. Bydlę! – zaryczał naraz, chlaśnięty 
brzytwą. Fryzjer przezornie uskoczył na stronę. – Od jutra pójdziesz do gnoju: świnie ci smalić 
i skrobać, a nie osoby! – burczał zalepiając cięcie papierkiem. – Pucuj, Jasiu, gardę aż do 
suchego lustru! – Zwrócił się do pacholika. – No, rżnij dalej, asinusie jeden! – warknął nastawiając 
policzki. 
– Więc ta peruka, fiołkowy fraczek, atłasowe kiuloty z lampasami, westa ze złotej lamy, 
żaboty, wstęgi, ordery, wszystko to na cnotę starościny wymierzone! Doigra się jeszcze rotmistrz 
tymi amorami. Starostę znam zazdrośnikiem, niczym tygrys! – podkpiwał z czułością, 
czym ubłożony starzec aż sapał z kontentacji, bzdyczył się i trzaskał rękami po lędźwiach. 
– Ma on do mnie zastarzały rankor jeszcze z czasów, kiedyśmy wraz z wojewodzicem Gozdzkim 
deboszowali o jakąś cacaną warsztatniczkę w Lublinie. 
– Rotmistrz znał wojewodzica? Powiadają o nim historie nie do wiary. 
– Byłem z nim w szczerej komitywie przez długie lata, mam jego konterfekt na kości, kufer 
listów i ze dwie kopy szczególnych historii mógłbym ci opowiedzieć. Pierwszy to był kawaler 
w Polsce i może już ostatni. Czymże przy nim ten wasz uwielbiany książę Pepi albo 
Kazimierz Sapieha, albo Rzewuski? Wałachy biorące pozór ogierów! Jeden tylko kasztelan 
Poniatowski, ojciec króla jegomości, mógł się z nim równać w tym i owym, ale nie przewyższał, 
Wojewodzica wielbił cały świat, na królewskich dworach był persona grata. Wiele on 
kobiet zbałamucił, wielu znacznych mężów wyzwał na rękę i zabił, wiele beczek wypił, wiele 
psich figlów napłatał i złota posiał, tego by i na milowym regestrze nie zakonotował. A teraz 
gdzieś pod Przemyślem, słyszę, pacierze klepie na ciepłym przypiecku. Sic transit gloria 
mundi. A ja, nie chwalący się, jeszcze do wszystkiego, i owszem – śmiał się powstając i rzuciwszy 
liberyjnemu pudermantel, prezentował się chełpliwie w całej postaci wielce foremnej. 
Dziad był prawie stuletni, ale prosty jeszcze, sprężysty i krzepki, o twarzy suchej, cale urodziwej, 
i bławatkowych, wielkich oczach. Swojego czasu rotmistrz chorągwi pancernej na 
dworze Augusta III; słynny bibosz, kostera i swywolnik; pierwszy gracz w szable i pierwszy 
gardziel w Rzeczypospolitej. Zasię mimo lat późnych jeszcze rączy do kielicha, burdy i strze8 



listych duserów byle gładkiemu liczku. Łączyły go z Zarębami jakieś dalekie powinowactwa, 
więc jak był przyjechał z wizytacją przed trzydziestu laty, tak i pozostał. Podobał sobie w 
Grabowie, a że spore sumy pożyczył miecznikowi i zawsze rad wygadzał potrzebującym, 
byle na pewną ewikcję i dobry procent, że przy tym miał dworne maniery, znaczną edukację, 
dowcip przedni i koligacje z najpierwszymi domami, dom Zarębów traktował go za swojego. 
Miał opinię wolterianina i farmazona, bo rad przy okazji dworował sobie z księży i prawił 
krotochwile o cudach; puszczano mu to płazem ze względu na wiek i nielitościwe drwiny, 
jakimi umiał ośmieszać swoich adwersarzów. On to nagi, w bachusowy jeno wieniec przystrojony, 
jeździł po Lublinie w motii z Granowskim, na ogromnej beczce piwa. Nie lubił jednak 
o tym wspominać. 

– Cóż to dzisiaj? piątek – zawołał naraz, przeglądając się w zwierciedle. – Trzeba się przybrać 
w odpowiedni kolor, coś postnego, exemplum szczupak z szafranem. 
– Dzisiaj będą karasie w śmietanie, zwierzyła mi pod sekretem ciotka Bisia – podsunął 
Sewer, biorąc niemałą uciechę z jego zafrasowanej twarzy. 
– Patrz no, to znowu zmienia maść... karasie w śmietanie – zamedytował się trzaskając raz 
po raz palcami. – Hm, trudny wybór. Adam, frak w piusowe prążki na dnie słomkowym 
przynieś, a spiesz się, kanalio! Można by i różowy w paski zielone, takaż westa w złoty rzucik 
– zakręcił się niespokojnie. – Adam! 
Sewer wyszedł, bo stary elegant nieraz do samego południa biedził się nad przystrojeniem 
i nie mogąc się zdeterminować, nie pokazywał się na pokojach, zwłaszcza jeśli mieli być goście. 


Zajrzał do sąsiedniej stancji, na kwaterę imć Sulickiego, barszczanina, towarzysza słynnego 
pułkownika Zaręby, którego okrutny Drewicz pojmawszy w niewolę tak storturował, że 
już nie przyszedł do zdrowia i rozum mu się nieco pomieszał, ale ujrzawszy go klęczącym na 
środku izby zawieszonej obrazami, cofnął się i pobiegł w ogród za rybakami ruszającymi 
właśnie na połów pod wodzą ojca Hiacynta. 

Za dworem rozciągał się wirydarz, obwiedziony na włoską modę grabowym szpalerem i 
pocięty w regularne kwatery, wysadzone strzyżonymi bukszpanami; podłużny staw mglił się 
w pośrodku niby oślepłe i poryte zwierciadło, zarosło kępami trzcin i ajerów. W kwaterach 
mdlały ostatnie, przywarzone georginie, smukłe malwy, astry nisko rozpełzłe i przeróżne 
pachnące ziela. 

Ścieżyny, żółtym piaskiem potrząśnięte, wiły się we wdzięczne esy-floresy. Pachniało tam 
miętą i bukszpanem, sroki uwijały się po ścieżkach, a brzegiem stawu czołgała się wydra jejmościanki 
Bisi, lecz dojrzawszy ludzi dźwigających sieci i wiadra, plusnęła w jedno, przewinęła 
się szczupakiem przez drugie i zawiedziona w rachubach skoczyła w gąszcze, a za nią 
ruszyły psy. 

– Wezmą ją – kłopotał się Sewer nasłuchując krótkich naszczekiwań. 
– Wywiedzie je w przeciwną stronę i zjawi się przy rybach – zapewniał ojciec Hiacynt. 
Za wirydarzem pogrążyli się w dzikie ostępy wybujałych drzew, gęstwin i moczarów. 
Słońce wyzłacało tylko czuby olbrzymów, dołem zaś taiły się jeszcze mroki, chłód i mgły, 
spod których przezierały gdzieniegdzie wody, niby zamglone pawie oczka, w rzęsach zrudziałej 
paproci. Nie było drogi, tylko grząskie przejścia, bagna miejscami zastępowały drogę, 
przegniłe wykroty i niepodobne do przebycia plątaniny chmielów i jeżyn. Jakieś parowy głębokie, 
jakby dna ziemi sięgające, gadały zadyszanym bełkotem rzeczułek, rosły nad nimi 
brzozy niewypowiedzianej piękności, niebotyczne, w biel zatulone i pokryte drżącym szmerem 
żółknących listków. Miejscami dąb prawieczny, podarty piorunami, dźwigał się na potężnych 
korzeniach niby bóstwo ogromów, samotności i trwania. Były miejsca, gdzie przez 
zwarte konary siał się tylko bladawy pył dnia jakby przez witraże prastarych katedr. Zasię 
znów rozdzierały się nagle zielone ściany i oczy brały lot nad niskie, podmokłe łąki, pokryte 
wiszarem. To świerki okryte zielonymi skrzydłami gałęzi bodły hardo niebo gotyckimi wie


9 



żami. Grube na podziw sokory, pokracznie pogarbione, przeglądały się zalotnie w srebrzystych, 
zadumanych wodach. Modrzewie w złotawych przyodziewkach jesieni chwiały się rytmicznie, 
niby tanecznice nie mogące ustać na miejscu. Na wzgórkach zasiadły sosny szemrzące 
sennie, otoczone ciżbą żałobnych jałowców. 

– Diabli z takimi wertepami – niecierpliwił się Sewer. 
– Kiedy pan miecznik nie pozwala ruszyć siekierą, żeby chociaż przerąbać duchty i spuścić 
wody. Z tych zgniłych fetorów zimnica w domu ciągłym gościem. 
– Tyle tu rzeczy czeka odmiany! – szepnął z goryczą. – Ale, co też się stało z koniczyną 
holenderską, którą przysłałem na wiosnę? 
– Wyrosła ślicznie, sprzątnęli trzy półtoraki, ale pan miecznik zakazał używać. Powiada, 
że konie mogą pozdychać od takich zagranicznych specjałów... 
– Każę dzisiaj założyć na noc cugowym i zobaczymy – szepnął z uporem. 
Wynurzyli się wreszcie na jasny świat; szeroka dolina łąk, gęsto poznaczonych stogami 
siana i kępami drzew, ciągnęła się niedojrzanym pasem, zaś tuż pod parkiem wlokła się rzeka, 
porozlewana w zatoki, jeziorka i moczary, zarośnięte trzciną wody płynęły leniwo, skrząc się 
w słońcu drobniuchną łuską. Ostry zapach bagna zawiercił w nozdrzach. Stado cyranek zerwało 
się z sitowi, huknął strzał i dwie okręciły się w miejscu, i spadały ciężko. Ojciec Hiacynt 
zagwizdał szczególnie, coś chlusnęło w szuwary, a po chwili wysunęła się wydra z kaczkami 
w zębach. 

– A co, nie mówiłem, że się znajdzie! – wołał tryumfująco. – Mądra Basia, dobra Basia, 
poczciwa Basia! – klepał ją pieszczotliwie po grubym karku. – Zaciągniemy pod wodę, w 
dołach zdarzają się godne sztuki. Chcesz z nami? 
– Pójdę stroną, może jeszcze co ustrzelę. Nabijał długą ptaszniczkę, wydra wiła mu się 
koło nóg w nieustannych, wężowych skrętach, ale na próby głaskania szczerzyła drobne, haczykowate 
zęby i groźnie mruczała. 
Płaskie, długie łodzie spłynęły cicho na rzekę, sieć opadła znacząc się tylko na gładzi półkolem 
pływaków, ciągnęli się pod wodę długimi drągami z wolna i ciężko, gdyż dno było 
grząskie i zarośnięte. 

– Sewer! – wołał za nim jakiś głos niedaleki. Odwrócił się spiesznie, z gąszczów wynurzyła 
się Marynia. 
– Ledwiem zgoniła pana brata – szeptała srodze zadyszana. 
– Ksiądz tak popędzał, chce jeszcze przed śniadaniem nałowić ryb. 
– To pójdźmy nad stawy, Baśka, precz! – broniła się pieszczotom wydry. 
Ruszyli pod parkiem ku młynowi, którego omączone dachy znaczyły się spośród olbrzymich 
drzew; stawy leżały nieco niżej, porzucone w łąkach niby szyby grające w słońcu, wełnista 
kurzawa mgieł dymiła się z nich tu i owdzie sinymi pióropuszami. 

– Ciotka Bisia pewna, że pan brat jeszcze śpi. 
– Pan brat wstał przed słońcem – przedrzeźniał jej ton ceremonialny. – Ale, że pani siostra 
tak swobodnie buja po świecie, no, no... 
– Bo chciałam brata o coś prosić – podjęła nieśmiało 
– Ależ, siostrzyczko, rad bym ci przecież nieba przychylił. 
– To powiedz mi prawdę o Izie – następowała wielce rezolutnie. 
– O pani szambelanowej nie mam nic do powiedzenia. 
– Mnie jej tak strasznie żal – ciągnęła nieulękle – pono taka nieszczęśliwa... Wuj pisał do 
mamy... Pono szambelan taki niegodziwy tyran... 
– Może, ale ona nie warta twojego współczucia. 
– Więc sobie wyobrażałam, jako przez te okoliczności bardziej się udręczasz... 
– Nie imaginuj sobie Bóg wie czego – strzelił do czajki, ale chybił. – Nie mówmy o tym, 
siostrzyczko. Powiadaj mi o sobie. 
– Będziesz dzisiaj u stryja? 
10 



– Pojadę po obiedzie, muszę się przywitać i pożegnać, 
– Może tam jeszcze zastaniesz „sierotkę”. 
– Ceśka Kobierzycka! Dawno jej nie widziałem, musiała już dorosnąć. 
– I wyrosła na prawdziwe cudło! Mama ją; zaprosiła do nas, że to nie bardzo przystoi pannie 
w kawalerskim domu pozostawać. 
– Toć stryjowi pod ośmdziesiąt, ładny kawaler. 
– Zarówno nie przystoi – rzekła z przeświadczeniem. – I zabawiła wszystkiego może ze 
dwie niedziele. A wielbili ją i ceckali, aż złość brała patrzeć, ale to taki ordynus, że za nic to 
sobie miała, chodziła jak mruk, a rotmistrzowi, który nie szczędził jej galantuomnych duserów, 
powiedziała do oczu, że dryga niby małpa na katarynce! Maniery, co? I potem w nocy 
uciekła do stryja na podjezdku z pastwiska. 
– Musiał ją ojciec zażywać po swojemu albo co? 
– Gdzie zaś! Ojciec za nią przepadał i stawiał za wzór. Takie już czupiradło, woli przestawać 
z pospólstwem, pachnie jej tylko w chałupach... 
– Prawda, że to przed laty rwała się do zabaw cale nieprzystojnych dla jej płci. Sierota, nie 
miał kto hodować i wyrosła na dziczkę. 
– Nie mówię z jakowejś animozji, broń Boże, ale byś wiedział, jak jest, bo pan ojciec ma 
względem niej pewne zamysły... – spojrzała mu bystro w oczy. 
Udał, jako nie rozumie jej słów, uśmiechnął się tylko i rzekł: 

– Nie taki straszny diabeł, jak go księża malują. 
– W sam raz jej u stryja: konie, psy, polowania i kumy, z którymi już pono w kości gra i 
kielichami brząka. Cała okolica mówi o tym. 
– Konterfekt nie nazbyt pochlebny. 
– Spytaj się mamy, to i coś więcej usłyszysz – dodała zajadle. 
– At, obchodzi mnie to tyle co śnieg zeszłoroczny. 
Przystanęli nad stawami, gdzie właśnie ojciec Hiacynt z połami habitu zatkniętymi za pas, 
ubabrany w błocie, wyrzekał przy wyciągniętej sieci nad lichym połowem, klnąc przy tym 
siarczyście rybaków. 

– Maryniu, a rzeknij jejmość pani matce, jako mszę dzisiaj opóźnię, załowimy jeszcze po 
drugiej stronie. Sam przecież widziałem szczupale niby wieprze i całe roje okuniów. Baśka, 
połóż, Baśka! – wrzasnął na wydrę uciekającą z rybą w zębach. 
Nie słuchając więcej jego biadolenia skręcili w sad, ciągnący się od młyna aż do dworskich 
oficyn; sad był rozległy, utrzymany starannie i obficie pokryty owocem; szły nieskończone 
rzędy stożków, pokrytych zarumienionymi jabłkami, to śliwy całe w fioletach i farbach 
sinawych, to grusze zwisające z gałęzi niby ciężkie zausznice. 

A owdzie stały już drzewa w jesiennej przyozdobie barw i złotawe liście spływały bez 
szelestu na przywiędłe, stratowane trawy, niekiedy jabłko biło ciężko o ziemię lub zabrzęczała 
pszczoła. Słońce świeciło blado, powietrze było ciche i przejęte zapachami jabłek, wróble 
goniły się rozkrzyczanymi bandami. 

Napotkali Dosię z fartuchem pełnym nazbieranych owoców. 

– Tylko co miałam was wołać na śniadanie – ozwała się dźwięcznym głosem, białe zęby 
zagrały w pełnych, czerwonych wargach. Rzęsista była w sobie, urodna, biała na twarzy, dyszała 
zdrowiem, mocą i radością. Spłonęła pod badawczym spojrzeniem Sewera i uciekła z 
oczyma. 
– Co dnia ładniejsza – zauważył, gdy się nieco oddalili. 
– Toteż wciąż walą do niej w konkury. 
– A ona coraz polewką szafuje! 
– Jakby czekała na królewicza! Droży się, aż to wszystkich zastanawia. 
– A może jakowaś skryta inklinacja? – wtrącił badająco. 
– Gdzie zaś, kiedy ona rada wyśmieje każdego i przedrzeźni. 
11 



Uspokojony, że nie podejrzewają jej skłonności do Kacpra, zwrócił rozmowę na spodziewanych 
gości, cyrkulując przy tym ostrożnie ku osobie porucznika Rymkiewicza. Marynia 
zdradzała się rumieńcami i pomieszaniem, nie ważąc się jednak na wyznania, więc gdy znaleźli 
się blisko domu, pod zielonym cieniem szpalerów, zagadnął obcesowo: 

– I miałabyś odwagę przeciwić się woli rodzica? 
Raczej klasztor niźli tamten narzucony! – wybuchnęła z mocą niezłomnej determinacji, 
lecz pomiarkowawszy się spojrzała śmiertelnie strwożona. 

Nie stojęć na zdradzie, siostrzyczko, mów ze mną szczerze, nie bój się... 

Przytuliła się do niego z ufnością i cichutko, pod wielkim strachem i wśród łez, spłonień i 

wzdychań wyznawała się ze swoich miłowań i udręk serdecznych. 

– Pisała mama o Pstrokońskim, mniemałem, jakoś go sobie wybrała. 
– Widziałam go ze dwa lata temu na kuligu w Bełżycach, u starościny Kossowskiej, i cale 
mi się nie wydawał, chociaż kawaler grzeczny, przystojny i pono z wielką edukacją, bo tylu 
tam było świetniejszych. 
– Exemplum Rymkiewicz, nieprawdaż, siostrzyczko? – śmiał się cicho. 
– Jakbyś wiedział, oficjer przecież i taki śliczny! Ale cóż, Adam chudopachołek, a Pstrokoński 
magnat prawie i instancję za nim wnosił do ojca sam wojewoda sieradzki, Walewski. 
Ale nie pójdę za niego, żeby nie wiem co, nie pójdę. Ojciec się nawet nie spytał mamy i deklarację 
przyjął, szczęściem, że jeszcze nie wyznaczył dnia ślubu. 
Dzwonek zwołujący na śniadanie zatargał powietrzem. 

– I nie tak rychło wyznaczy – zaszeptał żywo – bo czasy nadchodzą burzliwe, a Bóg wie, 
co komu pisane na wojnie. 
– Na wojnie! To by i Adam powinien, i ty, i pan Pstrokoński! – zadygotała przerażona. 
– Wszyscy powinni, komu w sercu honor i ojczyzna. Nie powiadaj nikomu, ale to wiedz, 
jako lada dzień wybuchnie sroga zawierucha. 
– Dlatego pilno ci do obozu? Mówiłeś już z ojcem? 
– Sroży się i przystępu mi nie daje – westchnął boleśnie. 
– A mama się trapi, wczoraj znowu się przemówili o ciebie. 
Weszli na podniesienie uczynione pod domem z potężnych bali, a obramowane niskim 
płotkiem, strojnym w poczerwieniałe festony dzikiego wina. Szklane drzwi wiodły prosto do 
stołowego pokoju. Już tam cały dwór czekał na miecznika. Dosia z pomocą respektowych 
panien i kredencerza krzątała się przy zastawie, zapach kafy unosił się w powietrzu. Izba była 
ogromna i chociaż cztery okna patrzyły w ogród, mrok ją zalegał, gdyż belkowany pułap wisiał 
nad nią chmurą poczerniałego ze starości drzewa. W kątach wypinały się na miedzianych 
nóżkach dwa brzuchate piece z zielonych, gdańskich kafli. Na ścianach obciągniętych malinową 
materią, zgoła już wypełzła, wisiały długim rzędem konterfekty Zarębów. Ze struchlałych, 
prawiecznych płócien patrzyły mgławo jakieś głowy w misiurkach i jejmoście w kryzach 
i mnisich czepcach, czasy Zygmuntów pamiętające. Sporo ich było, poniektóre wielce 
foremnie utrafione i jak żywe, ale były dające pozór maszkar i straszydeł w czerwone delie 
przyodzianych i pustymi oczodołami patrzących. Zasię szły i późniejsze, na których wyobrażono 
surowe postacie rycerzów w szmelcowanych karacenach i rysiach, a matrony w bufiastych 
strojach i płaskich, rurkowanych czółkach, z różańcami w rękach – herby znaczyły się 
nad głowami, zaś na pokrętnych, malowanych wstęgach górne maksymy wyrażone czerwono. 
Ale najwięcej było konterfektów z epoki Sasów; roiły się na nich męże bujne, hulaszcze i 
zuchwałymi oczami bodące, przybrane w ogromne peruki, sajety i ordery lub z podgolonymi 
czubami w buchastych kontuszach i rzęsistych pasach, damy zaś w kopiastych koafiurach, w 
głębokich dekoltach, w muszkach i wdzięcznych uśmieszkach. Poczet był niemały, boć ród 
Zarębów sięgał zamierzchłych czasów i chocia w początkach Polski wielce był władny, możny 
i comesami się piszący, atoli w następnych wiekach podupadł, rozrodził się i już nie zdołał 
się dźwignąć do pierwszych dostojeństw, znaczenia i bogactw, zawszeć jednak w boju czy to 

12 



w radzie, czy w kościele zasługiwał się Rzeczypospolitej i w poczciwości prym trzymał. 
Przeto właśnie cały dom tchnął staroświecką surowością. Miecznik bowiem lubował się w 
przeszłości, a jakby na przekorę czasom i modom skrzętnie gromadził w domu to, co inni jako 
przestarzałe wyrzucali na lamusy i poniewierkę. Na starą modę było wszystko w Grabowie, 
zarówno sprzęty i ubiory, jak i obyczaj, posłuch, surowość, cnoty i rezydenci, że zaś przy tym 
dbał wielce o splendor, więc w domu był dostatek i niemal przepych. Na dębowych policach, 
przypartych do ścian jadalni, aż się mieniło od wszelakiego zbytkowego sprzętu; od srebrzystych 
konwi, mis, pucharów, miedzi polśniewającej niby miesiąc na pełni, sreber marcypanową 
augsburską robotą i farfurów. Nie brakowało stołów italskich, cudnie różanym drzewem 
ornamentowanych, ni siedzisk o wysokich rzezanych w dębie oparciach i wybitych skórą w 
pozłociste kwiaty, wytłaczaną, ni zwierciadeł między oknami, ni licznego dworu rezydentów i 
służby. 

Owo właśnie Sewer, wkroczywszy z ogrodu, babinom na przywitanie szarmancko ucałował 
ręce, a pięć ich było, jedna starsza od drugiej, a wszystkie omszone jako prawieczne kamienie, 
znacznych domów sieroty, jego powinowate i od niepamiętnych lat rezydujące w 
Grabowie. Rozczapierzały się jak kwochy, srodze już przystrojone na dzisiejsze przyjęcie. 
Wzięły go między siebie i na wyprzódki wyrzekały na słabość miecznikowej, zwierzając się 
przy tym pod sekretem z przeróżnych turbacji. Słuchał z powinnym uważaniem, niecierpliwie 
jeno wyczekując ratunku – ale rotmistrza nie było, snadź jeszcze nie zdeterminował barwy 
fraka, Sulicki stał pod oknem i swoim zwyczajem patrzał w jeden punkt. Trzaska zaś 
przedeptywał koło panien respektowych, prawiąc im ckliwe dusery i zawzięcie podkręcając 
wyszwarcowane wąsy, aż dziewczyny zanosiły się od śmiechu; dopiero Korab Brzozowski, 
adlatus miecznika i jego prawa ręka, ruszył w podrygach ku babinom, poczęstował je tabaką i 
sam kichnąwszy setnie, odciągnął Sewera na stronę i zaszeptał: 

– Mopanku, jedziesz do Onufrego, co, hę? – Niedosłyszał ździebko. 
– Może wujcio będzie ze mną łaskaw. 
Tak go przezywał cały dom. 
– Chciałaby dusza do raju, mopanku, ale jakby na złość goście dzisiaj – huczał stentorowym 
głosem. – Co, hę? Tam dzisiaj Onuferek odprawuje miesięczne rekolekcje. Użyją se 
juchy, mopanku, co, hę? – Mlasnął językiem, aż się rozlegało, i westchnął żałośnie: – Ale i 
miecznik tego nie pochwala, obraza boska, powiada. Co prawda, to prawda, mopanku, co, hę? 
Tu znowu mlasnął językiem i mrugając ku pannom zaśmiał się cicho. 

Familiant był to znaczny i u jezuitów wileńskich w naukach ćwiczony; fortunę cale pańską 
w ewentach barskiej utracił, atoli mimo sterania przeciwnościami i lat podeszłych krzepki był 
jeszcze, ruchliwy i foremnej wielce postaci; imaginację miał żywą i w przeróżne facecje bogatą, 
wymowę zaś składną i tak porywającą, że czasu sejmików szlachta podlaska nosiła go 
na rękach i za jego dyspozycją gotowa była kreskować choćby na samego Belzebuba. Kieliszkiem 
też ni kompanią nie gardził, w kości po staremu rad się zabawiał, ale przy tym skrupulat 
był wielki, wypróbowanej poczciwości, że miecznik zawierzył mu we wszystkim, funkcją 
plenipotenta obdarzywszy, sam jeno zajęty czytaniem starych ksiąg i religijnymi praktykami. 


– Spójrz no na Pelasię Dmowską, to ci coś uciesznego rzeknę, mopanku – zaczął zezując 
ku jednej z respektowych, ślicznej jak róża i o grzecznej w piersiach cyrkumferencji, ale nie 
zdążył, bo wszedł miecznik ze swoim Filipem. 
Wszystkich łaskawie przywitał, Marynię w czoło pocałował, synowi podał rękę do ucałowania 
i odmówiwszy półgłosem krótką modlitwę zasiadł na wysokim, poręczowym krześle i 
dopiero zaprosił do brania miejsc. Famulus zawiązał mu serwetę pod brodę i podawszy na 
srebrnej tacy wazę z winną polewką stanął za krzesłem; reszta mężczyzn musiała kontentować 
się grzanym piwem, zaś damom podawano kafę. 

Śniadanie odprawiało się jak nabożeństwo, cicho i ceremonialnie. 

13 



Krzesło jejmość miecznikowej stało nie zajęte, siedział na nim biały kot. 

Ciężyło wszystkim to surowe milczenie, lecz mało kto ważył się je przerywać. 

Zaczął Brzozowski, miecznik zgromił go oczyma. Spróbowała odwieczna podczaszanka 
Krzywicka prawiąc o lubej dnia dzisiejszego aurze, ale dojrzawszy srogiego marsa zmilkła 
wystraszona. 

Sewer, siedzący na szarym końcu, ukradkowo badał oblicze rodzica, nic jednak nie zdołał 
wymiarkować: zamknięte było na siedem pieczęci i lute. Raz czy dwa poczuł na sobie jego 
przenikliwe spojrzenie i aż zadygotał z niepokojów. Dzieciństwo stanęło mu w myślach, 
dawne przewiny i srogie kary, o których nie mógł wspominać bez drżenia. 

Miecznik bowiem trzymał wszystkich w żelaznej dyscyplinie i nie pobłażał choćby najdrobniejszym 
uchybieniom. Skryty był przy tym, nieprzystępny, zdziwaczały i słynny milczek, 
mógł całymi tygodniami nie odezwać się do nikogo. 

– Wystąpisz asan wieczorem z kapelą – ozwał się naraz do Trzaski – a wystąp godnie i nie 
zbłaźnij się: nie lada muzyk będzie słuchał. – A ty poczekaj na mnie w bibliotece – zwrócił 
się do syna – zajrzę jeszcze do matki. 
Odetchnęli po jego wyjściu, podniosły się swobodne rozmowy, Dosia dolewała niektórym, 
przekomarzając się z Trzaską, Brzozowski zaś rzekł: 

– Starosta Prażmowski muzyk niepośledni, grywał kiedyś na królewskich asamblach w 
Wersalu, do smaku mu będą akuratnie waścine trąby, co, hę?... 
Sewer poszedł na drugi koniec domu, do ojcowskiej komnaty. Prosta była, ściany miała 
bielone i sprzęt lada jaki. Na środku stał stół, czerwonym suknem okryty i zarzucony książkami; 
książki były również na niskich półkach pod ścianami, pliki papierów, rulony map i 
fascykułów. Na ścianach wisiały rzędy kopersztychów, wyobrażających konterfekty królów i 
co główniejszych w narodzie mężów, oraz ogromne, srodze zniszczone drzewo genealogiczne. 
W kącie, za pękatym piecem, przysłonięte parawanem z zielonej kitajki stało łoże, nad 
nim krzyż, gromnica i nieco broni starożytnej. 

Spacerował od okna do okna wyzierając niecierpliwie na pusty dziedziniec, ekscytowały 
go bowiem niemiłe wspomnienia ożenione z tą komnatą, i tym przykrzejsze, że i aktualnie 
zanosiło się na burze i gniewy. Hetmańska władza ni nawet królewski majestat, a nie przejmowały 
go nigdy takim drżeniem niepokojów, jak to wyczekiwanie eksplikacji. 

Zjawił się stary Filip z cybuszkami i zapaloną świecą. 

– W jakiejże dzisiaj dyspozycji pan miecznik? 
– Musi być, Sewerek coś zmalował i po staremu weźmie wnyki – pozwolił sobie żartować 
stary, bo nosił go niegdyś na rękach i całe życie przesłużył u Zarębów. 
– Bajesz mi acan facecje – obruszył się. 
Wszedł zaraz miecznik, fajkę zapalił i jął promenować po komnacie. Sewer, chociaż miał 
dziwną ochotę na lulkę, nie ważył się jednak bez permisji, stanął więc pod piecem sprężony 
jakby na paradzie. Stary zaś chodził nie patrząc na niego i dopiero po długim milczeniu powiedział 
kąśliwie: 

– Kasztelan pisał mi o twoich grodzieńskich awantażach... 
– Nie uczyniłem tam nic przeciwnego honorowi – odparł dosyć zuchwale. 
– Jeszcze cię nie pytam! – zgromił go surowo. 
– Relację zdał mi akuratną – ciągnął dalej – konkluzje z niej takie, żeś tam postępował jak 
kiep. Jak kiep, mówię – powtórzył stając przed nim. 
Poczuł się pod jego przenikliwymi oczyma jak pod pręgierzem, ale milczał. 

– Biskupa Kossakowskiego przywiodłeś do animozji, na wojska alianckie napadałeś i ludzi 
im poszczerbiłeś. Zali to prawda? 
– Prawda, ale biskup parricida i gdybym mógł, oddałbym go mistrzowi. 
– Milcz, kpie jeden, nie tobie sądzić biskupów! – zakrzyczał wzburzony. 
Zniósł i to, chociaż wzburzenie już mu targało wnętrzności. 
14 



– Pijany warchoł, li ordynaryjna burda przygodziła ci się z wojskiem? 
– Kacpra mi ukradli moskiewscy werbownicy, więc go odbiłem, a że przy tym ten i ów 
oberwał po łbie, żołnierska to rzecz. Zasię potem napadli mnie w domu w nocy jak złodzieja. 
Wyrwałem się uspokoiwszy sztychem oficjera. Zali mogłem się pozwolić jak baran! A na 
Sybir mnie dysponowali... 
– Snadź drogi ci Kacper, iżeś dla niego azardował głowę! 
– Ocalił mi życie w bywszej wojnie, rozumiałem więc słusznym... 
– Na tom go dał, by w potrzebie położył za cię głowę, to jego psia powinność... 
– Spełniał ją wiernie. Żołnierz to godny, wziął krzyż za męstwo, a sam książę mu warował, 
jako po wojnie otrzyma indygenat i oficjerską szarżę. 
– Weźmie ale bizuny od podstarościego. Parob to mój. Ja mu każę wypisać indygenat surowcem! 
– srożył się ze szczególną złością. 
Sewer tylko zatopił w rodzicielskiej twarzy zapalczywe oczy jakoby szpony jastrzębie, ale 
się jeszcze pohamował właśnie ze względu na Kacpra. 

– Dlaczegoś po wojnie manifest podpisał i wziął abszyt? 
– Bom tak był powinien ojczyźnie i honorowi. 
– I gdzieżeś to potem wojażował i po co? – indagował niezbłaganie. 
– Nie mój sekret i wydać go nie mam prawa. 
– Jać nakazuję! 
– Dałem kawalerski parol i dotrzymam – wyrzekł nieulegle, lecz pobladł. 
Miecznik poruszył się gwałtownie i przebódł go rozsrożonymi oczyma; na jagody wystąpiły 
mu czerwone plamy; znać było, jako się mocuje, żeby się nie dać przyrodzonej gwałtowności. 
Za czym siadłszy przy stole okrył się kłębami dymów i dopiero po dłuższej pauzie zapytał: 


– Na jakie to znowu wojaże się wybierasz? 
– Dostałem pocztę z Warszawy, szef żąda rychłego powrotu na służbę. – Tu opowiedział, 
jak zabiegom Działyńskiego zawdzięcza, że król go fortragował na dawną szarżę. Miecznik 
jął rozpytywać, zwłaszcza ciekawiła go sytuacja kasztelana. Sewer odpowiadał krótko, ni 
słowem nie potrącając spraw sprzysiężenia, zaś z relacji o kasztelanie próbował się wykręcić, 
lecz przyciśnięty do muru, wyznał wiadomą sobie prawdę, nie szczędząc wuja i jawiąc go bez 
obsłon. Za głowę brał się stary, niektóre szczegóły kazał sobie powtarzać, ale czuć było, jako 
ten przeczerniony konterfekt przypadł mu do serca i wielce kontentuje, bo rzekł z przekąsem: 
– Reguły miał zawsze śliczne i na pokaz. Nie powiadaj o tym matce, to by ją dobiło. 
Kasztelanową widziałeś w Grodnie? 
Umknął z oczyma po pytaniu. Sewer cale serdecznie oddawał dank jej czułemu sercu i 
wspaniałomyślności. 
Zerwał się na to stary, oczy mu zagrały, a cała twarz spromieniała ogniem, aż Sewer zamilkł 
uderzony tą dziwną przemianą. 
Miecznik zaś spacerował, pykał fajkę, czasem jakiś przyśmiech przeleciał przez wargi, 
czasem patrzał w okno i milczał. Wielce dostojnym wydawał się synowskim oczom w tym 
przemienieniu i zgoła nieznanym, zwłaszcza że po jakimś czasie spytał: 

– Jak to było z tym przetrzepaniem aliantów? Opowiedział akuratnie, czym należycie usatysfakcjonowany 
zakrzyczał: 
– A toś dał bobu takim synom. Zuch z ciebie, mój chłopcze! 
Rozmowa przeszła na materie de publicis, kazał sobie rozpowiadać o sejmie grodzieńskim, 
sprawach i ludziach, ale co chwila sprzeciwiał się jego konkluzjom, bo był przeciwnikiem 
Konstytucji Trzeciego Maja, godził się z nim tylko w nienawiści do króla i jego kreatur, cale 
jednak z różnych względów. 

– Podstarościńska kompania – konkludował wzgardliwie. 
– I Rzeczpospolitę traktują jako gradus do wywyższenia swoich rodów. 
15 



– A cóż mi to za rody owi Kossakowscy, Ankwicze, Dziekońscy, wielmoże z łaski obcych 
potencji, drobiazg, szaraczki, tałałajstwo. 
– Targowickie trifolium, rody znaczne, a w zdradzie prym dzierżące. 
– Do czego zmierzają Kossakowscy? – rzucił stając przed nim. 
– Do oderwania Litwy od Korony, unii z Rosją i panowania pod jej protekcją. 
– Nie powiadaj krotochwili – obruszył się. 
Sewer wyłożył, co było powszechnie wiadome o tej familii – snując długą kronikę szalbierstw, 
łupieży, wiolencji nad współobywatelami, śmiertelnych grzechów przeciw ojczyźnie 
i zdrad oczywistych. Nie przerywał mu, ale w końcu powiedział surowo: 

– Wszystkiemu przyczyną ów smutnej pamięci sejm rewolucyjny. 
Sewer aż się zatknął ze zdumienia i patrzał nie wierząc własnym uszom. 
– Tak, ów dzień Trzeciego Maja to dzień zbrodni przeciw Rzeczypospolitej i wolności, to 
ukartowany spisek nieprzyjaciół Boga i ojczyzny, to sromotne kajdany despotyzmu, to 
wzgarda ojczystych swobód i republikańskiego ducha! – ciągnął namiętnie, powstając na 
konstytucję i reformy przez nią głoszone, a sławiąc bez miary dawne czasy i złotą wolność 
szlachecką. 
– Znamy tę wolność – zawołał Sewer nie mogąc już ścierpieć – znamy! 
Bo w Polsce złota wolność pewnych granic strzeże: 

Panu nic – chłopa na pal – szlachcica na wieżę. 

Ale pożałował zapalczywości, gdyż miecznik, uderzywszy go rozsrożonymi oczyma niby 
obuszkiem, zamilkł na długo. Sewerowi czas wlókł się niezmiernie wolno i chociaż wzburzony 
niecierpliwością, stał jednak pod piecem nie ważąc się poruszyć z miejsca. Jakiś zegar 
nieubłaganie wykukiwał kwadry, potem głosił dziesiątą godzinę, potem znowu kwadry, a 
stary jakby zapomniawszy o synu palił lulkę, przezierał jakoweś fascykuły, to zdawał się 
wpadać w drzemkę czy teżli w medytacje. 

– Tobie pachną jakobińskie systemata – naraz się odezwał. – Wiem ja, z jakimi to farmazonami 
i klopistami trzymałeś w Grodnie kompanię. 
– Jeśli kasztelańskie delatorstwa znajdują wiarę u ojca dobrodzieja... 
– Głupiś! – przerwał mu szorstko. – Masz, widzę, nowy moderunek – ciągnął dobrotliwie, wskazując 
cybuchem na jego zieloną, artyleryjską kurtę. – A cóż to za krzyżyk masz na piersiach? 
– Dostałem go za bitwę pod Zieleńcami. 
– Stawałeś, widzę, po kawalersku! Tak trzeba, powinieneś to własnemu rodowi. W jakichże 
okolicznościach wziąłeś takowy splendor? 
Opowiedział prosto, po żołniersku o trzech atakach na swoje harmaty, którymi wrogów przepędził, 
kładąc przy tym szczególny nacisk na mężne dystyngowanie się Kacpra w tej potrzebie 

– I sam książę przypiął ci krzyż? – Wzmiankę o Kacprze pominął. 
– Przy apelu i wobec całego koru! 
– A całoś wyszedł z tych terminów? 
– Dostałem kulą po żebrach, zwyczajna żołnierska przygoda. 
– Mogłeś ponieść szwank gorszy, chwała Bogu – westchnął z ulgą. 
– Tylu tam godniejszych położyło głowy. 
– Homo non sibi natus, sed patriae! – wyrzekł chmurnie, obrzucając go zatroskanymi 
oczyma, i przeszedł na inne zgoła materie, w końcu zaś powiedział wielce dobrotliwie: – Zajrzyj 
do matki, a potem jedź do Onufrego. Przyjadą tu wprawdzie starostwo Prażmowscy z 
jakimś świszczypałą, lecz mniemam, że po moim responsie gotowi jeszcze dzisiaj wyjechać – 
uśmiechnął się złośliwie. 
16 



Sewer pocałował go w rękę, nie wyraziwszy pytania, jakie cisnęło mu się na usta. 

– Ale – zawrócił go od progu – bawi w Stokach Cesia Kobierzycka... Pamiętasz ją? 
– Jakże, małom to nadarł hajdawerów po drzewach za ptakami dla niej. 
– Panna już dorosła, pełna pudoru i wdzięków, w sam raz byłaby dla ciebie... 
– Nie pora myśleć mi o sobie – odparł niechętnie. 
– Jąć nie przyniewalam, weź jeno pod rozwagę – nastawał dziwnie łagodnie. – Ród to w 
Wielkopolsce znaczny i substancja niemała, wszak weźmie w sperandzie Stoki. Sam Onufry 
mi powiedział, jako zapis już w Brześciu oblatował. Spęczniałyby nasze fortuny, a kto by 
miał Grabów i Stoki, ten brałby w województwie pierwsze miejsce i na Podlasiu trząsłby 
sejmikami, tysiące głosów i szabel miałby na zawołanie! Toć w Stokach samych granic leśnych 
będzie z mil dziesięć, a bory nienaruszone i Bug pod nosem. Cudnyż to szmat ziemi, 
ładu jeno brak i gospodarza. Onufry rozpuścił poddaństwo na dziadowskie bicze, ziemię zaniedbał 
i po staremu wszystkie intraty ekspensuje na myśliwstwo i swoich kumów. Właśnie 
przydałby się tam żołnierki rygor! A możeś już sobie gdzie indziej oko zaprószył? 
– Anim myślał o amorach, ni darzyły się okazje. 
– Prawdaż to, że Iza rozchodzi się z szambelanem? – bystro spojrzał mu w oczy. 
– Bo czyni jej wstręty i przeszkadza w amuretkach, a wujowi dobrodziejowi imaginuje się 
umitrowany zięć, splendory i znaczne promocje w Petersburgu. 
Potrącił jeno te materie, lecz przyniewolony, dał nolens volens akuratną relację. 

– I nie mówi przez ciebie jakaś animozja ni zwiedzione afekta? 
– Ale z dokładką najszczerszej prawdy – zaręczał uroczyście. 
– Zgoła nie do wiary – szepnął dotknięty. – Stary jestem, a wstydno mi słuchać o takowych 
frymarkach czcią niewieścią. Do czego to prowadzi modne życie, francuskie romanse i 
wzgarda starych obyczajów – rozgoryczał się i aż wybuchnął: – Ja bym tych głodnych sawantów 
przepędził przez rózgi, a ich systemata, uwodzące powszechność, spalił na stosie. 
Straszne czasy! Cnota w pośmiechu, wiara w poniewierce, bezbożność w modzie. Rozpusta i 
podły egoizm panują światu. Na pomazańców podnoszą świętokradzkie ręce. Boga się wypierają, 
kościoły plugawią! Zaiste potopu potrza na te nieprawości! – wołał wzburzony. 
– I przyjdzie potop – podjął z uniesieniem Sewer – już pierwsze fale szturmują, już strwożona 
nikczemność mdleje, już tyrania dobywa ostatka sił, już krzywdę i niesprawiedliwość 
wloką pod topór, już świta era cnotliwej ludzkości, era Natury, era prawdziwej wolności, 
braterstwa i równości – wyrzucił jednym tchem i z taką żarliwością, że oszołomiony miecznik, 
nie zdoławszy pojąć tenoru wywodów, słuchał z uśmiechem aprobacji, po czym odprawił 
go w tkliwej łaskawości. 
Wyszedł rozpłomieniony. Marynia czekała na niego w sieniach. 

– No i cóż, bardzo się gniewał na ciebie? – pytała srodze zaniepokojona. 
– Rozeszliśmy się w niezgorszej komitywie. 
– Dzięki Bogu! Tam już mama z podczaszanką odmówiły nowennę na twoją intencję. A ja 
się tak bałam! Nie wspominał o mnie? – spytała cichutko. 
– Odmówi Prażmowskim. 
– Odmówi! – jęknęła i łzy jak groch posypały się jej z oczu. – Miałam jakąś nadzieję, a teraz... 
– ukryła twarz w dłoniach i boleśnie zaszlochała. 
Wprowadził ją spiesznie do jakiejś zacisznej bokówki. 

– Nie płacz, jeszcze nic nie stracone. I ze mną było krucho, wsiadł na mnie niby na żaczka, 
bałem się, że mnie precz wygoni. A jakich się duserów nasłuchałem! Ścierpiałem jeno ze 
względu na matkę. Dopiero jak mi zaczął raić Cesię, zrobił się łaskawszy. Właśnie mi w głowie 
żeniaczka i dla jego widoków. Musiał go stryj namówić. – Nie widują się już od roku. I o 
Rymkiewiczu powiedział otwarcie? 
– Że taki da respons Prażmowskim, po którym pewnie jeszcze dzisiaj wyjadą. 
– I tak mnie nie przyniewoli! – wyrzekła z mocą, ocierając załzawioną twarz. 
17 



– Mama wstawiała się za tobą? 
– Wstawiała i za to nie przemówił do niej przez cały miesiąc. 
– Zawsze to samo. Powiadali mi, jako ciężki dla ludzi, 
– Że już gorzej nie sposób. Na wsiach płacz i wyrzekanie, bo namiestnicy robią, co im się 
spodoba, z chłopstwem. A Brzozowski jeszcze ich ekscytuje, ale on jeden ma wiarę u ojca. 
Już prawie całe Górki uciekły w świat, piętnaście chałup ojciec kazał rozwalić i zaorać place. 
Brzozowski zbiegłych łapie i katuje, że strach patrzeć. 
– O cóż się pogniewał ze stryjem? – przerwał nie mogąc znieść opowiadania. 
– O mamę. Stryj radził wezwać Goltza, że to mama coraz słabsza, nie chciał, bo go nie 
cierpi za to, że w swoich Wronkach uwolnił z poddaństwa chłopów i osadził ich na prawie 
czynszowym. 
– Zaiste idzie coraz lepiej! – Goryczy miał już pełne serce. 
Poszli na drugą stronę domu do matki. Siedziała w swojej stancji od ogrodu, w niskim 
krześle, wysłanym poduszkami, z różańcem w ręku i z modlitwą na ustach. Podniosła zatroskane 
oczy na dzieci, lecz synowski uśmiech rozsłonecznił ją; coś jakby cień rumieńca padł 
na jej przezroczystą, przywiędłą twarz, obramowaną w czepiec z liliowego bławatu. 

Zabrał miejsce u jej kolan na maleńkim podnóżku. Marynia jęła się krzątać, gotowa na 
każde jej skinienie, ona zaś długo patrzała głębokim, matczynym spojrzeniem w jego twarz 
wychudzoną i całującym tknięciem palców poprawiała mu wzburzone włosy i twardy, żołnierski 
hasztuch na szyi. 

– Mizerny jesteś! – głos miała słodki i jakby przejęty jesiennymi zapachami ziół. – Bisia 
cieszyła się, że pośpisz dłużej, a tyś pono wstał przed słońcem. 
– O swojej porze, matusiu – przywarł wargami do jej białych, wątłych rąk. 
– Jakże się miewa Kacper? 
– Rachuję, jako już za dwa tygodnie będzie mógł ruszyć za mną. 
– No widzisz, a Dosia mi natrzepała, że musi leżeć jeszcze parę miesięcy... – naraz jakby 
podejrzenie zamigotało w jej oczach i zwróciła się do Maryni: – Poproś ciotki – po czym kazała 
mu opowiedzieć o rozmowie z ojcem, ale gdy niebacznie potrącił o jego despotyzm, zakryła 
mu dłonią usta. 
– Twój ojciec, synaczku; chciałby dla was jak najlepiej – dodała. 
– Pragnie nas uszczęśliwiać wbrew naszej woli – bluznęła Marynia. 
Zmonitowała ją surowym spojrzeniem, pilnie zagadując o kasztelana. 
Powiadał ostrożnie, cyrkulując przy tym w różne strony i wymijając wszystko, co by ją 
mogło zmartwić, potem zaś przeszedł na swoje wojaże po świecie. Opowiadał tak wabnie i 
jasno, że jako żywe stawały przed oczyma owe kraje nieznane, miasta pełne cudów i różne 
przygody. 

– Mój Boże – westchnęła matka – długie lata śniłam, żeby na własne oczy zobaczyć ten 
świat daleki! – Żałość szarpnęła to serce poświęcone tylko drugim. 
Był to bowiem wzór matrony dawnego pokroju, oddanej rodzinie, obowiązkom i modlitwie 
– obraz pani litościwej dla wszelakiego ubóstwa i władnej sercami. Czyniła miłosierdzie 
z głębokiego współczucia dla bliźnich, była błogosławieństwem licznych poddanych, jęczących 
pod srogą ręką miecznika, i pomimo słabego zdrowia, częstych niedomagań i ciągłej 
opresji mężowskiego despotyzmu duszę miała niepożytą i zawsze gotową do obrony słabych i 
pokrzywdzonych. Pożerał ją tylko jakiś utajony smutek, lecz nigdy nikt nie dojrzał jej łez ni 
posłyszał skargi: zawsze miała dla ludzi twarz pogodną, dobrotliwe słowa i dłoń uczynną. 
Więc i aktualnie, chociaż żale za niespełnionymi marzeniami otworzyły stare rany, wyparła 
się ich natychmiast i z jasnych, wypłakanych oczu spłynęły spojrzenia troski o drugich i miłowania. 


18 



Ciotka Bisia wsunęła się cichutko, zapadła w jakimś cieniu niby myszka i wpatrzona w 
swojego ulubieńca rozmodlonymi oczyma, płakała rzewliwie, chociaż był właśnie rozpowiadał 
o francuskich dyliżansach. 

– Ciociu, przecież mu się nic nie stało! – uspokajała ją Marynia. 
– Ale mogli go zabić, jak tego świętego króla. Panie, daj mu światłość wiekuistą, zbóje to, 
antychrysty, morderce – szeptała rozbolała. 

Uśmiechnął się i rozpowiadał dalej. 

Ze ścian czerniały surowe twarze świętych i gorejące oczy torturowanych męczenników, 
zaś oknami zaglądał słoneczny świat i drzewa strojne w cudne farby jesieni, a te trzy dusze 
zawisły na jego słowach, nasycając rozbudzone niepomiernie imaginacje, gdyż co chwila Marynia, 
to ciotka Bisia, to nawet matka zarzucały go pytaniami o stroje, o kościoły i nabożeństwa, 
o ludzi i obyczaje. Zwłaszcza matka, wytęskniona za jedynakiem, przeciągała indagacje, 
byle jeno jak najdłużej poić się jego widokiem. I tak wiele mieli sobie do powiedzenia po latach 
rozłąki, a jemu było tak lubo siedzieć u matczynych kolan jak niegdyś i jak niegdyś brać w duszę 
niewypowiedzianą szczęśliwość rodzinnego domu. On, żołnierz zaprawny w bojach okrutnych, 
jakobin, gotowy nieprzyjacioły ojczyzny i ludzkości mordować własną ręką, tu, w tej 
komnacie, gdzie był ujrzał światło dzienne, wśród ścian i sprzętów odwiecznych i wśród serc 
oddanych jakby odzyskał dzieciństwo i poczuł w sobie świętą łaskę beztroski i ufności. 

Odpowiadał obszernie, a raz po raz zrywał się i leciał zajrzeć do gdańskiej szafy: skrzypiała 
jak zawsze, była pełna przedziwnych zapachów lawendy i mięty; to zegar stojący w rogu 
pociągnął za mosiężne wagi: zawarczał chrapliwie i bił głuchym, prawiecznym głosem 
nieskończone godziny, jak zawsze; w niszy za spłowiałymi, zielonymi zasłonami stało łoże 
matki, przy nim klęcznik z grubą księgą między dwiema woskowymi świecami, a nad nim 
płonąca lampka przed Częstochowską, jak zawsze. Nawet tych świętych, patrzących ponuro 
ze ścian, witał z uniesieniem i tak samo jak niegdyś zatrwożył się przed obrazem piekła, na 
którym srogie diabły, wyobrażone czerwono, pławiły w płonącej smole potępieńców bodąc 
ich widłami. Odszukał za szafą ze skóry wyciętego pajaca i pociągnął za sznurek. 

– Dryga, mamusiu, dryga! – wołał rozradowany, bo pajac wyrabiał ucieszne skoki, trząsł 
głową i rzucał długimi nogami. Śmiał się jak dziecko. Potem zajrzał za pękaty piec, wysunięty 
na stancję, tam, gdzie był ongi ukrywał swoje skarby dziecinne, i oniemiał ze wzruszenia. 
Stały skrzętnie zebrane i wszystkie: i drewniany koziołek obity skórą i wyczyniony w 
kształt konia, i wózek z drabinkami, i piłki zwite z wełnianych sznurków, maczanych w smole, 
i palcaty, podobieństwo szabel mające, i papierowe szyszaki z piórami, i pierwszy mundur 
kadecki srodze obszarpany, wraz z całym wojskowym rynsztunkiem, i jakieś szczątki przeróżnych 
zabawek. 
Łzy mu napłynęły do oczu i serce rozparła niezmierna czułość. 

– Matusiu! – zaszeptał rzucając się do jej nóg. Przygarnęła go mocnymi ramionami miłowania i 
byłaby rada wziąć na ręce i pohołubić jak niegdyś, a jemu już brakło słów, więc jeno całunkami 
wyznawał swoje kochanie, całunkami dawał wszystką wdzięczność i bezgraniczne oddanie. 
– Pozostań z nami, synaczku! – wyrwało się jej utajone pragnienie serca. 
Rozwiały się naraz złudy szczęścia; ocknął się w nim żołnierz i mąż. 
– Póki ojczyzna w hańbie i niedoli, nie lża mi domu ni szczęścia, ni spokoju nie lża! – 
przemówił z niego surowy głos powinności. 

– Jać wiem, synaczku... jać wiem... jać wiem... – odpowiadała coraz ciszej, wolniej i ciężej. 
Twarz jej zbielała na płótno i siwe łzy błysnęły w oczach, ale nie dała im popłynąć, nie 
pozwoliła sfolgować sercu, a mężnie rzekła: 
– Bóg mi jeszcze ciebie powróci, synaczku, powróci... – i urwała nagle. 
W jakimś kątku cicho chlipała ciotka Bisia, Marynia zaś utkwiwszy głowę w zasłonach niszy 
zanosiła się od płaczów. 

19 



Szczęściem, wpadł chłopak meldując, że koń osiodłany już czeka u słupa, zaś w ślad za 
nim wszedł Filip z wiadomością, jako na trakcie od Lublina widać jakieś pojazdy. 

– Ani chybi starostwo, niechże Filip uprzedzi pana miecznika. 
– Już się przybiera i kazał Sewerowi wystąpić na przywitanie. 
– Boże, a obiad jeszcze w lesie! – jęknęła naraz ciotka wybiegając. 
Sewer wyszedł pełen tkliwej rzewności, bowiem ostatnie słowa matki brzmiały mu w duszy 
jak słodkie proroctwo. 

– A może i powrócę! A może! – myślał przechodząc szereg pokojów, gdzie już powstawał 
niemały rumor przygotowań i aż dudniało od bosych pięt dziewek służebnych i korków panien 
respektowych, przelatujących niby wicher z krochmalnymi spódniczkami, szarfami a 
spaniałymi juponami, gdyż miecznikowa mimo słabości kazała się ubierać do gości, Marynia 
również, zaś rezydentki, chociaż były gotowe od rana, na gwałt uzupełniały jeszcze stroiki. W 
paradnej sali liberia ściągała pokrowce i obsadzała świece w pająku i świecznikach, a froter 
tak zapamiętale jeździł na szczotkach, że co chwila rozbijał się o sprzęty i klął w żywe kamienie. 
Na ganku stał już Brzozowski, Trzaska i Sulicki. Patrzyli w pustą jeszcze drogę. 

– Nie wiecie, waćpanowie, zali rotmistrz już gotowy? 
– Chyba się dzisiaj nie pokaże, pękły mu bowiem kiuloty i wyzywa na cały świat. 
– Jakże ojcu poszedł połów? – zwrócił się do nadchodzącego Hiacynta. 
– Boże, się zmiłuj! Jak były ryby, to sieć się przerywała i grzysi wszystko wzięli! Po prostu 
dzień feralny! – westchnął podając tabakierkę. 
– A coś w tym jest, bo i Emir dzisiaj Wyciągnął kopyta – oznajmił Brzozowski. 
– To się dopiero ojciec zmartwi! Co mu się stało? 
– Starość. Ogier miał z górą dwadzieścia roków i przyszła kréska na Matyska, co? 
Z drogi leżącej na wprost dworu i wysadzanej topolami zagrała trąbka. 
– Ekstra poczta czy ki diabeł? 
Wbili oczy w tuman kurzawy podnoszącej się pod topolami; po chwili wypadł z niej czerwony 
laufer na koniu i trąbiąc nieustannie dosięgnął bramy wywartej, przeleciał g dziedziniec 
galopem i zdarłszy konia pod gankiem wrzasnął: 

– Jaśnie wielmożni starostwo mszczonowscy. Duchem tu staną. 
Jakoż nie upłynął i pacierz, gdy zamigotała w słońcu złoto-wiśniowa olbrzymia landara na 
pasach, zaprzężona w sześć karych koni z forysiami i lokajami w perukach; zielony strzelec, 
okręcony w mosiężną trąbę niby obwarzankiem, sadził szczupakami przy drzwiczkach, wiodąc 
na smyczy całą sforę chartów. 

– Występują jakby na królewski zamek – mruknął Sewer. 
– Od lat tak paradują, mopanku. W karczmie się wysztafirowali, a teraz już walą prosto na 
pokoje. Przodkowe od Stryjeńskich, prawy ma grudę, co, hę? 
Landara wtoczyła się na dziedziniec, już było widać za lustrzanymi taflami spiętrzone, 
białe peruki, forysie jęli palić z batów, konie uczenie wyrzucały nogami trzęsąc zarazem 
czerwonymi pióropuszami, a strzelec tak donośnie otrębywał przyjazd, aż wszystkie psy na 
folwarku podniosły swarliwe larum. Z niemałą również pompą odprawiło się wysiadanie; 
lokaje stanęli przy drzwiczkach i prawie wynieśli starościnę, zaś starosta zstępował po schodkach, 
niby z tryumfalnego wozu, przyciskając do piersi pudło ze skrzypcami, z którymi nigdy 
się nie rozstawał, tylko Rymkiewicz wyskoczył żwawo i zwyczajnie. 

Sewer imieniem ojca wystąpił z krótką powitalną oracją i podawszy rękę starościnie powiódł 
wszystkich do bawialni, gdzie już oczekiwała miecznikowa z całym swoim fraucymerem. 
Po wielce ceremonialnych powitaniach i prezentacjach socjeta zasiadła i potoczyły się 
dyskursa. 

Starostwo byli dwornych manier, przesadnie ugrzecznieni, a tak strojni, że dawali pozór 
owych lalek woskowych ślicznie przybranych paryską modą, jakie francuscy handlarze bła


20 



watów obwozili po dworach kusząc nimi strojnisie. Oboje byli jednako pokryci barwiczkami, 
upstrzeni muszkami, pachnący, wykrygowani i jednako piękni mimo lat znacznych. Starościna 
w koafiurze na dobry łokieć, a kształt koszyczka trzymającej, w głębokim dekoltażu, obwieszona 
klejnotami, z wachlarzem w ręku i fiołkowych rękawiczkach, dzierganych złotem, 
niezmiernie ściśnięta w stanie, w sukni śliwkowej, mieniącej się kwiatami cudnie wyrobionymi, 
podpiętej na biodrach a wzdętej u dołu, wykrygowana, siedziała sztywno wodząc bladymi 
oczyma dokoła i szczebiocząc bezmyślnie – powtarzała bowiem słowa, uśmiechy i miny 
niby wyuczona stara papuga. Starosta prezentował się okazale w słomkowym fraku zaaftowanym 
błękitnymi kwiatuszkami, w białej weście przetykanej złotem, w białych kiulotach z 
kokardami u kolan i w białych pończochach. Postaci był wyniosłej, twarz miał wyrazistą, lecz 
przez brwi wyczernione zbyt grubo jakby wiecznie zdziwioną, oczy siwe, nos rzymski, perukę 
białą o bujnych puklach i zebraną w harcap; żaboty koronkowe gęsto polśniewały brylantami. 
Wspierał się na bogatej rękojeści szpady, zaś w prawej ręce trzymał kapelusz z piórami, 
którym rad zamiatał przed damami prawiąc im strzeliste dusery. 

Dawał z siebie obraz jakowegoś markiza z czasów Ludwika XV, na którego dworze bawiąc 
czas dłuższy tak się był przejął strojem i obyczajem francuskim, że śmieszył całe województwo 
lubelskie. 

Szlachta serdecznie dworowała sobie z jego zagranicznych rozumów i gospodarstwa prowadzonego 
na francuski ład, tysiączne anegdoty krążyły o tym po kraju. Lecz nie zwracano 
uwagi na niego, gdyż oczy domowych pociągał tylko porucznik Rymkiewicz. Marynia, siedząca 
przy matce, raz po raz bladła, to płonęła nie śmiejąc, mimo swej rezolutności, podnieść 
oczu ni przemówić do niego, chociaż zdarzały się sposobne okoliczności; nawet odwieczne 
rezydentki, obsiadło kanapy, spoglądały na niego z tkliwym podziwem. 

Kawaler bowiem był co się nazywa świetny: smukły, w miarę rozrosły, giętki i wielce 
dwornie ułożony, ślicznej twarzy, włosów czarnych rozebranych nad czołem i spływających 
pokrętnymi kędziorami, oczu piwnych i jarzących, nosa foremnego i warg świeżych jak maliny. 
Ubrany też był na podziw, modą „les incroyables”, jakby się zjawił na pokojach prosto z 
Palais Royalu; ogoniasty frak w pasy rudo-niebieskie, o krótkim stanie i klapach zakrywających 
całe piersi, leżał na nim jak ulany, biała chustka okręcała mu szyję aż do pół brody, 
cienka szpadka o złotej rękojeści chwiała się przy sprężystych nogach, obciśniętych w kiuloty 
perłowej barwy. I chociaż miał minę papinka, frant być to musiał nie lada. Dojrzał to Sewer 
po jego spojrzeniach rekognoskujących bacznie wszystkich i wszystko, więc upatrzywszy 
okazję spróbował go indagować. 

Ale kawaler mówił jeno, co go lepiej wydawało: zasię o koligacjach, o majętnościach, leżących 
w kordonie moskiewskim, o wojażach po świecie. Ni słowem jednak nie zatrącił o 
Maryni ni o celu dzisiejszej wizytacji, nie wydał się też ze swoich opinii politycznych. Sewer 
domacawszy się w nim wytrawnego gracza obrócił rozmowę na potoczne błahostki. I tu się 
nie zawiódł, bo Rymkiewicz jął sypać anegdotkami a sadzić koncepty i cięte, zuchwałe przytyki 
różnym znacznym personom, że ściągnął na siebie jeszcze większą uwagę i Marynia 
podniosła oczy przejęte zdumieniem. 

Tymczasem Brzozowski, przysiadłszy się do starosty, zapytał zgoła serio: 

– Jakże się obrodziły staroście dobrodziejowi ananasy, co, hę? 
– Bardzo dobrze, miałem już tego roku z kopę. 
– I na sałaty rok też był akuratnie ciepły i przekropny – ciągnął bawiąc się setnie, bowiem 
starosta, wziąwszy jego zainteresowanie za dobrą monetę, opowiadał z przejęciem o swoich 
najnowszych innowacjach w gospodarstwie, z czego właśnie najgłośniej podkpiwali sobie 
sąsiedzi. 
– Ale ciężka walka z ciemnotą – żalił się. – Waści wiadomo, poddanych osadziłem na 
prawie czynszowym, swoim sumptem pobudowałem im chałupy i ufundowałem szkołę, więc 
żeby nabrali poloru oświeconych pejzanów, kazałem się im przebrać w sukienne spencery, 
21 



krótkie kiuloty, pończochy i saboty o drewnianych podeszwach. Wyglądali wspaniale! Lecz 
baby podniosły taki wrzask, że nie pomogły groźby ani prośby: Nie chcą i basta! 

– Może by im bardziej do gustu przypadły fraki aftowane złotem i peruki, co? 
– Każdej najpożyteczniejszej nowości stawią nieprzełamany opór. Biorąc na uwagę ochędóstwo, 
zbudowałem przy chatach wygódki, wolą jednak po staremu... 
– Na luft i świeże powietrze za stodołą, mopanku. Podłe chamy i niewdzięczne! – dusił się 
już od śmiechu, ale szepnął z głupia frant: 
– Żeby im postawić farfurki dla wygody, to by się z czasem wezwyczaili... co, hę! 
– Właśnie kazałem kowalowi porobić z blachy i rozdać. I co waszmość powie, zaglądam 
kiedyś do jednej chałupy, a owo naczynie w kominie, baba warzy w nim kaszę – załamał ręce 
ze zgrozy. 
– Mopanku, Jezu Nazareński! Już nie wytrzymam! Ha! ha! – ryknął wreszcie Brzozowski, 
aż wszystkie oczy zwróciły się na niego, a starosta poczerwieniał z nagłej pasji. 
Nie przyszło jednak do eksplikacji, gdyż wszedł na to miecznik, przybrany w paradny 
czerwony kontusz i podkręcając wąsa ruszył posuwiście do rączek starościny, submitując się 
z opóźnienia. 

Skorzystał z tej okoliczności Sewer i wysunąwszy się niepostrzeżenie zabrał ze swojej 
stancji burkę i krócicę, dopadł konia oczekującego pod gankiem i za bramą wjazdową spiesznie 
skręcił na drogę, prowadzącą przez wieś ku Stokom. 

22 



II 


Właśnie co tylko przedzwonili południe i wieś już była zapchana inwentarzem spędzanym 
z pastwisk, pełna ludzi, dziecińskich wrzasków, beków owiec i porykiwań. 

Jechał stępa rozglądając się bacznie po chałupach stojących z obu stron drogi a poprzegradzanych 
sadami; siedziały akuratnie niby zmurszałe grzyby kłoniące się ze starości do ziemi, 
wszystkie jednako nędzne, pokrzywione i straszliwie odrapane. Nie dojrzał nigdzie kawałka 
całego płotu ni budynku, ni komina – dymy kurzyły się przez podziurawione strzechy lub 
buchały okiennymi otworami; droga pomimo suchej pory polśniewała głębokimi bajorami, 
zaś nad nią przysiadłe jakieś drzewa, poobdzierane z kory, wyciągały żebracze powykręcane 
gałęzie. I ludzie wyglądali nie lepiej: drobni, o ziemistych twarzach i posępnych spojrzeniach, 
bosi, w szarych płótniankach, przepasanych czerwonymi pasami, przesuwali się lękliwie, pochylając 
skołtunione głowy. Już tu i owdzie jedli pod chałupami, ale na widok panicza zrywali 
się od misek i jakby promień słońca rozjaśnił naraz wszystkie twarze, witali go radosnymi 
uśmiechami, leciały za nim gorące słowa pozdrowień i raz po raz ktoś przypadał wargami 
do jego butów i kolan, to jakieś starce stuletnie chyliły się pokornie, zaś baby, poniektóre z 
niemowlętami przy piersiach, aż przyklękały na drodze, a pucołowate, półnagie dzieci biegły 
za nim wraz z całym stadem naszczekujących piesków, że przynaglił konia do pośpiechu, 
chociaż był wielce rad takowej serc ich czułej dyspozycji, zakładając na niej swoje insurekcyjne 
nadzieje i zamysły. 

Wstrzymał dopiero konia przy ostatniej chałupie, już nieco za wsią. 

– Jak się macie, Szymkowa? – krzyknął do kobiety dojącej krowę pod domem. 
Kacprowa mać odstawiła dzieżę z mlekiem i wytarłszy usta podołkiem koszuli przystąpiła 
z uniżonymi pokłonami. Kobieta była w latach, wysoka, o pomarszczonej twarzy i siwych, 
bystrych oczach, podufała w sobie i jeszcze krzepka. Patrzała w niego jak w święty obraz. 

– Zaglądaliście dzisiaj do Kacpra? 
– Jakżeby nie, paniczu. Chwała Bogu, galańcie zdrowieje mój chudziaczek. 
– Za jakie dwie niedziele będzie mógł ruszyć za mną. 
– Na wojaczkę! – oczy jej zaszkliły się dziwnie, ale głos miała spokojny. 
– Jak Bóg da, matko – odrzekł sypiąc jej w dłoń kilkanaście dukatów. – Macie to na 
wszelaką przygodę, boć nie wiadomo, kiedy powrócim doma... 
– A po co mi, paniczu? Mało to mi już nadawał Kacper a panienka Dosia! 
– Schowajcie. Gdzie to Józek i dziewczyny? 
– Chłopak z drugimi powieźli pańskie zboże do spławu, a dziewczyny we dworze w pomoc 
panience Dosi, że to dzisiaj goście. 
– Ale jakby się wam jaka bieda przygodziła, idźcie prosto do matki; nie opuści was. Przecież 
wasz Kacper towarzyszem mi a przyjacielem. 
– O mój paniczu złocisty! – szepnęła obejmując go za nogę i zapłakała. – Dyć oddalibym 
paniczkowi ostatni dech za tylachna dobrości, za tylachna miłosierdzia nad narodem. I 
wszystkie zrobiłyby to samo, mój ty Jezusku najmilejszy! – wyznawała wśród tkliwych popłakiwań. 
23 



– Zostańcie z Bogiem! – rzucił ruszając z miejsca tęgim kłusem, a wyminąwszy jeszcze 
karczmę nad rzeką i Żyda, kłaniającego się do ziemi, pojechał ku ciemnej obręczy lasów szeroką, 
wysadzaną drzewami drogą. 
Dzień się był wybrał cudnie słoneczny, ciepły, bezwietrzny, wymalowany jesiennymi farbami, 
pachnący zoraną ziemią i przywiędłym listowiem. Ścierniska, osnute pajęczyną, grały 
w słońcu jakoby diamentowym opyłem, stogi zboża zdały się być z prawego złota. Po miedzach 
i chłopskich pólkach siedziały rzęsiste grusze w przyodziewach z przezłoconych amarantów, 
a zasię nad drogą kłoniły się białe brzozy o żółtych jak wosk pióropuszach, niegdzie 
rozpierał się dąb niby z miedzi wykowany, czasem klon purpurowo-złoty albo kępy tarnin 
pofarbowanych fioletem owoców. W jesiennej krasie stał wszystek świat; lubość była w powietrzu, 
w cudności niewypowiedzianej drzew i w tym błękitnym, niskim niebie, zarzuconym 
lśniąco białymi chmurami. Kraj był obszerny, pagórkowaty i opłynięty modrawą mgiełką, że 
jeno słabo widniały ciemne plamy borów, jakieś wsie, wieże kościołów i folwarki w gąszczach 
żółknących drzew. Drogi leżały puste, jeno z rzadka zaskrzypiał gdzieś chłopski wózek, 
z rzadka też dojrzał na polach pługi ciągnione przez rogate, siwe woły lub stada krów na paśnikach; 
cicho było jako w tym bożym kościele, pełnym widomych cudów i łaskawego majestatu. 


Sewer znał te strony od dzieciństwa i pamiętał je o każdej porze i w każdej przemianie: i w 
kożuchach śniegów, i w przepychu wiosen, i w żarach letnich, i w pluskach późnej jesieni – 
lecz dzisiaj dziwną żałością przejmowały go te lube zawsze aspekta, czegoś się wzdrygał i 
jakieś natrętne łzy same nabiegały do oczu, w serce wpierał się głuchy niepokój i żrące tęsknice. 
Więc coraz częściej popędzał konia: deresz rwał już jakby na skrzydłach, aż mu grała 
wątroba i pokrywał się pianą. 

Po dobrej godzinie takiej jazdy dostał się na lesiste wzgórze, skąd szeroka, sypana droga 
staczała się w rozległą dolinę, gdzie leżały stryjowskie Stoki. Ogromne stawy obrzeżone rzędami 
smukłych topoli, powiązane kanałami lśniły się na samym dnie niby srebrzyste, polerowane 
tarcze, a za nimi wynosił się dwór piętrowy ze srogą basztą w szczycie i leżały sady, 
budowle, orne pola i wsie rozległe. 

Wiatr przyniósł gdzieś od pól granie trąbek i dalekie ujadanie psów. 

– Zabawia się fuzyjką jak zawsze – mruknął Sewer zjeżdżając do wsi rozłożonej nad stawami. 
Od jakiejś baby piorącej dowiedział się, jako cały dwór już od rana na polowaniu z 
naganką. Ruszył jednak do dworskiej bramy, decydując się zaczekać na stryja, lecz deresz 
zachrapał nagle i jął stawać dęba, gdyż na słupie siedział stary, rudy Miś, i dojrzawszy obcych 
zamruczał groźnie. Dostał się w dziedziniec przez rozwalony parkan i podjechał pod dwór, 
nikt się jednak nie pokazał, tylko na przywitanie zgraja psów ruszyła na niego, zajadle docierając 
i skowycząc. Dopiero po długich nawoływaniach zjawił się jakiś oberwany chłopak. 
– I nikogo nie ma w domu? – pytał Sewer biegając oczyma po oknach. 
– Ja ta nie wiem, przeciem nie od pokojów – burknął podtrzymując konia. 
Wszedł na szerokie drewniane schody, prowadzące jakby prosto na pierwsze piętro, dwór 
był bowiem postawiony na wysokich fundamentach spalonego niegdyś zamku i cały parter 
miał kamienne, potężne przypory, fortecznej grubości ściany i ciosem futrowane strzelnice; 
resztki głębokiej fosy jeszcze widniały pod murami. Dwór dawał pozór italskiej architektury, 
ale był niesłychanie opuszczony i zrujnowany. W sieni, wysokiej niby kościół i obwieszonej 
po pułap myśliwskimi trofeami, na zabrzydzonych skórach wilczych i niedźwiedzich wylegiwały 
się całe sfory schorzałych i zdychających psów, po kątach zaś leżały stosy żelastwa i 
postronków, kupy sieci i zatrzasków na przeróżnego zwierza. W pokojach obszernych, bogatych 
w sprzęt starodawny i w pawimenty mozaikowe i gdzieniegdzie jeszcze wybitych strzępami 
arrasów, cudnie wyrażających mitologiczne sceny, panował niesłychany brud: psy brały 
sobie legowiska na kanapach i krzesłach, obciągniętych przezłacaną kordobańską skórą; miejscami 
odpadały sztukaterie i wiele wybitych szyb zaklejono papierem; leżały jakieś zakurzone 

24 



fascykuły i poobdzierane księgi. Wszędzie zaś wisiało po ścianach dużo broni siecznej i palnej, 
siodeł ze wspaniałymi rzędami, czapraków, zardzewiałych misiurek i pancerzy. 

Sewer znający stryja abnegatem, niedbałym na własne wygody ni jaki siaki porządek, wałęsał 
się bez zdziwienia po pokojach, aż trafił do baszty, na kręcone, strome schody wiodące 
na poddasze, z którego roztaczał się widok na całą okolicę. Baszta była okrągła i miała na 
każdym piętrze tylko po jednej komnacie, ale jakże się zdumiał znajdując je wybielone, 
schludne i cale grzecznie urządzone, i jakby zamieszkane. Wszak je zapamiętał jako skład 
rupieci o pogniłych podłogach i ścianach odartych do żywego kamienia, jako siedlisko sów, 
nietoperzów i strachów, o których chodziły gadki między czeladzią. 

Wszedł żywo na poddasze i jeszcze rychlej się zatrzymał, bowiem naprzeciw podniosła się 
jakaś smukła, ruda jejmościanka z białym chartem przy nodze i wpierając w niego niebieskie 
oczy uśmiechnęła się życzliwie. 

Zmieszany nieoczekiwaną siurpryzą, jął się żarliwie submitować. 

Parsknęła wesołym śmiechem, rezolutnie zazierając mu z bliska w oczy. 

– Waćpan mnie nie poznaje? – Głos jej zatargał wspomnieniem, lecz nie rozbudził. 
– Dalibóg... nie mam honoru.... – bąkał nie mogąc jej naleźć w pamięci. 
– Ceśki waćpan nie poznaje? – wymówką zadrżał posmutniały głos. 
– Znałem kiedyś waćpannę skrzatem tycim, a tu staje przed oczyma jakoby Diana zjawiona, 
to jakżem miał poznać nieszczęsny! – ruszył górną modą. 
– A waszmość się nie zmienił, tylko szrama przybyła nad okiem. To moja kwatera – dorzuciła 
widząc jego rozbiegane oczy. – Stryjcio mi pozwolił, że to na dole nie sposób wytrzymać, 
a on niczego odmienić nie daje. Siadajże waszmość – pchnęła ku niemu zydel i sama 
zasiadła naprzeciw. 
– Ceśka! Panna Cesia. Na psa urok, anibym imaginował takową przemianę – zdumiewał 
się obzierając ją z żołnierską eksperiencją. 
Panna była urodna, śmiałego oka i rezolutnej mowy, a chociaż ubrana lada jako, w jakiś 
kamlotowy szary kubraczek i takąż jubkę, miała w sobie powagę nakazującą uważanie. Nawet 
się nie zarumieniła pod jego spojrzeniami, siedziała spokojnie, tuląc do piersi biały łeb 
charcicy i oględnie odpowiadając. Brązowa od słońca twarz, pełne czerwone wargi, brwi 
spięte nad cale foremnym nosem, strome piersi, ruchy prędkie i stanowcze, głos niski o słodkich 
brzmieniach, dawały obraz zdrowia, siły, pogody i szczerości. Śmiała się cicho, a w modrych 
oczach, przysłoniętych ciemnymi rzęsami, taił się rozum. 

Po dłuższej lustracji wydała mu się jednak nazbyt rezolutna, pewna siebie i gminnych manier. 
Gdzie jej było do tych świetnych panien choćby z grodzieńskiej socjety! 

– Ot, prosta dziewka z zaścianka, do tego ruda jak wiewiórka – myślał patrząc z pewną odrazą 
na jej głowę, oplecioną warkoczami jakby z litego, dukatowego złota. 
– I nie boi się waćpanna sama jedna w tej baszcie? 
– Na strachy mam nabitą krócicę – wskazała nad łóżko na cały arsenał broni, batów i smyczy. 
– Próbował mi nasz kapelan zrobić psikusa i którejś nocy, przybrany w białą płachtę, 
brząkając łańcuchami a z rozżarzonym węglem w zębach wszedł tutaj. Wylękłam się zrazu, 
ale jak mnie porwała pasja, wygarnęłam z janczarki. Na szczęście chybiłam, chociaż i tak 
zleciał jegomość ze schodów i dwa tygodnie okładali go żywokostem. 
– Kawalerska fantazja w waćpannie. 
– Sierotam i sama nad sobą opiekę trzymać muszę – wyrzekła prosto. 
Zeszli przed dom, gdzie ze szczytu schodów roztaczał się widok na stawy, wieś i wzgórza 
lesiste. Panna Cesia jęła z upodobaniem wspominać o różnych wspólnie uprawianych figlach 
w przeszłości, zwłaszcza o jakiejś scenie w apteczce, gdzie ich przydybała ciotka na łasowaniu 
kanarów. Przerwał jej żywo: 

– Rad bym się tam znalazł i teraz, bo mi kiszki grają srogiego marsza! 
25 



– Masz, diable, kaftan, a mnie ani postało w głowie! – stropiła się serdecznie i porwawszy 
go za rękę, jak niegdyś, pobiegła na drugą stronę domu, do stołowego pokoju. 
Siedziała tam pod oknem ciotka Markowska, stara, gruba i nieco głuchawa jejmość, trzymająca 
w Stokach niewieście rządy, lecz która głównie klepała pacierze, robiła pończochy i 
kładła pasjanse i kabałki. 

Właśnie siedziała nad kartami, a powitawszy Sewera, jakby go nie widziała od wczoraj, 
zaczęła uroczyście wykładać: 

– Dziewiątka czerwienna, król dzwonkowy i żołędna dziesiątka: amory de grubis, kawaler 
w drodze i nieszczęście. Raz, dwa, trzy! – kładła karty dziobiąc je tłustym palcem. – Jakże się 
miewa twoja matka, wciąż cherla jak owca? A to znowu co za siurpryzy? Król winny! Dama 
dzwonkowa w komitywie z pamfilem! Ho! Ho! niżnik czerwienny w czułej dyspozycji do 
damy żołędnej! Grzysi was tu niosą, uważajcie, znowu dziesiątka żołędna? Salwuj się, Ceśka, 
przy tobie brunet i czerwienna dziewiątka. Raz, dwa, trzy! Pieniądze i ważne nowiny! Kłótnia! 
– ciągnęła niepowstrzymanie, tak pochłonięta perypetiami kabały, że ani wiedziała, gdy 
Sewer, podjadłszy coś naprędce, wyniósł się z powrotem przed dom. 
Panna Ceśka, podobając sobie w dyskursach, przyciskała go o sprawy publiczne. 
Zbywał ją żartobliwymi słówkami, aż się nasrożyła. 


– Waszmość traktuje mnie jak uprzykrzoną muchę. 
– Rozumiałem, jako niewiastom ciekawsze nowiny o strojach i porządkach... 
– W potrzebie zmacam kury i wydoję krowy, alem ciekawa i drugich materii. 
– Więc pytaj waćpanna, responsów nie poszczędzę. Sczerwieniła się, jakby kto na nią 
ogniem rzucił, i odwróciła głowę. 
– Byle się waćpanna zbyła dąsów, a powiem wszystko akuratnie. 
– Waćpan sobie ze mną poczyna jak ze smarkatą! zerwała się już gniewna. 
– Przepraszam majestat jejmość panny chorążanki. Przeszyła go oczyma niby srogim sztychem 
i zagwizdawszy na psy, zbiegła z nimi w dziedziniec do niedźwiedzia, który zsunął się 
błyskawicznie ze słupa i wspierając się łapami na jej ramionach lizał ją po twarzy i szyi, obdarzany 
w zamian głaskaniem i kuksańcami. 
– Zapalczywa cieciorka, gotowa w sprzeczce wziąć się nawet do obuszka – myślał patrząc 
na jej karesy z niedźwiedziem i roześmiał się z ojcowskich projektów. 
Naraz gdzieś od wsi zagrały trąbki, a nad stawami, w tumanach kurzawy, pokazała się myśliwska 
kawalkada, z wozem w cztery konie na przedzie, za nim galopowała cala kupa jeźdźców. 
Lecieli niby burza, wpadli w bramę i wśród trąbień, trzaskania biczów i psiej wrzawy 
zatoczyli się pod dwór. 

Sewer zeszedł na powitanie stryja, który wziął go w ramiona i setnie wyściskawszy podał 
swoim kumom, jak przezywał swoich nieodstępnych towarzyszów i rezydentów. Pierwszy 
pochwycił go w objęcia Domaradzki, chłop pod powałę, o żołnierskiej, zwięzłej kompleksji, 
czasu barskiej sławnego Malczewskiego prawa ręka i szczególny prześladowca Drewicza. Po 
nim przycisnął go do serca Trzciński, szlachcic siły niedźwiedziej, na które chadzał tylko z 
oszczepem, pierwszy rębacz w województwie podlaskim, zabijaka, kostera i warchoł; głowę 
miał całkiem łysą i poznaczoną plejzerami niby pień rzeźniczy, wąsy jak wiechy i burakowy 
nos srodze obsypany brodawkami. Zasię potem wyciągnął do niego długie ręce Chmieliński, 

o księżej wygolonej twarzy, słodkim spojrzeniu i tkliwym sercu, gdyż łacno popuszczać łzami, 
znany przy tym jako okrutnik, nieporównany strzelec i dusikufel. Czwartym był Bogatko, 
mąż od grzesznych upałów przygarbiony, z twarzą zarośniętą po oczy, szpakowatym, rozwichrzonym 
brodziszczem, i o pałąkowatych nogach. Na ostatku otworzył ramiona jak wrota 
franciszkanin, wysoki a chudy niby szczapa, o zapadłym brzuchu, a rumianej, pełnej i lśniącej 
twarzy. 
– Moje ty krocie! – wołał obłapiając go serdecznie. – No patrzcież, jak się to nam chłopak 
wybrał! Jaki z niego żołnierzyk! A dajże jeszcze raz gęby! 
26 



I znowu poszedł z rąk do rąk niby puchar przedniej małmazji, że końca nie było czułościom, 
kochała go bowiem cała ta godna kompania. Sieroty to były, stare żołnierzyska i bezdomne 
nieszczęśniki, wyzute z fortun gorzkimi ewentami losów i ludzką niepoczciwością. Na 
szczęście naleźli przytulenie w Stokach, bo Zaręba kochał się w ludziach niezwyczajnych, a 
każdy z kumów pozostawał w jakowymś zatargu z prawem, na każdym ciążyły jakoweś kondemnatki 
a inwidia, każdy też miał eksperiencję w czymś szczególnym, czym rad się wywdzięczał 
za gościnę i opiekę. Domaradzki rozumiał się na koniach jak nikt drugi; Trzciński 
był wyrocznią w materiach odwiecznych praktyk myśliwskich, więc jego dyrekcją szło 
wszystko w polu i kniejach; Bogatko miał serce do ptactwa i takowy dar, że kiedy zaświegolił 
na srebrnej piszczałeczce, z którą się nigdy nie rozstawał, skrzydlata hołota szła mu do ręki, 
choćby nawet i drapieżniki; Chmieliński szwargotał po żydowsku i potrafił udać każdą personę 
z głosu i ruchów, znał się przy tym expedite na winach i przyrządzaniu bigosów; zasię 
franciszkanin był majster od rusznikarstwa, i nie tylko umiał naprawiać broń, lecz i sam odlał 
wiwatowe moździerze, potrafił też zamawiać kołtun i na gościec znajdował skuteczne medykamenta. 
Wprawdzie doletnie to już były dziady, kapelan najmłodszy, a już liczył sobie z 
górą kopę, ale wszyscy jeszcze krzepcy, gotowi w każdej porze do polowania i wypitki, a 
nawet, jak Bogatko, nie hamujący jeszcze grzesznych upałów, z czego nieraz płacz bywał po 
chałupach i niejedna krowa z pańskiej obory szła na pocieszenie ukrzywdzonej cnoty. Zasię 
sam Onufry Zaręba, stryjeczny miecznika, sługiwał ongi wojskowo po cudzych krajach, potem 
w zmiennych kolejach barskiej, stawał pod chorągwią Częstochowskiej, aż wreszcie syt 
ran i wszelakich przygód osiadł w Stokach, jakie mu przypadły w działach po matce, de domo 
Grodzickiej, kasztelance wieluńskiej. Człowiek już był leciwy, ósmy krzyżyk dźwigał na potężnych 
barach, lecz tyle miał jeszcze wigoru i fantazji, że nikt by mu nie policzył nad sześćdziesiąt; 
twarzy był suchej, orli dziób przypominającej, postaci ogromnej i muskularnej, głosu 
grzmiącego, siwe wąsy i brodę postrzygał krótko gwoli ochędóstwu; nosił się w konfederatce 
czerwonej, aksamitnej, obłożonej siwym wyporkiem, zawsze w zielonej kurcie ze złotymi 
żeberkami, takichże hajdawerach i jałowiczych, czarnych butach, przy prostej szabli w czarnej, 
żelaznej pochwie z oficjerskim feldcechem. Miał sławę dziwaka i pierwszego w kraju 
myśliwca, gdyż polował z kumami jak rok długi po swoich i cudzych ziemiach, z czego szły 
wieczne kłótnie z sąsiadami, pienia, zajazdy, przesypywanie kopców i porywanie psów myśliwskich. 
Że zaś o wszystkim miał zdanie głośne i niepodległe, więc obawiano się jego 
prawdomówności. Nie żył też z nikim w okolicy i kompanii poza swoimi kumami nie szukał. 
Dla poddanych był dobry i łaskawy, byle jeno stawali na wezwanie do obław i zwierza nie 
płoszyli daremnie, i strzegli piesków. Więc i aktualnie po przywitaniu Sewera, którego wielce 
miłował, zatroszczył się o jakiegoś ogara i jął grzmieć, aż szyby zabrzęczały. 

– Pięćdziesiąt batów, jak się nie znajdzie! – obiecywał psiarczykowi. – Widziałeś się już z 
Ceśką? – zwrócił się do Sewera prowadząc go na pokoje. 
– Już się nawet zdążyła pogniewać na mnie! 
– Możeś jej rzekł coś szpetnego? 
– Nie pozwoli się ona zjeść w kaszy, czupurna do zastanowienia. 
– I jedyna, powiadam ci, do konia i strzelby, o zakład trafia w pamfila o czterdzieści kroków 
z pistoletu. Nie paskudzą jej głowy stroiki, gachy i romanse jak drugim. I do rady ma nie 
lada rozumek. Prawdziwy specjał! 
Wprowadziwszy go do swego pokoju, gdzie również jak w całym domu panował nieład i 
pieski, nie brakowało ich nawet na łożu i wielkim stole, wyciągnął się na ławie, pokrytej 
niedźwiedzią skórą, zapalił lulkę i dalejże brać go na spytki a spowiadać. Sewer chętnie poddawał 
się indagacji, niczego przed nim nie tając, zwłaszcza o insurekcyjnych zamierzeniach 
rozwodząc się obszernie, spodziewał się nakłonić go do sprawy. I nie doznał zawodu, gdyż 
stryj rozpromienił się niby żagiew na wichurze, a po różnych pro i contra zdeklarował się 
uroczyście. 

27 



– Parol kawalerski, stawię się z kumami i czeladzią na placu! Choćby mi przyszło głową 
nałożyć! – zerwał się rozanimowany. – Boże jedyny, a ja zwątpiłem w Twoje miłosierdzie i 
mniemałem, jako już ostatnie terminy przyszły na Rzeczpospolitą i wszystko kaput! O Jezu 
krzyżowany i trzeciego dnia zmartwychwstający! – padł na kolana modląc się w głos z taką 
żarliwością i uniesieniem, iż Sewerowi łzy się cisnęły ze wzruszenia. 
– Na koń i hajda na psubratów! – naraz zakrzyczał podnosząc się z klęczek. – Czekajcież, 
kobyle syny, my wam wypiszemy na łbach gwarancje i przyjacielstwa! Bierz moich chłopów 
co do jednego, zabierz, co tylko może się przygodzić. Jakby mi ubyło z kopę lat! Mam ja jakieś 
superaty ocalone z barskiej – gruchnął obuszkiem w tarczę wiszącą na ścianie; przeraźliwy 
szczęk przeszył powietrze i wpadł rękodajny. 
– Pokażę ci coś szczególnego. Kostek, światła i ojca Albina do mnie. 
Wnet się znalazła pochodnia i zaniepokojony franciszkanin. 
– Poszukamy jakiego gąsiorka na dzisiejsze rekolekcje. 
– Od siwuchy na jutrznię aż do małmazji na kompletę, wszystko narządzone. 
– Lecz ad honores offertorium wypijemy czymś godniejszym. 
– Kum Chmieliński najlepiej by zdeterminował, będzie mu markotno. 
– Zachodzi okoliczność, jako musimy być samotrzeć – wyrzekł prowadząc do piwnic. 
Wchodziło się do nich z wielkiej sieni, po stromych i ciemnych schodach. Pacholik idąc 
przodem przyświecał smolistą pochodnią. Podziemia zamkowe były obszerne. Pełne sklepionych 
komór, kazamat, niskich izb prochowych i krętych przejść, tylko z rzadka oświetlonych 
smugami światła, sączącego się ze strzelnic. Właśnie byli stanęli przed żelaznymi drzwiami 
sklepu, w którym mieściły się wina, gdy zjawiła się wielce zadyszana panna Cesia. 

– Apage, satanas! – zakrzyczał mnich zastępując drogę. – Nie pozwól waszmość. 
Wróć się, Ceśka, w tym sklepie nie może postać twoja noga. 
– Jakoby wilka puścił między jagnięta! – dorzucił przerażony kapelan. 
– Tylko zobaczę, mój stryjku, tylko powącham i pójdę sobie precz. 
– Mówiłem ci nieraz, jako niewieście wapory przemieniają wina w kwas – przemówił stanowczo, 
iż odeszła zadąsana, oni zaś wsunęli się spiesznie do loszku, zamykając za sobą 
drzwi na klucz. 
Sklep był długi, niski, a podzielony dębowymi ścianami na pojedyncze komory. Każdej z 
nich konsystowała inna nacja napitków: Hungaria zwała się pierwsza, gdzie w antałach i baryłach 
czekały tęskliwie kresu wyzwolin wystało tokaje, rzewnie sposobiące maślacze i owe 
kapki zdradliwe swoją źrałością; drugą przezywano Iberia, gdyż taiła w sobie upały słonecznych 
krain, słynne alikanty, muszkatele, małmazje i skarby dalekiego Cypru; Reipublicae 
nosiła imię najobszerniejsza, w której rezydowały w powinnym ordynku beczki miodów, nalewek 
i starych gorzałek; powietrze w niej tchnęło lubością syconą pszczelnym zapachem. 
Ostatnia zaś, nie nazywana, lecz strzeżona podwójnymi bronami, stanowiła jakoby sanktuarium, 
wybranym była miejscem, gdzie śniły same stężałe moce słońca, same rarytasy i najprzedniejsze 
kordiały, wina i miody zgoła już bez ceny, a wydobywane w jeno rzadkie i 
szczególne okoliczności. Na dębowych stołach ciżbiły się brzuchate gąsiory w długiej kolei 
lat i doli jednakiej, jakoby zrosłe z sobą, grubym kożuchem siwej pleśni pokryte, pajęczynami 
omotane i kurzem potrząśnięte. Na chropawych ścianach widniały tu i owdzie zastanawiające 
daty, wypisane smołą, niektóre sięgające czasów Sobieskiego. Stanęli w zbożnym skupieniu i 
czci przed tą najgodniejszą sędziwością. Zaręba długo medytował i długo się ważył, nim sięgnął 
po gąsior, trzymający z garniec, i rzekł: 

– Ten mi się być wydaje wdzięcznego oblicza i cnotliwej treści. Anno Domini 1707, miód 
po kasztelanie Świrskim. Zanieś, Kostek, a wolniutko, nie zmąć i uważaj, bo basałyki. 
– Sam poniosę, co taki się rozumie! – wystąpił kapelan i ująwszy gąsiorek rozmodlonymi 
rękami poniósł go niby monstrancję. 
– A wracaj jegomość, to sobie jeszcze coś wybierzemy. Kostka tam zostaw. 
28 



I skoro ksiądz wrócił, zapalił stoczek i powiódł bocznym korytarzem. 

– Ależ tam nie ma przejścia! – zauważył Sewer. 
– Zobaczysz, jeno pilnie uważaj – ostrzegał i gdy stanęli w końcu korytarza przed zamurowanym 
wyjściem do fosy zamkowej, odwrócił się od niego plecami, a odliczywszy z lewej 
ręki pięć głazów, z jakich były wymurowane ściany, podważył szósty przy spojeniu całą mocą 
ramion. Ojciec Albin pomógł skwapliwie; zgrzytnęły jakieś zardzewiałe żelaza i kamień 
ustąpił niby drzwi, odsłaniając głęboką, ocembrowaną okrąglakami studnię. 
– W imię Ojca i Syna! toć jakby w bajce! – zdumiał się Sewer, bo znając te podziemia od 
dzieciństwa ani imaginował, że mogą kryć jakieś tajemnice. 
– Zadziwisz się jeszcze bardziej! – szepnął stryj zstępując w dół po żelaznej drabinie. Stanęli 
w niskiej kazamacie o potężnych belkach i ścianach z łupanego, polnego kamienia; dwoje 
drzwi prowadziło do sporych komór; w pierwszej stały beczułki z prochem, kręgi ołowiu i 
wory skałek, a w obocznej, nieco większej, wisiały na ścianach pęki karabinów i szabel, zaś 
na drewnianych kobyłach stożyły się siodła i najprzeróżniejsze uprzęże. 
– Było tych moderunków akuratnie na dwiestu pocztowych. 
– I jest, sam przecież znosiłem – przytwierdził kapelan. – A co, ni jednej rdzawej plamki 
na karabinach: skąpałem juchy w roztopionym łoju niby kołduny. Oglądaj, oglądaj, a nawet o 
zakład nie najdziesz. 
– Zaiste, ciężko własnym oczom uwierzyć! – odparł Sewer oglądając broń. 
– Rzemienie na nic, zetlały do szczętu: szable stępione i bagnety, ale to fraszki: w jeden 
dzień można natoczyć i wypucować do lustra. 
– Tyleśmy ocalili z barskiej. Jest jeszcze niecoś sreber połamanych. – Otworzył ciężki se-
pet opasany srodze mosiężnymi sztabami. Leżała w nim kupa srebrnego łomu, resztki zastaw, 
monstrancji, krzyżów i różnych sprzętów kościelnych. 
– Wydarte tej wściekłej bestii Drewiczowi, łupieżcy kościołów. Bierz ją na ekspensa sprawy, 
przygodzi się i ta drobina. Chciałem to kiedyś ofiarować do Częstochowy, ale jegomość 
się sprzeciwił. 
– Właśnie Matka Boska lubuje sobie w złocie i srebrze, pewnie się z tym przed kimś wyznała! 
Ale dla przezpieczności dobrze przewozić takie łomy w beczkach ze smołą. Gorzałką 
się potem odmyje. 
– Przyślę Kacpra, już on wymyśli najlepszy sposób. 
– Broń trzeba opatrzyć i wychędożyć. Zali to pilne? 
– Prawda, ojciec nic nie wie. – Tu opowiedział Zaręba w krótkości, czego się był nasłuchał 
od Sewera i zakonkludował: – Więc skoro wybije godzina, to i my, kumciu, ruszamy na te 
potrzeby! 
– Waszmości pora myśleć ale o zbawieniu duszy. Osiemdziesiątka na karku, gościec w 
gnatach, a w głowie jeszcze fiu, fiu, Boże się zmiłuj! 
– Widzę, jegomości żal ciepłego przypiecka, pierzyny i Kundzi, he, he! 
– Nie obrażaj waszmość cnotliwych uszu! – żachnął się wielce urażony. 
– Przechodzi imaginację, jak się kłania w pas kulom nasz ojciec, jakby do każdej zanosił 
suplikę – żartował Zaręba, lecz mnich nie dał się wyprowadzić z powinnej powściągliwości, a 
gdy wrócili na górę, jął Sewera wypytywać. Pokazało się przy tym, jako był niezgorzej 
oświecony w materiach krajowych, czuły na niedolę ojczyzny i dalej patrzący. 
– Póki chłopstwo w niewoli – mówił zapalczywie – póty nie podniesie się dobrowolnie na 
obronę ojczyzny, a bez niego nie poradzicie nieprzyjaciołom. 
– Co wiedział, to i powiedział! – obruszył się stryj i rozpoczęła się gorąca sprzeczka, obaj 
bowiem byli krewkiej natury. 
Sewer przymuszał się do cierpliwego milczenia, by nie zdradzić swoich systematów myślenia 
przed stryjem, który ku jego zdumieniu, okazowywał się być zaciekłym defensorem 
wszelakich przywilejów i ani chciał słyszeć o reformach, zwłaszcza zaś o odmianie poddaństwa. 

29 



– Zakładam veto – pasjonował się grzmiąco. – A kto by się ważył bałamucenia moich 
chłopów jakowymiś „prawami człowieka” i uniwersałami o wolnościach, temu każę wrzepić 
sto batów, chociażby się pokazał nawet jaśnie wielmożnym, i w postronkach odeślę go do 
grodu. 
– Tu go swędzi! Przemówiły szlacheckie warchoły. Za nic im ludzkość i dobro powszechności. 
Niech przepada ojczyzna, byle moje privilegia ocalały! – ciął kąśliwie franciszkanin. 
– Szabas, mój ty sawancie! – przerwał mu gniewnie. – Nie smok ci jestem pastwiący się 
nad niewinnymi barankami, więc admonicji do serca nie biorę, a na twoją jakobińską wiarę za 
starym – i wyszedł. 
– Choruje na szlachecką puchlinę jak wszyscy! – szepnął za nim. 
– Podobno jednak swoich chłopów osadza na prawie czynszowym... 
– Gotów to uczynić choćby na złość twojemu ojcu, bo pan miecznik wolałby diabłu bić 
pokłony, niżeli w chłopie uznać bliźniego. A nie pierwszy to wraz z podkomorzym Dłuskim 
protestował przeciw ustawie Trzeciego Maja! 
– Ale akcesu do targowicy nie zgłosił! – podniósł głos w obronie ojca. 
– I na zjazd generalności do Brześcia nie pojechał, prawda. Nie uwielbia on aliantów, nie. 
Jakoś pod koniec czerwca Chruszczow z Liwa przysłał mu inwitację na bal. Miecznik wręcz 
odmówił, nie bacząc, że generał mógł mu za taki respons postawić na konsystencję kozaków. 
Nie dał się znęcić ni zastrachać. A bal był głośny na województwo i zjechała się na niego cała 
ziemia liwska, drohicka i chełmska, wiele też znacznych person z Lubelskiego. Rozpoczęto 
od reprezentacji komedii w ruskim języku; po czym generał Chruszczow otworzył tańce z 
panią Ossolińską, starościną drohicką. Kolację podano w ogrodzie pod namiotami, przygrywała 
kapela dętych instrumentów. Później nastąpiły promenady przy fajerwerkach i wdzięcznych 
odgłosach wokalnych, a ku powszechnej kontentacji zabłysnął iluminacją „Tempie 
d’amitié”, pływający na kanale. Zasię na zakończenie jegry i grenadiery, i kozacy cieszyli 
socjetę swoimi tańcami i śpiewaniem... 
– Zaiste czułej przyjaźni obraz doskonały. Musiała być jakaś okazja? 
– Generał Chruszczow zakomunikował publicznie chełmskiej szlachcie najmilościwszy respons 
imperatorowej na ich najoddańszą suplikę... Więc też przyczyna radości a wiwatowań 
była solenna. Rzęsiste salwy karabinów wraz z brzękiem pucharów dzwoniły do świtania... 
– Szczera krotochwila! Nie zna jegomość nazwisk suplikantów? 
– Jakże mógłbym przepomnieć tak godnych imion! Zachwyciłem też nieco tenoru owej 
supliki, w której szlachta ziemi chełmskiej i powiatu krasnostawskiego „udaje się do Waszej 
Imperatorskiej Mości, aby przez wielkość swoją, całemu światu jawnie znaną, potężnej swojej 
udzieliła protekcji, abyśmy jeśliby nam koniecznie od ciała Rzeczypospolitej odpadać 
przyszło, pod słodkim Waszej Imperatorskiej Mości panowaniem swobód wraz z innymi nowo 
zajętymi używać mogli”. Tyle zapamiętałem. Jakże ci się widzi? Suplika pięknie ułożona. 
Sam biskup Skarszewski ją wykoncypował, a to głowa nie od parady. 
Sewera wzburzyło opowiadanie, lecz tylko rzekł cicho i prędko: 

– Niech mi ojciec zakonotuje nazwiska suplikantów; przy okoliczności trzeba będzie obmyślić 
dla nich jakąś godną nagrodę. 
– Warci choćby łamania kołem – wybuchnął gwałtownie. – Ale któż im wzbroni! Zali nie 
władni panowie i dziedzice tej Rzeczypospolitej? Zali jest u nas prawo na takie procedery i 
sąd sprawiedliwy?! 
– Sprawy to już nie sądu, a jeno słusznej kary! 
– Święte słowa! Dajże ten srogi topór na przędajne zdrajce, daj wrychle, póki jeszcze pora 
ratowania nie minęła! Modlę się o niego jak o zbawienie i czekam z utęsknieniem, jak nie 
czekają Żydzi Mesjasza! 
– Z ojca widzę jakobin cale zdeterminowany! – zauważył mimo woli. 
30 



– A niechże mnie Bóg broni! – protestował zmieszany i jakby wystraszony. – Mam jeno 
serce czułe na niedolę ojczyzny. Znasz mnie, jakom ordynaryjny simplex i gdzie mi tam do 
rozumienia górnych systematów i cenzurowania cudzych postępków. Gorącość przyrodzona 
uwodzi człowieka i ten paskudny jęzor! – submitował się, wykręcał i kajał z awersji do zdrajców 
i szlacheckiego nierządu. Sewer, nie mogąc pojąć tak nagłej odmiany sentymentów, 
przyparł go otwartymi pytaniami, lecz mnich, jakby ich nie rozumiejąc, zaczął prędko mówić. 
– Zbliża się nasza hora canonica, mamy dzisiaj rekolekcje, muszę cię zostawić, kumy już 
czekają na mnie. 
Bądźże mi zdrów, mój chłopcze. A może zostałbyś do jutra, co? Moglibyśmy o tym i 
owym pogwarzyć. 

– Muszę zaraz wracać. Toć jutro rano ruszam do Warszawy. 
– Szkoda! – i uściskawszy go czule szepnął już od proga: – Broń wyrychtuję w parę dni, a 
może się zdarzyć, że sam ci ją odstawię do Warszawy! – Uśmiechnął się jakoś zagadkowo i 
spiesznie poleciał. 
Sewer też chciał pożegnać stryja, gdyż zmierzch już opadał i pora mu było wracać do do-
mu, ale nigdzie go nie znalazł, pokoje stały puste, tylko w jadalni, zasypanej ostatnimi zorzami 
zachodu jakby dogasającym zarzewiem, siedziała pod oknem ciotka Markowska, zabawiając 
się w dalszym ciągu kartami, a na pytania o stryja odburknęła nie podnosząc oczu: 

– Musi być w baszcie na rekolekcjach. Stary grzesznik, nabroił, a teraz strach kąsa po piętach! 
Raz... dwa... trzy... Będziesz jadł hreczane kluski z kwaśnym mlekiem na kolację? Czy 
cię grzysi przynieśli, znowu ten utrapiony niżnik żołędny! Ceśka! – huknęła grzmiąco. – 
Pewnie na majdanie przy koniach! Żeby już raz kto okiełznał tego latawca! Matko Kodeńska! 
Trzy pamfile! Wychodzi! Uważaj! Pasjans wychodzi! Raz... dwa... 
Ale już Sewera nie było: leciał na majdan, gdzie Ceśka, z długim biczem w ręku, egzercyrowała 
cudnego kasztana, biegającego na linie. Panna, była zgorączkowana, z włosem rozwichrzonym 
i toczyła jarzącymi oczyma za ogierem; bat trzaskał raz po raz i rozlegała się krótka, 
mocna komenda: 

– Rysią... rysią... tak, doskonale! Spokojnie, żbiku jeden, równo!... 
– Grzeczny koń! zdałby się pod wierzch! Coś niepotrzebnie drga zadem. 
– Racja fizyka, Kaśka butów nie ma! Gracz, cwałem! cwałem! 
Ogier wyciągnął się, nogi zebrał i z miejsca jął sadzić potężne szczupaki. 
– Ścigły jucha niby jeleń! Ależ waćpanna gra na nim, no, no, powinszować. 
Spromieniła się rozradowaniem i krzyknęła: 
– Gracz! Sam tu! Alt! 
Ogier skręcił z miejsca i stanął przed nią jak wryty. 
– Ależ zna mores! – chwalił szczerze i z podziwem niemałym. 
– Niechby nie posłuchał! – ściągnęła groźne brwi, klepiąc Gracza po nozdrzach i głowie, 
czym rozswawolony jął stawać dęba, tańczyć na zadzie i spróbował wesprzeć się przednimi 
nogami na jej ramionach, jak to miał we zwyczaju za źrebięcych czasów. Nie ulękła się takowych 
karesów i puszczając go z liny świsnęła przeciągle. Ogier poniósł się po majdanie niby 
wicher, a za nim pogoniła cała sfora psów. 
– Wspaniały! Żeby go jeszcze przyuczyć do strzelania... 
– Można mu strzelać pomiędzy uszami, ani drgnie! – zawołała z dumą. 
– Zaiste, lecz waćpanna mi patrzy na jakowąś prawą amazonkę! 
– A waszmość odsyłał mnie do kądzieli – przycięła z uśmieszkiem. 
– Szczerze suplikuję o zapomnienie, a na zgodę przeda mi waćpanna konia. 
– Gracz nie na przedanie. Już wojewoda Walewski chciał ze mną facjendować na parę izabelowatych 
cugantów, ale nie głupiam. Mam jeszcze czwórkę gniadych, jednolatków, może 
waćpan obaczy.. 
31 



Wymówił się brakiem czasu, prosząc ją o zaprowadzenie do stryja. 

– Nie obaczysz się z nim waszmość jak rano, rekolekcje się już zaczęły. 
Jął pytać, co znaczą owe rekolekcje, lecz na odpowiedź zaprowadziła go do fosy pod zakratowane 
okienko w baszcie. Skwapliwie zajrzał do wnętrza – izba była sklepiona i mająca 
pozór dość płaskiej miski, wywróconej do góry dnem, na nagich czerwonych ścianach paliły 
się grube gromnice osadzone w żelaznych wilkach. Na środku przy długim, biało pokrytym 
stole, zastawionym kandelabrami pełnymi świec jarzących, siedziała cała kompania. 

– Cóż to za szabas odprawują? – wyrzekł zdumiony. 
– Oho, znowu będą dzisiaj w robocie rzemienie! – wskazała na pęk jadowitych dyscyplin, 
wiszących na ścianie. – Cicho no, waszmość. 
Bowiem ojciec Albin, siedzący w końcu stołu, w komży, w rogowych okularach na nosie i 
z kancjonałem przed sobą, zaintonował był właśnie grobowym głosem jakiś hymn ponury. 
Stryj wespół z kumami uroczyście mu zawtórowali. Śpiew brzmiał posępnie i głosy huczały 
jak dalekie, daremne wołania rozpaczy – jakby z głębin otchłani dobywały się błagalne krzyki 
potępionych. 

– Więc się nawet biczują? – wstrząsnął nim lodowaty dreszcz zgrozy. 
– Jak stryjowi przyjdzie fantazja, to nie żałuje siebie ani drugich. Kumowie tego nie wenerują, 
a szczególniej kapelan, nie waży się jednak protestować. Potem muszę smarować boki 
pochlastane jak zrazy... 
– Dzięki Bogu, że chociaż waćpannę oszczędza! 
Jakiś cień przesunął się po jej twarzy i w oczach błysnęła trwoga. 
– Chodźmy. Zasię w posty i suche dni przywdziewają włosiennice. 
– Na jakąż intencję te umartwienia czy za jakie przewiny? 
– Imaginuję, jako na intencję utrapionej ojczyzny. Tak dziwacznym mu się wydało, że 
uśmiechnął się bezwiednie. 
– Waszmość się nie śmiej, bo to nie warszawska krotochwila! 
Długo się submitował, nim uwierzyła i rzekła porywczo: 
– Bo teraz w Polsce moda, że jaki siaki skurczybyk, co to liznął zagranicy i frak przywdział, 
ma zaraz w pogardzie i śmiechu wszystko, co ojczyste! Ja bym takiego nauczyła gwizdać 
po kościele! Psami bym go wyszczuła! – buchnęła zapalczywie, aż się jej twarz oblała 
farbą oburzenia niby krokoszem i oczy strzeliły snopami błyskawic. 
– Nieprzespiecznie zadzierać z waćpanną – zauważył. 
– A pewnie, bo swojego nie daruję i oddam z nawiązką! – odparła chełpliwie. Jął wołać na 
pachołka, żeby mu podawał konia. 
– Przed kolacją waszmość nie pojedzie! – zdeterminowała buńczucznie. 
– Nie bardzo łasym na hreczane kluski z kwaśnym mlekiem, jakie mi obiecywała ciotka – 
wtrącił żartobliwie, zabawiając się jej pomieszaniem, gdyż nie wiedziała, co odrzec, on zaś 
pośpieszył wyjaśnić, jako musi jechać. 

– Żeby prosiła Terenia lub Izą, to ,by waćpan pozostał! – rzuciła obcesowo, lecz dojrzawszy 
jego nieukontentowanie, szepnęła srodze zasromana: 
– Masz, babo, redutę! Znowu strzeliłam jakiegoś bąka! To przez waćpana! 
– To pozwólże mi ślicznych rączek i na pożegnanie daruj przewiny. 
Podała je nie bez wzruszenia, potem rzekła cichutko i dziwnie słodko: 
– Odprowadzę waćpana do bramy! 
Pachołek wiódł za nimi konia. Mrok już gęstniał i z minuty na minutę stawało się ciemniej 
i miało się jakby na deszcz, bowiem niebo przybierało modrawą barwę, na świecie uczyniła 
się cichość i dymy snuły się nisko pomiędzy drzewami: 

– Mam prośbę – zaczęła lękliwie – weź waszmość Gracza! 
Naturalnie daru nie przyjął i serdecznie za niego dziękował. 
32 



– Koń mocny i ścigły... wyniesie z każdej przygody... zna wojskowy egzercyrunek, można 
puścić lejce i nie wysunie się z szeregu ani na jedną piędź! – molestowała uparcie. – Weź go, 
waszmość! 
Ale gdy pomimo nalegań odmówił przyjęcia, zagroziła mu żartobliwie: 

– Bo spuszczę Misia i niech waścinemu koniowi wypuści flaki... 
– Pociągnę waćpannę przed trybunał o nastawanie na moje życie, a to pachnie wieżą. Prawo 
bowiem nie rozróżnia płci nadobnej. 
– Co mi tam prawo! Gorzej, iż waszmość sparty jak kozieł! Ale niemiła księdzu ofiara, 
chodź, cielę, do domu – zaśmiała się wymuszenie. 
– Ceśka! Ceśka! – zagrzmiało naraz niedalekie wołanie ciotki. 
– Ma się na deszcz i baranki powinny pod strzechę! Jakowyś casus mógłby... 
– Nie boję się wilka, choćby było kilka! Na przygodę mam w kieszeni krócicę! Jedźże 
waszmość z Bogiem! – rzuciła szorstko jakby przełzawionym głosem. 
Chciał jeszcze coś rzec, lecz koń spłoszony mruczeniem niedźwiedzia skoczył w bok i poniósł 
nad stawy, więc go już nie powstrzymując pojechał. 
Dom zastał rzęsiście oświetlony, brzmiała hucznie kapela i w sieniach była zebrana cała liberia. 


– Ogarnę się tylko i zaraz przyjdę na pokoje – powiedział staremu Filipowi. 
– Nie potrzeba, na pokojach nie ma nikogo. 
– A starostwo i porucznik Rymkiewicz? 
– Odjechali zaraz po podwieczorku, ale pan miecznik kazał sobie przygrywać. 
– Deklarowali się snadż? 
– Juści. Marynia płacze gdzieś po kątach, pan miecznik przemówił się z panią, że poszła 
do łóżka, wszyscy się też pochowali po dziurach jak myszy. Niech no Sewerek uważa, bo pan 
dziwnie srogi, nikomu nie daje przystępu. 
– Nie pytał się o mnie? 
– Pytał i kazał Sewerkowi przyjść do siebie! Ale, kolację jejmościanka nagotowała w pokoju 
Sewerka. Na dobitkę kucharz się spił... 
Nie słuchając dalszych relacji, poszedł na salę zalaną jarzącym światłem licznych pająków; 
kapela pod wodzą Trzaski wygrywała jakoweś czułe arie i opery, zaś miecznik przybrany w 
paradny, czerwony kontusz spacerował sam jeden w ogromnej sali po lśniących pawimentach. 
Zdał się być wielce zadumanym, tylko niekiedy podkręcał wąsy, przygładzał siwego czuba, to 
odrzucał wyloty i kładąc rękę na głowni karabeli posuwał się uroczyście jakby na czyjeś wyczekiwane 
spotkanie. 

Sewer czekał z godzinę i nie ważąc się przerwać zamyśleń rodzica ruszył w głąb domu, ale 
matka była w łóżku, Marynię wzięły do siebie rezydentki, ciotka Bisia już spała i cały dom 
stał pusty i ciemny. Zajrzał więc jeszcze do Kacpra, wydał jakieś polecenia Maciusiowi, a 
zjadłszy kolację, znowu powrócił na salę. Miecznik jeszcze promenował, chociaż świece dopalały 
się i gasły jedna po drugiej, a muzykantom wypadały z rąk instrumenty ze znużenia; 
grali jednak wciąż, ekscytowani szturchańcami Trzaski i grozą kijów. 

– Czekałem na ciebie – odezwał się naraz miecznik kierując się do swojego pokoju. Kazał 
mu głośno czytać gazety, świeżo otrzymane z poczty. Nie spytał o brata ni o Ceśkę, nie rzekł 
też ani słowa o Prażmowskich, a jeno zapaliwszy fajkę usiadł w fotelu i słuchał bacznie, zasię 
kiedy Sewer przeczytał „Korespondenta” wraz z dodatkiem, rzekł mu lapidarnie: 
– Ruszaj spać! – i nie podawszy mu nawet ręki do pocałowania, jął półgłosem czytać też 
samą gazetę od początku. 
Odszedł na palcach i natychmiast rzucił się na łóżko, ale nieprędko zasnął. Przyszły mu 
bowiem do głowy przeróżne rozważania i wspominki, a w końcu niby ćwiek jęło mu wiercić 
w mózgu pytanie: zali też jeszcze powróci pod ten dach rodzinny? I tkliwa żałość targnęła mu 
sercem, że kryjąc twarz w poduszce oddał się łzawym medytacjom. 

33 



Deszcz się rozpadał na dobre; strugi wody z bełkotliwym szmerem spływały po szybach, 
zegary głucho wybijały godziny, przechodzące z wolna i niepowrotnie niby obłędne wędrowce. 
Sewer wciąż leżał z otwartymi oczyma i oblegany przez coraz żywsze udręki, szarpał się 
w szponach jakichś obaw, przeczuć i niepokojów. Wreszcie, nie mogąc zasnąć ni dać sobie 
rady, ubrał się i poszedł zbudzić swoich ludzi, żeby już szykowali do wyjazdu. Zatrzymał się 
nagle w przedsionku, gdyż w ojcowskiej komnacie paliło się jeszcze światło, przez; uchylone 
drzwi zobaczył ojca, jak go był zostawił z wieczora, siedzącym przy stole z lulką w zębach i 
gazetą w ręku. 

Wahał się, jak przejść do drzwi nie zauważony przez niego, i posłyszał: 

– To i ty nie śpisz? 
– Szedłem budzić ludzi, bo nim ochędożą konie i wyrychtują, to i słońce wzejdzie, ale 
czemu ojciec dobrodziej wystawuje swoje zdrowie na szwank? 
– Deliberowałem nad ważnymi materiami, no i tak mi zeszło. Pada deszcz? 
– A siąpie uprzykrzenie, jakby na złość. Konie mi się zdrożą po błocie. 
– Wiesz ty, jako konfederacja targowicka rozwiązana? – zagadnął radośnie. 
– Że zabiegali o to w Grodnie, wiedziałem. – Nie ucieszyła go ta nowina. 
– Wydrukowano o tej odmianie w „Korespondencie” z dnia 24 września, któregoś jeszcze 
nie czytał, jako in 15 tegoż miesiąca sejm uchwalił: konfederację targowicką rozwiązać i 
wszystkie jej jurysdykcje od l października za ustałe deklarować. Akty polecono złożyć w 
Metrykach. Sancytom uchwała egzekucji dopuszcza, ale sejmowi teraźniejszemu i następnym 
moc odmiany lub uchylenia takowych, które by odmienieniu podlegały albo zaskarżone były, 
dozwala. Ważne to postanowienie! 
– Fortuna Kossakowskich doznała ciężkiego uszczerbku. Sievers tryumfuje, ale za jedno i 
za drugie zapłaci Rzeczpospolita! 
– Więc za nic ważysz koniec panowania trifolium? 
– Bo i cóż, że Szczęsny Potocki, syf hańby, dokona gdzieś na barłogu nikczemnego żywota, 
że Branicki, spity judaszowym złotem, odda plugawą duszę diabłu, zasię Rzewuskiego 
późne wieki wspomną jak dopust Boży, kiedy w superacie po tych wielmożach pozostają w 
kraju obce hordy, sprowadzone przez nich, wspaniałomyślna protekcja imperatorowej i król 
pruski gospodarzący w Wielkopolsce. 
– Nie w takich terminach bywała Rzeczpospolita, więc i teraz jakoś to będzie. 
– Jakoś to będzie! – powtórzył ziewając skrycie i słuchał dalej z powinnym uważaniem ojcowskich 
dowodzeń. Bóg, wiara, kościół, złota wolność, liberum veto i jako jedyne remedium 
na wrogów pospolite ruszenie, to było jego niezłomne credo. Podawał je jako katechizm i 
niby w katechizm wierzyć nakazywał. Sewer nie przeciwił się niczemu ani jednym słowem, 
bo nie pragnął kłótni, a przy tym chciało mu się już spać. 
– No, a jakże ci się wydała Ceśka? – spytał wręcz, przeskakując z polityki. 
– Panna godna uwielbienia, konie ujeżdża expedite! – zaczął ją wychwalać. 
– A co, nie mówiłem, jaka to perła? – przerwał mu aż sapiąc z kontentacji. 
– I mogłaby egzercyrować konie choćby dla całej kawalerii! – drwił i z wymuszonym zapałem 
opowiadał o jej Graczu, drygancie prima, i o jego pląsach i uczonych korwetach. 
– Cc tu długo deliberować! Weź abszyt i żeń się z nią. Puszczę ci tanio klucz kamiński. 
Chcesz, to choćby jutro pojadę z deklaracją... 
– Muszę jeszcze rozważyć różne okoliczności – pocałował go w rękę – nim ojca dobrodzieja 
uproszę o deklarację. Czasy też niespokojne. A nuż Rzeczpospolita będzie zniewolona 
wypraszać za próg swoich opiekunów i protektorów! Byłoby ciężko odrywać się od żony. 
Przyznaję, jako panna godna i jakby dla mnie wybrana, tylko że to młódka jeszcze i nic mi nie 
wiadomo o jej dyspozycji serca. A nie pora mi na akuratne konkury, kiedy mnie wzywa mój 
generał – wykręcał się na wszystkie sposoby. 
– A tymczasem pannę ci sprzątną – burknął rozdrażniony oporem. 
34 



– Tyle jeszcze drugich w Polsce! – uśmiechnął się wesoło. 
– Głupi, któren okazji nie chwyta i za wiatrem goni, głupi! – wyrzekł gniewnie, odwracając 
się plecami do syna. 
Sewer postał czas jakiś i nie doczekawszy się więcej ojcowskich słów wrócił do swojej 
stancji i jak stał w ubraniu, padł na posłanie i zaraz zasnął. 
Już był jasny dzień, kiedy go rozbudziła ciotka Bisia. Stała nad nim jakaś zrozpaczona, 
załamująca ręce i srodze rozlamentowana. 

– Co się stało? – ledwie uniósł z poduszki senną jeszcze głowę. 
– Nieszczęście! – zajęczała tragicznie. – Sodoma i Gomora! Wiedziałam, że się to musi źle 
skończyć, przekładałam, a teraz co? Już tam miecznik sądy odprawuje i każe go zatłuc kijami! 
O Boże miłosierny, Boże! 
– Mówże ciotka wyraźnie: nad kim sądy? kogo zatłuką? – niecierpliwił się. 
– A tego farmazona, żeby Boga przy skonaniu nie oglądał, twojego Kacperka... 
– Kacpra! – skoczył na równe nogi, szablę przypasał, krócicę wsunął w kieszeń hajdawerów 
i niby burza stoczył się po schodach, i leciał pustymi pokojami. Wpadł do sieni, gdzie się 
rozlegały krzyki, i jakby skamieniał na progu. 
Na środku szamotał się z parobkami Kacper; bandaże na głowie miał przekrwawione, krew 
na posiniaczonej twarzy, krew na strzępach odzienia, oczy napłynięte rozpaczą i głos schrypnięty 
daremnym wysiłkiem. 

– Ja żołnierz jestem.. wolny jestem! Puśćcie mnie! – bełkotał wpółprzytomnie. 
– Milczeć, gnojku. Ja ci pokażę twoją wolność! – huczał miecznik w najwyższej pasji, wygrażając 
mu obuszkiem. – Ty chamie, chciało ci się amorów. Czekajże, psie sparszały, zaraz 
ci kije wypędzą upały i nauczą moresu. 
– Ojcze – szepnął błagalnie Sewer – pozwól mi parę słów powiedzieć. 
– Sam go zdybałem na amorach z Dosią. Rozumiesz? Śmiał oczy podnieść na szlacheckie 
dziecko! Mógłżeś to sobie wyimaginować – wrzeszczał dotknięty śmiertelnie w pysze. – Dla 
przykładu trzeba strasznego pokarania! Jejmościanka weźmie na kobiercu, co się jej słusznie 
należy, i pójdzie do klasztoru, temu zaś śmierdzącemu gaszkowi miłoście wytrzęsą kije. 
– Ojcze, błagam za nim! Chory i przy tym należy do hetmańskiej jurysdykcji... 
– To mój rab i moja rzecz, mam prawo postąpić z nim, jak uważam. Nie wtrącaj się do 
moich spraw. Już mi tu o nim składali relacje; farmazon to i ukryty jakobin. Z parobkami po 
nocach się zmawiał, do buntów przeciwko panom ich dysponował! Z księży sobie nic nie 
robił! Sto bizunów dać temu łajdusowi! Bić, co się zmieści! – krzyczał w paroksyzmie wściekłości. 
– To wszystko kłamane! Oszczędź mu hańby, błagam cię na kolanach! – i w przystępie 
trwogi śmiertelnej rzucił mu się do nóg błagając za towarzyszem. 
– To mój przyjaciel. Wziął wolność za rany poniesione w obronie ojczyzny! Sam książę 
obiecał mu indygenat. Bajędy zawistnych te jego przewiny. I za cóż chcesz go karać? Kochają 
się, zostanie oficjerem i pojmie ją. Wiedziałem o tym i sam obiecywałem wstawić się za 
nim do ojca. Odpuść mu! Będą cię błogosławili całe życie! – wołał rozpaczliwie, całując go 
po rękach i nogach, a wraz z nim podnosiły łzawe supliki matka, ciotka i cały fraucymer, tylko 
jedna Marynia stała z boku nieporuszona z groźnie ściągniętymi brwiami, lecz miecznik 
nie dał się zmiękczyć i powiedział: 
– Rzekłem i dostanie sto bizunów! Nuże tam, chłopy! Sewer porwał się z ziemi, a już pijany 
szalonym gniewem krzyknął: 
– Któren go tknie, ze mną weźmie sprawę! Chłopi cofnęli się trwożnie, ale miecznik wyrwał 
się naprzód i wpierając w syna oczy srogością jarzące zasyczał: 
– Ty śmiesz przeciwko mnie? 
– Moją powinnością bronić honoru żołnierzy Rzeczypospolitej. 
35 



– I ty śmiesz!... – powtarzał coraz ciszej, gorączkowo ściskając w garści obuszek, i ruszył 
ku niemu z tak straszliwie zmienioną twarzą, że wszystkie serca zamarły z przerażenia, Sewera 
zaś przejął lodowaty dreszcz zgrozy i lęku, przymknął oczy jakby w oczekiwaniu śmiertelnego 
ciosu... Miecznik się jednak nagle powstrzymał jakimś nadludzkim wysiłkiem, obuszek 
gruchnął o ziemię, aż się rozleciał w kawałki, i rzekł ponuro: 
– Precz z mojego domu! Mości Brzozowski, spełnić, com nakazał. – I wyszedł. 
– Brać go, chamy! – rzucił się z wrzaskiem do Kacpra Brzozowski. 
– Wara, bo łby polecą! – odkrzyknął Sewer. Błysnęła jadowicie szabla i padła komenda: – 
Do mnie, żołnierze! Zasłonić i rejterować do wozów. 
Maciuś z Pietrkiem skoczyli z wydobytymi szablami bronić boków kamrata, Sewer osłaniał 
go z przodu i jęli się cofać na ganek. 
Brzozowski osłupiał, parobkom też ręce opadły i ani komu postało w głowie, żeby ich gonić 
i łapać, tylko kobiety uderzyły w żałosne lamenta. 
Tamci zaś zrejterowali na majdan i w parę pacierzy już byli gotowi do wyruszenia. Obmyty 
i opatrzony Kacper leżał na wozie pod płócienną budą, gdyż Sewer zabierał go z sobą, 
nie chcąc pozostawiać na pastwę ojcowskich gniewów, i rozkazawszy wyjechać za bramę na 
drogę, broni z rąk nie wypuszczać i zaczekać na siebie, poleciał pożegnać się z rodziną. 

Ale wszystkie drzwi w całym dworze zastał pozamykane na głucho, nawet okna były przysłonięte 
i ni żywej duszy w obejściu... 
Postał chwilę na ganku i nasyciwszy duszę gorzkim rozmyślaniem ucałował próg rodzinny 
i odjechał. 

36 



III 


Pora była wybrana, przedwieczorna, na krawędzi południa i zmierzchów, kiedy to w nagrzany, 
słoneczny dzień wrześniowy nastaje w całym przyrodzeniu słodka cichość, przejęta 
zapachem więdnących kwiatów; kiedy na polach osnutych pajęczą przędzą babiego lata rozdrgają 
się kapele koników polnych, z pastwisk podnoszą się niekiedy tęskliwe porykiwania 
stad, a w przemglonym powietrzu, pod niskim niebem, zarzuconym białymi chmurami, przeciągają 
klucze żurawi, że jeno ich klangor przejmujący dolała jakoby żałosnych pożegnań 
pogłosy; kiedy lubość aury kojące wlewa balsamy w serca człowiecze i nawet pyszne przygina 
w dziękczynnym zachwyceniu przed szczodrobliwością Natury. 

W taką właśnie porę na Krakuszowickim kopcu, trzymającym podobieństwo runtowej michy, 
wywróconej dnem do góry, pod którym, jak głosiły podania, miał leżeć syn Krakusa zabity 
przez brata, w cieniu prawiecznego dębu i lip rozłożystych, buchających w niebo potwornymi 
konarami, siedział mąż o latach trudnych do rozpoznania, gdyż kompleksji był 
młodzieńczej, ruchów żywych i ciemnego włosa, spływającego w puklach naturalnych aż na 
kołnierz tabaczkowego surduta, lecz w suchej twarzy widniały bruzdy lat i cierpień, a zasię w 
oczach znowu paliła się bezgraniczna tkliwość i moc stężała. 

Przykrótki a wystający nos i usta nadmiernie szerokie, okraszone słodkim uśmiechem, 
zwracały szczególniejszą uwagę. Często zaglądał do mapy rozłożonej przed nim na stole, 
znacząc ją tu i owdzie szpilkami o niebieskich i czerwonych główkach, ale częściej jego mądre, 
głębokie oczy patrzyły w zadumaniu we świat roztaczający się przed nim cudnym 
aspektem. 

Bowiem kopiec wznosił się na wzgórzu i widok z niego był rozległy na wiele, wiele mil, 
aż po Tatry, co się były dźwigały w dalekościach niby granatowe chmury zwieńczone koroną 
śniegów. Ale tego nie spostrzegał zatopiony w jakowychś rozważaniach. Zasię gdy tylko 
wietrzyk zaszeleścił w papierach, rozrzuconych na stole, budził się, spoglądał w sad rozciągnięty 
na szczycie wzgórza, niby chusta zbarwiona czerwienią jabłek i fioletem śliw, przenosił 
oczy na zieloną dolinę, gdzie wśród łąk zrudziałych wybłyskiwały srebrzyste, kręte wody 
Raby, i zapominał, na co patrzy. Chmury przesuwały się po jego obliczu, jakieś zatroskania 
znaczyły na nim bolesne drogi, promieniły się nadzieje lub gniewy strzelały z oczu jak pioruny, 
że bezwiednie sięgał ręką do boku jakby po szablę. To znowu po dłuższych medytacjach 
nad mapami zrywał się z miejsca pochylony wbijał władcze, rozkazujące spojrzenia jakby w 
odmęt bitewny, w kurzawę dymów, w ciżby walczących... 

Naraz zjawiła się jakaś mała dziewczynka i dygnąwszy szepnęła rezolutnie: 

– Mamusia prosi na podkurek. 
– Jakże ci, dziecko, na imię? – Wziął ją dobrotliwie za rączkę. 
– Magdusia! – Głosik miała szklany, niebieskie oczki, włosy jak len i z ośm lat. 
Poszli ku dworowi, na koniec sadu, w gęstwę niebotycznych modrzewiów i klonów, co się 
już były tu i owdzie przybierały w złotogłowia i purpury jesieni. 

37 



Dwór był stary, zapadły w ziemię, o ogromnym łamanym dachu, zielonym od starości. 
Chmara białych gołębi krążyła nad nim. 

– Rafał! – zawołał w jedno z otwartych okien. 
– Wedle rozkazu, generale! – odezwał się z głębi pokoju basowy głos. 
– Jestem Milewski, mości poruczniku, nie zapominaj o tym – strofował oglądając się podejrzliwie 
na wszystkie strony. 
W niskiej, ogromnej jadalni, wybielonej wapnem i zastawionej lada jakim sprzętem, już na 
nich oczekiwała kawa, prawiecznym mchem porośnięta babunia w czarnym kornecie i brząkająca 
różańcami, gromada dzieci ze swoim, dyrektorem, nieśmiałym młodzieńcem o wiecznie 
spoconej twarzy i włosach, i sama jejmość pani Jaworska, dama rozkwitła w samym południu 
życia, w kształty lube obfita, w stroju niedbała i wielce terkotliwa. Zapraszała miłych 
gości do stołu, nie przestając egzercyrować dziewek, czyniących po pokoju wiatr kusymi, 
barwnymi kieckami, przy czym dostało się dyrektorowi, a już z lubością powstała na nieobecnego 
męża: 

– Zaraz po obiedzie wziął fuzyjkę i poszedł w pole! Wróci na północek! 
– Snadź jeszcze nagląda oraczów pod lasem! – chciał go bronić Rafał Kołłątaj, towarzysz 
Kościuszki. – Niedawno co słyszałem stamtąd strzały. 
– Hultai się w Gdowie ze somsiady i przywiozą go nad ranem! – wybuchnęła jejmość, ale 
jakby na przekór jej zapowiedziom stanął w progu wywołany we własnej osobie. 
Mąż był wspaniałej cyrkumferencji, a tak krotochwilnego animuszu, że na widok srogiego 
marsa połowicy gruchnął wesołym śmiechem, aż mu zadrgały konopne wiechcie wąsów. 
Torbę z pękiem kuropatw cisnął kredencerzowi, przywitał z rewerencją gości, a zasiadłszy na 
swoim miejscu kawę odsunął z animozją i wyciągnął rękę po gorzałkę i czubaty półmisek 
nakrajanych wędlinek. 

– Ja tam, panie święty, matko jedyna, nie używam tej modnej mikstury! Zabawiłem się 
dłużej, Anulko, darujcie, waszmość panowie, bom spotkał cześnikowicza Maciejowskiego i 
tak gadu, gadu zeszło nam. Opowiadał mi o wojewodzicu podlaskim, Gozdzkim, takie 
ucieszne facecje, że dziw mnie nie ruszyło ze śmiechu, panie święty, matko jedyna! – tu 
kropnął trzeci kieliszek gorzałki, a jął godnie czcić kiełbasę. 
– Musi być coś zgoła nieprzystojnego – zasromała się cnotliwie jejmość. 
– Otóż wojewodzicowi wpadła w oko gdzieś pod Przemyślem cudnej urody szlachcianka, 
a że łasy był na cnotę niewieścią jak kot na szpyrkę... 
– Michaś! waszmościowie może by radzi coś usłyszeć de publicis! – szepnęła tak tkliwie, 
iż Jaworski ugryzł się w język i kropnąwszy dla kontenansu czwarty kielich powiedział: 
– Indziej dokończę waszmościom, bo to, panie święty, matko jedyna, rarytas, że pęknąć ze 
śmiechu. 
– Będziemy radzi, ale uracz nas waść jakimi nowinami – zachęcał Kołłątaj. 
– Nie wiem, czy waszmościowie dadzą wiarę, ale powiadają sobie sub scereto, jako gdzieś 
pod Krakowem Ukrywa się ten Kościuszek, generał, co to w Ameryce wojował z Murzynami, 
a tak się był rozsławił w ostatniej wojnie z Moskwą. 
– A niechże waści drzwi ścisną – gruchnął śmiechem Kołłątaj pochylając się ku niemu, by 
zastawić sobą pobladłą twarz Milewskiego. – Toć te bajędy słyszałem jeszcze w Radomiu, 
mogli sobie też coś nowego wyimaginować... 
– Panie święty, matko jedyna, z palca sobie nie wyssałem, a powtarzam, co wszyscy mówią. 
Musi w tym coś być, gdyż jak byłem niedzielę temu w Bochni, to mi znajomy z Krakowa 
powiadał na ucho, że w obozie generała Wodzickiego pod Krzeszowicami już gemejny 
śpiewają piosneczki o tym, jak to ten Kościuszek powiedzie ich na Prusaków, a szpieguny 
Łykoszyna tropią za nim dzień i noc w okolicach Podgórza i Myślenic... Ja mu tam, panie 
święty, matko jedyna, źle nic nie życzę, ale jak go przydybią i wywiozą gdzie pieprz rośnie, 
nie zapłaczę po nim... 
38 



– Snadź ukrzywdził waćpana, żeś mu tak nieżyczliwy? – spytał nagle Milewski. 
– Nie widziałem go na oczy i, panie święty, matko jedyna, zobaczyć nie chcę... boć to pono 
farmazon i ateista! Słyszałem ja o nim jeszcze drugie a cale gorsze rzeczy; powiadał sam 
pan kasztelan biecki, Żeleński, jako Kościuszek nie na wojnę z Prusakami się gotuje, a jeno 
zbiera kupy ultajstwa, chłopów intryguje na szlachtę i lada dzień roznieci w kraju srogą rebelię... 
– Jezus Maria! – przeraziła się jejmość załamując ręce. 
– Bajędy wypuszczone na świat przez Łykoszyna – wtrącił Kołłątaj. 
– Jakże, kiedy między chłopstwem wielkie poruszenie, obierają się po nocach na narady i 
czytania różnych karteluszków, jakie się rozpowszechniają po wsiach. Miałem taki jeden w 
ręku: stało w nim o francuskiej rewolucji, prawach człowieka i zniesieniu poddaństwa! Na 
własne oczy czytałem! 
– Ale strach ma wielkie oczy, mości Jaworski! – mitygował go Kołłątaj patrząc na dyrektora 
czerwonego jak burak, który jakby chciał coś przemówić, lecz nie śmiał i tylko z tajoną 
wściekłością obgryzał sobie paznokcie. 
– Panie święty, matko jedyna! Nie dalej jak w auguście wałęsał się po okolicy hultaj, mieniący 
się być z komendy majora Gordona z Opoczna, jakoby to już zdezarmowanej. Szwendał 
się po jarmarkach i odpustach, poczęstunków nie szczędził, a wszędzie kładł głupim w uszy, 
jako nadchodzi pora wolności i równości. Sam ze siebie tego nie mówił a jako instrumentum 
jakiejś persony! Donieśli mi, że zjawił się w mojej karczmie. Kazałem go złapać, wrzepiłem 
mu sto bizunów i odesłałem jeszcze gorącego cesarskim do Tarnowa. Już go tam nauczą równości! 
– zaśmiał się wyciągając rękę po flaszkę, lecz tkliwa rączka magnifiki sprzątnęła mu ją 
w porę, czym rozsierdzony jął bić pięścią w stół i wołać: 
– A jeśli to wszystko robota Kościuszka, to panie święty, matko jedyna, crimen laesae patriae. 
Tak, kto bowiem na kardynalne prawa zbrojną podnosi rękę, zaprzecza wolności szlacheckiej, 
zbiera ultajstwo gwoli oprymowaniu wolnych, tego za takie zbójeckie procedery 
trybunały winny wyjąć spod prawa i karać na czci i gardle! – grzmiał tocząc gniewnie oczyma. 
Kołłątaj, zniecierpliwiony gadaniną, bębnił po stole jakiegoś marsza, zasię Milewski, 
snadź już obsłuchany z podobnymi opiniami panów braci, uśmiechał się pobłażliwie i przygarnąwszy 
do siebie Magdusię przygładzał jej zwichrzone czupurnie włoski, gdy naraz dyrektor 
wystrzelił nad stołem, a był długi jak tyka i chudy, z małą, okrągłą twarzą, rozogniony, 
cały w potach i dygocie, a rzekł prędko, mierząc w Jaworskiego zapalczywymi oczyma: 

– Tylko nieprzyjacioły ludzkości rozpowszechniają takie bezecne łgarstwa! 
– Co? Coś acan powiedział? – zdumiewał się Jaworski. 
– Bo generał Kościuszek największy patriota, bo generał... – zbrakło mu głosu. 
– Milczeć i za drzwi! – wrzasnął Jaworski przyskakując do niego z pięściami. – Jak śmiesz 
zabierać głos, bałwanie! Precz mi z domu, chamie jeden! A to, panie święty, matko jedyna, 
przytuliłem to z litości, żeby z głodu nie zdechło, a ten mi kontruje, głos zabiera! Za pan brat 
świnia z pastucha! Dzieci pilnuj, smarkaczu, pauprze, zmorku, łyczku jakiś! – srożył się. 
Na szczęście zaturkotał w dziedzińcu długi wasążek krakowski, zaprzężony w cztery konie. 


Moi komisarze i dzierżawcy! – powiedział żywo Milewski. 

Gospodarz wypadł na ganek witać gości, a tymczasem Kołłątaj zdążył coś szepnąć mło


dzieńcowi, wyprawiając go drugimi drzwiami. Weszli: Barss, Józef Pawlikowski i kapitan 
Kaczanowski, wysłańcy warszawskiego komitetu. Gospodyni zapraszała ich do stołu, Jaworski 
już nawet do nich przepijał, lecz srodze zdrożeni, prosili tylko permisji wytchnięcia z długiej 
podróży. Rafał Kołłątaj poszedł z nimi do oficyny. Milewski zaś przeniósł się na ganek i 
otoczony dziećmi zabawiał się wyśmienicie. A zabawa stawała się coraz żywsza i głośniejsza, 
gdyż przystał do nich brzuchaty, czarny muc, faworyt Magdusi, potem Zagraj, ulubieniec 

39 



chłopców, a w końcu ściągnęła cała kompania podwórzowej hołoty. Oswojony kos raz po raz 
gwizdał im nad głowami lub uderzał z wrzaskiem na kundlów, z czego powstawał pisk, 
skomlenia i niesłychane śmiechy. Dzieci tak się spoufaliły jego dobrocią, że Magdusi zachciało 
się usłyszeć bajkę, więc Milewski opowiadał cudowną o żar-ptaku, aż obsiadły go 
niby pliszki zasłuchane; Terenia zapragnęła zobaczyć, co tam kołata w jego zegarku – pokazywał 
cierpliwie; mała Lunia naparła, by ją nosił na barana, miał ulec rozszczebiotanej tyrance, 
a gdy najstarszy Sebastian wyzwał go buńczucznie na palcaty, stanął mu i legł sromotnie 
zwyciężony. 

– Dzieci, a nie mordujcież waszmość pana! – upominała niekiedy matka, wyzierając jednym 
z wywartych okien, a po chwili jej głos tubalny i gniewny wybuchał w innej stronie do-
mu lub grzmiał na dziedzińcu. 
Ale w odpowiedzi, gdy już cień kładł się od domu, cała socjeta wysypała się na podjazd i 
tam dopiero rozpoczęły się harce i wybuchy nieustającego śmiechu. Na świecie bowiem było 
cicho, ciepło i cudnie. 

Dwór stał na wyniosłości, gankiem na północną stronę obrócony. Niezmierny szmat kraju 
leżał przed oczami, cała dolina Wisły, wieże klasztoru w Staniątkach bieliły się na tle czarnej, 
nieobjętej Puszczy Niepołomickiej, a dalej nie zliczyć wsiów, kościołów, borów i pól, zgoła 
morze rdzawozielone, naznaczone tu i owdzie srebrnym przędziwem stawów i strumieni. 

Wiatr, przejęty zapachami przywiędłego liścia i podorówek, zaciągał kiedy niekiedy, przynosząc 
od gumien głuche, akuratne bicie cepów, młócących zboże, dalekie nawoływania oraczów 
i odgłosy dzwonów, nie wiadomo skąd płynące. 

Dzieci już szalały z uciechy i sterroryzowawszy Milewskiego goniły wraz z nim za nićmi 
babiego lata, co się były chwiały na podmuchach, gdy znowu zajechała pod ganek bryczka i 
wysiadł z niej Jan Czyż, major Kwalerii Narodowej, powracający ze Sendomirskiego. Zamienił 
parę słów cichych z Milewskim i poszedł również do oficyny. A wkrótce po nim wpadł w 
dziedziniec na spienionym ordynaryjnym człapaku jakiś człowiek przybrany w długie buty, 
płócienne hajdawery i takąż czamarkę, z czerwonymi żeberkami; spod słomianego kapelusza 
wyzierała opalona na słońcu młoda i wielce zuchowata twarz, z płowymi wąsikami. Był to 
porucznik z brygady Madalińskiego, Dziemiński. Tego wziął Milewski do swojej stancji, ku 
głośnej żałości dzieci, które nie chciały go puścić. 

– Naczelniku generale! – szepnął porucznik oddając gruby pak papierów. 
– Tutaj nazywam się Milewski, jestem egzulem chroniącym się w kordonie cesarskim, a 
waść, mości poruczniku, jesteś komisarzem z moich dóbr... 
– Wedle rozkazu! – sprężył się i bezwiednie podniósł rękę do czoła. 
Uśmiechnął się Milewski, a przykazawszy usiąść przy sobie, żarliwie rozpytywał o stan 
brygady, stopień wojskowej gotowości i jej ducha. 
Porucznik dawał bystre odpowiedzi, a zakończył gorąco: 

– Brygada gotowa do ostatniego kopyta i tylko czeka znaku... 
– Wojska skwapliwie wystawiają poczciwe chęci służenia ojczyźnie... gorzej idzie z ogółem: 
nie skory do ofiar i zrozumienia sprawy... 
– Kto nie posłucha głosu powinności, zdrajca! – burzył się porucznik. 
– Stępa, mości kawalerzysto, stępa! – szepnął pobłażliwie Naczelnik i tak się pogrążył w 
otrzymane relacje, że ani zauważył dziewki rozniecającej światło. 
Dopiero kiedy sama gospodyni przyszła zapraszać na wieczerzę, podniósł głowę znad papierów, 
porucznika odpuścił, a zażądawszy dla siebie tylko czarnej kawy, którą bardzo lubił, 
znowu zabrał się do czytania i medytacji. 

Jadalnia zaś rozbrzmiewała brzękiem talerzy i wesołością, bowiem prym w niej trzymał 
kapitan Kaczanowski, który poczuwszy w Jaworskim godnego kompana, świadczył mu godność 
coraz częstszymi kolejkami. Pokumał się w mig z całym domem; prawił strzeliste dusery 
jejmości, przypinając się z lada okazji do jej rączek, podobnych bułeczkom, babunię zjednał 

40 



podsuwając jej w porę stołeczek pod nogi, dzieciom wyprawiał takie miny i figle, aż śmiały 
się do rozpuku, nawet służebnym dziewkom nie darował, gdyż poruszały się oczarowane, nie 
spuszczając z niego oczów. A czynił wszystko nie tylko gwoli własnej potrzebie zabawy, lecz 
głównie dla odwrócenia uwagi od socjuszów siedzących przy stole z posępnymi minami, a 
wielce zgorączkowanych i niespokojnych. 

Zrozumiał jego przezorność Kołłątaj i szepnął mu przed wyjściem: 

– Zabawiajże ich tak dłużej, choćby do rana! – a powstając rzekł głośno: – Zawołamy waćpana, 
jak przyjdzie pora pokazać swoje regestra. 
Pokój Naczelnika, gdzie się zebrali na naradę, był dość obszerny, chociaż niski, a lada jakim 
sprzętem zastawiony. Na długim, prostym stole paliło się prócz rurkowych łojówek w 
cynowych lichtarzach jeszcze kilka grubych jak gromnice świec woskowych. Okna były wywarte, 
z ogrodu bił chłód wieczora przejęty wilgotnością i zaglądała wrześniowa, cicha noc 
rozjarzona gwiazdami. 

Naczelnik sam pozawierał okna i drzwi na ogród prowadzące, zaś poleciwszy Dziemińskiemu 
wziąć straż pod domem, zabrał dawne miejsce. Sprzysiężeni zasiedli również. Nastało 
dłuższe milczenie, słychać było tylko przyspieszone oddechy i pryskanie świec, w twarzach 
znaczyło się głębokie skupienie, bowiem o losach Narodu zabierali się deliberować i stanowić. 


– Madaliński zgłosił akces! – powiedział Naczelnik. 
– Wyborowa brygada i cale cnotliwego ducha, widziałem ją parę dni temu. Wiele może 
zaważyć w insurekcji – chwalił Pawlikowski. 
– Obywatelu generale! – podjął uroczyście Barss – dla przyśpieszenia większego, imieniem 
komitetu, przywozim ci regestra wojsk i przygotowań 
– Byś zdeterminował dzień wybuchu – dodał major Czyż. – Bowiem pora do zaczynania 
wybrana z wybranych. 
– Cała powszechność czeka w najwyższym naprężeniu. 
– I sankiuloci gotowi uderzyć na Igelströma choćby natychmiast. 
– Daj znak, obywatelu, a Warszawa powstanie jak jeden mąż! – padały głosy. 
– Warszawa to jeszcze nie cała Polska – zauważył chłodno Naczelnik. 
– Ale taki cnotliwy przykład nawet chwiejnych przymusi do działania. 
– Czytaj regestra – rozkazał Naczelnik Pawlikowskiemu, którego wielce cenił za jego pisma 
polityczne i patriotycznego ducha. 
Pawlikowski jął tedy z różnych karteluszków, pokrytych tajemnymi znaki, dość biegle odczytywać 
wykazy sił zbrojnych i stan przygotowań poczynionych na całym obszarze Rzeczypospolitej. 
Relacja była ułożona akuratnie, porządkiem województw, ziem i powiatów. Słuchali 
jej z zapartym oddechem jakoby słodkiej muzyki, lejącej w struchlałe serca zdrowiące 
kordiały, że oczy rozbłyskiwały piorunami, piersi rozpierał radosny krzyk zwycięstwa, krew 
barwiła wynędzniałe jagody, duszom wyrastały skrzydła i brały lot podniebnych uniesień, bo 
oto z tych nikłych karteluszków, niby z bram czarodziejskich, popłynęły pułki za pułkami, 
harcowały szwadrony, dudniły spiżowe cielska harmat! Jak wezbrana rzeka, już się toczyły 
niepowstrzymanie całe korpusy, całe dywizje, całe armie, królewski ptak rwał się na przedzie 
i zbrojna nawała mężów rozpoczynała krwawe boje. 

– Pro patria! Pro patria! – rwał się krzyk tysięcy, tysięcy, wszystkiego narodu pieśń, wiodąca 
do zwycięstw i chwały! 

I oto hańba niewoli zmyta krwią ofiarnych. 

Skruszone kajdany! Wolność płonie nieśmiertelna! Szczęście w każdym jestestwie uwije 

sobie wdzięczne gniazdo. Zapanuje cnota! Sprawiedliwość zasiądzie na tronie! 
Takie to uczucia i obrazy jawiły się w ich utęsknionych duszach i takie nadzieje, że słuchając 
tych regestrów Barss ronił łzy tkliwe, major Czyż dawał postać jakby wniebowziętego, 

41 



Kołłątaj przymknąwszy oczy śnił już chwilę zwycięstwa, nawet Pawlikowski czytając przerywał 
niekiedy by rzucić radosnym głosem: 

– A co! są jeszcze cnotliwi! 
– Czytaj no waść dalej! – upominał Naczelnik siedzący z twarzą nieprzeniknioną, chmurny 
jakiś, zebrany w sobie, a bacznie znaczący na mapie te miejsca, gdzie czyniono przygotowania 
do insurekcji. Bowiem sprzysiężenie pokryło Rzeczpospolitą jakby siecią misternie udzianą, 
w każdym jej oczku postawiwszy wybranego męża, który podtrzymując ducha w swojej 
okolicy, gromadził zarazem wszelakiego rodzaju zapasy. 
Właśnie o tym mówiły relacje zaznaczając z radością, jako wszystkie zamierzenia brały 
najlepszy obrót i skutek. Zwłaszcza wojska były już w zupełności pozyskane dla sprawy. 
Dywizja małopolska pod Wodzickim pierwsza związała się w tajną konfederację ku obronie 
ojczyzny, a jedna jej brygada Walewskiego pod Manżetem już się była posunęła bliżej stanowisk 
nieprzyjacielskich. Garnizon warszawski dopominał się jak najrychlejszego rozpoczynania. 


Pomniejsze komendy, rozrzucone w Lubelskiem i Podlaskiem, ledwie się dawały powstrzymywać 
od niewczesnego wystąpienia. Jasiński w Wilnie niecierpliwie czekał znaku. 
Wojska litewskie również były w gotowości. Zaś dywizja ukraińska, rozłożona w województwach 
świeżo zagarniętych przez Rosję, chociaż bacznie obserwowana przez nieprzyjaciela, 
pałała gorącą żądzą uderzenia na niego. Dwadzieścia pięć tysięcy żołnierzy zrozpaczonych 
zapowiadaną redukcją, klęskami ojczyzny, a własną nędzą i poniżeniem, to był sukurs 
nie lada. Szczególniej te wojska parły do wybuchu i burzyły się przeciw odwłóczeniom. 

– Czemuż na te chwile nie stało Kamieńca! – westchnął Kołłąta]. 
– Bodaj tego rakarza Złotnickiego psi rozwlekli na majdanie! 
– Rachuby na Kamieniec zawiodły, ale nie zawiedzie męstwo ukraińskiej dywizji, musi 
ona na sobie zatrzymać wszystek impet wrażych sił, nim ją wyrwiemy z opresji. Byle się jeno 
zebrała do kupy! 
– Przyjdą im z pomocą bunty kozackie na tyłach nieprzyjacielskich, partyzantka, jaką podniesie 
kasztelan Morski, a może i Turczyn. Są relacje, że w tamtych prowincjach już się burzy 
chłopstwo przeciwko nowym panom, a nawet co śmielsze, ucieka w granice Rzeczypospolitej. 
– Uciekają przed srogim uciskiem poborów i rekwiracją kantonistów. Nikt nie jest pewnym 
życia ni mienia. Nowe rządy prześcigają się w łupiestwach i wiolencjach – objaśniał 
Pawlikowski. – Najlepsza pora, żeby Kozaczyźnie powrócić dawne swobody, chłopom odmienić 
poddaństwo, miastom dać wolność, a jak Bóg w niebie, ruszą z nami na wspólnego 
wroga. Gdyby tak jeszcze rozesłać emisariuszów w przylegające gubernie ze złotą hramotą o 
darowaniu wolności i ziemi, to jakby ogniem rzucił na nieprzyjacielskie prochy. 
– Ta materia już była deliberowana w Lipsku i znalazła wielu przeciwnych. 
– Bo z tego mogłaby urosnąć nowa hajdamaczyzna – wtrącił Barss. 
– Największe racje nakazują nam chwycić się tego środka. Rozniecić taki pożar, żeby musieli 
wszystkie swoje siły obrócić na przytłumianie: byłaby to dywersja nieobliczalna w pomyślne 
dla nas skutki – dowodził Pawlikowski. 
– Kasztelan Morski sam się deklarował zbierać wolentariuszów i podnieść na tyłach partyzantkę. 
– A kozaccy delegaci byli na Onufrejskim jarmarku w Berdyczowie; traktował z nimi 
Działyński, ale do porozumienia jeszcze nie doszło. 
– Mości panowie, wróćmy do generalnej materii, udecydowania dnia podniesienia insurekcji 
– zaczął Barss powstając z miejsca. – Ostateczna decyzja należy do ciebie, obywatelu 
dyktatorze. W twoich ręku losy ojczyzny. 
– Wszystko w gotowości, jak pragnąłeś! – dodał Pawlikowski. 
– Rzeknij, cała Polska czeka na twoje słowo – powiedział major Czyż. 
42 



– Prowadź nas, dyktatorze! – wołał Kołłątaj z piorunami w oczach. 
Naczelnik podniósł przesmutne i w bolesnym wahaniu omdlałe oczy jakby powracające z 
golgoty. Dawał ze siebie obraz umęczonego żałością, blady był bladością ukrzyżowań i wszystek 
w dygocie zrozpaczenia. Pojrzał na nich przenikliwie, zaważyły się jego spojrzenia nad 
mapami, tknęły przelotnie rozłożonych regestrów i chudych liczb wojska, a rozbłysnąwszy na 
mgnienie, cofnęły się w głąb, jakby na oglądanie jeszcze raz widoku poczynionych przygotowań 
i jeszcze raz patrzenia w kamienne, nieprzeniknione oblicze przeznaczenia. Pogrążył 
się w niezgłębioną otchłań medytacji, zwierał się w straszliwym boju z własnym wątpieniem i 
przemógłszy zmory lęków i wahań, porwał się wszystką mocą wiary nad ziemię, omroczoną 
kirami nocy, i budził uśpione i wątpiące nadzieją wschodzącego słońca! Grobowa cichość 
zlodowaciła mu serce trwogą śmiertelną, bowiem w pustce rozlegał się jego głos, odpowiadało 
głuche milczenie. 

Zali już dusze pomarły na krzyk powinności? 

Zali zmartwychwstania jeszcze nie pora? 

Niby orzeł zabity w podniebnym locie spadał bezwładnie w mroki rozpaczy. 

Nie, nie poradził się zdobyć na decyzję, jakiej żądano od niego. 

Dokoła bezmiary niedoli, nędz i krzywd. Porywać się na walkę z nimi? 

Cnotę i słuszność mieć tylko za oręże? Sercem wyzywać wszystkie złe i zawistne moce? 
Rzucić kraj w odmęty burzy straszliwej? Wszak to o losy narodu sprawa, o losy milionów, o 
losy przyszłych pokoleń! 

Przegrać nie wolno! Zwyciężyć niepodobna! 

Więc wszystko zgnije i zawali się pod ciężarem zbrodni strupieszałe. 

Nie! Z woli człowieczej powstają światy! Trzeba przezwyciężyć samego siebie. 

I podnieść krucjatę o najświętsze dobra ludzkości, choćby się miało paść w nierównej walce 
i tylko swoją śmiercią dało świadectwo prawdzie i hasło przyszłym pokoleniom – niechaj 
powstają jedno po drugim, niechaj walczą, póki dusza narodu nie wykuje się w cierpieniach 
na kształt doskonalszy i obrazem cnót i męstwa się nie stanie. 

Walka pomnaża człowieka i narody czyni godnymi wolności. 

Więc usque ad finem. 

Burza się w nim srożyła, porywały go huragany świętych uniesień, a w mózgu kłębiły się 
błyskawiczne widzenia rzeczy, jakie dopiero kiedyś miały się stać: straszliwych klęsk obrazy, 
hekatomby ofiar, morza łez i krwi, niewysłowione cierpienia całych pokoleń! 

Zgroza zjeżyła mu włosy i serce dziw nie pękło z boleści, ale się nie uląkł, nie cofał trwożnie, 
bo z oparów krwi wynosiła się świątynia zwycięstwa i powszechnej szczęśliwości era 
błogosławiona. 

Chwała rycerzom ludzkości, bowiem z ich prochów, jakby z ofiarnych ołtarzów, tryskają 
nieśmiertelne źródła odrodzeń i żywota! Modlił się, błogosławiąc przyszłym bohaterom, i 
wraz spłynęła nań łaska, że już wiedział, jak ma czynić. 

Pierwszy ze siebie złożył pokorną ofiarę i radośnie dźwignąwszy swój krzyż, wstępował 
dufnie na kalwaryjską drogę narodu. 

Że kiedy się zwrócił do socjuszów, był jako Mojżesz zstępujący z Synaj z tablicami Zakonu, 
pełen ogniów, potęgi majestatu i świętości. Jawił się ich oczom niby kierz ognisty, przemawiający 
głosem niezgłębionego przeznaczenia. 

Oto wódz stał przed nimi, da znak, powiedzie i zwyciężą! 

Czuli to i dusze im ogromniały na postać jego wiary i zamierzeń. 

Stary zegar zaczął wybijać północną godzinę. 

Czyjś głos schrypnięty rachował zgrzytliwe uderzenia, które padały z wolna i ciężko niby 

przygarście piachu na trumnę. Jakiś niewysłowiony lęk przejmował serca, że z niepokojem 
oczekiwano końca tych brzmień. 

– Dwunasta! Nareszcie! – westchnął Barss z niezmierną ulgą. Naczelnik zabrał głos. 
43 



– Musimy wybuch odłożyć na później – padła stanowcza decyzja. 
Nie zawierzając własnym uszom spoglądali po sobie w zdumieniu. 
– Do sposobniejszego czasu. Nie porwę się, żebym miał lekkomyślnie kraj przyprowadzić 
do jeszcze większej niedoli. 
Zdetonowani nieoczekiwanym zawodem nie mogli się nawet zdobyć na protestacje, zgnębieni 
mocą przytaczanych racji. Bowiem Naczelnik krótkimi słowy, zgoła jakby cięciami szabli, 
stawiał im na oczy obraz niedostatecznych przygotowań i cale niesposobną porę do rozpoczynania. 


– Wojska – mówił – są w gotowości, ale kor oficjerów, zwłaszcza wyższe szarże w zbyt 
małej liczbie zjednane dla sprawy. Przed paru dniami w Tyńcu zwracał uwagę na toż samo i 
generał Wodzicki, który szczerze sprzyja ojczyźnie, lecz wchodząc w polityczne okoliczności, 
również pokazywał nieporę zaczynania rewolucji. Zajączek w liście z Warszawy pisze 
podobnież i z takim suplementem, że chłopi wszędzie po wsiach zimni, a szlachta obojętna. 
Jelski, który był dopiero wczoraj odjechał, upewniał, jako Litwa jeszcze nie przysposobiona 
do wybuchu. Wszędzie duch mały, umysły w słabym poruszeniu i przygotowania ledwie w 
zawiązku. Zapałem garści cnotliwych i poczciwymi chęciami wrogów się nie pobije. W aktualnej 
więc sytuacji rozpoczynanie nie do pomyślenia. 
Insurekcję winny popierać nie tylko wszystkie zasoby kraju, lecz i szczery sentyment powszechności. 
A przy tym i polityczne koniunktury nie były sprzyjające. Raporty patriotów z 
Drezna i Lipska nie pozostawiały wątpliwości, jako w tej porze na sukurs przychylnych potencji 
rachować nie należy: Turcja po wymuszonym pokoju nie zdobędzie się na nową wojnę 
z imperatorową, aż na przyszłą wiosnę. Szwedzi dopiero odbudowują flotę i czynią nowe zaciągi, 
więc również nierychło wystąpią. Wiedeń niby to obiecowywa neutralność i do insurekcji 
ekscytuje, ale w wypadku niepowodzenia pierwszy się może rzucić do grabieży i rozbiorów! 
Zaś ta przyrodzona sojuszniczka, Francja, wprawdzie sypie szczodrymi obietnicami 
zasiłków pieniężnych, ale sama w ciężkich terminach, szczególniej teraz po upadku Moguncji, 
kiedy fortuna króla pruskiego poszła w górę. 

Liczyć więc na aktualną pomoc zewnętrzną – rachuba ta przeciwna zdrowemu rozsądkowi. 
A stan przygotowań i rozłożenie wojsk nieprzyjacielskich po kraju nie pozwalają mieć nawet 
nadziei pomyślnego skutku. Nie pozostaje nic nad cierpliwość, gromadzenie zapasów i pomnażanie 
patriotycznego ducha! 

– Tymczasem sejm postanowi redukcję, o co tak usilnie zabiega Sievers, wojska się rozproszą 
i upadnie wszystko! – szepnął ponuro Czyż. 
– I zrozpaczeni żołnierze mogą wystąpić nie oglądając się na nas. 
– Lepiej niech zginie tysiąc, niźli ma przepaść cały naród. Od mojej decyzji nie odstąpię, 
zawieźcie ją warszawskiemu komitetowi wraz z instrukcjami działań przygotowawczych po 
województwach. Sam z przyczyny niebezpieczeństwa, o czym mnie ostrzega list Sołtyka, 
ustąpię z kraju, ale stawię się natychmiast, gdy będzie gotowość. 
Zaczęli gorąco nastawać o cofnięcie decyzji, która wedle ich rozumienia narażała sprawę 
na klęskę, gdyż spisek mógł być odkryty, a sprzysiężeni wrogom na zemstę wydani. Przekładał 
z wielką wymową Barss. Major Czyż dawał niezbite racje niepodobieństwa dalszego odraczania. 
Nawet Kołłątaj podnosił głos za najrychlejszym rozpoczynaniem insurekcji. Zaś 
Pawlikowski, jeden z głównych twórców sprzysiężenia, człowiek jakobińskim maksymom 
hołdujący, patriota przy tym cnotliwy i dusza uszczęśliwieniu ludzkości oddana, ponurymi 
farbami malował następstwa odwłóczenia. 

Ale Naczelnik nie dał się uwieść ich zapałowi ni racjom przytaczanym. 

– Po cóż wyczekiwać innej pory, kiedy aktualna chwila wróży pomyślność – wołał w namiętnym 
poruszeniu Pawlikowski. – Wszystko w gotowości! Wszystko czeka twojego skinienia, 
dyktatorze! Wojska tylko pod tobą przysięgają walczyć aż do zwycięstwa! Pod przewodem 
twojego jeniuszu każdy żołnierz stanie się godnym imienia bohatyra! Twoja cnota i 
44 



męstwo rozpłomieni jak słońce i zawiedzie do tryumfów! Mamyż czekać na dywersje przychylnych 
potencji! Słuszność naszej sprawy i małość ojczyzny da nam pewniejsze zwycięstwo! 
Mamyż się trapić, że podli egoiści nie stają w naszych szeregach? Wszak nie będziemy 
suplikowali każdego z mości dobrodziejów o permisję zbawiania ojczyzny! Wszystkich, którzy 
nie mają dla niej serca, należy wyjąć spod prawa i ogłosić za nieprzyjaciół ludzkości. 
Ołowiem lub konopiami nauczać trzeba powinności względem obowiązków Polaka i obywatela! 
Zali brakuje nam zasobów? po stokroć nie, skoro bowiem ma je szlachta na użytek 
wojsk nieprzyjacielskich, zalewających kraj, to rekwiracja znajdzie je i dla naszych... 

– Słuszna, kto nie z nami, ten przeciwko ojczyźnie! – wyrzekł Naczelnik. 
– Principia godne uwielbienia – szepnął w zachwycie Pawlikowski. – Tak, kto nie z nami, 
ten przeciw rodzajowi ludzkiemu i samej naturze knuje zbrodnie nikczemne. Niechaj ta maksyma 
będzie naszym hasłem. Ale raz jeszcze, obywatelu dyktatorze, błagam cię o nieodwłóczenie 
wybuchu – znów zaczął ogniście molestować. – Naród czeka cię jak Mesjasza. Niewolnik 
żywi się jeno słodką nadzieją pokruszenia kajdanów i walki z tyraństwem. Splugawiona 
najazdem ziemia żąda od ciebie wyzwolenia, podłość na niej się panoszy, egoizm, 
zdrada i tyrani. Nie odkładaj więc dnia słusznego sądu i kary. Bowiem poniżenie niewoli 
znikczemnia serca i daje pastwę zbrodniom przeciwko ludzkości. Potomność sławić cię będzie. 
Upadną serca tyranom na samo twoje imę. Twoja cnota starczy za armię. Nie odwlekaj 
dzieła zbawienia, bo jutro może być już za późno. Przemocy i nikczemności trzeba dać rychły 
odpór. Miliony uciśnionych, miliony poddaństwa, obróconego w bydło robocze, wyciągają do 
ciebie ręce o ratunek, wodzu nasz i zbawicielu! – wołał gorączkowo i łzy mu trysnęły obficie, 
wyciśnięte ogromem uczucia, udręczeń i wiary serdecznej. Wierzył bowiem w niego jak w 
jedynego wskrzesiciela i całą duszę położył w słowa płynące ognistą lawą błagań. Płonął żądzą 
świętej ofiary i wielkich czynów głodem nienasyconym. Aż do płaczu pobudził ten głos 
strwożonej duszy, nawet Naczelnik odwrócił twarz rozrzewnioną, bo zjawiony obraz ojczystej 
niedoli przejął go nową boleścią. 
– Decyzji, jaką powziąłem, nie odmienię – wyrzekł po chwili z taką stanowczością, że nikt 
już w tej materii głosu zabierać się nie ważył. Żal mu się zrobiło smutnej i zrezygnowanej 
twarzy Pawlikowskiego, bo rzekł prędko: – Wielbię ja twoje gorące sentymenty i determinację, 
ale droższa mi pomyślność ojczyzny, dla której aktualnie nic mi poczynać nie wolno. 
– Gdybyś wiedział, obywatelu, całą prawdę nikczemnej doli chłopstwa, nie odwlekałbyś 
ani na chwilę. Przywrócić ich człowieczemu rodzajowi naszą powinnością. W tych milionach 
leży fundamentum insurekcji. 
Naczelnik po krótkim dumaniu wyrzekł dobitnie: 

– Za samą też szlachtę bić się nie będę, chcę wolności dla całego narodu i dla niej tylko 
wystawię swoje życie. 
– Wolność na zasadzie powszechnego braterstwa i równości – wtrącił Barss. 
– Już takowe principia rozpowszechniają po kraju różne pisma. 
– To trzeba obwieścić uniwersałem! – gorączkował się Pawlikowski. 
– Nie pora na uniwersały: szlachta by zaprotestowała. 
– Żeby prawo miało posłuch, musi być poparte mieczem – wyrokował Kołłątaj. 
– Musi powstać z woli powszechności! – żachnął się Naczelnik spoglądając na zegar. 
Późno już było, dochodziła druga i wszyscy mieli wielce znużone twarze, więc wyprawiwszy 
ich spać, gdyż musieli odjeżdżać o świcie, otworzył drzwi i okna, wypił zimną kawę i 
zasiadł do pisania instrukcji dla spiskowych po województwach i listów do warszawskiego 
komitetu. 

Przez dłuższą chwilę słychać było tylko w komnacie skrzyp jego pióra i monotonny chód 
zegara; ze dworu dochodziły niekiedy piania kogutów i jakieś dalekie, przytłumione wrzawy 
pijackich śpiewów. 

45 



Naraz skrzypnęła podłoga i w drzwiach od ogrodu zamajaczyła jakaś postać. 

– Kto tam? – podniósł oczy kładąc wraz rękę na krócicy. Ktoś mu padł do nóg. Poznał dyrektora 
dzieci Jaworskiego. 
– Co waść czyni? Wstańże! – Nie lubił takich czołobitności. 
– Pragnę uwielbić bohatyra dwóch światów! Pragnę ucałować stopy miażdżące tyranów! – 
wołał górnie, z cale śmieszną emfazą. 

– Czegóż waści potrzeba? 
Chłopak spojrzał nieprzytomnie i snadź wzburzony w najwyższym stopniu rozpłakał się 
rzewliwie, po czym powstawszy jął mówić zduszonym głosem: 

– Każesz, pierś własną zimnym przeszyję żelazem. Każesz, skoczę w otchłanie! Każesz, 
sam rzucę się na wrogów i zginę dla ciebie, dyktatorze! 
– Skądże mnie znasz? – spytał zainteresowany tym zapaleńcem. 
– Bo ty i ojczyzna to jedno! – wyrzucił napuszenie, aż zniecierpliwiony Naczelnik przerwał 
mu dość szorstko, zapytując o nazwisko i cel wizytacji. 
– Jacek Bujak! – wyznał się i umitygowany łaskawymi słowy Naczelnika, rozpytującego o 
różne okoliczności życia, opowiedział akuratnie, że Januszewicz sekretarz Akademii Krakowskiej, 
wysłał go budzić ducha między ludem i rozpowszechniać wieści o nadchodzących 
dniach wolności. Już od wiosny błąkał się po kraju, a przystał na dyrektora dzieci Jaworskiego, 
żeby łacniej rozszerzać propagandę. Był w Krakowie uczniem filozofii i prawa, lecz odkąd 
poznał święte systemata Russa, poświęcił się głoszeniu prawdy, walce z tyranią i uszczęśliwianiu 
rodzaju ludzkiego. 
– A skądże mnie znasz? – pytał ujęty szczerością jego entuzjazmów. 
Młodzieniec wyjął z zanadrza czarną sylwetkę, nalepioną na niebieskawym papierze, i jawił 
mu przed oczy. 

– Wszak utrafiony konterfekt! Kupiłem go w Krakowie u księgarza Maja i noszę na piersiach 
zamiast krzyża! 
Potem opowiedział burzliwe ewenementy swojego życia w sposób pełen modestii, a z dosadną 
wyrazistością. Pokazywał się być gorącym patriotą i zarazem Jana Jakuba Russa czcicielem, 
cytując z modlitewnym namaszczeniem jego pisma całymi stronicami. Mówił biegle 
po francusku, nie obce mu też było szersze rozumienie spraw krajowych i historii. Rewolucję 
miał za religię, uciśnioną ludzkość za Boga, zasię każdą tyranię za osobistego nieprzyjaciela. 
Wybuchał niby siarka, lecz czuć w nim było stałość i szczerą wiarę w głoszone systemata. 
Przemawiał górnie, lubując się w przesadnych zwrotach, jakby żywcem wyjętych z różnych 
pism rewolucyjnych. 

Rozbrajająca naiwność kojarzyła się w jego mowie z przebiegłością zastanawiającą. 
Śmieszny był z postaci chudej i niby tyka wyciągniętej; nie wiedział, co zrobić z rękami, poty 
ustawicznie oblewały mu pucołowatą, dziecinną twarz i ostry, krogulczy nos, a tak był przejęty 
i roztkliwiony dobrocią Naczelnika, że łzy raz po raz błyskały mu w oczach niebieskich 
jak kwiaty lnu. Nie umiał już dać wyrazu swoim czułościom i bezgranicznemu oddaniu, że 
dawał pozór zamierającego z uszczęśliwienia. 

Naczelnik utwierdziwszy się w jego poczciwości, kazał mu przyjść nazajutrz. Właśnie był 
się chłopak cofał ku drzwiom, kiedy z ogrodów wtargnęła hałaśliwsza i bliżej brzmiąca fala 
śpiewań. 

– To mój dziedzic z kompanią zabawiają się przy kielichach – szepnął i wyszedł, lecz 
wierny nakazowi swojej tkliwości, ukrył się w krzakach pod oknami, wyciągnął z zanadrza 
srogi puginał i potoczywszy dokoła przenikliwymi oczyma stanął na straży, wpatrzony niby 
w święty obraz w pochyloną nad papierami głowę Naczelnika. 
I wartował czujnie niby pies aż do świtania. 
A gdy pierwszy powiew poranku zaszemrał, gwiazdy pobladły i świat jął się dźwigać z 
płowiejących mroków, Naczelnik wyszedł na ogród. 

46 



Bujak stanął przed nim w powinnej postawie. 

– Nie śpisz to jeszcze? – zdziwił się jego obecnością. 
– Czekałem na twoje, obywatelu, rozkazy! 
– To leczę do stajni, niech już zaprzęgają! – wyprawił go i obszedłszy dom zajrzał przez 
wywarte okna do jadalni, gdzie przy dogasających świecach odprawiała się wrzaskliwa pijatyka. 
Kaczanowski prym w niej trzymał, gdyż krzyczał najgłośniej i najczęściej dolewał; siedzący 
przy nim Jaworski śmiał się ustawicznie i co chwila wymyślał coraz to inne zdrowia i 
okazje. 
Naprzeciw brał miejsce jakiś mnich z ogoloną głową, z nosem srodze zadartym i brzuchem 
wzdętym aż pod brodę, zaś pobok kwitnął szlachcic w makowym kontuszu, blady jak płótno, 
z siwą rozwichrzoną czupryną i kruczym, obwisłym wąsem. Na stole, założonym cynowym 
naczyniem z antypastami, zieleniały pękate flachy, rzęsiste gąsiory i miedziane garnce, zaś 
pod ścianą, na krzyżakach wdzięczyły się smoliste antały w grzecznym ordynku ustawione. 
Przy nich bose pachoły czekały na skinienie. 

Właśnie Kaczanowski był się dźwignął z miejsca i wspierając się brzuchem o stół, zaintonował 
tubalnym głosem pijacką litanię: 

– Zacznijmy, bracia, podzwaniać w szkliwo! 
– Piwo! piwo! piwo! – zawtórowali brzękając wraz pustymi szklenicami. 
– Żywota poczciwego uciecha krótka! 
– Wódka! wódka! wódka! – ryczeli trzykrotnie ogromnymi głosami. 
– Chwalmy szczęśliwości przyczynę jedyną! 
– Wino! wino! wino! 
– I niech nas bronią od wszelakiej szkody. 
– Miody! miody! miody! 
Naczelnik, nie słuchając więcej, poszedł budzić śpiących w oficynie. 
Bibosze zaś ryczeli dalej nie kończącą się litanię, ale już coraz słabiej i bełkotliwie j, bowiem 
plątały się im języki, a sen morzyć zaczynał. 

– Kaczanowski! – trzasnął nagle w okno niby granat głos majora Czyża. 
Pijany kapitan sprężył się momentalnie, szklenicę cisnął i miarowym, choć zygzakowatym 
krokiem pomaszerował na ganek, ale że tam stał Naczelnik z towarzyszami drogi, skoczył na 
dziedziniec pod studnię, szatki ze siebie zdarł i krzyknął potężnie na parobków: 

– Wody mi na łeb! Lać, co się zmieści! 
Jakoż po paru wiadrach zgoła oprzytomniał, a po krótkiej chwili był już gotowy do drogi, 
rzeźwy, wesoły i krotochwilny jak zawsze. 

– Gwardiacki łeb więcej wstrzyma niźli cały twój szwadron, majorze! – żartował z Czyża 
czyniącego mu jakieś uwagi. 
Naczelnik właśnie już był odszedł do swojej stancji, a wasążek zajeżdżał pod ganek, gdy 
Jaworski ukazał się w progu ze swoją kompanią i pachołkiem, dźwigającym niemały gąsior 
miodu. 

– Nie puszczę waszmościów bez strzemiennego! – wołał buchając śmiechem. Na nic się zdały 
wykręty i molestacje. Gospodarz padł przed nimi na kolana, mnich rzewliwie zapłakał, a blady 
szlachcic brał się do karabeli, więc radzi nieradzi wypili strzemiennego, potem juści zdrowie gospodarstwa 
wraz z ich progeniturą, potem słusznym było wypić nią cześć godnych kompanionów 
i sąsiadów; potem na pomyślność przezacnego stanu duchownego; potem: „Kochajmy się” nakazowała 
uległość odwiecznym obyczajom, a w końcu, kiedy rozochocony Jaworski, wnosząc puchar 
zakrzyczał: – Prosperitatis publicae! – nie godziło się juści odmawiać. 
Dość, że odjechali dopiero równo ze słońcem. 

47 



IV 


Na wielce udeptanym polu przed pałacem Ujazdowskim właśnie zaraz z południa rozpoczęły 
się egzercycje wojsk, czemu aura przeciwną nie była, gdyż pogoda sprzyjała stateczna, 
nieco wprawdzie mglista i deszczem grożąca, lecz ciepła i bez wiatru. 

Regiment Działyńskiego stał w szyku bojowym, z rozwiniętym frontem we dwie linie i 
jakby skamieniały w sprężonym wyczekiwaniu. Młodsi oficjerowie wrośli przy swoich plutonach, 
kapitanowie na skrzydłach szeregów, majorowie na koniach przed batalionami, a na 
przedzie pułkownik Hauman na kruczym drygancie orlim wzrokiem oblatywał szeregi. 

– Kolumna, naprzód! Krok podwójny! Marsz! – zagrzmiała komenda. 
Warknęły tarabany podając takt kroku, tambormajor wyrzucił w górę swoje berło, kapela 
huknęła brzękliwie, drgnął las bagnetów, regiment ruszył sprawnie jak jeden człowiek i 
wziąwszy dyrekcję na prosi, walił frontem rypiąc nogami, aż ziemia jęczała i podnosiły się 
tumany pyłów. 

Płoty bagnetów kołysały się miarowo, polśniewając w kurzawie jadowitymi żądłami, 
błyszczały trójkątne miedziane blachy na kołpakach, a liliowe kurty, różowe obszlegi i białe 
hajdawery grały żywymi farbami. 

Lud był dobrany wzrostem, prezencją, sprawnością w rzemiośle wojennym i zahartowaniem 
w trudach obozowych. Gęby mieli zuchwałe, gęsto plejzerami poznaczone, ślepia srogie, 
wąsy jednako w górę wykręcone i moderunek jakby prosto z igły. Maszerowali żelaznym 
a czujnym chodem i tak równo, że linia frontu nie wygięła się ani na jedną piędź, zaś pąsowe 
wierzchy kołpaków dawały rozwiniętą, długą wstęgę. Niby piętrząca się coraz groźniej fala 
walili przez plac na rzędy starych lip, rosnących nad drogą do Łazienek, tam, gdzie czekał na 
nich Działyński na siwym koniu wraz z adiutantem Lipnickim. Byli już o kilkanaście kroków, 
gdy Hauman, zawróciwszy w miejscu dryganiem, krzyknął donośnie: 

– W miejscu! krok! 
Stanęli nie przestając rypać nogami, aby nie stracić taktu. 
– Wybornie! Sto czterdzieści kroków na minutę! – chwalił szef radośnie. 
– Kolumna w le-wo! Frontem! krok zwyczajny! Marsz! 
Odmienili dyrekcję sprawnie, jakby kartę odwrócił, i pomaszerowali. 
Zaś Działyński z perspektywą przy oczach bacznie śledził ich obroty. Co pewien czas podporucznik 
Lipnicki śmigał na gniadej kobyle z rozkazami szefa i Hauman, skończywszy jedne 
ewolucje, po krótkim wytchnieniu zaczynał drugie: zmykał i odmykał kolumnę; formował 
pełne lub puste czworoboki; wodził z furią na bagnety; rozsypywał tyralierów; czynił zasadzki; 
następował skośnymi frontami, że z obłoków kurzawy co chwila leciały głosy komend, 
warczały bębny, huczały kapele i tętniały głuche, miarowe stąpania szeregów. 

Działyński nie tracił z oczu ani jednego z obrotów, kochał bowiem ten regiment, znał każdego 
z osobna oficjera i gemejna, pokładając wielkie nadzieje w ich sprawności i męstwie. 
Właśnie już od powrotu z Grodna kazał im podwajać racje i z własnej szkatuły wypłacił zaległe 
od dawna lenungi, by ich sobie zjednać na każdą okoliczność. Bowiem lada dzień mógł 
ich powieść z placu popisów na prawdziwej wojny teatrum. 

Wprawdzie niewielu było jeszcze w regimencie sprzysiężonych oficjerów, lecz ci z kapitanem 
Mycielskim na czele, tym żarliwiej przykładali się do nauki żołnierza i formowania w 

48 



nich patriotycznego ducha. Owocność owych zabiegów już widniała w sprawności egzercyrunków 
i w postawie całego pułku. Więc, rozpierany cnotliwą i słuszną dumą, niestrudzenie 
śledził przeróżne ewolucje. 

– Panie generale! – ozwał się za nim jakiś przytłumiony głos. 
Odwrócił się zdziwiony. Przed nim stał mierny człeczyna w wyświechtanym kożuchu bez 
pokrycia i w baraniej czapie, spod której świeciły siwe, głęboko zapadłe oczy i żółta, pomarszczona 
jak upieczone jabłko twarz. Miał pozór proszalnego dziada, bo i sakwy zwieszały 
mu się po bokach, i kostur miał jeża na końcu, a cała postać wzbudzała politowanie. 

Działyński sięgnął do kieszeni, by mu rzucić groszaka, ale dziad uczyniwszy znak sprzysiężonych 
powiedział cicho: 

– Z Krakowa wrócili. Igelström będzie jechał do Bagateli! 
– Zaczekaj! Lipnicki! – skinął na pułkowego adiutanta i szepnąwszy mu coś do ucha, 
zwrócił się znowu do dziada: – Czyście, dziadku, spod Kapucynów? 
– Pod Krakowską Bramą siaduję, do powinnych usług, panie generale. 
– Znam was skądciś! 
– Czasu bywszego sejmu nieraz odbierałem sute jałmużny od pana generała i patriotów. – 
Jakoś szczególniej się uśmiechnął. 

– Barani Kożuszek! – przypomniał sobie wraz z różnymi okolicznościami. Bowiem pod 
tym przezwiskiem ukrywał się tak skutecznie, że mimo usilnych dochodzeń nie udało się odkryć 
tajemnicy jego nazwiska ni stanu. A wielce był głośny w warszawskiej socjecie, gdyż 
niejednej z ówczesnych matedor dawał się srodze we znaki zjadliwymi epigramatami, jakie 
był przy okoliczności wygłaszał z głupia frant, a które potem oblatywały salony lub nawet 
krążyły w odpisach, podrzucane w kafenhauzach i pojazdach do najęcia. Że zaś i mowę miał 
zuchwałą nad miarę, prawdy nie ukrywał i nie oszczędzał nawet króla, więc jedni rozumieli 
go pomieszanym na umyśle maniakiem, a drudzy widzieli w nim instrumentum stronnictwa 
patriotycznego, celem zohydzania przeciwników politycznych nasadzonego. Nie przeczył 
żadnym o sobie mniemaniom, nie przestając jednak smagać wszelakiego wielmożów łotrostwa, 
czym niemały wpływ wywierał na umysły pospólstwa i serca ich sobie zjednał. 
– Znowu musimy spiskować dla dobra ojczyzny! – wyrzekł Działyński. 
– Kiedy w takowych terminach, że to naszą powinnością. 
– Zali marszałkowskie kundle już cię nie tropią? 
— Poniechali, lecz aktualnie jeszcze nieprzespieczniej, boć Igelströmowi konfidenci podsłuchują 
nawet w konfesjonałach... 
– Musisz mi o tym złożyć akuratną relację. Ozwały się trąbki na odwrót i regiment połamawszy 
się w plutony odstępował do koszar. 
– Już dzisia Igelström nie napasie głodnych oczu! – mruknął dziad. 
Szef w milczeniu admirował wyborną postawę odchodzących wojsk; snadź podobnie rozumiał 
Barani Kożuszek, bo westchnąwszy głęboko rzekł: 

– Żeby to więcej tak ćwiczonych regimentów! 
Działyński zapatrzony w perspektywę, nic mu nie odpowiedział. 
– Bo u mirowskich – ciągnął konfidencjonalnie – miasto egzercyrunków po staremu tylko 
hulki do ostatniej koszulki. 
– Nie powiadaj byle czego! – zawołał zeskakując z konia. 
– Mówię, co wiem dobrze – upierał się śmiało. – I w drugich regimentach nie lepiej Exemplum 
gwardia piesza, więcej tam już bab i gamratek niźli żołnierzyków! Już co niedziela wyprawiają 
takie chrzciny, aż się całe Fawory trzęsą! 
– Żołnierskie przysłowie powiada: co strona, to żona, co parafia, dziecko. Nie znasz, widzę, 
smaku żołnierskiej swywoli – żartował jak z równym. 
– Byłem u nich wczoraj. Istny Pociejów w koszarach, tyle tam żydowinów, handlów i 
przeróżnej fabryki. 
49 



– Kalumnie ci jeno zostały w pustych torbach, nie oszczędzisz żadnej broni. 
– O korpusie artylerii koronnej rzeknę co i o regimencie Działyńskim: podobni bohatyrom 
i prawi synowie ojczyzny! – wyrzekł górnie, aż szef się zaśmiał i napisawszy ołówkiem jakąś 
konotatkę podał mu ją. 
– Wręczysz najrychlej do samych rąk imć Barssa. 
– Mam powinność nie spuszczać z oczu Igelströma, ale tu gdzieś czeka na rozkazy Kuba. – 
Zagwizdał w szczególny sposób na glinianym kurasku i jakby spod ziemi wyrosnął tęgi, srodze 
ospowaty chłopak o pucołowatej twarzy a wielce przebiegłych oczkach. Był to Kuba, 
fajfer z drugiego plutonu tyralierów, dziecko regimentu, urwisz, jakich mało, zawsze gotowy 
do psich figlów i prawdziwy postrach krupnych bab i Żydów. 

Przybrany był po cywilnemu, ale sprężył się w powinnej pozycji. 

– Cóżeś tam znowu zmalował? – rzekł surowo generał, któremu nieobce były najdrobniejsze 
zdarzenia w pułku. – Mów, jak to było, nie bój się. 
– Pokornie melduję – zaczął topiąc nieustannie oczy w generale – jako wczoraj, kiedy porucznik 
Sierpiński egzercyrował gemejnów przybyłych spod Grodna, nalazł się na placu jakiś 
Żydek, niby to jabłkami handlujący, a pilnie przepytywał doboszów, skąd ci żołnierze i wielu 
ich. Zaraz pociągnąłem wiatru, co to za specjał, mrugnąłem na kamratów i zmaniliśmy go za 
koszary na prewetowe doły. Józiek z pierwszego plutonu fizylierów pieski spuścił i zatrąbił 
do ataku. To wszystko, jaśnie wielmożny panie generale. 
– Łżesz! Żyda ledwie uratowano, już był prawie bez ducha. 
– Pokornie melduję, że deska się pod nim załamała i dał nura, bo srodze brzuchaty, pływać 
nie umiał i ździebko się zatchnął od fetorów! 
Działyński ledwie powstrzymał śmiech. 

– A pan major Zeydlitz dał mi w nagrodę za czuja po jadaczce. 
– Na drugi raz za taką swywolę weźmiesz bizuny i wygonię cię precz z pułku. 
Chłopakowi łzy błysnęły w oczach, ale otrzymawszy polecenie i w dodatku złotówkę, zaśmiał 
się, zatrąbił na dłoni pobudkę i poleciał jak wicher. 
Działyński, przesiadłszy się do kariolki, powiedział Lipnickiemu: 

– Sprytna bestia, trzeba się zaopiekować tym wisusem, 
– To oczko w głowie kapitana Mycielskiego i jego wiernik! 
Działyński pojechał ku miastu, ale już przy Trzech Krzyżach wyminął wspaniałą landarę, 
zaprzężoną w sześć białych koni, otoczoną zbrojną eskortą. Rozpierał się Igelström z generałem 
Pistorem i jakieś wyfiokowane damy. 

Szef obejrzał się niespokojnie, ale już tumany srogiej kurzawy wstały za nimi. Kuba zaś, 
wierny nakazowi pośpiechu, gnał Nowym Światem, przemykając się niby zając między ciżbami 
ludzi i wozów, a nie czyniąc żadnej psoty nikomu, jako to było jego obyczajem. Nie 
skusili go Żydzi z tobołami na plecach i koszami, powracający na noc na przedmieścia, ni 
nawet rosyjski patrol maszerujący przy warkocie bębna. Dopiero na Krakowskiem nie wytrzymał, 
dojrzawszy bowiem przed kościołem Dominikanów Obserwantów drzemiącego 
dziada, wyrwał mu spod pach drewnianą kulę i skoczył w bok. Dziad podniósł lamentliwy 
wrzask, a wreszcie uderzył w tak gorące suplikacje, aż zaczęło się zbierać pospólstwo. 

– Połazisz raczkiem, dobrodzieju, to ci kałduna ubędzie! – podkpiwał Kuba podsuwając 
mu kije pod nos i uskakując z nimi, a podekscytowany śmiechami, wsparł się na nich i przybierając 
dziadowską postać zaśpiewał przez nos, a wielce jękliwie szewieckie godzinki: 
– „Zawitaj, koniu łysy, z czerwoną kulbaką! I poczęstuj dziadka niezbędną tabaką.” – A 
gdy się podniosły rzęsiste aplauzy ultajstwa, kule dziadowi podrzucił i zatrąbiwszy wściekłą 
pobudkę pogalopował środkiem ulicy, udając skoki znarowionego konia. Ale cóż, kiedy ze 
straganów pod Świętym Krzyżem wiatr przyniósł tak lube zapachy prażonej kiszki, że przystanął 
nagle i zrekognoskowawszy nosem nieprzyjacielską pozycję, ostrożnie ruszył na wąsatą 
jejmość, wartującą przy smakowitych specjałach; lecz pojąwszy, jako frontowym ata50 



kiem niczego nie wskóra, czapę zdarł na bakier, ręce utopił w kieszeniach zielonych hajdawerów 
i ukłoniwszy się dwornie, zaczął przez nos: 

– Niesę nowinkę pani Marcinowej dobrodzice. A to król Zegmont wybiera się z wizytacją 
do króla Sobieskiego! Spuchnie aśćka od zadziwu! 
Przekupka ni drgnęła, macając jeno nieznacznie wpodle boku za kijaszkiem. 

– Nieczuły babus, kocia ją mać! – zawyrokował wzgardliwie i przybrawszy wielmożną 
minę powiedział rozkazująco. 
– Daj mi aspani dorotki, tylko z grubszego końca. Płacę obrączkowym! – i rzucił na stół 
wytartego trojaka tak jakoś niezręcznie, że stoczył się jej pod nogi. – Nastąp się, godna osobo! 
– rzekł wyniośle i schylając się po pieniądz udał wraz takie jazgotliwe szczekanie, że baba 
wyskoczyła z miejsca, on zaś capnął kiszkę z brytwanny i tyle go widziały jej przerażone 
oczy. 
Wypłynął dopiero pod kamienicą Barssa, wznoszącą się na Krakowskim Przedmieściu, na 
wprost pocztamtu. Snadź jakowyś festyn tam się odprawował, gdyż z okien pierwszego piętra 
roznosiły się głosy śpiewań i brzękliwe dźwięki fortepianu, a przed sień zajeżdżały co chwila 
jakieś postrojone, znaczne persony. Miejski hajduk w granatowej kapocie z czerwonymi obszlegami 
i w srogiej rogatywce, obłożonej czarnym barankiem, odgarniał halebardą cisnące 
się pospólstwo i przyciszał groźnie, kiedy nazbyt głośne i swywolne przekpiny zaczynały 
lecieć na wielmożów. 

Kuba śmiele zmierzył do sieni, ale halebarda zagrodziła mu drogę i nie pomogły perswazje 
ni molestacje, a gdy jął żywiej nastawać, wziął nogą ciężko obutą i wyleciał na bruk. Zebrał 
się w mig i przyskakując na rozsądną odległość wybuchnął gwałtownie: 

– Ty krowo municypalna! Ty świński pociotku! Ty robaczywa gomóło! – krzyczał zajadle 
wśród śmiechów ultajstwa, mającego szczególniejszą awersję do sług municypalnych, a wyczerpawszy 
litanię najdotkliwszych obelg i wyzwisk, przepadł gdzieś w tłumie. 
Zjawił się jednak rychło z ogromnym kocurem na rękach i w licznej asyście rozjuszonych 
piesków, kota cisnął w sień i poszczuł, a nim się hajduk pomiarkował, już tam wybuchnęły 
wściekłe ujadania i szalone gonitwy, zaś Kuba przesadziwszy próg oparł się dopiero w antyszambrze 
oświetlonej rzęsiście. 

Natychmiast zaprowadzono go do Barssa, siedzącego w ustronnej stancji przed zwierciadłem 
i ostrzącego brzytwę. 
Spełnił polecenie i wyciągnięty jak struna penetrował oczyma po stancji. 

– Gdzie przebywa pan generał? 
– Melduję pokornie, iż z Jazdowa odjechał. 
– A potrafisz golić, hę? 
– Póki pan kapitan Mycielski nie kazał mi na fajfra, służyłem przy naszym cyruliku! Jak 
się przygodzi, to krew puszczę i czopki wsadzić potrafię... 
– Kiedyś taki majster, to rozrób mi mydło! – rozkazał, jeszcze raz czytając polecenie zwołania 
komitetu pod Sfinksy na godzinę dziewiątą. 
Spojrzał na zegar: dochodziła szósta i już niewiele czasu pozostawało na uwiadomienie 
sprzysiężonych. I wcale nie na rękę przychodziło mu to zebranie, powróciwszy bowiem z 
podróży przed paru godzinami, czuł się jak z krzyża zdjętym, a na dobitkę, wypadały mu dzisiaj 
urodziny i zarazem imieniny najstarszej córki, Franciszki, obchodzone zwykle z największą 
wystawnością. Właśnie już sproszeni goście zapełniali dalsze pokoje, że gwar rozmów i 
śmiechów przedzierał się aż do tej stancji, wychodzącej na klasztor Karmelitów. Więc powinien 
był ukazać się na pokojach, a dla oddalenia podejrzeń musiał czymś upozorować swoje 
wyjście. Nie było jednak wyboru, polecenie brzmiało wyraźnie. Okrył się pudermantlem i 
podstawił policzek. 

– Namydlaj! Cóż tam w koszarach, wszystko już w gotowości? 
Chłopak drgnął, lecz przybrawszy głupowatą minę, odparł pokornie: 
51 



– Niby jak to, proszę wielmożnej osoby? 
– Mów śmiało! – dał palcami znak wtajemniczonych. Wtedy Kuba namydlając jego policzki 
jął szeptać z namaszczeniem: 
– Pan kapitan Mycielski nakazał, że choćby pytał pułkownik, choćby nawet sam król jegomość, 
a jak sekretnego znaku nie zrobi, to trzymać jęzor za zębami powinnością. Mnie by i 
obcęgami nie wyrwał tego, co wiem. 
– Dawno służysz? 
– W regimencie jestem od dziecka, zaś fajfrem już na piąty rok. 
– I prochu jeszcześ nie wąchał, co?... Skrob, a uważnie. 
– Ja? – skrzywił się z politowaniem. – Ja, proszę wielmożnej osoby, przeszedłem zeszłoroczną 
wojnę, plejzerowany byłem i sam pan kapitan wypomniał mnie przy befelu przed całym 
batalionem! – duma zadrgała w jego głosie. – Służbę znam jak pacierz, a dojdę lat, to do 
frontu się podam. 
– Nie wolałbyś pohasać na koniku, hę? 
– I!... nie mam ja nabożeństwa do końskiego ogona – splunął wzgardliwie. – W kawalerii 
dziedzice za oficjerów a pastuchy za pocztowych, to i prawego żołnierza nie znajdzie ze 
świecą! Widziałem jeich robotę – prawił tonem. i sposobem starego wygi. – Pod Zieleńcami 
tak się nisko kłaniali jegrom, że w szarży jeno łby końskie widać było! Uderzyli też, jakby kto 
rzucił pierzyną. Paradować na odpustach, ognie dawać przy wiwatach, łuszczyć spichlerze, a 
z komór dobywać dziewuchy, to akuratnie potrafią. 
– Proszę wielmożnej osoby prawym policzkiem na lewo! – komenderował goląc z balwierską 
sprawnością i nie przestając rozprawiać. – Wszystkie wojska naśmiewają się z tych kobylich 
pociotków, bo to i nosa zadziera wyżej końskiego ogona, ma się Bóg wie za co, a tyle 
znaczy w kampanii co ta wystrojona kukła. 
– Spiesz się! Dobrze znasz Warszawę i kwatery panów z komitetu? 
– Wedle rozkazu! Przeciem łońskiego roku roznosił poczty od „Przyjaciół Złączonych”. A 
o kwaterach poniektórych panów nauczy mnie Barani Kożuszek albo ślepy Marcin spod Kapucynów. 
– Rozniesiesz ważne i pilne listy! Zaczekaj! – szepnął i jak był w pudermantlu, zasiadł do 
pisania wezwań. 
Przerywali mu jednak co chwila; to służący względem różnych dyspozycji, to córki wpadły 
z wymówkami, że się nie pokazuje na pokojach, to jakiś gruby jegomość wsunął się utajonymi 
w obiciach drzwiczkami na sekretną rozmowę, a w końcu weszła sama pani domu i 
dowiedziawszy się, w czym sprawa, jęła gotowe już listy składać i pieczęcią opatrywać. Dama 
była w samym południu lat i urody; strojna przy tym, wyniosła i w szeleszczące jedwabie 
ślicznie przybrana; twarzy była ściągłej i śniadej, oczu czarnych w migdał wyciętych, nosa 
foremnego, warg miernych i czerwonych, włosów kruczych, trefionych w gęste loki a obficie 
złotym pudrem obsypanych i opadających na głęboko odsłoniętą szyję i kark. Postać miała 
okrągłą, pełną lubych powabów, spojrzenie mądre i głos cale przyjemny. Córka aktualnego 
prezydenta Warszawy, Rafałowicza, szczęśliwie łączyła w sobie dostojność, wyższą naukę i 
ambicję żony męża głośnego w mieście. Była też jego wierną towarzyszką i pomocnicą nawet 
w materiach politycznych, i wiele trzymającą o jego jeniuszu. 

Barss popisawszy wezwania wręczył je wraz z dwuzłotówką Kubie i w ubocznej alkowie, 
przysłoniętej zieloną firanką, zaczął się ubierać. 

– Przed dziewiątą muszę wyjść z domu – odezwał się do żony, wyzierające] oknem na 
ogrody Karmelitów, zasnute już modrawymi mgłami zmierzchów. 
– Ojciec brał mnie już na spytki względem twojej podróży. 
– Wyjść powinienem, musimy dać komitetowi relacje z decyzji Naczelnika. 
– I zadekretować nową odwlokę – westchnęła z gniewnym zniecierpliwieniem. 
– Generał stawił takie racje, że rozum musiał się na nie zgodzić. 
52 



– Działyński jest innego mniemania: on by nie odkładał insurekcji... 
– Wojsko ma ufność w Kościuszce i tylko jego chce mieć Naczelnikiem. 
– Nie ujmuję jego talentom, oddaniu się sprawie i poczciwości, ale dla dokonania rewolucji 
marzy mi się postać zgoła odmienna, jedna z podobnych, jakie zadziwiają świat we Francji 
wzniosłością swoich czynów, nieubłagalnością walki z tyranami, bohatyrstwem. 
– Widziałem ich z bliska. Wierzaj mi, Kościuszko przenosi ich cnotą, modestią, stałością 
duszy i miłością ojczyzny. To nie zaciekły fakcjonista, to człowiek, mąż i prawdziwy obywatel. 
Objawił mi się być świętym nowych czasów i nowego rodzaju ludzkiego. To wielkie 
serce Polski i sumienie! 
– Cnoty obywatela mogą być złym przymiotem dla dyktatora. 
– Tak naucza ksiądz Meier, ale nie zdaje mi się to być słusznym. U nas okoliczności inne 
niźli we Francji, więc dla dokonania rewolucji musimy się imać odpowiednich naszemu narodowi 
sposobów i odmiennych ludzi stawić na czele. 
– Ty wiesz lepiej – szepnęła tkliwie, wyczerpana miotającymi nią uczuciami. – Tylko 
chciałabym, aby się już rozpoczęło. Nie straszny mi azard życia, lecz oczekiwania nużą mnie 
śmiertelnie – zaskarżyła się, gdy stanął przy niej. – I obawy o ciebie – dodała ciszej. 
Ogarnął ją czułym objęciem i całował po twarzy i oczach. 

– Wiesz, jak kocham ciebie i dzieci, ale ojczyzna bierze pierwszeństwo i dla niej nawet 
was muszę poświecić – wyrzekł z męską determinacją. 
– Uwielbiam twoją wzniosłość, uwielbiam? – szeptała łzawo i wargi jej zadrgały powstrzymywanym 
jękiem. – Nie przeciwię się temu, co masz sobie za świętą powinność, ale ta 
ofiara mojego serca i rezygnacja ze szczęścia jest gorszą śmierci. Chodźmy! Czekają na nas! 
– Heroicznym wysiłkiem rozpogodziła twarz, sercu nakazała milczenie i postąpiwszy parę 
kroków, naraz rzuciła się w jego ramiona i rzewnie zapłakała. 
Po chwili jednak, przezwyciężywszy niewieścią słabość i rozpacze, zaczęła szeptać: 

– Ojciec mi zawierzył, jako Igelström formuje tajną policję, Sievers przysłał mu dyspozycje 
i wskazówki. Mają wziąć pod dozór wojska i tych zdezarmowanych gemejnów i oficjerów, 
jacy coraz liczniej napływają do miasta. A z drugiej strony i marszałek Moszyński nakazał 
Rogozińskiemu wziąć pod szczególną obserwację wszystkie kafenhauzy i znaczniejszych 
obywatelów – obtarła łzy i przygasiwszy swoje własne cierpienia, czujną myślą zmierzała te 
nowe niebezpieczeństwa dla sprawy. 
– Trzeba wydobyć imiona szpiegów i choćby puginałem przerwać ich niecne procedery. 
Mógłby to sprawić Konopka... 
– Tego wzbrania rozsądek, bo gdybyśmy szpiegunów usunęli, Igelström miałby potwierdzenie, 
że istnieje jakaś organizacja, i tropiłby nas jeszcze zacieklej, a tymczasem więcej się 
domyśla, niźli wie. Inaczej postąpić należy, skoro będą wiadome persony: potrzeba nad nimi 
ustanowić akuratny nadzór i upowszechniając o nich wiadomość udaremniać niecne zamysły. 
Ale chodźmy do naszych gości. 
Galantuomnym gestem dał jej miejsce przed sobą i poszli na frontowe pokoje, już zapełnione 
głosami młodzieży i cale liczną kompanią. 

Pokojów niewielkich było trzy, z oknami na Krakowskie Przedmieście i urządzonych z gustem 
i znacznym ekspensem, a gdzie szczęśliwie żeniła się staroświecczyzna z aktualną modą i obyczajami. 
Nie brakowało tam sprzętów zabiegliwością pokoleń zebranych ni też takich, które zbytek 
wielmożów z odległych krain sprowadził, a lekkomyślność strwoniła. Nalazł więc w tych 
pokojach i stół szczególniejszej postaci, cudną italską mozaiką wykładany; owalne zwierciadła w 
ramach porcelanowych kwiatów; takież zegary z czasów pierwszego Sasa; ciężkie sprzęty gdańskie, 
wschodnie makaty; serwantki pełne wdzięcznych berżerów i berżerek; kantorki kolbuszowskiej 
roboty, brzuchate i jakby drygające, i proste dębowe ławy i zydle. Ściany były obciągnięte 
malowanymi w kwiaty płótnami krakowskiej fabryki, to wypełzłymi adamaszkami albo polami 
kanwy w poczerniałych ramach, cudnie aftowanej w kunsztowne ornamenty. 

53 



Tu i owdzie widniały kopersztychy angielskie, wystawiające sceny z życia Greków i Rzymian 
lub mężów głośnych w narodzie. Od poczerniałych sufitów, ułożonych z rozet i kwadratów 
drewnianych, zwieszały się ciężkie, mosiężne pająki gdańskie. 

W środkowym pokoju, służącym za bawialnię, największym, gdyż o dwóch oknach przysłoniętych 
firankami, zabawiała się młodzież w przeróżne gry, stosowne do wieku. Rej w nich 
wiodła solenizantka Frania wraz z młodszą siostrą, Ludwiką. Obie nadzwyczajnie przypominały 
rysami matkę, obiecując wyrosnąć niezadługo na piękności. Przybrane też były z wyszukanym 
gustem: czarne włosy miały utrefione w loki kunsztownie rozstrzępione, błękitne staniczki 
z bawołami, krótkie spódniczki w złote paski na dnie modrawym, spod których ukazywały 
się białe, długie kiuloty bryzowane koronkami, białe pończoszki ze złotymi klinkami i 
atłasowe patynki malowane w niezapominajki. Obie były wielce foremne, smukłe, z muszkami 
na ślicznych twarzyczkach, osypane pudrem, wykrygowane i tak wdzięcznie ułożone, że 
dawały postać figurynek porcelanowych. 

Ale mimo krygów i wyuczonych manier wybuchały swobodnym śmiechem, zabawiając się 
w swojej kompanii, zebranej z kilkunastu panienek i wyrostków odpowiedniego wieku. Bawiono 
się w „Budujem mosty dla pana starosty”, „Chodzi lis koło drogi, nie ma ręki ani nogi” 
i w „Ślepą babkę”, że co chwila powstawały wrzawy, bieganiny i śmiechy. Jednak te młodociane 
krotochwile nie przekraczały miary, gdyż młodzież pochodziła ze znaczniejszych warszawskich 
domów, a nad zachowaniem przystojności czuwały matki, zabawiające się po kanapach 
cichymi dyskursami. 

Barss przemknął się niepostrzeżenie przez bawialnię do ubocznego pokoju, gdzie siedział 
imć Rafałowicz i kilkanaście person różnych kondycji i wieku. Pokój był mroczny, zastawiony 
szafami pełnymi książek, na wielkim środkowym stole, okrytym zielonym suknem, leżały 
najnowsze edycje pism, książek, broszur politycznych i zbiory mów z aktualnie odbywającego 
się sejmu w Grodnie. Właśnie był w tej materii zabierał głos Rafałowicz, powstając cale 
niewybranymi słowy na sejmową opozycję i traktując zelantów jako zdeklarowanych zdrajców 
narodu. 

Słuchali go w kłopotliwym milczeniu, nawet Trębicki, autor wielu dzieł powszechnie znanych 
i jeden z filarów Kołłątajowskiej Kuźnicy, siedział z twarzą nieprzeniknioną, puszczając 
mimo uszu bolesne dla swego serca dowodzenia. Przezornie też milczał Sierakowski, pułkownik 
inżynierów, zaś Węgierski, członek magistratu i persona w mieście znaczna, przytakując 
jakby z aprobacją, wyczekująco spoglądał po twarzach, ale nie kwapiono wyrywać się z 
protestacjami. Bowiem Rafałowicz był instrumentem targowicy i miano go za cichego konfidenta 
Igelströma. Więc tylko jeden Konopka, bywszy pisarz mniejszej pieczęci przy Kołłątaju 
i jego oddany służka, człowiek młody, porywczy i zaciekły jakobin, ośmielał się niekiedy na 
jakieś słówko sprzeciwu. 

Barss również zasiadł z rezygnacją i słuchał cierpliwie, a był to człowiek oświecony, rozważny, 
opinii gorących, lecz miarkowanych rozsądkiem, wzniosłego sposobu myślenia, 
przyjaciel ludzkości, w postanowieniach wytrwały i w cnocie niezachwiany. Jurysta miary 
niepośledniej, mógł, jak wielu, rosnąć w sławę i majętności, wybrał jednak służbę ojczyźnie i 
tylko dla niej żył i pracował. A chociaż na bywszym sejmie król nadał mu szlachectwo, stronnika 
w nim nie pozyskał, bo jak pracował nad ustanowieniem Konstytucji Trzeciego Maja, 
tak samo i po jej upadku nie przestawał ani na chwilę zabiegać o podźwignięcie Rzeczypospolitej. 
Zaś dla politycznych widoków z teściem żył w pozornej zgodzie i nigdy mu nie kontrował, 
więc i aktualnie nie przeciwiąc mu się w niczym, rozmowę chętnie powiódł na inne 
zgoła tory. 

Wszyscy odetchnęli z niemałą ulgą i wnet potoczyła się swobodna gawęda, zaprawiona 
humorem i anegdotami o przygodach jego podróży. 

Skorzystał z tego Konopka i przeniósłszy się do bawialni, pod piec, niby to admirował zabawiającą 
się młodzież, a w rzeczywistości patrzał na Barssową, siedzącą w kole dam. Pozo


54 



stawał z nią w przyjacielskiej zażyłości, razem bowiem czytywali Russa, jednako płacząc nad 
nieszczęściami Heloizy i jednako wielbiąc jej stałość i wzniosłość, jednako też wierzyli w 
maksymy rewolucji francuskiej i razem upajali się marzeniami o przyszłym szczęściu ludzkości 
i panowaniu praw natury. Aż przyszła miłość i Konopka pokochał ją najczulszym uwielbieniem 
i bezgraniczną tkliwością. Bezdomny po wyjeździe z kraju Kołłątaja, dziki, dumny, 
nieśmiały z ludźmi a szalony pijanymi marzeniami, nienawidzący wszelakiej przemocy, filantrop 
aż do zaparcia, dusza szlachetna, czysta i bohatyrska, umysł burzliwy, a czułe serce, 
przylgnął do niej całą swoją namiętną naturą. Płomień, wiecznie szarpany miotami nienasyconych 
nigdy pragnień, oddał się w niewolę tej posągowej, zimnej duszy kobiecej. Kochał w 
niej wyśnioną kochankę; kochał w niej cnotę nieugiętą; kochał w niej rozum i kochał w niej 
ten wszystek jasny świat, ten cudny, ten, do którego ludzkość dźwigała się z mroków nędz i 
bólu, ten wytęskniony świat szczęścia. 

Pani zaś dumna, wyniosła, o lotnej i niespokojnej imaginacji, niepomiernych ambicjach a 
flegmatycznym usposobieniu, pozwalała się uwielbiać darząc go niekiedy uściskiem dłoni lub 
czułej przyjaźni pocałunkiem braterstwa. I nawet była szczerze życzliwa, gdyż ten ognisty 
chłopak, uwielbiany już przez warszawskie pospólstwo, mógł w przyszłej insurekcji odegrać 
wielką rolę i stać się pomocnym w jej ambitnych zamierzeniach, mających na względzie wywyższenie 
męża. Że zaś przy tym był piękny, tkliwy, wierny i gotowy dla niej ważyć się na 
wszystko, więc chociaż dawała ze siebie obraz doskonałego chłodu i powściągliwości, ale już 
nieraz wzburzał ją zapamiętałością wybuchów i czarował zuchwalstwem wyznań; nieraz też 
jego głos przejmował niepokojącym dreszczem, dotknięcie rąk paliło, a lazurowe oczy i pąsowe 
wargi żebrały tak ogniście, a zarazem tkliwie, że serce zamierało w lubym nieładzie i jej 
królewska postać chyliła się, niby kłos niezżęty, w omdlewającej tęsknocie upojeń. Ale krótko 
to trwało, bo jej doskonałość cierpiała nad własną słabością i obrażona cnota nie szczędziła 
gorzkich napomnień, boć wzniosłym obrazem być chciała ku uwielbieniu powolności. Bowiem 
piękna pani, chociaż wyznawała górne zasady filozofów, kochała ludzkość, marzyła o 
powszechnej równości, a prawa natury miała za ewangelię, lubiła także stroje i zabawy, dobry 
stół i wysoką pozycję, dworne maniery, przepych i panowanie, więc te dreszcze, zwiastuny 
burzy miłosnej, wolała mieć tylko za przyprawę w monotonnym pożyciu małżeńskim. 

Konopka patrzył na nią tak uporczywie, aż przysunęła się do niego. 

– Idziesz waćpan do Działyńskiego? 
– Nie należę do komitetu! Bóstwuś dzisiaj równa, Luizo! – zaszeptał gorąco. 
– Więc pozostaniesz ze mną cały wieczór? 
– Mógłżebym zostać nieczuły na głos przyjaźni! 
– Mam ci wiele rzeczy do zakomunikowania. Dwie błyskawice strzeliły z jego oczu z taką 
potęgą, że zrumieniła się pod nimi, a podnosząc chusteczkę do twarzy, szepnęła z czułym 
wyrzutem: 
– Wszak nie cieszyłam się twoim widokiem cały długi tydzień! 
– Wiekiem zdawał mi się być, nieskończonością – odparł smutnie. – Jeździłem do Lublina 
względem utworzenia tam filii klopu „Przyjaciół Złączonych”. 
– I zatrudniły cię tak długo piękne lublinianki... 
– Ty wiesz, pani, żem istność swoją ofiarował jedynemu tylko bóstwu i na wieki – wyrzekł 
pochylając głowę. – Rozkażesz mi co, Luizo? 
– Uwielbiam twoją dyspozycję serca – szczerość zabrzmiała w jej głosie. – Proszę, zaśpiewaj 
jaką piosenkę. Tak cudnie oddajesz miłość i tęsknotę! 
– Bo śpiewam czucia trawiące moje serce... 
– Ach, i mojej duszy wyrażasz głos utajony! – Melancholią błysnęły jej oczy. 
Szczęście spromieniło go łunami, bo chociaż odeszła, nie przestała spoglądać na niego 
oczyma szczerego podziwu. 

55 



Służba zapaliła świece w pająkach, że bawialnię napełniło złotawe światło, w którym, niby 
kwiaty rozsypane, barwiły się cudnie stroje i piękne twarze. Ustały zabawy młodzieży, wszyscy 
bowiem skupili się przed krótkim fortepiano, stojącym pod oknem, do którego zasiadła 
Barssowa. Konopka wziął miejsce nieco z boku i wysokim, ślicznym głosem zaśpiewał piosenkę, 
śpiewaną w całej Polsce: 

„Już księżyc zaszedł, psy się uśpiły.” Rozśpiewała mu się dusza, nabrzmiała miłosną tęsknicą, 
i poniosła w upragnione raje, dawała skrzydła i tyle ognistej czułości, ze łzy zaświeciły 
w oczach dam i raz po raz zrywały się rzęsiste aplauzy, gdyż śpiewał wybornie i był porywająco 
piękny: smukły jak trzcina, blady, z błękitami w oczach, z włosem w nieładzie, z twarzą 
jakby wniebowziętą, dawał ze siebie postać rozśpiewanego Adonisa. Jego głos przenikał duszę 
czułością nabrzmiałą łzawymi suplikacjami. Wszak śpiewał tylko dla niej; wszak tylko z 
jej spojrzeń i uśmiechów brał wdzięczne lubych obietnic zapłaty... 

Nawet panowie, zabawiający się kartami w ubocznym pokoju, zjawili się znęceni śpiewem, 
a Rafałowicz wypinając brzuch nie szczędził pochwały: 

– I na teatrze nie słyszałem trafniej oddanego śpiewu! 
– Rozumie się na tym jak prosię na fiołkach! —-mruknął Trębicki. 
– Kawaler musi mieć wielkie szczęście w amorach – zauważył cicho Węgierski. 
– Tacy robią fortuny na swojej urodzie – zaśmiał się Sierakowski. 
– Jemu w głowie zgoła co innego! – upewniał Barss spoglądając na zegarek. 
Zaś damy wprost jadły Konopkę oczami, nie szczędząc mu omdlewających spojrzeń, wabnych 
przyśmiechów i wielbiących słówek, że wobec takiego powodzenia rad śpiewał piosenkę 
za piosenką, jakie tylko umiał, a tym żarliwiej, iż piękna pani, w jakiejś przerwie, uprowadziwszy 
go do jadalni pod pozorem ochłodzenia lemoniadą, obsypała tkliwymi komplementami, 
pozwalając mu nawet ust płomiennych i cale niebraterskich pieszczot i pocałunków. 

Barss korzystając z okoliczności odwróconej od siebie uwagi wysunął się do swojej stancji 
i okryty długą, ciemną czują wyszedł z domu. 

Miasto jeszcze wrzało ruchem i pomimo późnej godziny, dochodziła bowiem dziewiąta, na 
Krakowskim było dosyć ludno, często turkotały przejeżdżające pojazdy lub cwałowali jezdni, 
poprzedzani pochodniami. W oknach spiętrzonych, wąskich domów mżyły światełka, kafenhauzy 
i szynki stały jeszcze otworem, a tu i owdzie siedzieli kupcy przed swoimi sklepami w 
lubej gawędzie ze sąsiady, zażywając wywczasów i ciepłego wieczora. Niemało też pospólstwa 
wałęsało się pod murami, łakomie zazierając do oświetlonych handlów. Wyfiokowane i 
srodze wypachnione gamratki promenowały się w asyście opiekunek, zaczepiając bezwstydnie 
bogaciej prezentujących się przechodniów. Zaś po głębokich, ciemnych sieniach odgrywały 
się wesołe i głośne dyskursa, kwiliły tęsknie piszczałki, to zawodziły swywolne piosneczki, 
przyjmowane rykami śmiechów. Gdzie znów, w oknach parterowych mieszkań, przy 
blaskach zielonych, szklanych kul, szewiecy wyciągali dratwę lub piękne warsztatniczki siedziały 
pochylone nad szyciem, a wyczekujący gaszkowie, poobtulani w płaszcze, przytajali 
się w pobliskich sieniach i furtach. 

Barss chciał przejść na Sułkowskie dziedzińcem pocztamtu, ale dojrzawszy tam pełno bryk 
i koni, a w bramie Pod Murzynami jakichś znajomych, oczekujących jakby na extrapocztę, 
cofnął się spiesznie i poszedł Trębacką. Ulica, chociaż brukowana i obstawiona cała porządnymi 
kamienicami, była błotna, zaśmiecona i wielce hałaśliwa z racji nazbyt wielu szynków, 
zawsze przepełnionych pijanym ultajstwem i żołnierzami. Nie miała też dobrej sławy, bowiem 
prawie w każdym domu znajdował się zamtuz i w dolnych oknach oświetlonych rzęsiście 
i wabnie przystrojonych firankami, a powywieranych na rozcież, siedziały rozmamane 
dziewczyny nawołując przechodniów nieprzystojnymi słowy, zaś na pięterkach i facjatkach 
grzmiały przeróżne muzyki, wrzaski i pijackie tumulty. Nawet po sieniach, nierzadko miasto 
drzwi przysłoniętych tylko brudnym łachmanem, huczały głosy pijaństwa i rozpusty. Ale najgłośniejsza 
zabawa szła w domu Barankiewicza, gdzie z pięterka łuny biły aż na środek ulicy 

56 



i dobywały się nieludzkie ryki, tupoty, brzęki tłuczonego szkła, piski dziewczyn i wściekłe, 
pijackie pląsy pod brzękliwy wtór bałabajek. 

Barss, wymijając ten dom, natknął się na Kubę stojącego pod furtą. 

– Co tutaj, porabiasz? 
Chłopak cuchnął anyżkiem, twarz miał rozpaloną i błędne, pijane oczy. 
– Jegomość ksiądz Meier przykazał mi odszukać pana kapitana Kaczanowskiego i powiedzieć, 
żeby jeszcze dzisiaj stawił się na Stare Miasto pod 43, do drukarni, a tam poczekał na 
niego. Szukałem, gdziem tylko miarkował, byłem i u tych marmuzeli artyleryjskich na Nalewkach 
– wyżalał się płaczliwie. 
– Rozniosłeś listy? 
– Wedle rozkazu! U Barankiewicza hulają rosyjscy oficjerowie, może się z nimi zabawia. 
Wlazę spenetrować – ujął za kołatkę, wiszącą przy drzwiach. 
– Zajrzyj do kafenhauzu Dziarkowskiego na Mostowej: tam go znajdziesz. 
– Nie wpuszczą mnie bez hasła do sekretnej stancji... 
– Powiedz (niech cię kto nie podsłucha): „Marat”, to cię puszczą. 
Kuba zaświstał przeraźliwie i już go nie było, zasię Barss dosięgnąwszy Wierzbowskiej 
ulicy skręcił na prawo i ruszył wzdłuż kolumnady domu panien kanoniczek, a potem przez 
Senatorską i Rymarską, puste już i prawie ciemne z racji pozamykanych sklepów i rzadko 
wiszących latarń, wyszedł na Leszno. Na rogu, przed domem, gdzie kwaterował generał 
Chruszczow, stały zbrojne warty i paliły się wielkie latarnie, ale dalej panowały ciemności, 
jeno tu i owdzie drżące jakimś skąpym światełkiem. Niskie dworki pochowane w sadach, 
niegdzie piętrowa kamieniczka, psy naszczekujące spoza parkanów, okiennice pozawierane 
na głucho – dawały tej ulicy pozór małego miasteczka. Droga przy tym była urwista, pełna 
wyrw, piasków i resztek niegdyś układanych bruków. Rzędy odwiecznych drzew przysłaniały 
niebo czyniąc drogę jeszcze ciemniejszą i bardziej niepewną. Pałac Działyńskiego, biorący 
nazwę od dwóch potężnych sfinksów, wyrobionych w kamieniu, a stojących przed bramą na 
wyniesionym podmurowaniu, nietrudny był do wyszukania, znacznie bowiem górował nad 
sąsiednimi dworkami, a przy tym, jako przed kwaterą szefa regimentu i generała, stała zwykle 
przed nim warta. Lecz dzisiaj zdał się być zamkniętym na głucho i jakby niezamieszkanym, 
we wszystkich oknach panowały ciemności, a przed bramą nie dojrzał ni jednego gemejna. 

Barss próżno kołatał w żelazne blachy furty umówionym sposobem, że zdziwiony opieszałością 
odźwiernego, zaniepokojony nawet, wziął znowu za kołatkę, gdy naraz zamajaczyła 
przy nim jakaś postać, promień światła oblał mu twarz i zgasł. Cofnął się nieco strwożony. 

Dla przespieczności poniechano dzisiaj kołatki – objaśniał Barani Kożuszek i wpuściwszy 
go do bramy rozpełzł się gdzieś Pod Sfinksami. 

Brama stała pusta i ciemna, tylko na skręcie schodów prowadzących na piętro roztlały stoczek 
dawał tyle światła żeby jeno dojrzeć wielkie złocone drzwi. Bowiem za nimi w ogromnej, 
mrocznej bibliotece, obstawionej po sufit szafami pełnymi książek, zebrał się był warszawski 
komitet wraz z delegatami prowincji. 

Sala była obszerna, pusta i prawie ciemna, gdyż palił się tylko jeden pięcioramienny 
świecznik, stojący na małym stoliku. Przy nim Działyński odczytywał po cichu list Kościuszki. 
Konstanty Jelski, stolnik starodubowski, zaglądał mu przez ramię, a reszta sprzysiężonych 
stała opodal w posępnym milczeniu. W twarzach widniała denerwacja i zniecierpliwienie, 
lecz nikt nie zmącił ciszy. 

Zgromadzenie było dość liczne i z różnych stron Rzeczypospolitej zebrane. W żółtawych 
blaskach świec zaledwie majaczyły skupione w oczekiwaniach twarze i oczy, wparte w 
Działyńskiego. Wziął przy nim miejsce brygadier Madaliński wraz z generałem Zajączkiem, a 
dalej stali zwartym kręgiem: Jakub Jasiński, ksiądz Meier, Aloe, major Czyż, Grosmani, 
„municypał” wileński, Józef Pawlikowski w ramię z Maruszewskim, nieulękli trybunowie 
chłopskiej wolności; Kapostas bankier, Zeydlitz major; Franciszek Orsetti i Piotr Potocki od 

57 



województwa lubelskiego; Aleksander Walichnowski, co dopiero przybyły z instrukcjami od 
egzulantów z Drezna, wojewodzic St. Ledóchowski, Zieliński, podkomorzy nurski, kapitan 
Mycielski, Jan Dembowski, sekretarz Ignacego Potockiego i jego ucho i oko, pozostawione w 
kraju. Było jeszcze paru cywilnych i oficjerów różnej broni, że Barss, przyszedłszy na ostatku, 
stanął już w cieniu za drugimi. Działyński, odczytawszy list, powiódł ciężkimi oczyma po 
twarzach i ostatni wiersz przeczytał głośno: 

– „Przymuszony jestem wyjechać, ale stawię się, kiedy będzie gotowość.” – Porwał się z 
krzesła i list rzucił o ziemię. 
– To moja wina! – zawołał w pasji – sam zabiegałem, aby stanął na czele insurekcji, a widzę, 
że i bez niego swoje byśmy zrobili. Wszystko w gotowości, a Kościuszko podnosić aktualnie 
insurekcji nie znajduje odpowiednim i wyjeżdża z kraju – jęknął zrozpaczony załamując 
ręce. 
Wzburzenie zaszemrało w ciżbie i podniosły się głosy żalów i gniewów. 

– Zwłoka może być w skutku gorsza przegranej. 
– I najsposobniejsza pora zmarnowana. 
– Po cóż się oglądać za komendantem, kiedy wojska powiedzie rozpacz i nadzieja zwycięstwa! 
– Zali słabość jednego człowieka ma przeciwić się woli powszechności? 
– I czy słusznym oddawać ster dyktatorowi? 
– Jeśli się zaraz wojny nie rozpocznie, wszystko gotowe runąć. 
– Mamyż czekać, póki wojska nie rozgromi redukcja i dezercja? 
– I to w czasie, gdy żołnierze modlą się o rozkaz uderzenia na wrogów! 
– Moja brygada gotowa choćby dzisiaj – ozwal się Madaliński. 
– Trzy tysiące Kurpiów czeka, z palcami na cynglach – dodał Zieliński. 
– Ogół żołnierzy nie pojmie słuszności odwłóczenia wybuchu, lecz przyczynę dopatrzy w 
naszej małoduszności lub w czymś jeszcze gorszym. 
– Jeszcze gotowi rzucić się na własną rękę. 
– I miejski lud wzburzy się odłożeniem. Któż zaręczy, że zawód i rozpacz nie popchnie ich 
do czynów podobnych, jakie dały francuskie sankiuloty! Wszak już mówią o zdrajcach i głośno 
wskazują winnych. Nie brak tam zdeterminowanych na wszystko. Mamyż dopuścić do 
tego, aby pospólstwo uprzedziło nas w powinnościach względem ojczyzny? 
Leciały zdania nabrzmiałe gniewem, rozpaczą i wzburzeniem. Większość dawała głośny 
wyraz niezadowoleniu i protestacjom, zwłaszcza młodzi oficjerowie ani chcieli słuchać o 
zwłoce, gniew ich unosił, więc padały coraz żywsze słowa i coraz zapamiętalej powstawano 
na umiarkowańszych, którzy z Kapostasem, Jelskim i Działyńskim na czele, skupiwszy się 
przy świecach, jęli znowu czytać list Naczelnika i rozważając każde jego słowo z osobna, 
chcieli wyrozumieć prawdziwy ich sens. 

Jasiński, wziąwszy te ciche szepty moderantów za knowania względem poparcia życzeń 
Kościuszki, wystąpił z gorącym przemówieniem. 

– To zaczynajmy nie oglądając się na nic i nikogo – zawołał zwracając się do malkontentów. 
– Na cóż mamy czekać? Czegóż się spodziewać? Nikt nam wrogów nie pobije! A pora 
do zaczynania jedyna, koniunktury sprzyjające, zapał powszechny i gotowość zupełna! 
I w słowach zapału wystawiał przed oczy obraz poczynionych przygotowań, ducha wojsk 
płonących do zmierzenia się z wrogiem i nawet całą plantę teatrum, na którym miała rozwinąć 
się insurekcja. 

– Komunikację z Krakowem mamy wolną i na drodze ani jednego żołnierza nieprzyjacielskiego 
– upewniał wodząc palcem po mapie rozłożonej na stole. – Za Pilicą trzynaście tysięcy 
naszego wojska pod generałem Wodzickim. Cóż znaczy sześćset ludzi Łykoszyna, załogujących 
w Krakowie! Dywizja małopolska ruszy przez nich prosto do Warszawy! Za nią powstaną 
południowe województwa, siądzie na koń pospolite ruszenie, ruszą się chłopskie ko58 



horty, zbrojne w piki i kosy! W Wielkopolsce tylko garść Prusaków, wygniecie ich powstanie 
niby plugawe robactwo. Król pruski nie przyjdzie im z pomocą, gdyż cała jego potęga nad 
Renem i w Moguncji w oczekiwaniu odwetu Francji, gotowej uderzyć lada dzień. Zaś w Warszawie 
sześć-siedm tysięcy Igelströmowych żołnierzów, naszych zbierze się tyleż. Zwycięstwo 
zatem pewne i rychłe! Lud pomoże, że i goniec klęski ujść nie powinien, a złączone 
wojska pójdą na Litwę i Ruś. 

– Gniew ludu okaże moc swoją – wtrącił ponuro ksiądz Meier. 
– Znaczne załogi zajmują: Wilno, Grodno i Kowno; stają też po ważniejszych traktach kozackie 
komendy, a tu i owdzie przytaja się jakaś rota jegierska lub szwadronik jazdy, lecz 
główne siły alianckie są zebrane w województwach świeżo od Rzeczypospolitej oderwanych, 
umacniają panowanie imperatorowej i strzegą naszych wojsk tam rozkwaterowanych. Tam 
więc musi się odprawić teatrum śmiertelnych zapasów. Bowiem cała ukraińska dywizja, dwadzieścia 
pięć tysięcy zrozpaczonego klęskami ojczyzny żołnierza, wyczekuje z dnia na dzień 
naszego znaku, by powstać i runąć na wroga! Do nich musimy się przedrzeć i wyrwawszy ich 
z ciężkich terminów, nieprzyjaciół pobić, z kraju wyżenąć i dawne dziedzictwa Polsce przywrócić! 
Niechaj więc tylko padnie hasło zaczynania, a wszystkie ziemie powstaną jak jeden 
mąż i nieśmiertelne zwycięstwo poleci naszym śladem. Szczęśliwy skutek uwieńczy nasze 
zamysły, ale zaczynajmy natychmiast, bo każdy dzień zwłoki wrogów uzuchwala i wzmacnia, 
zaś odbiera wiarę cnotliwie czującym! Żołnierz jestem i stanę pod komendą każdego, który 
powiedzie do boju! Zaczynajmy jeno, zaczynajmy! 
– A cóż na to powiedzą sejmujące stany i król? – padł jakiś głos. 
– Poczciwi pójdą z nami, a resztę wyjmie się spod prawa i postąpi z nią wedle słuszności – 
zdecydował ksiądz Meier. 

– A jegomość król pruski? – rzekł Barss wysuwając się do światła. 
– Król pruski! – powtórzył Jasiński odgarniając z twarzy pukle włosów. – Siostrzyca nasza 
Francja zatrudni go nad Renem tak długo, dopóki ubezpieczywszy się od północy, nie zaniesiem 
w jego pielesze ognia i miecza w odwecie jego zdrad. Najgroźniejszy to z tyranów i nieprzyjaciół 
ludzkości. Ale któż się oprze bohaterskiemu jeniuszowi narodu, walczącego o wolność! 
Wszak wyciągamy oręż nie dla uciskania cnotliwych i grabieży, lecz dla powszechnego 
szczęścia, dla ugruntowania w naszym narodzie świętych praw natury, dla równości, wolności 
i braterstwa! – wołał spłomieniony uniesieniem i tak porywający wiarą w szczytne hasła rewolucji, 
że jego adherenci wybuchnęli równym entuzjazmem. Zadzwoniły skrzydlate, cudne 
słowa. Rozgorzałe imaginacje już widziały zwycięstwo i serca poiły się dokonywaniem bohatyrskich 
czynów i chwałą. Łzy świeciły w niejednych oczach, twarze stawały się podobne 
rozpalonym pochodniom, a duszom sprężonym w świętym porywie zdało się wszystko łatwym 
i pewnym. 
– Więc precz z moderantami, precz z kunktatorstwem i rachubami na jakieś odległe polityczne 
koniunktury! Tylko nie zwłóczyć więcej, siadać na koń, uderzać ławą i zwyciężać! 
Przy Jasińskim opowiedział się Madaliński z powagą swojej szarży, wieku i znaczenia; 
Grosmani, ognisty głosiciel maksym francuskich; ksiądz Meier, prawdziwy jakobin; major 
Zeydlitz, kapitan Mycielski, żołnierskie czyste serce, oddane ojczyźnie; Aloe, Francuz z rodu, 
lecz Polak z ducha; Maruszewski, nieubłagany wróg tyranów i wolność nad wszystko przekładający; 
podkomorzy nurski Zieliński, major Czyż, Pawlikowski, a wreszcie młodzi oficjerowie 
i cywilni. Właśnie był ich imieniem zabrał jeszcze raz głos Jasiński, żądając bezzwłocznego 
zaczynania insurekcji. 

Ale znalazł nieprzełamany opór w moderantach. Szczególniej Barss, odczytawszy głośno 
list Kościuszki, podtrzymywał nieustępliwie jego racje. Wspierał go w dowodzeniach Kapostas, 
popierał Walichnowski z Dębowskim. Nie przemogli jednak, bo na wszystkie słuszne 
racje odpowiedział Madaliński: 

– Kto pobije, będzie miał rację! Wnoszę przeciw odwlekaniu! 
59 



Czym bardziej jeszcze podekscytowana opozycja wybuchnęła prawdziwą burzą i na głowy 
moderantów posypały się kąśliwe słówka i niesprawiedliwe oskarżenia. Zwłaszcza ksiądz 
Meier już był sobie folgował, wykrzykując urągliwie na arystokratów, a Maruszewski rzucił 
zapalczywie. 

– Rozumiałem – prawił rozżalony – mieć sprawę z prawdziwymi patriotami, a znajduję 
zakapturzonych wrogów i egoistów... 
Porwał się na to Działyński wyjaśniając w dłuższym przemówieniu, jako w pierwszej 
chwili po przeczytaniu listu Kościuszki, również był przekonany o zgubności odkładania insurekcji, 
lecz po dłuższej rozwadze przyznaje słuszność Naczelnikowi, a przeciwić się jego 
woli nie pozwala mu sumienie. 

Po nim Jelski, mąż cnotliwy i wypróbowanego patriotyzmu, korzystając z chwilowej konsternacji 
opozycjonistów, wyznał otwarcie, że nie znajdując jeszcze Litwy przygotowanej do 
wystąpienia, sam doradzał Kościuszce odłożenie wybuchu do wiosny. To samo upewniał o 
województwie lubelskim Piotr Potocki, Aleksander Walichnowski o krakowskim, w którym 
Sołtyk niczego jeszcze nie dokonał. Nawet major Czyż dał podobną relację z Sendomirskiego. 
A w końcu zabrał głos Kapostas i rzekł reasumując wywody: 

– Z tych relacji wychodzi, że wojsko wszędzie mniej więcej gotowe do powstania, ale zapasy 
niedostateczne, skarb pusty, chłopstwo obojętne, a szlachta apatyczna i nie skłonna do 
spełnienia powinności. Odłożyć więc trzeba. 
– Właśnie zaczynać trzeba! – zakrzyczał namiętnie ksiądz Meier. – Kto cnotliwy, pójdzie z 
nami, a na obojętnych i nieczułych jest topór. 
– Jegomość rad by do nas wprowadził francuskie praktyki! 
– Byle się jeno okazały być skuteczne dla ukrócenia machinacji zdrajców i zratowania ojczyzny 
– uderzył napastliwymi oczyma w Kapostasa. 
– Trzeba się na coś zgodzić, bo czas ucieka – jęknął jakiś głos rozżalony. – Czyżby nam 
tylko pozostało super flumina Babilonis siąść i płakać! 
– Miejmy chociaż zapewnioną pomoc Francji – zwrócił się dość pojednawczo Barss do Jasińskiego 
– a możemy zaczynać. Wnoszę o przyśpieszenie układów... 
Ale wniosek nie został dosłyszany, bo właśnie Zajączek, trzymający się przez cały czas na 
stronie, ukazał w świetle swoją żółtawą, kościstą twarz i przemówił do Działyńskiego w sposób 
górny, a cale nieoczekiwany: 

– Więc kiedy powszechności wola rozpoczynać insurekcję bezzwłocznie żąda, to rób dla 
ojczyzny wydźwignienia, jak sądzisz najskuteczniej, a my za tobą pójdziemy. Szwajcarzy 
sławią Tella, Ameryka Washingtona, Polacy zaś wyswobodzenia swoje będą winni Działyńskiemu 
– skłonił przed nim głowę i dodał: – Pierwszy staję pod twoją komendę... 
– I my! I my! Prowadź nas, wodzu! – zakrzyczała garść zapaleńców 
Ale reszta oniemiała z konsternacji, zaś moderanci, zaskoczeni takim obrotem sprawy, niespokojnie 
patrzyli w Działyńskiego, który wzburzony niespodzianą propozycją i podejrzewając 
w niej jakowąś kabałę chytrze uplanowaną, wymówił się od zaszczytów bardzo krótko i 
chłodno. 

– Rozumiałem się być wyrazicielem życzeń ogółu – submitował się żywo Zajączek – a 
ciebie widzę najgodniejszym roli dyktatora, skoro Kościuszko opuszcza sprawę i nie wiadomo, 
dokąd wyjeżdża. 
– Naczelnik z przewodnictwa narodu nie zrezygnował – wyrzekł rozdygotanym od gniewu 
głosem Pawlikowski – tylko na pewien czas oddalił się z kraju, pozostawiając instrukcje 
względem dalszych a pośpieszniejszych przygotowań. Wszak zapowiedział w liście powrót 
na chwilę, kiedy będzie zupełna gotowość wystąpienia. 
– Snadź źle dosłyszałem czytanie – bąknął zmieszany Zajączek i wziąwszy list Kościuszki 
od Jelskiego jął go w skupieniu odczytywać. 
60 



Ale jego deklaracja nie przeszła bez śladu; skwapliwie pochwycili ją zapaleńcy, odpowiadała 
bowiem życzeniom natychmiastowego wystąpienia, i postanowili między sobą zażądać 
od Działyńskiego przyjęcia dyktatury. 

Uprzedzony o tym przez Barssa, i aby przerwać wszelkie w tej materii dyskursy i nieporozumienia, 
Działyński natychmiast zabrał głos. 

– Wiadomo – zaczął cale stanowczym tonem – że dla uchronienia się nieszczęśliwych wypadków 
rewolucji francuskiej, zgodziliśmy się, że insurekcja w Polsce powinna być pod 
dyktaturą jednego człowieka, który by zyskał zaufanie powszechności. Cały naród wskazał do 
tego Kościuszkę! I Kościuszko naczelnictwo narodu przyjął! On więc jeden władny rozporządzać 
nami, jak uważa dla pomyślnego skutku sprawy, a naszą powinnością bezwzględne posłuszeństwo. 
To jeno uważałem przypomnieć wszystkim na zakończenie zebrania. Instrukcje 
względem dalszych czynności otrzyma jutro każdy z delegatów. 
Nie podniósł się ani jeden głos protestacji. Zaczęli się wkrótce rozchodzić. Ksiądz Meier, 
Jasiński, Maruszewski, Pawlikowski, Czyż i Grosmani pociągnęli na Stare Miasto, żeby jeszcze 
odbyć jakąś tajną naradę. 

W mieszkaniu księdza przy drukarni czekał już na nich kapitan Kaczanowski, a Kuba 
chrapał w sieni na tapczanie, aż się rozlegało. 

61 



V 


– Może dziś, a może jutro. Miej tu oko na wszystko. 
– Wedle rozkazu – odparł Kacper prostując się mimo woli. – Daleka droga? 
– Do Paryża. O tym ma nikt nie wiedzieć, uważasz! – zastrzegał Zaręba. 
– Uważam, panie poruczniku. Trzeba by zawinąć się koło tłumoków. 
– Dopiero wieczorem zapadnie decyzja względem mojego wyjazdu, to jeszcze zdążysz. 
Zaglądałeś do ojca Albina, śpi? 
– Gdzie tam! Wstał równo z dniem i poszedł na mszę do Kapucynów. Obiecał wrócić na 
śniadanie, że ino go patrzeć. 
– Trzeba by mu czym godnym brzuch wyłożyć. 
– Byle miska była duża, to o smaki nie dba. Przywiózł nam ze Stoków cały wóz prowiantów, 
pół izby założyłem tobołami i beczułkami, jak na oblężenie. 
– Coś długo marudzi na mieście. 
Wyjrzał oknem w ulicę. Wąska szczelina Krzywego Koła prowadziła w Rynek Starego 
Miasta jakby kanałem obudowanym sczerniałymi, wysokimi domami; spodem czerniały błotniste 
bruki i mrowili się ludzie, a górą polśniewał pas jasnego nieba. Zaręba otworzył okno. 
Buchnęły do izby gwary miasta i fala chłodnego powietrza. 

Wraz też dzwony gdzieś zadzwoniły tak rozgłośnie, że z dachów porwały się stada gołębi, 
a gromady baraszkujących pod bramami pauprów podniosły wrzask. 

– Ma się na dłuższą pogodę – szepnął Zaręba patrząc w czyste niebo. 
– Juści, bo i kapucyn pokazuje na suchy czas – przytwierdził Kacper uprzątając izbę, zastawioną 
skromnym sprzętem, ale pełną mantelzaków, łub i wojskowych rynsztunków. 
Żelazne łóżko pod pawilonem z zielonej kitajki zdobiło bielone kiedyś ściany, dając jej 
pozór zamieszkany i przytulny. 

– Dopraszam się pańskiego ucha! Co zrobić z chłopami ze Stoków? 
– Gdzieżeś ich zakwaterował? – wysunął lornetkę rychtując ją na okna narożnej kamienicy, 
w których suszyły zęby jakieś grzeczne dzierlatki w białych dezabilach i z włosami pozakręcanymi 
w papierki. 
– Przy koniach. Chłopy zdatne do harmaty, bo już ich w tej służbie niezgorzej wyegzercyrował 
ojciec Albin. 
– W artylerii koronnej brak ludzi i koni. 
– To w sam raz przygodzą się i te dwa cugi, jakie przyszły ze Stoków. 
– Cugi ze Stoków! – sądził, że się przesłyszał. 
– Juści, a dla pana porucznika przyprowadzili srogiego dryganta. 
– Dwa cugi, powiadasz? Ależ to nowina! I dla mnie ogiera? Czemuś od razu nie meldował? 
Polecę zobaczyć! – rzucił się radośnie ku drzwiom, lecz właśnie wtaczał się mnich zasapany 
i padli sobie w objęcia. 
– No, widzisz, chłopysiu! Powiedziałem: przywiozę i przywiozłem. Jakoś mi nietęgo wyglądasz! 
Odsapnę ździebko, wysoko do ciebie, że niewiele dalej do nieba. Miesiąc przeleciał 
jakby z bicza trzasnął! Pomizerniałeś! 
62 



– Niechże ojciec siada! Kacper, śniadanie, a duchem! 
– Przygodzi się, dziecino. Wprawdzie u Kapucynów po mszy zaprosili mnie do refektarza 
na polewkę, ale, Boże, się zmiłuj, zalatywała święconą wodą. Karabinki ci przywiozłem, wyrychtowane 
jak panny do ślubu! Srebra są w beczułkach zalane smołą, od stryja dwa cugi, a 
od Ceśki ogiera, któregoś w Stokach odmówił. Parobków ci też wybrałem co najsprawniejszych. 
Nie mnie dziękuj, a stryjaszkowi i Ceśce: onać to się głównie przyczyniła. Masz w niej 
żarliwą aliantkę – zaśmiał się rubasznie i zażywając tabakę rozejrzał się po stancji. – Modestia 
tu widać całkiem żołnierska... 
– Kwaterę trzymam na różne okoliczności konspiracji, a sam przemieszkuję u generała 
Działyńskiego lub gdzie się zdarzy. W tym zajeździe mam też swoje bagaże, konie i ludzi. 
Cóż się tam dzieje w Stokach? 
– Przepij do mnie tym większym i niech no pierwszy głód napasę, a opowiem ci wszystko 
akuratnie. 
Zasiedli do runtowej michy smakowicie parującego bigosu i kiełbas. 

– Okrutne miasto ta Warszawa – zaczął po dłuższej pauzie. – Domy jak pałace, harmider i 
narodu po ulicach niby na odpuście w Leśnej, a fetory wszędzie, aż dech zapiera. Podwiki też 
dziwnie rzęsiste, miniaste, wyczapierzone i ślepiami tak zamiatają, że ciarki przechodzą. 
– Warszawianki głośne z urody i zalotności. 
– Powiadał mi o tym paskudztwie jeden frater niestworzone historie. 
– Wie jegomość jakie nowiny z Grabowa? – przerwał mu dosyć niecierpliwie. 
– Zaraz ci rozpowiem. Ale ta kiełbasa prosi, żeby jej posmakować jeszcze... 
– Zróbże jej ojciec ten honor. Nie miałem z domu ani słóweczka od samego wyjazdu, a to 
już z górą miesiąc. Pisałem i nie odpowiedzieli. 
– Miecznik chorzeje, zwozili pono doktora z Lublina i zrobiło się lepiej, ale jeszcze w łóżku. 
Powiadali, że za twoją przyczyną złe humory dziw go nie zadusiły! Czego bo i nie nawygadywali 
z racji twoich brewerii! Mełli cię na ozorach niczym w żarnach. 
– Pewnie, że już tam moją reputację psi zjedli – szepnął smutnie. 
– Za jakobina cię ogłosili, za ateistę i prawie za wyrodka. Jak to w Polsce, co sąsiad sąsiada 
rad by ze skóry obłupił i zjadł nieosolonego, byle się jeno cudzym kosztem usatysfakcjonować! 
A teraz Ceśka na wszystkich językach. 
– Cóż takiego zmalowała? 
– Powiadam ci, arabskie awantury! Całe województwo trzęsie się z oburzenia. Dolej mi, 
Kacper, jakieś godne piwo. Udała nam się dziewczyna, w całej Polsce nie wyszukasz podobnej. 
Krótko ci rzeknę: Dosię odbiła i Brzozowskiemu, który ją dowoził do klasztoru w Brześciu, 
kazała na gościńcu wrzepić pięćdziesiąt bizunów. Nie przelewki zadzierać z taką zaciekłą 
cieciorką. 
Zaręba oniemiał, a Kacper dygotał ze wzruszenia. 

– Było tak: Ceśka dowiedziała się przez swoje prześpiegi, kiedy będą wywozili z Grabowa 
Dosię, tandem zebrawszy czeladź ze Stoków rzuciła się na przełaj lasami do brzeskiego traktu, 
zastąpiła tamtym drogę i chciała odebrać wywożoną. Brzozowski hardo się postawił i 
wziął od niej w twarz batem, a kiedy dobył szabli, przykazała go brać w postronki. Juści darmo 
się nie dał i srodze poszczerbił pachołków, nim go zmogli. Zbiesiła się dziewczyna, bo jej 
szpetnie przymawiał i od zbójów wyzywał, to na pamiątkę pozwoliła mu coś z kopę bizunów 
i związanego jak barana odesłała do Grabowa! Dowiedzieliśmy się post factum, kiedy wróciła 
z Dosią. Nie ma co, poczynała sobie z kawalerską fantazją salwując uciśnioną! Ale przewidywaliśmy 
najgorsze następstwa, zwłaszcza mając na względzie nienawiść miecznika do 
stryjaszka i despekt, jaki spotkał Brzozowskiego. Jakoż nazajutrz zjawiło się wezwanie o 
zwrócenie Dosi i satysfakcję, bowiem miecznik za wszystko winił stryja! Nie wiem, jaki był 
respons, bom wtedy dysponował na śmierć jednego z pobitych pachołków, lecz potem czytałem 
zapowiedź miecznika, w której groził zajazdem i srogą zemstą! Wyraźnie stało czarno na 
63 



białym. Stryjaszek tylko ręce zacierał z kontentacji. – Wojna – to wojna! Udry na udry! A 
dziewczyny nie wydam – zapowiedział, całe swoje myślistwo spędził do Stoków, uzbroił i w 
strzelaniu egzercyrował. Przez dwa tygodnie leżeli obozem na dziedzińcu. Ja dom przysposobiłem 
do obrony, moździerze wciągnąłem na basztę, z okien porobiłem strzelnice, fosy zalałem 
wodą, strażami obsadziłem wszystkie drogi na milę wokoło i czekaliśmy z upragnieniem. 

– Właśnie zmogła go choroba i poniechać był przymuszony. Pozwał jednak stryja do trybunału 
o wiolencję i rozbój na gościńcu. Już czterech porąbanych i jednego trupa prezentowałem 
w grodzie do obdukcji. Bronić się musimy, ale sprawa przewlecze się na lata, od czegoż 
juryści. 
– Brzozowskiemu stała się jednak wielka krzywda! 
– Otóż to! Pokrzywdzony na skórze i na honorze, a nie ma z kogo wziąć satysfakcji, trudno, 
żeby wyzywał na rękę Ceśkę! Już i tak dworują z niego, co wlezie, nawet krotochwilne 
wierszyki kursują o jego przygodzie – zaczął się śmiać. 
– Dziwy się wyrabiają w tej Polsce, prawdziwe dziwy! A cóż na to panna Ceśka? 
– Z początku nie popuszczała strzelby z rąk i srożył się jak żbik, ale teraz, imaginujże sobie, 
opuścił ja animusz i rozpacza nad tym, co się stało! 
– Nierychło, Marychno, po śmierci wędrować. Siedzi w Stokach? 
– Wywiozła Dosię aż gdzieś w Wieluńskie, do swoich, ale na zimę powróci, bo stryjaszek 
nie może się bez niej obejść. Migdał to przedni, kanar! 
– Wielkiego serca panna, uznaję, jeno że poczyna sobie tatarską modą... 
– Kacper by o tym trzymał inaczej! hę? – zaśmiał się widząc jego wzruszenie i twarz radosną. 
– Wylizałeś się już, widzę, z plejzerów expedite? 
– Do usług jegomości, gotówem zarobić na nowe! 
Gawęda przeszła na sprawy rodzinne, a potem na materie de publicis, przy czym Sewer 
napomknął o swoim rychłym wyjeździe na parę tygodni. Zafrasował się tym wielce ojciec 
Albin. 

– Myślałem, że nacieszę się tobą chociaż przez czas, póki mi się konie nie odpasą. 
– Służba – rzucił krótko. – Niechże ojciec moją kwaterę traktuje jak własną. Kacper będzie 
ojcu dogadzał i wszędzie doprowadzi, zna miasto i ludzi. Wpadnę jeszcze wieczorem, to się 
zobaczymy. Muszę napisać do stryjaszka i wykoncypować podziękowanie dla Cesi. Nie lubię 
długów wdzięczności! 
Poleciał do koni, ale na schodach dopędził go Kacper i schylił mu się do kolan. 

– Masz we łbie roksolany czy co? 
Chłopak zaś gorączkowo i łzawo dziękował mu za Dosię. 
– Podziękuj pannie Ceśce, przecież nie prosiłem jej o odbicie Dosi... 
– Ale zrobiła to dla pana porucznika i winienem... 
– Głupiś, pilnuj swojego nosa. Nie mazgaj się... Chodźmy do koni. 
W pierwszym podwórzu zajazdu stało parę wozów naładowanych krótkim, okrągłym 
drzewem, beczkami ze smołą i worami. 

– Karabiny są w drzewie wydrążonym – objaśniał cicho Kacper – srebra we smole, a prochy 
w owsie. Aniby komu o tym przyszło do głowy! 
W drugim podwórzu, znacznie mniejszym, gdzie były stajnie przyparte do boków wysokiej 
kamienicy, na długiej ławie siedzieli parobcy, wyciągając przez nos pobożne pieśni. Maciuś 
wystrojony odświętnie, wtórował im basem, ale na widok Zaręby stanęli w ordynku. Zlustrował 
ich ze szczególną uwagą, bo paroby były rosłe i kościste, młodziaki jeszcze o pucołowatych 
gębach i lnianych włosach, przybrani w krótkie kożuszki, przepasane rzemieniami, 
w skórzane hajdawery i w długie buty. 

Po czym obejrzał cugi, które okazały się być znacznej ceny i w sam raz sposobne do zaprzęgu 
harmat, ale najdłużej cieszył się dryganiem. Maciuś go był wyprowadził z najszczerszą admiracją 

64 



i zażywał tak sprawnie, że ogier dawał ze siebie grzeczne dziwowisko, gdyż mimo krwie gorącej 
karny był, posłuszny, w obrotach ćwiczony i owo zmyślności nad podziwienie. 

– W życiu nie miałem godniejszego! – przyznał nie skrywając kontentacji. 
– Powiedają, jako sama panienka tak go wyegzercyrowała!—szepnął Kacper. 
– I cugi też niezgorzej włożone do służby – zwracał uwagę Maciuś. 
– Pójdą wraz z chłopakami do artylerii koronnej – udecydował Zaręba, na co wystąpił jeden 
z parobków i podejmując go pod kolana rzekł nieśmiele: 
– Pokornie prosim służbę pod jaśnie dziedzicem. 
– Starszy pan przysłał nas panu porucznikowi. 
– A panienka Ceśka przykazowała służyć paniczowi do ostatniej pary... 
– Przysięglim na to. My z własnej ochoty prosilim na wojnę – mówili, posobnie chyląc mu 
się do nóg i całując go po kolanach. 
Rozczulony taką poczciwą dyspozycją, sowicie im sypnął złotówkami, a przykazawszy 
Kacprowi, aby ich odprowadził do koszar artylerii, gdzie mieli pozostać aż do jego powrotu z 
wojażu, poszedł na miasto rozważając szczególną troskliwość Ceśki. Kłopotała go bowiem 
cale przyjemnie. 

Właśnie był trębacz z wieży ratuszowej rozgłaszał południową godzinę i ludzie, jak to było 
zwyczajnie po niedzielnym nabożeństwie, gęsto wysypywali się w Rynek i przyległe ulice. 
Dzień też był po temu słoneczny i dosyć ciepły, jeno co wiatr burkoty czynił po dachach i 
tęgo rypał godłami wiszącymi nad sklepami. Tłumy zalegały całe Stare Miasto przepełniając 
niemałą wrzawą powietrze. Poczerniałe, a miejscami już srodze ukrzywdzone przez czas kamienice 
starożytnej struktury, jeszcze pełne śladów minionej spaniałości, wyblakłych złoceń, 
pozacieranych malowań i rzeźb spękanych i przeróżnych godeł, wyrażonych zdobnie, wyniosłą 
cembrowiną murów spiętrzonych a polśniewających tysiącami okien, ogradzały Rynek 
czyniąc zeń jakoby akuratnie wykoncypowaną sadz, z pośrodku której dźwigał się Ratusz, 
strzelający w niebo czworogranną, potężną wieżą; zasię cały przysadzisty spodek budowli 
zajęty był na faktorie kupców zagranicznych, sklepy i wejścia do loszków, gdzie szynkowano 
gorzałką i miodami, a nad nimi, w wysokości półpiętra, obiegała szeroka galeria, na którą 
wychodziły okna i drzwi radzieckich izb i kancelarii. Paradne wejścia zdobiły herby Rzeczypospolitej 
kute w kamieniu i miejskie pachoły, trzymający wartę. 

Zarębie, patrzącemu z rogu Krzywego Koła, Ratusz wydał się niby korab, oblany ze 
wszystkich stron morzem ludzkim, co nieustającymi falami napływało z bocznych ulic i zaułków. 
Tworzyły się już ciżby i zatory, że miejscami ciężko było się przecisnąć, a przejechać 
niepodobnym, z czego co chwila powstawały swarliwe zatargi. Całe bowiem familie i socjety 
zażywające spacerów przystawały, gdzie się dało, na ugwarzania z przyjacioły. Godne matrony 
w świątecznych kornetach i nie lada jakich strojach, a w asyście sławetnych ojców w czarnych, 
uroczystych kontuszach wywodzili na pokazanie światu swoje młódki, wabnie przybrane, 
śliczne i rade się dające oczom kawalerów, brzęczących niby roje trutniów dokoła miodu. 
A byli pomiędzy nimi oficjerowie z koru artylerii, w którym synkowie łyczków mogli być 
fortragowani nawet na znaczniejsze szarże. Nie zbrakło też pod kafenhauzami miejskich 
frantów, modnym frakiem i manierami dających pozór paniczów. Owdzie dojrzał żony bankierów, 
bogatych kupców i urzędników, jak promenowały w licznej asyście i modą wielkich 
dam wzgardliwie spozierały na plebs wyświąteczniony. Mnisie habity i golone głowy jak 
szczupaki nurkowały wśród tłumów, zaś gemejny różnych pułków prowadzili się ze swoimi 
bogdankami środkiem wiecznie zabłoconych ulic. 

Chmary dzieci z niemałym wrzaskiem plątały się w ciżbach, gdzie znów pejsaty Żydowin 
przemykał się lękliwie pod murami, to jacyś urodzeni w zabrzydzonych kontuszach, o twarzach 
napitych i niepewnym kroku, peregrynowali od wiechy do wiechy, ściągając na siebie 
niejedno słowo przygany i drwin. 

65 



Sporo kręciło się jakichś figur zagadkowych w wyszarzanych wojskowych kurtach i z ponurymi 
twarzami, zaś tu i owdzie dziady, nie bacząc na srogie zakazy marszałkowskie, wyciągali 
skamlące ręce i głosy. Owo jeszcze i przeróżni handlarze, obwołujący swoje towary, 
skutecznie przyczyniali się do zwiększenia zgiełków, że wrzało już w Rynku jakoby zgoła na 
walnym jarmarku. 

Zaręba dał się porwać tłumom i okrążał wraz z tym prądem cały Rynek przyglądając się 
twarzom i łowiąc głośne dyskursa. Bowiem pospólstwo nie nawykło skrywać pod korcem 
swoich utrapień i radości. Brzęczała mu więc w uszach jakby nieustająca spowiedź codziennych 
trosk i zabiegów, a szczególniej skargi na drożyznę dawały się najczęściej słyszeć. 

– Już na wolnicy żądają ośm groszy za funt wołowiny! – żaliła się jakaś. 
– A za chudą parę gęsi chcą całe dwa złote! Słyszane to rzeczy? 
– Pięć groszy każą płacić za bułkę chleba! To koniec świata, moja pani! 
– Ruski wszystko wyżerają, a ty, biedny człowieku, powieś zęby na kołku. 
– A wszystkiemu winowaci panowie – konkludowała jakaś brzękająca różańcami. 
– Albo i te piekielne farmazony! Powiedał o tym u Bernardynów ojciec Telesfor. Boga zaprzeczają, 
powieda; królów wydają na śmierć, powieda; kościoły obracają na stajnie, powieda; 
to jakże tu ma być błogosławieństwo boskie, powieda. 
Nie słyszał więcej, porwany silniejszą falą i wyrzucony jakby na mieliznę pod winiarnię na 
rogu Nowomiejskiej, w kupę jakowychś sławetnych person starszych wiekiem, dostatnio 
ubranych, a rajcujących ciszej i często rzucających oczami na strony, zali nie strzygą gdzie 
jakie ultajskie uszy. 

– Już nas w Grodnie zaprzedali z kretesem. Czytaj kum w gazecie: stoi jak wół. 
– Tere fere kuku... wierz, kum, tym bazgrałom, a zbędziesz się zbawienia i jeszcze cię 
ogłoszą farmazonem! Mnie cale inaczej powiedał o tym pan Kobylański z komisji skarbu, 
jako tam w Grodnie chytrą sztukę wycięli Prusakowi... 
– Moiście, nie miejsce na takie materie, wstąpmy na kusztyczek do Brajerowej. 
– Gorsze od wszystkiego te kwaterunki – podjął niski z zapadłym brzuchem majsterek, od 
którego zalatywało juchtami. – Mnie już wsadzili na kwaterę czterech żołnierzów!i Mam z 
nimi krzyż pański! A taki Kiliński dostał tylko oficjera i będzie miał jeszcze z tego profit, bo 
wie, gdzie zadzwonić dukatami i gdzie bakę zaświecić! Zjedzą mnie z bebechami te złodzieje 
– jęknął. 
– A jak się to mnie przygodziło – zaczął drugi z obmierzle zatabaczonym nosem, w rogowych 
okularach i o nakrapianej czerwono twarzy. – Zakwaterowali mi dwóch obwiesiów! 
Szczyre to rabuśniki, już mi odbili komorę, wykradli kury, spalili płot i zabierali się do 
dziewczyn. Kijem przepędziłem ultajów i poleciałem z żałobą do komisji kwaterunkowej, ale 
pan Gautier jeno ręce rozłożył i powieda: nie zaradzę, generał Pistor tu znaczy, a nie nasza 
komisja, suplikuj go asan, może ci odmieni... 
– Nie chodź do tego Antychrysta – przerwał mu gwałtownie chudy, przygarbiony jegomość. 
– Kumie najmilejszy, a dyć na takim samym woziku jachałem. Dukata pozwoliłem 
pisarzowi za dopuszczenie przed obliczność generała, a kiedy wyłożyłem mu swoją okoliczność, 
kazał mi za drzwi! Słyszycie, mnie, ojca dzieciom, mnie Jana Chryzostoma Trydla, 
mnie tutejszego z dziada pradziada, szewieckiego kunsztu majstra z majstrów, śmiał sponiewierać 
i jeszcze od sukinskich synów nazwał! – Wrzał, ledwie już zipiąc z alteracji. 
– Bogu ochfiaruj krzywdę, a tutaj jęzorowi nie folguj – mitygował któryś. 
– Za taką postponację flaki bym ścierwie wypuścił z bebecha... 
– Pałace a no i jaśnie wielmożnych kamienice są wolne od kwaterunków – zaszeptał zatabaczony 
zabierając się do kichania. —Na kim się zmiele, a na nas się skrupi. Kwaterunki, 
brukowe, ogniowe, gnojowe i wszystkie pobory i składki któż płaci? Jeno my jedni! Panowie 
zawsze potrafią się wykpić... 
– Za długo już tego gniotu, za długo – mruczał gniewnie Jan Chryzostom. 
66 



– A nie zapłacisz, to ci przez egzekucję ostatni sprzęt zabiorą i przedadzą... A cóż to kto 
zrobi jaśnie wielmożnym? Dużo sobie robią z naszych krzywd! 
– Ksiądz Meier powieda, żeby na nich spróbować owych francuskich praktyk, to by może 
choć dla naszych dzieci znalazła się sprawiedliwość. 
– Strach o tym pomyśleć. Były wolnoście, były prawa, teraz zaś co? Jeszcze gorsza niewola! 
Co jedni przyznali, drudzy wzięli, a bieda ostała! 
– Żeby chocia kto orędował za nami na sejmie i u króla jegomości... 
– Kumie, kruk krukowi oka nie wykole, uważaj, Jan Chryzostom Trydel ci to powieda. 
Przeznałem na durch tych naszych orędowników! Potąd stali za nasze prawa, póki król nie 
stargował ich la siebie honorami. 
– Prawda, jako się to przygodziło z Barszczem. Pierwszyć to był nasz orędownik i obrońca 
przed majestatem i stanami, a skoro przypuścili go do szlacheckiego stanu, przezwał się z 
francuska i teraz trzyma jeno z panami... 
– Pamiętam jego mać: miała jatkę na Podwalu. Źle jest psia kość, skórka barania, chodźmy 
do Brajerowej na kusztyczek miodu. 
– I będzie gorzej – upewniał ponuro majsterek, tracący juchtem – niech no mróz ściśnie i 
Igelströmowe wojska ściągną z obozów, to nas z chałup powyrzucają. 
– Na dwoje babka wróży, może się leda dzień odmienić na drugie. 
– Baj baju, Kiliński z Morawskim durzą, a głupie zawierzają jakby w tę ewangelię. Któż 
się to przyczyni do odmiany? Panowie szlachta, hę?... 
– Głupiś, kum, jak rozmiękła podzelówka. Przyczynię się ja, Jan Chryzostom Trydel, ty, 
Piotr Zadra, oni, nasza czeladź i my wszyscy w kupie. Spytaj Kilińskiego albo księdza Meiera, 
kto w onej Francji dokonał zmiany, to zrozumiesz! 
– Kum ma głowę nie od parady, ale lepiej już chodżmy, tu nieprzespiecznie – zgasił przygarbiony 
zezując podejrzliwie ku Zarębie. 
Pociągnęli do loszku pod Ratuszem, a na ich miejsce stanęli drudzy, że jako na teatrum 
zmieniały się wciąż figury i dyskursa, jeno tenor deliberacji był jeden: skargi na ciężary, 
wzdychania i żale. Tylko niekiedy wpadło w uszy Zarębie jakieś zastanawiające słowo o 
sprawach de publicis, to szept tajemniczy, że nasłuchiwał coraz uważniej i baczniej się rozglądał 
po tłumach. Dojrzał bowiem tu i owdzie porozumiewawcze znaki pomiędzy młodzieżą 
i karteluszki, podawane sobie z rąk do rąk, ale co by zawierały, nie mógł się dowiedzieć. Zagadnął 
w tej materii jakiegoś aspana, lecz ten jeno obrzucił go podejrzliwym, spojrzeniem i 
oddaliwszy się pod Ratusz wskazywał na niego jakimś oberwańcom, zebranym na stopniach 
pręgierza. 

– Wziął mnie za szpieguna czy co! – Ta drobna okoliczność wzburzyła go i naraz poczuł 
się dziwnie obcym wpośród tych tłumów. I sprężywszy swoją postać wyniosłą, bezwolnie 
potoczył dumnymi, władczymi oczyma. Jakże nikczemnymi zdały mu się w tej chwili te wynędzniałe 
twarze pospólstwa, przygarbione grzbiety, nieforemne postacie i lękliwe spojrzenia! 
I czymże były w istocie te bezimienne, szare ciżby, trwożnie ustępujące przed każdym urodzonym? 
Ksiądz Meier widział w nich niezwyciężone armie przeciwko tyranom! A Konopka 
tylko z nimi obiecywał dokonać rewolucji! Któż się tutaj uwodzi? Zali nie są to wszystko 
płonne rachuby? – dumał. – Mogąz się znaleźć ludzie miłujący wolność i ojczyznę, między 
rzeszą zwyczajną jeno parać się miarką, łokciem a rzemiosłem? Zali w nich żywie co innego 
nad troskę o zysk i przeżycie jutra!... Gryzły go trwożne zwątpienia, lecz na sprzeciw wstały 
w pamięci wypadki rewolucji francuskiej. Wszakże tam ci sami sławetni, ci zakuci w okrutne 
getta poniżenia, nędzy i pracy, zburzyli Bastylię, zburzyli tysiącletnią tyranię i obronili Francję 
przeciwko skoalizowanym potencjom! I owo, ku uwielbieniu cnotliwych całego świata, 
nową ewangelię człowieczeństwa ogłaszają! Rozumowi a cnocie świątynie stawiają! Nawet 
starożytnych prześcignęli w miłowaniu ojczyzny i republiki. Ich to krwią i jeniuszem wstawa 
szczęśliwość powszechności! Tak dzieje się we Francji, więc czemuż nie ma się stać u nas? 
67 



Człowiek-wszędzie jednaki, wszędy też zarówno godzien wolności. Zniknęły mu z serca 
chwilowe uprzedzenia i chociaż nieznośny fetor zalatywał od nich i raziły go ordynaryjne 
żarty i prostackie śmiechy, znowu z wytężoną bacznością wybierał oczyma najroślejsze postacie, 
jakby je w myślach werbując do szeregów, gdy z kamienicy na rogu Dunaju i Nowomiejskiej, 
przed którą wartę trzymał żołnierz municypalny, ukazał się prezydent Rafałowicz 
w towarzystwie Barssowej i wnuczek. Zaręba damie złożył powinny ukłon, znał ją bowiem 
żarliwą patriotką i otrzymawszy w zamian wdzięczne spojrzenie poszedł do sieni oznaczonej 
numerem 43, gdzie była drukarnia księdza Meiera. Nie było go na kwaterze, tylko w niskiej, 
sklepionej izbie od Piwnej, zawalony tłoczniami, stertami papierów i księgami siedział Konopka, 
coś pilnie zajęty pisaniem. 

– Ksiądz jeszcze nie powrócił z nabożeństwa – objaśnił podając mu rękę. 
– Nie wiedziałem, jako hołduje jeszcze zabobonom. Rozumiałem go sawantem. 
– Musi to czynić dla pospólstwa i popularności. Waszmość już gotowy do drogi? 
– Mogę ruszać choćby w tej minucie. Cóż waćpan takiego koncypuje? 
– Madrygał dla jednej, bóstwu podobnej piękności. Przeczytam waści. 
Zaręba słuchał pobłażliwie wierszowanej elukubracji, gdzie było do syta berżerek, bladej 
luny, owieczek, mitycznych bogiń i górnie wysławianych amorów. Mdłe to było niczym flaki 
z olejem, więc doczekawszy się końca wyrzekł rubasznie: 

– „Niech żyje luby zakątek! Skąd życia bierzem początek.” Wykoncypował tę piosenkę 
starosta Woyna. Pomnę ją jeszcze z kadeckich czasów, bo krótko i rzetelnie sławi to, o czym 
poeci łżą tak długo i górnie. Wszak nie o co drugiego chodzi? 
Konopka spąsowiał i załamując ręce wykrzyknął zgorszony: 

– Nie bluźnij waszmość! Nieszczęsny, kto słodkiej władzy amora nie ulegał! 
– Bom Wenerę traktował jak dziewkę żołnierską: jak się masz i bądź zdrowa. Na inne 
amory szkoda mi było czasu i dukatów – podrwiwał, lecz nagle zjawione przypomnienie Izy 
zasępiło mu duszę, że dodał życzliwiej: 
– Masz rację, godzien jesteś za swoje wierne służby nadgrody od lubej... 
Ale Konopka uśmiechnąwszy się przemówił z goryczą: 
– Nazwie mnie tkliwym Celadonem i madrygał zawiesi na ołtarzu przyjaźni! – Po czym 
spytał zwykłym tonem: – Idziesz waszmość na obiad do Hotel d’Allemagne? 
– Do podkomorzyny muszę aż na Nowy Świat. Właśnie mi już pora... 
– Wyjdę z waćpanem. Dzisiaj o zmierzchu zebranie u Dziarkowskiego. 
– Stawię się niezawodnie. Tym nie patrzy z oczów bohatyrstwo – wskazał oczyma na 
snujących się ludzi, gdy wyszli na Piwną. 
– Nie gorsi francuskich sankiulotów, jeszcze się przy zdarzonej okoliczności pokażą. 
– Któż koncypuje listy, jakie mam powieźć do Paryża? 
– Trębicki z księdzem Meierem. Napatrzy się waszmość wielkich spraw w tym Paryżu. 
Chciałbym był widzieć, jak leciała głowa Marii Antoinetty! – westchnął żałośnie. 
– Jej winy i zbrodnie wyimaginowali oszczercy – ozwał się nieostrożnie Zaręba. 
Konopka aż przystanął i zatapiając w nim swoje lazurowe oczy szepnął drapieżnie: 
– Winna, bo z rodu prawiecznych tyranów! 
– Przypuśćmy, że twoja bogdanka w takowej sytuacji. Cóż byś uczynił? 
– Oddałbym ją katowi – rzekł prędko i bez wahania. – Dałbym tak samo ojca i matkę. Kto 
poślubia walkę z tyranami, temu nie trza więzów przyjaźni, miłości ni rodziny! Bez miłosierdzia! 
Oto moja maksyma! Litość w rewolucji jest zbrodnią równą zdradzie! – szeptał namiętnie 
i piękny był w tym uniesieniu złowrogą pięknością spadającego brzeszczota. Zaręba ścisnął 
mu dłoń z najżywszą admiracją. 
– Takim sobie imaginowałem waszmościa. Uwielbiam słuszność twoich maksym. 
– Ale szczególniejszym wrogiem w Polsce mam „człowieka poczciwego” 
Zaręba uwiesił pytające spojrzenie na jego wielce rozgniewanej twarzy. 
68 



– Jemu przysiągłem walkę na śmierć i życie, bo póki on trzyma rządy w mniemaniach powszechności, 
poty nie zaznamy ładu i prawdziwej wolności. 
Przycichnął, gdyż wyszli z Piwnej na wąską uliczkę, prowadzącą do Bramy Krakowskiej i 
srodze zapchaną tłumami, powracającymi ze Starego Miasta; dopiero przedostawszy się pod 
domostwo Merliniego, piętrzące się niby kupa zmurszałych grzybów na boku Bramy, podjął 
znowu rozmowę. 

– Człowiek poczciwy to najniebezpieczniejszy z tyranów! – mówił kłaniając się co chwila 
komuś w ciżbach. – „Poczciwy człowiek” nie przeciwi się niczemu przez poczciwość: bowiem 
warcholstwo uważa za tężyznę; przemoc i zbrodnię wytłumaczy krewkością; nikczemność 
– swobodą przekonań; oczywistą zdradę – rozumem in statu. Wszystko taki wyrozumie 
akuratnie i wszystkiemu poczciwie pobłaży, byle jeno dali mu zażywać spokoju i nie tykali 
jego przywilejów! Panu Bogu świeczkę, a diabłu ogarek – to jego święte przykazanie. 
– Nie wyplenisz tego rodzaju ogniem ni mieczem, próżna walka. 
– Otóż to! Po stokroć wolę człowieka twardym, nieużytym, srogim, egoistą i szczyrym 
nieprzyjacielem ludzkości. Przynajmniej wiem, z kim sprawa, jak go zmacać po słabiźnie i 
czego się spodziewać! Ale „człowiek poczciwy” te jakbyś miał okoliczność z pierzyną: uderz 
kijem – spęcznieje; strzelisz – kula utonie bez śladu; przejedziesz sztychem – jakbyś szył powietrze! 
Uważałeś go przyjacielem, lecz poczciwość wyda cię wrogowi, a jeszcze się zgniewa 
na ciebie, gdy mu wypomnisz, boć on pragnął najlepiej! Człowiek poczciwy czuwa nad 
wszystkim, troska się, boleje, rzewnie płacze, lecz niczemu nie zapobieży, bowiem poczciwość 
wzbrania mu uczynić przykrość choćby oczywistemu zdrajcy! Przekonałeś go do sprawy, 
zaprzysięgnął postąpić wedle sumienia i powinności – cóż, kiedy w pół godziny potem to 
samo przyobieca twojemu adwersarzowi. Na wołowej skórze nie spisałby uczynków „człowieka 
poczciwego” – machnął ręką. 
– Trzeba mu nakazać posłuszeństwo. 
– Podniesie gwałt, zaprotestuje w grodzie, gotów do zbrojnej konfederacji, a nawet do połączenia 
się z nieprzyjacioły kraju, w imię obrażonej poczciwości. 
– Gnojące się rany chirurgowie często wypalają żelazem. 
– I ja tak rozumiem, lecz na zebraniach komitetu wciąż deliberacje: co rzeknie powszechność 
na nasze zamierzania? Czy mamy prawo stanowić za wszystkich? 
– Właśnie dzisiaj u Dziarkowskiego mamy podeliberować nad takimi materiami. 
– Widzę, jakoście tam uformowali klub jakobinów! 
– Ponieważ moderanci schodzą się tajnie na jakoweś knowania w pałacu Pod Sfinksami – 
zaszeptał mu w samo ucho – zawiązaliśmy sekcje „Obrońców Wolności”, aby łacniej czuwać 
nad tymi arystokratami. 

Zaręba poruszył się niemile dotknięty. 

– Oni by woleli: „Wiwat naród z królem, wiwat wszystkie stany”, jak to było wypisywane 
na bandoletach czasu sejmu konstytucyjnego. Pragną pochwycić styr insurekcji, utwierdzić 
panowanie swoich przywilejów, a lud zatrzymać w poddaństwie niewoli. Boją się świętych 
zasad braterstwa i równości. A jako przykład ich knowań podam: że mimo listów, jakie przywieźli 
Barss z Pawlikowskim od Naczelnika, posłali do niego swoją delegację w osobach 
panów Potockiego i Orsettiego, nie wyznając się z tym przed nami. Formują jakąś kabałę. 
– Mieszkam przy Działyńskim, a o tych machinacjach nic nie wiem. 
– Bo waszmość zapatrzony tylko w swoich żołnierzów i egzercyrunki... 
– Prawda – potwierdził ze szczerością – i szef mnie już do politycznych spraw nie przypuszcza. 
Dębowski ma sekreta swoje i jest z nim w konfidencji. 
– Z Lipska donoszą nam o wszystkim, co się wyprawia i zamierza. 
– Ktoś możny tam czuwa. 
– Sam ksiądz podkanclerzy, zaś ksiądz Meier ma z nim czucie... 
– Za dużo klechów! przecież nie zabieramy się odprawować egzekwii. 
69 



– W Paryżu także ich niemało i pomiędzy najżarliwszymi. 
– Nie neguję, znam również gotowych na najzuchwalsze azardy dla sprawy. Aleś mi waść 
zabił klina moderantami! Czy to aby pewne? 
– U Dziarkowskiego dowiesz się waszmość obszerniej. – Ścichnął nagle, gdyż pod Bramą 
odciągnął go na stronę jakiś aspan i coś mu pilnie zaszeptał. 
Brama Krakowska stożyła się niby ogromna, czworokątna kopa, bowiem mimo wyniosłości 
górnych pięter, zjeżonych jeszcze blankami a dachami, u nasady była wielce rozrośnięta, 
prawie pękata i dająca pozór srogiej fortalicji. Ruderą jednak pokazywały się być te masy 
potężne, obdarte z tynków i narożnikowych ciosów, poszczerbione głębokimi ranami, przeżarte 
wilgotnością i rozpadające się ze starości. Dachy widniały pogięte, miejscami pozapadane 
i świecące żebrami łat i wiązań. W strzelnicach i na zmurszałych przyporach krzewiły 
się bujne chwasty, a tu i owdzie wystrzelały nawet spore drzewka. Furta, wyrwana wraz z 
kamiennym obramieniem, leżała na ziemi, zaś krzepkie niegdyś brony, całe z grubych blach, 
skrępowanych żelaznymi sztabami, zwisały krzywo na obluzowanych zawiasach niby podarte 
i do cna zetlałe łachmany; że się już nie dały zawierać, zastępowano je na noc drewnianymi 
płotami. Nie stało też już od dawna zwodzonego mostu, a resztki fos broniących przystępu 
zarzucono gruzem i śmieciami. Pozostał jeno stary obyczaj zbrojnych wart, które dwa razy na 
dzień zaciągały się przed nią wśród grania klarynetów, piszczałek i warkotu tarabanów, by 
czynić jeno płone honory przejeżdżającym dygnitarzom. Inszej zgoła racji nie miały. Zaś w 
samej Bramie, pełnej na bokach nisz i komór, gmerały się dziady skamlące o jałmużnę i polśniewało 
nigdy nie wysychające błoto. Przez wylot na Krakowskie Przedmieście widać było 
kościół Bernardynów i gmachy klasztorne. 

– Mam ciekawą nowinę – zaszeptał Konopka powróciwszy, gdy już weszli w Bramę. – 
Chruszczow spod Węgrowa wyciągnął ze swoimi rotami na Lublin. 

– Wziął dyrekcję na Warszawę – odszeptał – już mi o tym donieśli. Wygląda, jakby Igelström 
pragnął wszystkie swoje siły skoncentrować w stolicy. 
– Okoliczność cale pomyślna dla naszych przygotowań po województwach. 
– Utrafiłeś w sedno – i zaszeptał żywo: – To skutek rozszerzanych między pospólstwem 
wieści o zamierzonych napadach na jego komendy. Uląkł się, zwija obozy na Woli, ściąga 
dalsze posterunki i przenosi wojska do miasta. Mieszczanie srodze już na to sarkają, boć w 
braku koszar rozkwaterują żołnierzów po domach. Na tośmy niemałe kładli nadzieje. Rozproszonych 
łatwiej będzie pokonać. Nie dopuścić jeno, aby się zebrali do kupy. 
– Mam krótką sprawę z naszym przyjacielem – przerwał mu Konopka przystępując do Baraniego 
Kożuszka, siedzącego we framudze Bramy przy samym wyjściu na Krakowskie. Stary 
snadź musiał być dzisiaj w markotnej dyspozycji, gdyż siedział jakiś osowiały, chmurny i 
milczący. Nie zaczepiał nikogo, jak to było jego modą, penetrując jeno ponurymi oczyma 
wpośród ludzi i powozów przejeżdżających. Nie suplikował też o jałmużnę, a jeśli mu kto 
wetknął w garść jaki grosz, dziękował skinieniem głowy lub podaniem otwartej tabakiery. 
Konopka dając mu złotówkę spytał cicho o jakichś sprzysiężonych. 

– Siedzą w traktierni Poltza na Podwalu, przeciwko pałacu Igelströma. 
– Niech na mnie poczekają do piątej – szepnął cofając się gwałtownie pod mury, bowiem z 
Bramy galopował na rozhukanym koniu żokiej w czerwonym fraczku, takiejże czapce i żółtych 
botfortach, w ślad za nim pędziła wysoka kariolka o czerwonych kołach zaprzężona w 
cztery siwki, powożone przez słynną z urody i wesołego życia Andzię, obok niej siedział kapitan 
Kaczanowski, niedbale rozparty, zasię po nich toczyło się jeszcze trzy powozy pełne 
alianckich oficjerów i strojnych dam. Przelecieli niby burza, roztrącając przechodniów, pierzchających 
na wszystkie strony. 
– Żeby was, psiekrwie, wydusiła morówka! – błogosławił ktoś z pokrzywdzonych. 
– Skręcili w Senatorską, na pewno walą do Szulca na Wolę – zauważył Zaręba. 
70 



– Kapitan nie przebiera w kompaniach – ozwał się zgryźliwie Konopka. 
– Dziewczyna prosto kanar, wabna i pono szaleje za im. Przystoiż mu taka komitywa z 
alianckimi oficjerami? 
– Piękną Andzię utrzymuje Diwow, więc wypada mu się z nimi zadawać. 
– I taka socjeta wymaga niemałych ekspensów, o ile zaś wiem, kapitana nie stać. 
– Ekspensa ponosi nasza kasa. Imaginujesz sobie teraz, o co tu chodzi? 
Juści że zrozumiał, odparł jednak ze szczerą awersją: 
– Nie na mój smak ta dziewka i ten proceder Kaczanowskiego. 
– De gustibus. Ja miałem zagrać rolę czułego kochanka przy tej Chloe, ale się wyprosiłem 
u szefa. Kapitan majster w takich sprawach, z umarłego wyciągnie tajemnicę. Niczym niespłacone 
usługi nam oddaje. 
Wyszli na Krakowskie. Sporo jeszcze snuło się ludzi pod domami. Czas był ciepły i w słonecznym 
świetle żywo barwiły się stroje, błyszczały okna i przelatujące pojazdy jaskrawo 
malowane, za którymi podnosiły się tumany kurzów. Szli wolno, bo Konopka wciąż się komuś 
kłaniał, często przystawał ze znajomymi. Stosunki miał rozległe między sławetnymi a 
pospólstwem, jak i między miejskimi personatami. Zaś szczególną sympatią cieszyć się musiał 
wpośród kobiet, gdyż często jakieś uwielbiające oczy podnosiły się na jego śliczną twarz. 
Nie zwracał jednak baczenia na te nieme hołdy. 

– Gdzie tu stacja powozów do najęcia? – spytał Zaręba patrząc na zegarek. 
– Pod królem Zygmuntem- a opłaca się kursy w sklepie zegarmistrza Kranca. 
– Muszę się pospieszyć na obiad, dochodzi druga. 
Zaczął się umawiać o spotkanie wieczorem, gdy najniespodziewaniej stanął przed nim 
Klotze. 

– Co waść tutaj robi? – dziwił się Zaręba, wielce poruszony tym spotkaniem. 
– Właśnie powracam z koszar Działyńskich, gdzie szukałem pana porucznika. 
– Dawno waść bawi w Warszawie? – ledwie się powstrzymał od innych zgoła pytań. 
– Trzeci dzień. Instaluję kasztelana na zimowych leżach i ledwie już zipię z utrudzenia – 
obciągał swoim zwyczajem westę na cale wysadzonym brzuchu. 

– Zdrowi wszyscy? – pokazywał twarz obojętną, ze drżeniem jednak czekając responsu. 
– Jak rydze! Zwiozłem cały dom do Warszawy, samych czterokonnych brak pod bagażami 
dwanaście, nie rachując karet pani kasztelanowej, szambelanostwa i pojazdów pod dworskich 
ludzi. Nasz agent wynajął pałac Borcha na Miodowej, ale nawieźliśmy go w takim stanie, że 
choć łeb sobie rozbij z rozpaczy! Istny Pociejów! Pani kasztelanowa kazała mi przede 
wszystkim odszukać pana porucznika – ukłonił się szczerząc zęby w jakimś konfidencjonalnym 
uśmiechu. 
– Stawię się jeszcze dzisiaj. Wuj pozostał w Grodnie? 
– Tak, ale sejm się skończy albo go zalimitują lada dzień i natychmiast przyjedzie. Powiem 
pani kasztelanowej, że pan porucznik będzie na podwieczorku... 
– Może i wydolę na tę porę. Jakże waść znalazł stolicę po Grodnie? – chciał przeciągnąć 
rozmowę. 
– Śliczna jak zawsze, lecz napomina mi młodą, opuszczoną małżonkę: strasznie smutna. 
Na ulicach pustki, w handlach pustki, w kaletach pustki, a w twarzach przygnębienie. Ale 
niech no dwór z królem jegomością powróci, będzie tu inaczej. Jedno tylko uważam nie 
zmienione: dziewczęta rarytasy, że palce lizać! – Tu zatrząsł się w uśmiechu, aż mu zabrzęczały 
liczne pieczątki u dewizek. 
– Nie myli się waszmość, Warszawianki są godne uwielbienia – wtrącił z zapałem Konopka. 
– I co najcięższej kiesy złota – parsknął znowu cichym, lubieżnym śmiechem. – Spotkałem 
przed chwilą na Senatorskiej sławną Andzię. Znałem kiedyś ślicznotkę. Co to za biuścik, jaka 
71 



nózia, jakie kolanko! Powiadam waszmościom, najprzedniejsze frykasy -śmiał się rechocąco, 
mamląc lubieżnie sprośnymi wargami. 

W czym się pokazał tak obmierzłym, że Zaręba powrócił do przerwanej rozmowy z Konopką, 
lecz dojrzawszy wolny powóz pod kamienicą Wasilewskiego, kazał się zawieść na 
Nowy Świat do pałacu Sułkowskich, zapominając pożegnać się z obydwoma. W drodze myślał 
tylko o Izie, bez radości jednak ni wzruszenia. 

72 



VI 


Ani spostrzegł, kiedy się znalazł w antyszambrze mieszkania podkomorzyny i w objęciach 
starego Rustejki, który, witając go jakby po długim niewidzeniu, nie omieszkał przy okoliczności 
nakłaść mu w uszy utyskiwań na humory podkomorzyny, fochy Kisielówny, swoje 
reumatyzmy i kiepski bieg sprawy ze Świdami, jak to był czynił prawie codziennie. 

Zbył go też jak zwykle i poszedł do stołowego pokoju, a wysłuchawszy z pokorą strofowań 
gospodyni, gdyż obiad już był rozpoczęty, zabrał się do jedzenia, niewiele zważając na 
socjetę. Przy stole siedziało z dziesięć osób najprzeróżniejszych kondycji: jakiś eksjezuita 
czarny jak żuk, o zapadniętej twarzy i krzaczastych brwiach, który milcząc zawzięcie ciągnął 
wino niby wodę; jakiś wypieszczony, wyfryzowany koronkami, pachnący Francuz, mieniący 
się być markizem wygnanym z kraju przez wypadki rewolucji; jakaś szlachta w odświętnych 
kontuszach woniejących lawendą, odległych województw personaty srodze wąsate, łaciną 
szpikujące, spuchnięte dumą i godności swej pilnie strzegące; jakieś młode franty we fraczkach, 
z rozczochranymi głowami a la Caraciolla i z minami filutów. Na szarym końcu siedziało 
dwóch literatów: jeden chudy i mały, z twarzą wiecznego głodomora, w wyświechtanej 
zielonej bekieszy i z włosami jakby zjedzonymi przez mole, dawał ze siebie postać stracha na 
wróble; drugi zaś pulchniutki różowy, z brzuniem wysadzonym na kształt runtowej michy, 
brzękający masą łańcuszków i pieczątek, w modnym fraku, z włosami trefionymi, z twarzą 
gładysza i zdobną w nos zazierający w blade, wąskie wargi, uśmiechał się wciąż z tajemniczą 
wyższością sawanta, tajemniczo spozierał dokoła i tajemniczym głosem prosił sąsiada o 
podanie soli... Zaręba znał niezgorzej te wszystkie persony, spotykane już od miesiąca na niedzielnych 
obiadach u podkomorzyny, i zarówno ich nie cierpiał; traktuje jako pieczeniarzy i 
wydrwigroszów. 

Rozmowa toczyła się leniwie o sejmie; zwłaszcza z racji traktatu z imperatorową, podanego 
właśnie do powszechnej wiadomości, wygłaszano lękliwe opinie nie wiedząc, co o tym 
trzyma podkomorzyna, mająca dzisiaj postać cale nie dysponowanej do politycznych dyskursów. 
Nie ukrywała też swoich humorów, co najboleśniej odczuwał nieodstępny Murzynek; 
dostało się również i księżniczce, siedzącej nad talerzem z miną głodnej i zmoczonej wrony, a 
po niej Zarębie, że był przepomniał wziąć z księgarni Netta jakiś najnowszy romans francuski. 


Na dobitkę po wetach, kiedy przechodzili do salonu i Zaręba próbował się wymknąć, nakazała 
mu zasiąść przy sobie i wysłuchiwać czytania literatów. 

Najpierw popisywał się chudy i uplasowawszy się we wzniosłej pozie na środku stancji, jął 
wygłaszać z pamięci niezdarne gryzmoły, zatytułowane jako: Lament utrapionej Matki Korony 
Polskiej już, już konającej. Jęczał z pół godziny, sapał, grzmiał niby z kazalnicy, nos wycierał, 
a w końcu sam jeden roztkliwił się do łez. 

– Wyszczułbym tego pismaka. Te banialuki nie warte funta kłaków – szepnął Zaręba. 
– Owszem, po obiedzie dla konkokcji żołądka słuchać należy... – odparła poważnie. 
– Do snu lubego przywiódł wszystkich – wskazał kilku drzemiących. 
73 



Wystąpił drugi, odchrząknął, tajemniczo się uśmiechnął, gruby foliał rozłożył przed sobą 
na stole i skłoniwszy się w stronę podkomorzyny czekał zachęty. 

– Czytaj, mości starościcu, prosimy – rzuciła ze wspaniałą uprzejmością. 
Ten znowu dawał rzecz: O prawach moralnych i fizycznych, czyli prawdziwe systema natury, 
mixtum compositum z pism Jana Jakuba Rousseau i francuskich filozofów, ale czytał 
głosem lubującym się w swoich wywodach, zebranych w pocie czoła. 

– Tego starczy na wszystkie dni w roku – jęknął Zaręba. – Rękopis ogromny niby mszał. A 
w konkluzji nastąpi kolekta na wydrukowanie dzieła – wtrącił złośliwie. 
– Drukuje własnym sumptem u Dafura. Mylisz się waćpan co do niego: Karczewski wiedzie 
się z możnej rodziny w Sendomirskiem. 
– Uważałem go pismakiem do najęcia, jakich teraz namnożyło się w Polsce. 
– Ku oświeceniu powszechności trudzi się poczciwie. Więc wyjeżdżasz waćpan? 
– Jutro do dnia, właśnie chciałem o tym powiedzieć pani podkomorzynie. 
– I cóż ja tu pocznę sama jedna? – szepnęła rozżalonym głosem. 
Spojrzał niespokojnie, obawiając się tkliwego potopu wynurzeń i czułości. 
– Będzie mi brakowało waszmość porucznika – powiedziała już otwarcie, nie hamując się 
całkiem w pasji do niego. – Odjeżdżasz z lekkim sercem? – zajrzała mu w oczy 
– Za miesiąc, da Bóg, powrócę i mam nadzieję zastać panią podkomorzynę w dobrym 
zdrowiu. 
Wykręcił się z żołnierska, puszczając mimo uszu jej wyznania. 

– Waćpan masz kamienne serce! – uderzyła wymówką. 
– Nie, tylko moją jedyną bohdanką powinność ojczyźnie – szepnął gorąco, aby przerwać 
nieprzyjemną rozmowę. – Nie lża mi teraz drugiej. 
Długo patrzała w niego oczyma uwielbienia. W pełnym świetle i tak z bliska jej leciwa 
twarz, pomimo bieliczek i różów, była już srodze gąbczasta i pokryta zmarszczkami; jeno 
wspaniałe oczy po dawnemu jarzyły się królewskim błyskiem i wargi miały kształt śliczny i 
pocałunków żądny. 

– Będę wyglądała waćpana z tęsknością Penelopy... 
– Jeśli zgodzą się na to zalotnicy! A Ulisses może pozwolić długo czekać na siebie. 
– Zamknę się na cały czas i niby wdowa żałobna pofolguję łzom – odparła smutnie. 
– Uwielbiam taką dyspozycję serca, lecz ważniejsze sprawy czekają panią podkomorzynę. 
– Nie ma ważniejszych nad własne szczęście! – westchnęła przysłaniając się wachlarzem. 
Umilkli słuchając czas jakiś górnych wywodów Karczewskiego, bającego swoje ckliwe 
systema natury. 

– Snadniej pisać o szczęśliwości, niźli ją posiąść – szepnęła z niemałą goryczą. 
– A jeszcze trudniej sprawić, aby się stała udziałem powszechności. – I jeszcze ciszej zaszeptał: 
– Proszę o sekret przed Działyńskim, dał mi bowiem permisję jechania w prowincje 
wielkopolskie względem zawiązywania klobów. Więc jeśli mój wojaż do Paryża weźmie pomyślny 
skutek, sam powiem, jeśli zaś spali na panewce, nierad bym ściągał na siebie jego 
niełaskę. 
Przyobiecała i tłumiąc ból zranionej miłości, rzekła siląc się na spokój: 

– Cóż mi czynić należy po wyjeździe waćpana? 
– Przeszkadzamy temu mądrali – wskazał Karczewskiego. 
– Zatrzymaj się waść, zaraz powrócę – zwróciła się do niego, wstając z krzesła. – Pójdźmy 
do bokówki. Mości Rustejko, prosić do wina... 
Znaleźli się w niewielkiej stancji, wykrytej tyftykiem i obstawionej niskimi siedzeniami. 
Przez wywarte okno zalatywało chłodne powietrze i oczy niosły się na lśniące, szeroko rozlane 
wody Wisły. 

– Będzie pokrótce niemała sposobność do kaptowania stronników dla sprawy... 
Patrzała w niego jakby zdumiona i nie pojmując ani słowa z jego mowy. 
74 



– Pewnie... tak... – bąknęła, gdyż łzy skąpały jej twarz pobladłą. 
Tego się właśnie lękał, lecz ona mężnie się pokonawszy zażądała wskazówek 
– Po sejmie – zaczął uradowany jej rozsądkiem – wraz z królem powróci do Warszawy 
cała grodzieńska socjeta; zjadą też na zimę znaczniejsze familie z prowincjów, rozpoczną się 
asamble, teatry i przyjęcia. Będą to okoliczności wielce sprzyjające rozpowszechnianiu patriotycznych 
opinii. Szczególniej teraz po haniebnym traktacie z Prusami a zagarnięciu przez 
imperatorową tylu województw, powszechność zaczyna się trwożyć i oglądać za ratunkiem. 
Nawet targowiczanie już pojęli, dokąd kraj przywiodło zbójeckie trifolium. Szczęsny Potocki 
schronił się od publicznej wzgardy za granicę. Branickiego żądają mieć ukaranym na gardle, a 
Rzewuski, będzie z tydzień temu, jak ledwie salwował się przed zemstą grodzieńskiego pospólstwa. 
Już cały kraj we wrzeniu rozpaczy, trzeba nam podsypywać prochów, budzić sumienia, 
dawać obrazy okropnego upadku i wskazywać jedyną drogę ocalenia. Czynią to nasi 
emisariusze wśród szlachty i chłopstwa, pomiędzy arystokracją działa pani generałowa Ziem 
Podolskich, przyczynia się niemało i pani wojewodzina Sapieżyna wraz z kilku damami wielkiego 
serca i urodzenia. Zaś w Warszawie musi się tym zatrudnić pani podkomorzyna. Niemałe 
to zadanie... 
– Jakąż rolę ma wyznaczoną imość Barssowa? —pytała przybielając twarz przed zwierciadłem. 
– Działanie na wyższe mieszczaństwo. Spełnia znakomicie, pani to wielce oświecona i 
ambitna, marzy się jej znaczenie madame Rolland, słynnej Egerii francuskich żyrondystów. I 
równa jej w urodzie, mądrości i patriotyzmie... 
– Muszę się z nią zapoznać. Konopka prawił mi o niej niesłychane ambaje... 
– Bo to jego ołtarz, przed którym pali nieustanne ofiary uwielbień. 
Westchnęła smutnie, ginąc na chwilę w sąsiednim pokoju. Powróciła z konotatką w ręku i 
sporym workiem świecącym dukatami przez zielone oczka. 

– Masz waść na ekspensa drogi; ksiądz Meier wspominał o pustej kiesie... 
– Właśnie o ten szkopuł rozbija się niejedno ważne zamierzenie. 
– I kup mi w Paryżu parę drobiazgów – podała wraz spory regestr przedmiotów... 
Ucałowawszy jej ręce na pożegnanie zabierał się do wyjścia. 
Patrzyła w niego z niemą rozpaczą, ledwie powstrzymując łzy. 
– Jedź z Bogiem, a rychło powracaj, powracaj! -– zaszlochała wreszcie i uciekła. 
Z niezmierną ulgą znalazł się przed pałacem i wsiadłszy do oczekującego powozu kazał 
jechać na Miodową. Nie był bowiem z rodzaju lubujących się w miłostkach i poczytujących 
sobie za chlubę alkowiane przewagi, więc i amory podkomorzyny uważał za swoje nieszczęście. 
A przy tym rany po zdradach Izy były nazbyt jeszcze chwilami piekące. Nie kochał jej, 
lecz wyprzeć z pamięci nie zdołał, wracała przy lada okoliczności. Może ją spotka za chwilę u 
kasztelanowej? Może pierwsza wyjdzie naprzeciw i poda ręce jak niegdyś w Górach? Owładnął 
nim dręczący niepokój jakby przed ukrytym dla oczu niebezpieczeństwem. 

Drgnął naraz gwałtownie, wyrwany z zadumy. Właśnie dzwony nieszporne zaczęły podnosić 
nad miastem swoje głosy spiżowe: pierwsze zaśpiewały od Dominikanów Obserwantów 
jakimś górnym, niebosiężnym dźwiękiem; po nich Misjonarzów zerwały się głębokim wtórem, 
a zasię dalsze: Wizytek, Karmelitów i Bernardynów brały swoją kolej, uderzały w niebo 
i biły ogromnie, uroczyście i kolebiąco, napełniając powietrze świegotliwą kapelą jakoby tęskliwymi 
klangorami ptactwa, kołującego wysokim lotem nad ziemią. 

Że powóz toczył się wolno z racji wybojów i nędznych szkap, Zaręba znowu, jak w południe 
na Starym Mieście, oddał się cały penetracji miasta i przechodniów. Powracał do tych 
materii z pasją człowieka żądnego prawdy, na której zakładał nadzieje insurekcyjnych marzeń. 
Chciał dojrzeć moc tego miasta i jego dyspozycje względem powszechnego dobra; pragnął 
dojrzeć w tych gnuśnych, szarych postaciach mieszczaństwa uczucia, jakie rozpierały 
jego własne serce. Ale co już był w przypołudnie na Starym Mieście zrozumiał pewnym, te


75 



raz znowu widziało mu się wątpliwym. Smutkiem tchnęła ulica, pełna śmiecia, wybojów i 
kurzawy; rzędy spiętrzonych kamienic Krakowskiego zdały się opuszczonymi, pustymi ruderami, 
wszędzie przy furtach bielały karty, oznajmujące kwatery do najęcia, wiele sklepów 
stało nie zajętych, a szyby polśniewały niby oczy zasnute bielmami łez zastygłych. Jakaś 
cmentarna cichość wisiała w powietrzu; grobami wydawały się kościoły, grobami te wspaniałe 
pałace Potockich, Radziwiłłów, Lubomirskich i Małachowskich, stojące wzdłuż Krakowskiego 
w przepychu złoconych krat i herbów, drzew i cudnej struktury, bowiem zawarte 
były na głucho, ciche, a dziedzińce porastały trawą. Nigdzie nie odczuł tętniącego mocno 
życia, bogactwa ruchu, siły i animuszu. Pod domami snuły się postacie ludzkie, podobne lękliwym 
cieniom. Nawet powozy bogatszych mieszczan w Aleje na wiejską kawę lub za rogatki 
były nieliczne, obdarte i ciągnięte przez nędzne szkapy. Mało również pokazywało się 
pańskich pojazdów, a jeszcze mniej konnych, galopujących w asyście strzelców i liberii. A 
wszak pamiętał, co się tu działo niedawno w czasie konstytucyjnego sejmu; pamiętał te nieskończone 
rzędy zaprzęgów mieniące się od barw, pióropuszów i złota, te kawalkady jeźdźców, 
ten przepych, zdumiewający nawet cudzoziemców, te ciżby przepełniające Warszawę 
radosną wrzawą, bogactwem, bujnością życia, tryskającego weselem i upojeniem. Już nie 
opuszczoną małżonką, jak to był zauważył Klotze, wydawała mu się Warszawa, jeno wdową 
żałosną po stracie szczęścia wolności; wdową sponiewieraną przez tyranów i hańbę poniżenia. 
– Z pewnością, że to rozpacz nad ojczyzny dolą napiętnowała wszystkie twarze boleścią, 
zaś całe miasto spowiła jakby w popielny całun zasmucenia – myślał dopatrując się właśnie 
tego, co jego czułe serce mieć pożądało. – Jak w całej Rzeczypospolitej zresztą. Jak w całym 
świecie umęczonym, a śniącym szczęście wyzwolenia. Cierpliwości! Już wybija godzina 
swobody! – zdawał się szeptać zgorączkowanymi wargami, obejmując wraz czuciem miłowań 
te mury prastare, ludzi, świat wszystek. – Ni jeden żywy ujść stąd nie powinien! – 
mniemał spostrzegając alianckie warty porozstawiane po rogach ulic niektórych. Zwłaszcza 
drażniły jego dumę ronty, często przeciągające mocnym, zwycięskim krokiem, że bezwiednie 
sięgał do rękojeści, a na usta cisnęły się słowa twardej komendy. Kazał nieco zwolnić na 
Miodowej przed pałacem Igelströma, gdyż przed kratami stały liczne straże jegrów, a w dziedzińcu 
aż roiło się od zielonych kurt, lśniących kołpaków, osiodłanych koni i czerwonych 
kozackich chałatów. 

W niemiłej więc dyspozycji wysiadł przed kratami pałacu Borchów, cały bowiem obszerny 
dziedziniec był zastawiony brykami pod płóciennymi budami, rozpakowywanym sprzętem, a 
prócz tego pod pawilonami piętrzyły się góry jakichś beczek. 

Kasztelanowej już nie zastał, wyjechała na miasto z szambelanową, znalazł tylko szambelana 
w ogrodzie za pałacem karmiącego młode pawie, trzymane w klatkach. 

– Nie uwierzysz waść, jak będą kruche i pachnące – upewniał po przywitaniu. – Sekret w 
tym, żeby je tuczyć pszennymi kluskami zarobionymi śmietanką i muszkatołowymi gałkami. 
Najprzedniejsze delicje! – oblizał się smakowicie. 
– Niejeden głodny pejzan by im pozazdrościł. Jak cudnie się pokazują stare! – wskazał na 
kilka pawi, które, roztoczywszy wachlarz barwistych ogonów, dreptały w miejscu pusząc się i 
wraz czatując na okruchy smakowitego żeru. – Widzę pana szambelana w dobrym zdrowiu i 
humorach. 
– Nieprawdaż? – ożywił się radośnie. – Nadzwyczajną poprawę sprawiły mi te wody pyrmonckie, 
czuję się cale dobrze – porwał się z krzesła, robiąc parę kroków chwiejnych wielce. 
– Na konia lada dzień siędę – chwalił się zasiadając z powrotem. – Pasiuchny! Paś! paś! – 
marniał pieszczotliwie na pawięta i nabierając garściami kluski ze srebrnej tacy, trzymanej 
przez liberyjnego, karmił je z lubością. – Iza pojechała z kasztelanową do księcia prymasa. 
Przysłał inwitację na swoje causetty. Odprawują się teraz w niedzielę. Poczekaj, waść, powrócą 
za jaką godzinę. Iza będzie ci rada. Niemałoś waszmość sprawił udręki swoimi breweriami! 
76 



– Pani szambelanowej? – zdumiał się niemało. 
– Całej rodzinie! Jakże, toć Iza wstawiała się za waćpanem do samego ambasadora! Tak 
przepadłeś z Grodna, żeśmy przypuszczali jakąś złą przygodę... Różnie też szeptano po mieście. 
Mam z tej racji do pomówienia z tobą sub sigillo. Chłód się już robi – zapiął złote pętlice 
wiśniowego szlafroka, podbitego marmurkami. – Kubuś, pora na lekarstwo! – zaskrzeczał na 
chłopaka, drażniącego się z pawiami. – A pilnować mi małych, bo niech który zginie, a weźmiecie 
po pięćdziesiąt bizunów – pogroził służbie, wstępując przy pomocy Zaręby na schody 
i wiodąc go do swej komnaty, już jako tako urządzonej, reszta bowiem pałacu dawała obraz 
Pociejowa, tak była zawalona pakami, przeróżnym rupieciem, słomą i rozpoczętymi robotami 
mularzów i tapicerów. 
– Cóż się tam dzieje w Grodnie? – spytał Zaręba pozwoliwszy mu odsapnąć. 
– Zwyczajnie: nikczemność i zdrada odprawują swoje sabaty – wyznał się nieoczekiwanie, 
lecz dojrzawszy jego zdziwienie dorzucił: – Wszyscy się już rozjeżdżają. Nawet król jegomość 
wzdycha do Warszawy, troska się bowiem, czy aby jego malarze nie pokpili sprawy 
przy wykończaniu wielkiego salonu w Łazienkach. Sejm będzie lada dzień zamknięty; 
uchwalono, czego żądano, zawarto traktaty, jakie były potrzebne sąsiedzkim potencjom, ułożą 
nową konstytucję, i do domów... Okoliczności złożyły się tak fortunnie dla Rzeczypospolitej, 
że wszelakie frasunki o nasze szczęście wzięła najmiłościwiej na siebie imperatorowa z królem 
pruskim. Będziemy teraz mogli zażywać niezmąconego spokoju. – Gorycz szyderstwa 
przeciekała z jego słów, mówionych cale poważnym tonem. 
Zaręba znał go w czuciach wystygłym i dla spraw ojczyzny obojętnym, więc uważniej 
spojrzał w jego twarz, podobną trupiej. Pod różem i bielidłami ryła się troska niezmierna i ból 
z trudem maskowany. 

– I szlachta się cieszy: zboże dobrze płaci, komory pruskie przepuszczają bez szykan i zatrudnień, 
talerów i rublów sporo w obiegu, wszystko się zapowiada jak najlepiej. Powiadał 
Klotze, ile to sam kasztelan zarabia na handlach z Prusami... Kubuś, otwórz okna! Tak czasem 
zaleci dziechciem z pokojów. Po Stackelbergu pozostały te lube wapory. Przyjacielska 
perfuma i pono zdrowa na piersi, alem jeszcze nie nawykł do niej – zaśmiał się cichutko. – 
Nowinę mam dla ciebie: von Blum się wylizał. Powiadali, jakoś mu gębę otworzył na rozcież... 
– Niestety, serdecznym chęciom nie całkiem sprostała ręka. 
– To miejże się teraz na baczności! Ktoś pewny cię przestrzega i radzi wyjechać na wojaż. 
Blum zaprzysiągł ci zemstę, a ma on długie ręce i nic skrupułów. 
– To niechże się strzeże, bym go nie uprzedził – szepnął groźnie. 
– Mam pewność, jako Igelströmowi już wiadome twoje nazwisko... 
– Właśnie usuwam się z oczów na jakiś czas, może przepomną o mnie. Gdzież się podziała 
śliczna pułkownikówna? 
– Terenia! Zabrał ją ojciec do Kozienic. Kasztelanowa pogniewała się z nią o Marcina, bo 
zaczęła nim pomiatać niby najmarniejszym służką. 
– Ćwiczy się sroka w cnotach właściwych jej płci. Wszystkie one jednakie. 
– Proszę, taka konkluzja! A w Grodnie mówiono o waści bon fortiunach! 
– Wrogom nie pragnę również zdarzonych! – podniósł się nagle do wyjścia. 
– Poczekajże jeszcze chwilę, zaraz powrócą, kasztelanowa ma jakąś znaczną sprawę z tobą. 
Kazały cię zatrzymać na wieczerzy. Wprawdzie aktualnie pani szambelanowa jada modą 
hiszpańsko-dominikańską na święconej wodzie, ale ja po staremu, jak Pan Bóg przykazał, nie 
gardzę niczym, co smakowite. Mam nowego kuchtę, Francuza. Powiadam ci, cała Rzeczpospolita 
może mi go pozazdrościć. Mam go z poręki Zubowa! Mistrz to na miarę universum! 
Powiem waści jedno zdarzenie. Przed samym wyjazdem z Grodna zajrzałem do kuchni przypilnować 
pasztetu z gęsich wątróbek, na co dostałem przepis z Petersburga. Patrzę, a mój 
Francuz rozpostarty w fotelu, flacha borgońskiego przed nim, książkę ma w ręku i płacze w 
77 



głos. Uważasz, co za tkliwość: płakał nad Manon Lescaut!. Znajdźże mi coś podobnego pomiędzy 
naszymi parzygnatami! 

– Nasz by wziął pięćdziesiąt bizunów za czytanie! – zaśmiał się drwiąco. 
Powstała sprzeczka, w której szambelan jął się żałośnie rozszerzać nad polskim barbarzyństwem 
i brakiem oświecenia, czym dotknięty Zaręba powiedział: 

– Jaki pan, taki kram. Oświecenie z nieba nie spadnie, trzeba je upowszechnić przez zakładanie 
szkół i zniesienie poddaństwa. I temu się właśnie szeroki ogół przeciwi. 
I ostro przymówił egoizmowi możnych i zaślepieniu. Szambelan z dziwną skwapliwością 
jął wygłaszać takie same opinie. 

– Wzniosłe maksymy bez uczynków to rzucanie piachem w oczy – przerwał mu szorstko. 
– Niechaj wyzdrowieję, a uwielbisz mnie waść za progresje! – upewniał, grożąc postąpieniem 
ze swoimi pejzanami wedle ludzkości i nakazu świętych praw natury. 
Rozgadywał się zahaczając go w różnych materiach i niczemu się nie przeciwiąc, byle jeno 
nie puścić od siebie, gdyż chorobliwie się bał zmierzchów w samotności. Więc chociaż słońce 
dopiero zachodziło, rozkazał pozasłaniać okna i zapalić światła, że kilkadziesiąt świec zapłonęło 
w komnacie 

– Istnością życia musi być światłość! Chciałbym się stać po śmierci płomieniem! 
I na ten tenor rozwodził się szeroko, aż w końcu zasnął w fotelu. 
Zaręba, rad z tej okoliczności, wyszedł pośpiesznie, wyrzekając się obaczenia Izy. Ale na 
rogu Długiej zawrócił nagle z powrotem i promenował się od cukierni Nestla do Prymasowskiego 
Pałacu na Senatorskiej, pilnie się przyglądając każdemu przejeżdżającemu powozowi. 

Mrok się rozpełzał, niebo po zachodzie wygasło i niby popielną płachtą obwijało miasto, w 
oknach błyskały światła, tu i owdzie zamigotała uliczna latarnia, kolebiąca się na sznurze, a 
on wciąż chodził wymierzonym, lękliwym krokiem nieśmiałego kochanka jak niegdyś za 
kadeckich czasów, kiedy przy nadarzonej okoliczności odprawował miłosne warty, by choć z 
dala napieścić oczy widokiem bogdanki. Przecież mógł mieć aż do syta widoku Izy, wolał 
jednak kryć się w cieniach nocy i puściwszy wodze imaginacji udręczać duszę nieokreślonymi 
zgoła nadziejami. Opadła go jakby tęskność kochania i w moc chwilową wzięła. Raczej 
więc wyśnionemu bóstwu chciał złożyć ofiarę uwielbień niźli Izie, własnemu pragnieniu i 
przebudzonym niespodzianie marzeniom. 

– Mogliby mnie brać za rozamorowanego żaka – myślał chwilami, rozglądając się trwożnie, 
lecz słodkich peregrynacji nie przestawał. 
Pod kościołem Kapucynów stał odwieczny krzyż, a przy nim tuliła się buda pokryta słomą 
i deskami, w której od wielu lat żebrał stary Marcin, znany całej Warszawie. Dziad był zgrzybiały, 
łysy, z brodą pożółkłą od starości, z daszkiem nad oczyma, pokręcony od chorób i starości 
jak wierzba, lecz pozostając w ścisłej konfidencji z księdzem Meierem, dawał baczenie 
na pałac Igelströma, gdzie między służbą miał swoich sprzymierzeńców. Znał go Zaręba z 
wielu cennych relacji, ale teraz ani nawet zauważył. 

– Ojciec Serafin chory! Leży u Kapucynów – posłyszał wreszcie jakiś szept. 
– Ojciec Serafin? Co powiadasz? Nie mógł pojąć i nie czekając odpowiedzi ruszył w swoją 
stronę. 
Stanął naprzeciw pałacu i patrzył w oświetlone okna i zajeżdżające powozy. Otwarła się 
złocona brama w kracie, oddzielającej pałacowy dziedziniec od ulicy, wystąpiły zbrojne straże 
dla honorowania prymasowskich gości, a na podjeździe jęły rozbłyskiwać pochodnie. 

I jakby stężał w słodkim wzruszeniu. Zbliżał się pojazd kasztelanowej, poprzedzany przez 
hajduka z pochodnią, mignęły mu w oczach zarysy obtulonych dam i biały habit dominikanina 
na przednim siedzeniu. 

Wszyscy się rozjechali, okna pałacu pogasły, brama się zawarła, straże powróciły do wartowniczej 
izby, a tylko dwóch gemejnów zostało przed kratami, chodząc wymierzonymi krokami, 
gdy jakby się budząc z zamroczenia, przypomniał sobie naraz słowa dziada i pobiegł do klasztoru. 

78 



W korytarzach leżała noc i drgały przygłuszone śpiewy litanii odprawianej w kościele; lamentujący 
chór dobywał się jakby z podziemi, wznosił nabrzmiały prośbą, opadał zwiędły w 
żałościach i odpływając w jakiejś dalekości, znaczył się smugą kadzielnych zapachów i łkań 
pogubionych w mrokach. 

W jakimś załomie korytarzów, pod czarnym krzyżem rozpiętym na ścianie, bielała w brzaskach 
oliwnej lampki naga czaszka rozmodlonego mnicha. Wyminął go na palcach i penetrując 
kolejno po pustych celach odszukał wreszcie Serafina. 

Mnich leżał w małej stancyjce na niskim tapczanie, odczytując swój brewiarz; koślawa 
łojówka, obsadzona w bryłce gliny na podłodze, dawała nieco żółtego światła. Nie mógł się 
unieść z osłabienia, lecz pomimo febry i gorączki witał go radośnie, z humorem opowiadając, 
jak musiał uciekać z Grodna przed szpiegunami. 

– Wpadli na moje tropy i tak już żarliwie wyciągali po mnie pazury, że musiałem się wynosić. 
Ale tutaj przespiecznie, kapucyni oddani sprawie. 
– Znasz ojciec Warszawę? – zasiadł przy nim na tapczanie. 
– Jak swoją kieszeń! Mam tu różne znajomości między pospólstwem. Przykryj mnie, 
waszmość, habitem: zimnem mnie trzęsie, że dziw mi zęby nie wylecą! – poskarżył się żałośnie 
i zmagając się z chorobą rozpytywał o wszelkie nowiny tyczące sprawy. 
– Czy tu kto wszedł? Boże, w głowie mi się troi – zaszeptał rozglądając się po pustej celi. 
– Jakieś głuche wieści o spisku już się rozpowszechniają między publiką... 
– Niepodobna! Czyżby kto wydał tajemnice? – wzburzył się taką możliwością. 
– -Mógł się tylko chełpliwie wypaplać i zawierzyć komu pod sekretem jak to u nas zwyczajnie. 
Za mną w Grodnie tropiły Boscampowe ogary, ktoś go w tym względzie pouczył. 
Król wie coś na pewno, a może Sievers jeszcze więcej, różne okoliczności utwierdzają mnie 
w podejrzeniach. Dziad spod kościoła już mi nazwał persony, wizytujące Igelströma w przebraniach 
i nocnych godzinach... 

– Żeby można wiedzieć, z czym przychodzą? Znaneż to osoby? 
– Zajmę się nimi serdecznie – zaszeptał szczękając zębami; febra nim trzęsła. 
– W tym względzie przydałby się ksiądz Meier: ma tu obszerne związki i znajomości. 
– Nie chcę motii z tym ludojadem – zaprotestował gniewnie. – Kto chce kogo bić, musi 
sam przy tym być – zakonkludował przysłowiem. – Estymuję jego miłość ojczyzny, ale to 
obmierzły ateista, gotowy szubienicami nawracać na swoją jakobińską wiarę... 
Nie stanął w jego obronie Zaręba, by nie rozdrażniać chorego, lecz zaczął szeptać o swojej 
podróży do Paryża. Nie wydało się to przedsięwzięcie fortunnym ojcu Serafinowi, nie wierzył 
w jego pomyślny skutek, uważając nawet za ciężki grzech szukanie pomocy u nieprzyjaciół 
Boga, jak wzgardliwie nazywał francuskich rewolucjonistów. A kiedy mu wyłożył Zaręba 
wszystkie korzyści takiego związku dla insurekcji, mnich mruknął posępnie jakby ostrzegająco: 


– Z fortuną tym ostrożniej, im się bardziej brata! Mam za mydlane dętki te obietnice francuskie! 
– oponował powstając na nich coraz namiętniej, ale nie było już czasu na spory: w 
korytarzu zaklekotały trepy mnichów powracających z kościoła i zbliżała się pora zamykania 
klasztoru. 
Dochodziła dziewiąta, gdy Zaręba znalazł się na Mostowej u Dziarkowskiego. Zajrzał 
przez zapocone szybki do długiej i mrocznej izby kafenhauzu, tak przy tym zadymionej, że 
nie rozeznawszy ani jednej twarzy, poszedł długą i ciemną sienią na podwórze, obstawione 
niskimi budowlami. Jakieś niskie drzwi otwarły się na pewien sposób zakołatania, ktoś ująwszy 
go za rękę sprowadzał po ciemnych, oślizgłych schodach w dół. 

– Musi pan porucznik zaczekać. 
Rozpoznał glos Baraniego Kożuszka, który go wprowadził do ogromnej piwnicy, obstawionej 
beczkami. Olejna lampka kopciła na środku, dając nikłe i rozpierzchłe blaski. Panowała 
głucha cichość, przejęta stęchlizną i waporami wina. 

79 



– Czy już wszyscy zebrani? 
Dziad tylko rozłożył ręce i zginął między beczkami, jakby się rozsypując w mrokach. 
Upłynęło sporo czasu, nim powrócił i zapaliwszy stoczek rzekł rozkazująco: 

– Proszę iść za mną. 
I powiódł go w jakieś ciasne i zabłocone przejście. Korytarz ciągnął się krętą linią, pełen 
niespodzianych zakamarków i występów; ze ścian zaropiałych ściekała wilgoć, miejscami 
trzeba się było zginać wpół, straszliwe fetory zapierały oddech, a głębokie wyboje czyhały na 
każdym kroku. 

– Dokąd prowadzą te przejścia? 
– Pod Prochownię, a może dalej - odparł otwierając przed nim niskie drzwi. 
Znalazł się w obszernym sklepie, podobnym do niskiej pieczary; na środku, przy okrągłym 
stole, siedział ksiądz Meier, Trębicki, Konopka i parę zamaskowanych osób. Żelazny pająk 
zwisający od sklepienia rozkrążał rudawe blaski świec, wydając rozognione twarze i oczy 
fosforycznie świecące w głębi czarnych masek. Przed Meierem leżała otwarta księga „praw 
człowieka”, polśniewał puginał i czaszka szczerzyła żółte, długie zęby. 

– Widzę, jako odprawujecie redutę – spytał Konopki wskazując oczyma maski. 
– Kiedyś będą ci wiadomi. To znaczne persony – dodał z naciskiem. 
Trębicki pisał coś tak spiesznie, aż pióro pryskało. 
Zebranie snadź odbywało się wedle jakiegoś rytu, gdyż po zajęciu miejsca przez Zarębę 
ksiądz Meier dotknął wskazującym palcem puginału i powiedział głośno: 

– Mówmy, bracia, w spokoju. 
Jakoż rozmowa, przerwana na chwilę, potoczyła się swobodnie, ale w żaden sposób Zaręba 
nie potrafił rozpoznać po głosach zamaskowanych osób. Rozprawiano o systemach francuskiej 
rewolucji, deklarując się być wyznawcami jej ducha i praktyk. Wszyscy się przy tym 
godzili na jedno, żeby insurekcja w Polsce wzięła pomyślny obrót, mim dać głowę, arystokratów 
i zdrajców wywieszać a ich majętności skonfiskować. Zasię by dzieło powstania 
uczynić trwałym, musi nastąpić w Rzeczypospolitej doskonała równość obywatelów, zburzenie 
wszelkich przesądów i życie zgodne z prawami natury. 

Z racji poruszanych materii deliberacje były namiętne; oczy rozbłyskiwały niby szpady 
bijące w tyranów, słowa nabierały wagi uderzenia toporów i jakby czad krwie wytoczonej z 
wrogów ludzkości przesycał powietrze. Aż ów mroczny i zionący stęchlizną sklep, w którym 
dyskutowano, zaczął przybierać postać świątyni, nieśmiertelnemu bóstwu wolności wzniesionej, 
gdzie wzmożone czucia i spłomienione wiarą serca składały ofiary najświętszych marzeń. 
Wierzyli bowiem całą swoją istnością, jako sama już wolność uczyni człowieka cnotliwym, a 
skoro odmienia się prawa i padną tyrani, wieczna szczęśliwość będzie udziałem nowej ludzkości. 
Królestwo Boże ziści się na ziemi. 

Tajnie sformowana sekcja „Obrońców Wolności” nie imponowała liczbą, lecz duchem 
prawdziwego jakobinizmu i determinacją na każdy azard w imię ojczyzny i wolności. Mieli 
się za zbór wiernych świętego, powszechnego kościoła rewolucji, za niezłomnych strażników 
praw człowieka i rycerzów wolności. Szczególniej Konopka, jako gorący apostoł uciśnionych, 
żywym głosem nędz i krzywd dawał obrazy niedoli milionów, oczekujących wyzwolenia, 
w czym mu sekundowała jedna z masek wzruszonym a zapalczywym głosem. 

– Kobieta! – pomyślał Zaręba łowiąc jej śliczne brzmienia, gdyż postaci obwiniętej w 
ciemną czaję i zatopionej w mrokach nie potrafił ogarnąć oczyma. Nie brał udziału w dyskursach, 
czując się dziwnie znużonym przygodami całego dnia. 
Pilnie jednak nasłuchiwał i nieraz miał na ustach cierpką uwagę, nie znosił bowiem pustych 
retoryczności, a nazbyt tkliwe, górne i odległe celom insurekcji wywody Konopki przyprowadzały 
go do zniecierpliwienia. Ale milczał nie pragnąc zażegać sporów i kontrowersji. 

Kiedy Trębicki skończył pisanie, ksiądz Meier zwrócił się do niego z przemową. 

80 



Sprawa była niezmiernej doniosłości, trzeba było zawieźć listy Chomentowskiemu do Paryża 
i jak najrychlej powrócić z odpowiedzią. Zaufanie sekcjonistów jego właśnie wybrało do 
tej czynności. Szło o przyśpieszenie uzyskania pomocy Francji, dawno już obiecywanej, a 
wciąż odwłóczonej. Rzecz całą kartowano w tajemnicy przed Wielką Radą i moderantami, 
spodziewając się, iż w razie pomyślnego skutku sekcja „Obrońców Wolności” weźmie rządy 
kraju i pokieruje insurekcją w myśl jakobińskich zasad i zgodnie z widokami francuskiej rewolucji. 


– Nic nas tedy nie złamie i wybije ostatnia godzina tyranom! – wołał Konopka. 
– I pochodnia prawdy i wolności zaświeci nad podłym egoizmem i przemocą. 
– Wolni z wolnymi, równi z równymi, oto iszczą się szczytne marzenia filozofów. 
Przerwał te głosy ksiądz Meier i całując Zarębę w policzek rzekł uroczyście: 
– Weź braterskie pocałowanie na drogę! 
Po nim całowali go drudzy i wtedy utwierdził się w podejrzeniach co do jednej z masek, 
uderzywszy się o jej strome piersi ukryte pod obszerną czują. 

– Kto to może być? – łamał sobie głowę wychodząc ze sklepu. 
Przed wyjściem na podwórze dopędził go zadyszany Konopka. 
– W domu Barssów musisz waszmość przyoblec się w inną skórę. 
– Chciałbym jeszcze zajrzeć na swoją kwaterę do zajazdu. 
– W Bramie Nowomiejskiej sporo się zawsze kręci gapiów, pójdźmy inną drogą. 
I powiódł go na Brzozową ciemną i straszliwie zaplugawioną, potem przemykali się 
omackiem jakimś przejściem pod domami, po stromych, oślizgłych schodach i wśród okropnych 
fetorów. Wydostali się na Krzywe Koło. 

– Co to za dama między zamaskowanymi? – spytał niespodzianie Zaręba. 
– Kawalerski parol, że nie wiem. Wprowadził ją Kapostas. 
– Zaciekła i w politycznych materiach wyćwiczona. Imaginowałem jejmość Barssową. 
– Nie ważyłyby się na takie azardy przeciwne jej płci. Kacper czuwał pod drzwiami kwatery, 
zaś ojciec Albin chrapał pod zielonym pawilonem tak mocno, że go nie rozbudziły światła 
ni rozmowy. Konopka odradzał zabierania w drogę nawet najbagatelniejszych drobiazgów. 
– W razie złej przygody najmniejsza rzecz może wydać. 
– Tom gotów – i zwrócił się do Kacpra: – Miej tu staranie o koniach, Maciusia też pilnuj, 
żeby się nie rozpił, a co poczta przyniesie, chowaj. Bądź zdrów! Za jaki miesiąc powrócę. 

Pożegnał się z nim jak z rodzonym i wyszedł spiesznie. 

U Barssów już na nich czekano. W małej stancji na tyłach siedziała pani w dezabilu i z 
głową okręconą szalem, śliczna i wielce zgorączkowana. Przy niej znajdował się Mr Volange 
pod postacią kupczyka, podróżujący po Polsce z modnymi towarami, członek paryskiego klopu 
jakobinów i może coś więcej. Za jego papierami miał wyjechać Zaręba, on zaś pozostawał 
na ten czas w domu Barssów w charakterze dyrektora do córek. Snadź smakował sobie w tej 
roli, bo wesół był jak szczygieł i strzelał niezbyt doborowymi konceptami. 

O świcie przebrany nie do poznania i zgoła przemieniony, wyjechał Zaręba ekstrapocztą 
na Wiedeń, Moguncję i Strasburg do Paryża. 

81 



VII 


Paryż tonął w jesiennej szarudze i w brudnych łachmanach mgieł. 

Listopadowy dzień podnosił się mroczny, posępny, zgnilizną przesiąknięty i beznadziejnie 
zadeszczony, bowiem od samego rana padał gęsty i uporczywy deszcz zasnuwając rozdrganą, 
szklistą przędzą wszystek świat, że miasto zdawało się być tylko majaczeniem, a szmery ulewy 
i bełkoty rzygających nieustannie rynien jedynie żywymi głosami wśród pustych, zabłoconych 
ulic i placów. 

Dopiero o samym południu rozjaśniło się nieco, deszcz ustawał, natomiast zrywała się 
szalona wichura, że chwilami prawdziwe grady dachówek, szyb i okiennic sypały się na ulice, 
drzewa z jękiem przyginały się do ziemi, a wzburzona Sekwana szumiała dziko, tłukąc rozsrożonymi 
falami o mosty i wybrzeża. Ale pomimo tak nieprzyjaznej aury pod sczerniałymi 
murami „Conciergerie” zbierało się coraz więcej pospólstwa. Zaledwie wybiła druga na niedalekim 
Hotel Dieux, a pełno już było na stromym wybrzeżu, pełno pod wysokimi ruderami 
na moście „zmiany”, i pełno pod samą bramą więzienia, strzeżonego przez znaczny oddział 
gwardii municypalnej. Wyczekiwali cierpliwie codziennego widowiska: wyprowadzania na 
śmierć „wrogów ludu”. Jakby wezbrane wody wypluły na swoje brzegi wszystkie szumowiny 
i zgrzęzy Paryża, tyle się tam roiło ohydnych postaci, twarzy okropnych, spojrzeń zbójeckich, 
łachmanów, nędzy i człowieczego plugastwa. Przemiękłe, brudne szmaty gazet, afiszów i 
świstków krążyły z rąk do rąk, czytano je głośno i namiętnie dyskutowano nad ewentami rewolucji. 
Niekiedy zrywała się jakaś ochrypła piosenka, to jadowity dowcip budził śmiechy 
zgrzytliwe albo padały namiętne oskarżenia przeciwko tyranom, że tłum kołysał się ze złowrogim 
pomrukiem przekleństw, a zaciśnięte pięście groziły miastu, groziły wszystkim zemstą 
i zagładą. 

Przy wstępie na most, pod olbrzymią rzeźbą Dawida, wyobrażającą pokonaną hydrę tyranii, 
tulił się kramik, osłonięty daszkiem, gdzie sprzedawano portrety głośnych osobistości, 
medale, broszury i przeróżne relikwie i oznaki rewolucji. 

– Kupujcie ojca ludu, Marata! – wykrzykiwał nieustannie chuderlawy człowieczek zabijając 
o ramiona skostniałe ręce. – Kupujcie sylwetkę Madame Coco! Kupujcie spowiedź Égalité! 
Kupujcie czapki wolności! Kupujcie pamiątkę Bastylii... 
Zaręba stojący obok z Chomentowskim zażądał miniaturowej Bastylii. 

– Tysiąc franków, obywatelu! Ze śladami krwi zdobywców tysiąc pięćset, asygnatami – 
dorzucił prędko. – Kupujcie puginały na tyranów! – wrzeszczał obwijając w papier sprzedaną 
Bastylię. – Kupujcie nową piosenkę obywatela Duranda!... 

– Na gilotynę! Śmierć zdrajcom ludu! – zerwał się wrzask w tłumach i zarazem siarczyste 
brawa witały wysoki, dwukołowy wózek zajeżdżający pod więzienie i powożony przez katowskiego 
pachoła w czerwonej czapce i skórzanej carmagnoli. 
– Hej, ministrancie, kiedyż się rozpocznie msza? 
– Czyś tylko dobrze wyostrzył brzytewkę! Czy aby się imie książęcego karku! 
– Niech tylko wyjrzy przez „narodową lunetę”, a kichnie w kosz jak i drudzy. 
– Tylko jeden „wózek sałaty” dają dzisiaj obywatelom! 
82 



Rwały się ze wszystkich stron głosy i całe morze głów zalało plac przed więzieniem, 

Właśnie otwarła się brama, oddział żandarmów wystąpił, rozbłysnęły szable. 

– Miejsca, obywatele! Msza się zaczyna! Miejsca celebransowi! 
W bramie ukazał się Sanson, kat paryski, okutany w szkarłatny płaszcz, a za nim jegokrólewska wysokość, książę Filip Orleański, przezywający się Filipem Égalité, wraz z Constardem, 
obaj byli arystokraci, obaj byli rewolucjoniści, byli deputowani, byli konwencjoniści 
– obaj za występek spiskowania przeciw narodowi francuskiemu i jednej, niepodzielnej 
rzeczpospolitej skazani na śmierć. Szli z rękami związanymi na plecach i już w śmiertelnych 
tualetach, bo włosy mieli krótko przystrzyżone, a kołnierze u koszul wycięte głęboko odsłaniały 
karki. Kat pomógł im wejść na wózek, że ukazali się wysoko, widni wszystkim oczom. 

– Śmierć arystokratom! Śmierć zdrajcom! – zerwał się huragan wrzasków, runęła skłębiona 
fala i tysiące drapieżnych rąk wyciągnęło się do skazańców, w porę jednak osłonił ich płot 
bagnetów i szabel; zatrzeszczały suche warkoty bębnów i pochód ruszył wśród nieustających 
krzyków na plac Rewolucji. 
Za mostem tłumy powiększały się gwałtownie, ze wszystkich bowiem uliczek niby ze 
skalnych rozpadlin buchały rozwrzeszczane potoki; otwierały się wszystkie okna, napełniały 
się balkony, włażono na daszki nad sklepami, wieszano się na drzewach i kratach, a ze 
wszystkich stron, ze wszystkich gardzieli leciały złorzeczenia i przekleństwa. Na placu de la 
Mégisserie stado kobiet podobnych do wiedźm, rozczochranych, w łachmanach, upitych nienawiścią 
i szaleństwem, zaczęło wyć Carmagnolę i tańczyć w obłąkanych podskokach dokoła 
wozu i sypać na skazańców garściami błota. Tłum się wzburzył jak morze, miotał, bił o kamienne 
ściany ulic, śpiewał i wszystką mocą odwiecznej nienawiści, niby lawą rozpaloną, 
uderzał w te głowy widne z daleka. 

Constard blady jak śmierć omdlewał z trwogi cisnąc się do boku kata i bełkocząc jakieśnieprzytomne słowa, lecz Filip Égalité siedział spokojnie jakby zastygły na kamień. Jego 
piękna, majestatyczna twarz dawała pozór doskonałej obojętności, tylko na pełnych, uczerwienionych 
wargach polśniewał szydliwy przyśmiech, a w ogromnych oczach, nieulękle patrzących 
w rozwścieczone tłumy, płonęła niezgłębiona wzgarda. Nawet nie zadrgała mu powieka 
pod straszliwą ulewą nieustających urągowisk i przekleństw. Nie raczył nawet zwracać 
uwagi na rozsrożone twarze, grożące pięście, plwania i błoto, jakim go obrzucano. Wszak 
doskonale znał ten lud paryski, którego wczoraj był jeszcze bożyszczem. Wszak jeszcze 
wczoraj karmił go swoim złotem, rewolucyjnymi maksymami i zaprawiał do wolności mordami. 
Wszak rękami tego molocha, zrozpaczonego uciskiem, zburzył tysiącletnią monarchię, 
a swego kuzyna, Ludwika XVI, poprowadził na szafot. Tam, gdzie teraz jedzie w takiej samej 
glorii powszechnej nienawiści; tam, gdzie po nim tylu jeszcze zawiodą innych! Zdawał się 
dumać i z tego tronu hańby przyglądał się wszystkiemu trupimi już oczyma – bez złudzeń, 
żalów i nadziei... 

– Co go wydało na gilotynę? – szepnął Zaręba. 
– Podłość złączona z chciwością panowania i krwiożerczość – odszepnął Chomentowski. 
Parli się tuż przy wózku, ramię w ramię z żandarmami. Chomentowski, czując się znużonym, 
chętnie byłby się wycofał z tłumów, lecz porwany tą rzeką, płynącą całą szerokością 
ulicy, nie mógł ani zamarzyć o wydostaniu się na stronę. Zaś Zaręba, mimo zdrożenia, przyjechał 
bowiem zaledwie przed południem, czuł się tak oszołomionym i porwanym, że za nic 
by nie ustąpił. Brał w siebie gniew ludu i jego niezbłaganie karzącą moc jak Sakrament. 
Głodny był i chciwy takich uniesień duszy i tej władczej potęgi nieprzeliczonych tysięcy. 
Jego tajone marzenia kształt przybierały widomy, iściły się w groźnym obrazie sądu i kary. 
Chwilami imaginował sobie, jako ta sprawa odbywa się w Warszawie, jako idzie za rydwanem 
zdrajców, prowadzonych pod miecz, a dokoła zjednoczone braterstwo wolność śpiewa i 
zwycięstwo swój tryumf odprawuje święty! Za jedno czuł się z tym tłumem, jego duszę miał 
w sobie, jego radością oddychał i jego dumą wolności szalał. 

83 



Ulicą Świętego Honoriusza, z racji ciasnoty i coraz większej ciżby, posuwano się noga za 
nogą i tak długo, że kiedy pochód wynurzył się na placu Rewolucji, dzień się już kończył i na 
zachodzie spod rudawych chmur rozlewały się jakby kałuże krwie żywej, a całe niebo nad 
wzgórzem Pól Elizejskich stanęło w czerwonych łunach zórz i pożogach. Ogromny zaś plac 
zatopiony w zmierzchach przybierał pozór jeziora modrawych, sennych wód, obrzeżonego 
pióropuszami drzew i białawymi majaczeniami posągów. W samym środku wykwitało wysoko 
straszliwe drzewo gilotyny niby okno, zawieszone nad mrokami i wywarte na nieskończoność. 
Posępny majestat grozy bił od niej budząc żywsze uderzenia serc, że tłumy milkły, twarze 
przyoblekała surowość i głuchy lęk ściskał gardziele. Osłabły wielce wiatr rozmiatał 
resztki wrzasków, a noc przysypywała popielnym mrokiem ciżby, głosy i namiętności, słyszeć 
się tylko dawały tysiączne kroki, turkoty wozu i dalekie jeszcze tętenty konnicy nadjeżdżającej 
gdzieś od Sekwany. 

W milczeniu otaczano szafot, wynoszący się nad głowami niby tron złowrogiej potęgi; 
wykwitnęły pochodnie, płomieniste krzaki szarpnęły się na wietrze rozsiewając krwawymi 
brzaskami; pogrzebowy kondukt ukazał się w kręgu świateł i natychmiast zamknęły się za 
nim kordony bagnetów. Po chwili na rusztowaniu pod gilotyną, której długie ostrze polśniewało 
tajemniczo spod belki poprzecznej, ukazali się skazańcy... 

Dobosze uderzyli w bębny, lodowaty dreszcz wstrząsnął tłumami, wszystkie oczy wparły 
się w obraz nadchodzącej śmierci. Słychać skrzypy rusztowania i trzeszczenie pochodni. Jakiś 
płacz zakwilił w śmiertelnej ciszy i jakiś przyduszony, obłąkany śmiech zatargał milczeniem.

Kat stanął przy gilotynie i ujął za sznur, pachoły ciągnęły ku niej Filipa Égalité, na chwilę 
mignęła jego twarz śmiertelnie blada. 

Bębny zawarczały głucho, urywanie, złowrogo; przyczajony nóż gilotyny zamigotał błyskawicą, 
uderzył i głowa księcia Filipa Orleańskiego spadła ciężko do kosza. Kat podniósł ją 
za włosy pokazując ludowi – była straszna, posiniała, buchająca krwią, wykrzywiona, z wysadzonymi 
oczyma. 

– Niech żyje rzeczpospolita! Śmierć tyranom! – zahuczał wstrząsający krzyk. 
Jakaś kapela zagrała Carmagnolę i wtedy jakby pękły wszystkie zapory i ocean naraz zaśpiewał 
swoją pieśń burzy, huraganów i zwycięstwa, taką mocą wybuchnęły tłumy. Dziki 
korowód zatoczył się pod szafotem w rozszalałym tańcu radości. W krwawych brzaskach 
pochodni migotały upiornie wirujące postacie, a lud śpiewał jednym ogromnym głosem 
szczęścia: 

Madame Veto avait promis 

De faire égorger tout Paris. 

Mais le coup a manqué, 

Gráce á nos canonniers! 

Dansons la Carmagnole, 

Vive le son! 

Vive le son! 

– Przejadły mi się te trupie testowania! – wzdrygnął się Chomentowski, a ująwszy Zarębę 
pod ramię zawrócił ku Tuileriom, połyskującym oświetlonymi oknami Konwentu. 
Zaręba nie protestował, ale szedł nieprzytomnie, odwracał się co chwila, nasłuchując oddalających 
się śpiewów, a w jakimś momencie przystanął, zaczerpnął powietrza i całą potęgą 
entuzjazmu zaśpiewał: 

84 



Amis, restons toujours unis, 

Ne craignons pas nos ennemis, 

S’ils viennent nous attaquer, 

Nous les ferons sauter. 

Dansons la Carmagnole, 

Vive le son! 

Vive le son! 

Jakby wojenną pobudką rozdzwonił się w przestrzeniach jego entuzjastyczny głos, że 
gdzieś w ciemnościach podnosiły się zachrypnięte wtórowania – jakieś straszne postacie wyrosły 
nagle, spływając zda się z mroków; podnosiły się z ziemi, wypełzały prawie spod nóg i 
otoczywszy go zwartą ciżbą pociągnęły pod Tuilerie, śpiewając i wrzeszcząc groźnie jakby 
prowadzone na zdobycie nowej Bastylii. Pod oświetlonymi oknami Konwentu zatańczyli 
Carmagnolę. 

– Chodźmy, czekają na nas! – prosił Chomentowski uprowadzając go z tłumu, który usiłował 
się wedrzeć na posiedzenie Konwentu. – Mamy ważniejsze sprawy w domu! – szeptał 
kierując się w stronę królewskiego mostu. – Nie zbraknie ci widowisk, nie obawiaj się o to. 
Pojutrze pójdą na szafot resztki brissotystów. Za parę dni „narodowa brzytewka” zgoli główkę 
ślicznej Egerii żyrondystów; Madame Rolland. Słynna Dubarry także oczekuje w depôt na 
swoją kolej... – cierpki miał głos i drwiący zarazem. 
Zaręba nie słuchał, zatopiony w rozważaniach i pełen jeszcze obrazów, dźwięków, i dogasających 
uniesień. 

Wybrzeże było puste. Sekwana polśniewając w ciemnościach toczyła się z groźnym bełkotem, 
wezbrane wody szarpały się w ciasnych brzegach, drzewa niby czarne warty pochylały 
się zasłuchane w nie milknący głos rzeki. Niebo błotnistym łachmanem wisiało nad miastem; 
wiatr był ustał, lecz deszcz zaczął znowu padać drobny i zimny. Tu i owdzie błyszczały 
złociste ćwieki świateł. Mijali jakieś pałace, patrzące powyrywanymi oknami, niby trupie 
oczodoły. Czasem zamajaczył jakiś cień ludzki i przepadał. Przed pałacem Mazarin natknęli 
się na ognisko, przy którym biwakowała gromada nędzarzów, kaleków i włóczęgów. Podniosły 
się na nich oczy śmiertelnego znękania i wiecznego głodu. Niekiedy spotykali uzbrojonych 
w piki sekcjonistów, maszerujących w stronę ratusza przy warkocie bębna i asyście pospólstwa. 


Skręcili nagle w miasto, w gmatwaninę ulic i zaułków, podobnych górskim szczelinom, 
tak samo wąskich, krętych i wysokich. Roiło się w nich od ludzi. Latarnie po rogach i światła 
okien wydobywały obrazy zwyczajnego biegu życia. Sklepy stały otworem. Rzucały się w 
oczy schludne wnętrza parterowych mieszkań i ludzie spokojnie zajęci codzienną pracą. Nawet 
ten jesienny dokuczliwy deszczyk nie psuł nikomu humorów, twarze jaśniały pogodą i 
wesołe uśmiechy i rozmowy rozlegały się na każdym kroku. Handlarze, pchając przed sobą 
wózki pod płóciennymi daszkami, okrzykiwali swoje towary. Gdzieś w niskiej, sklepionej 
izbie, czerwonej od ognia, pracowali kowale bijąc młotami, aż dygotała ziemia. Na opuszczonej 
barykadzie, sięgającej pierwszego piętra, z niemałym wrzaskiem zabawiały się dzieci. W 
jakimś szynku grzmiała muzyka i zapamiętale tańcowano. Gawrosze darły się wniebogłosy, 
zachwalając ostatnie zwycięstwa nad rojalistami w Wandei. To jakaś para, obejmując się 
czule, szła śpiewając miłosną piosenkę. Zajrzeli do jakiejś izby, gdzie przy świetle olejnej 
lampy brodata jejmość w białym kornecie i z ogromnym kotem u boku wróżyła z kart wielce 
strojnemu młodzieńcowi w kosmatym kapeluszu. Ociemniały żebrak prowadzony przez psa 
wygrywał na flecie pod oknami. W zagłębieniach murów żarzyły się kuchenki, a ostre zapachy 
tłuszczów przypalonych drażniły nozdrza. Niegdzie w oknach oświetlonych siedziały 
dziewczyny nawołując przechodniów. Dzwonki ludzi, sprzedających wodę, odzywały się w 

85 



różnych stronach niby sygnaturki. Na kwaterach sekcji, na jakie był podzielony Paryż, sekcjoniści 
grali w karty na bębnach, karabiny i piki stały pod ścianami, a warty śmiały się po 
kątach z dziewczętami. Pokasowane kościoły dawały schronienie bezdomnym; widać w nich 
było ogniska podsycane drzazgami rozbitych ołtarzów i sprzętów. 

– Jakbyśmy się naleźli o sto mil od teatru rewolucji! – dziwił się Zaręba. 
– Takim właśnie jest prawdziwy Paryż. Dziwny to naród: zwali monarchię, wytraci tyranów, 
przepędzi ze swoich granic najeźdźców, ogłosi światu nową wiarę ludzkości, a potem 
najspokojniej powraca do przerwanej pracy. Zaprawdę, dusza tego narodu pełna jest sprzeczności 
zgoła nie do pogodzenia. Bo jakże, jeszcze nie wymieciono do czysta odwiecznych zabobonów, 
a już stawiają świątynię nowemu – Rozumowi. Zrąbali Krzyż, a wydźwignęli na to 
miejsce gilotynę! Potargali kajdany Ludwików, a radzi zginają karki pod jarzmo ulicznych 
demagogów. Rozum mają na podziw bystry i wzniosły, a panuje nad nimi piękne słówko i 
prowadzi, gdzie zechce. Nie chcieli Boga, lecz gotowi Marata posadzić na jego majestacie. 
Uwielbią cię dzisiaj, a jutro wyśmieją a oplwanego poprowadzą na szafot. Nie mieści się to 
razem w moim polskim rozumieniu – otwierał głębie zaniepokojonego serca. 
– Ale ojczyzny wrogom nie wydadzą na łup – odpowiedział Zaręba chmurnie. 
– To prawda! W umiłowaniu ojczyzny są nieprześcignieni! – przyznał z westchnieniem. – 
Jesteśmy w domu, to moja rue de Bievre. 
Wzięli się na lewo w ciemny kanał obstawiony wysokimi ruderami, do którego nigdy nie 
zaglądało słońce i gdzie panował wieczny mrok, błoto nie wysychało, a szczury nawet w 
dzień biały żerowały po kupach śmiecia. Chomentowski mieszkał w narożnym domu od Sekwany, 
jak ul zapełnionym mieszkańcami. Sień dawała postać otchłani zionącej fetorami. Na 
piętra wiodły ceglane schody, podobne do gościńca pełnego wybojów. Tylko dzięki otwartym 
tu i owdzie drzwiom mieszkań można się było zorientować w zawiłych korytarzach i niespodzianych 
zakamarkach. Nędza wyzierała z każdego kąta tych kwater zapełnionych ludźmi. 

Z niemałym trudem dosięgli poddasza na szóstym piętrze. Szczególniej Zaręba wlókł się 
już ostatkami sił i na każdej kondygnacji musiał wypoczywać. 

W świetle olejnej lampki kwatera wydała się nad wyraz nędzna i tylko niezbędnym sprzętem 
zaopatrzona. Pod ścianą czerniał tapczan okryty burką, coś w rodzaju psiego legowiska, i 
podróżne tłumoki. Jedynym zbytkiem okazywał się ogromny stół, pełen książek i broszur, 
traktujących wojskowość i sposoby prowadzenia wojny ludowej oraz parę stołków, wyplatanych 
słomą. Brakowało nawet kominka, niski sufit przeciekał, połowa szybek była zaklejona 
papierem a ceglana podłoga klekotała pod stopami. 

– Już bym stu kroków nie zrobił więcej – jęknął Zaręba opadając na tapczan. – Dwa tygodnie 
przerzucali mną z bryki na brykę niby tłumokiem, że po prostu gnatów już nie czuję. Ze 
strachem myślę o powrocie do swego hoteliku! Powozu w tej okolicy nie dostanie? 
– Przed kafénhauzem Prokopa może się zdarzyć... 
– Nie ruszę się z miejsca! Pozwól mi się przespać choćby na podłodze! Bierz listy; miałem 
ci je doręczyć, oddaję. Spełniłem pierwszą część zadania. Gdzież to czekają na nas?
– Właśnie w Café Procope. Ósma dochodzi, muszą już być zebrani... 
– Zlituj się, nie potrafiłbym skleić dziesięciu słów! Indziej zdam obszerną relację o kraju. 
Już mi się mąci w głowie. Ale biwakujesz jakby na polu bitwy – szepnął tocząc sennymi 
oczyma. – Spartańska kwatera. 
– Każdy zbytek jest zbrodnią przeciw walczącej ludzkości – odparł surowo, stawiając 
przed nim na stołku flaszkę z winem i kawał chleba. – Przyjmij, co mam. Żołnierska porcja, i 
to z niemałym trudem wydarta innym, może głodniejszym. Nie śmiałbym sobie folgować, 
gdy cały naród cierpi głód i nędzę. – Za parę godzin powrócę! – zabrał listy i wyszedł. 
Zaręba, nie mogąc przełknąć chleba, który miał gorzkawy smak stężałego klajstru, wypił 
tylko wino i rzucił się na tapczan. 
Obudził go dopiero nazajutrz w samo południe Chomentowski. 

86 



– Spałeś jak zabity. Jakże się dzisiaj czujesz? 
– Jeszcze mi się kości rozłażą, ale od biedy mógłbym już powracać do Warszawy. 
– Gdybyś miał z czym. Niestety, ministerium zwłóczy z odpowiedzią z dnia na dzień i Bóg 
wie kiedy ją da, i jaką! Major Dulfus depce im po piętach i przynagla, już go za to przezywają 
polskim koszmarem. Teraz się okazuje, że upadek żyrondystów stał się dla nas nieobliczalną 
w skutkach klęską. Ci niefortunni federaliści mieli jednak szersze objęcie materii politycznych 
i rozumieli, jak niezmierne korzyści odniosłaby sprawa francuska i powszechnej wolności, 
posiłkowana wybuchem insurekcji w Polsce. Pojmuje ją w tym samym duchu i Desforgues, 
aktualny minister spraw zagranicznych, podtrzymywany przez oddanego nam Parandiera, 
cóż kiedy u góry zawiał nieprzychylny dla nas wiatr. Robespierre nam nie dowierza, intryguje 
tam ten nikczemny Mehee de la Touche i przedstawia nas za arystokratów i egoistów. 
– Cóż to za jegomość, że ma taki wpływ na Niepokalanego? 
– Sekretarz Komuny. Był w Polsce w początkach sejmu konstytucyjnego, kręcił się po 
kraju i węszył nie wiadomo na czyim jurgielcie. Potem był dyrektorem dzieci u kogoś na 
Wołyniu i przyłapany na amorach z córką domu, wziął sromotne baty od ojca. No i masz źródło 
jego nienawiści do Polski. 
– Nie widzę związku z racjami polityki, wszak o nich decyduje Konwent. 
– Tak się to widzi z daleka, bo w istocie Konwent drży przed Komitetem Ocalenia, zaś 
Komitet słucha tylko Komuny, Komunie rozkazuje klub jakobinów, jakobinom – Henriot ze 
swoimi uzbrojonymi sekcjami, a wszystkiego panem życia i śmierci Robespierre! St. Just, 
Couthon i gilotyna to tylko jego cienie, w których czai się chaos, trwoga i nikczemność! 
– Nie widzę szczytu tej piramidy – nie widzę Dantona! 
– Ożenił się, zażywa szczęścia i już go uważają podejrzanym... 
– Danton! Bóg rewolucji, jej stwórca, podejrzany! Krotochwilę mi powiadasz... 
– Może, ale nie zadziwię się, jeśli którego dnia ten śliczny St. Just oskarży go o zdradę, 
Konwent posłusznie zadekretuje i wyda Fouqier-Tinville’owi, a Sanson zrobi mu narodową 
fryzurę! 
– Rewolucja jak lew rozdziera nawet własne potomstwo – wzdrygnął się bezwiednie. 
– A lud cierpi, jak cierpiał! I nie przybędzie z tych egzekucyj nieustających chleba głodnym 
– wydobył naraz twardy, nieubłagany głos i uderzył zawzięcie. – Ale niech giną zdrajcy, 
niech giną chłeptacze krwi ludu, co po jego trupach sięgają po władzę i podwaliny nowych 
tyranii zakładają. Niech przepadają. 
– Czegóż ty żądasz mieć w republice? 
– Żądam republiki równych, wolnych i szczęśliwych. Nie ma się nikt wynosić nad współobywateli! 
Nie ma nie panować nad cnotliwość, równość i ludzkość! 
– Zaiste któż się nie modli do takiej Arkadii... 
Chomentowski zastukał w podłogę i natychmiast zjawiła się śliczna dziewczyna w białym 
kornecie, niosąca parujący kawał jakiegoś mięsa. 

– Ale nie znałem cię takim – szepnął po wyjściu dziewczyny. 
– Któż przewidzi jutro? Zabieraj się do śniadania, bo stygnie. 
– Czy nie zaszczeka? – śmiał się dotykając mięsa widelcem. 
– Prędzej by zarżał! – odparł wesoło, zabierając się do wczorajszego chleba i popijając go 
kawą.– Post mi właśnie dzisiaj wypada—rzekł spiesznie. 
– Toś i praktyk katolickich obserwant! – zdumiał się tą nową niespodzianką. 
– Przyzwyczajenie z czasów dzieciństwa – uśmiechnął się bagatelizująco. 
– I wziąłeś na siebie postać prawego sankiuloty! – zdziwił się widząc go nieledwie w 
łachmanach i z posępną, zmizerowaną twarzą głodomora. 
– Gdzie czuwa gilotyna, nieprzespiecznie zarabiać sobie na wyróżnianie... 
– Z tego konkluduję, jako paryska aura ci nie sprzyja – indagował uparcie. 
87 



– Mniejsza o mnie. Mów o kraju, winieneś mi relację. Opowiedział więc, co mu było wiadome 
w materiach de publicis, a szczególniej o robotach sprzysiężenia i zamysłach „Obrońców 
Wolności”. 
– Uwielbiam zamierzenia sekcji, list, któryś przywiózł, traktuje o tym obszernie, ale czy 
nasza liczba pozwoli nam sięgnąć po skutek, o jakim imaginujemy? 
– Trzeba się ważyć nie bacząc na liczbę. Wiara w słuszność i zapał broń to pewniejsza od 
karabinów i snadniej wydziera fortunie zwycięstwo! 
– Potwierdzają to walki francuskich republikanów z koalicją tyranów. Ale czy szlachta nie 
przerazi się naszymi maksymami? Zali w obronie swoich przywilejów nie przywołają na pomoc 
wrogów, jak to zrobili we Francji rojaliści? Co uczynił Szczęsny Potocki w imię obrażonych 
ambicji, mogą również uczynić podli egoiści w imię swoich mniemanych praw! To 
mnie gryzie! 
– Miarkuję, jako sekcja dopiero po wybuchu insurekcji może odsłonić swoje cele. Aktualnie 
musimy czuwać w cieniu tajemnicy, wyczekując okoliczności. 
– Tak nakazuje przewidujący rozsądek, a tymczasem Francuzi, nie widząc nikogo prócz 
naszych moderantów i krzykaczów w rodzaju Turskiego, podejrzewają nas o arystokratyzm. 
To jest szkopuł, o jaki rozbijają się nasze zabiegi. Wręcz mi to wypominał St. Just. I to rozszerza 
ten Mehée. 
– Jakżeż zaradzić, sprawa przecież najważniejsza! 
– Plącze się tu zamysł, nieobcy już i Desforguesowi, żeby wystąpić gromadnie przed 
Konwentem i zdeklarowawszy publicznie zasady naszej rewolucji zażądać od Francji pomocy 
w imię wspólnej walki z tyranami! 
– To by związało naszą sprawę ze sprawą powszechnej walki o wolność! Myśl przednia i 
godna uwielbienia, jeno uskutecznić by ją przed samym wybuchem, inaczej rozgłoszą się 
przed czasem nasze zamierzenia, damy sobie zajrzeć w karty... 
– Turski już o tym poszeptuje po kafenhauzach. Na szczęście obce mu są roboty sprzysiężenia, 
bo rad by się znowu popisywał przed Zgromadzeniem Narodowym. 
– Właśnie z racji jego zeszłorocznej mowy przed Konwentem mają go w kraju za opatrznościowego 
męża, o wielkich wpływach i znaczeniu we Francji... 
– Samochwał to jeno, sejmikowy pyskacz i krętacz. Ma tu niejaki posłuch po klopach, bo 
wystawia się reprezentantem Polski, chociaż mu nikt tego mandatu nie dawał. Dla naiwnych 
pokazuje się być nieprzejednanym jakobinem, a po cichu znosi się z królem i targowiczanami. 
Wszędzie prze się do przodownictwa i głosu, ma nawet za sobą większość naszych otumanionych 
egzulów. 
– Więc z najprzeróżniejszych względów pozostają tylko partykularne zabiegi... 
– I na nich zawał i przeszkód co niemiara. Nawet w Konwencie dają się uczuwać wpływy 
Prus i Semiramidy! Nie dziwuj się, złoto umie skruszyć najtwardsze sumienia. Nasi alianci 
rozumieją, że niech te dwie republiki pójdą ramię w ramię, to wszystkie narody Europy powstaną 
na głos wolności. 
– Tym żarliwiej powinni nam pomagać Francuzi; wszak muszą rozumieć, jakie niezmierne 
korzyści osiągają z naszego powstania: linia Renu wolna i król pruski wzięty we dwa ognie. 
Ślepy by przejrzał. 
– Rozumieją, ale w takim chaosie zmian i w rozognieniu namiętności każdy przede 
wszystkim myśli o zachowaniu własnej głowy na karku... Nie wiadomo już, z kim traktować, 
kogo oszczędzi szafot... 
– Skoro Danton w podejrzeniu, to już nie wiem, kto się ostoi przed burzą. 
– Aktualnie jeszcze Robespierre rozkazuje gilotynie. Barras obiecał mi wyjednać u niego 
posłuchanie. Przybierzemy majora Dulfusa i samotrzeć spróbujemy Niepokalanego przekonać 
do naszych widoków. Couthon z nim za jedno, tylko nie wiadomo, na jaką stronę przeważy ta 
niezbłagana brzytwa St. Just. 
88 



– Kiedy spodziewasz się mieć spotkanie? 
– Lada dzień, trzeba być przysposobionym w każdym momencie. Pilnuj się, aby cię rodacy 
nie wyłuskali ze sekretu. Całą gromadą wysiadują wieczorami w Café Procope. Ja mam swoje 
miejsce w Régence. Znajdziesz mnie zawsze między piątą a siódmą. Karty swobodnego wejścia 
do Konwentu, Komuny i klopów wystara ci się major. Ma wszędzie przyjaciół. Jedno 
jeszcze: masz aby pieniądze? Bo między nami srogi niedostatek, ciężko byłoby cię wspomóc, 
zwłaszcza że twój pobyt w Paryżu może się przeciągnąć do paru tygodni. 
Uspokoił go w tym względzie, próbując nawet podzielić się z nim swoją kieską. 

– Nic mi nie potrzeba, dziękuję, ale większość naszych w ostatniej nędzy... 
– Więc bierz, co uważasz, ode mnie, i rozdaj. 
—Rzucali ojczyznę w nadziei rychłego powrotu, a tu już rok upłynął od czasu wojny z Rosją; 
kto miał jaki zapasik, dawno wyczerpał, a związki z krajem niezmiernie utrudnione; 
szczególniej teraz po bankructwach naszych bankierów nawet najbogatsi utracili kredyt, że 
już wszystkim w oczy zajrzała bieda. Niemała to przyczyna swarów i kłótni, żrą się między 
sobą z rozpaczy i tęsknoty. Paru zaciągnęło się do wojska i walczy za Francję, ale większość 
rozumie, co powinna własnej ojczyźnie, i wyczekuje insurekcji jak zbawienia. Są, którzy zdychają 
z głodu, ale pieniędzy przeznaczonych na powrót nie tkną jak świętości. Którzy stanęli 
do najcięższej pracy zbywszy się przesądów, ale zapracować w Paryżu niepodobna. Dziesiątki 
tysięcy Paryżan błąka się bez pracy i pożywienia, cała Francja cierpi nędzę. Ostatnie lato 
znowu przyniosło same klęski, bo czego nie wypaliło słońce, stratowała wojna i zniszczyły 
pożary. Nawet żołnierze poszli na pół racji. Stan powszechnego wyniszczenia okazuje się być 
z dnia na dzień okropniejszym. Kraj od lat w zamieszkach i wojnach. Wojna w Wandei, wojna 
po miastach, wojna w prowincjach i wojna ze skonfederowanymi potencjami na wszystkich 
granicach lądowych i morskich. Nieurodzaje, głody, spiski księży, zdrady arystokratów, 
knowania moderantów, fałszywe asygnaty, Angielczykowie, cesarscy, król pruski, Hiszpanie 
– oto hydry szarpiące, oto stado wściekłych wilków, które zwaliło się na Francję, a Republika, 
chociaż w łachmanach, prawie naga, słaniająca się z głodu, ociekła krwią ran niezliczonych, 
wzgardą tyranów oplwana, przez oświeconą powszechność zdradzona i po kościołach 
wyklinana, spręża się niby lew i walczy, broni się, odbija ciosy, wzmaga się w bohatyrstwie i 
dobywając sił coraz potężniejszych, kalwaryjską drogą niewypowiedzianych ofiar prowadzi 
ludzkość do nieśmiertelnej wolności. 

– Otucha to dla nas i przykład. Że im starczy mocy na takie wysiłki? 
– Mają wiarę w słuszność swoich zasad. 
– Takiej pasji muszą ulegnąć nawet przeciwne losy! 
– Żeby to wiedzieć, co nam przyniesie fortuna! – westchnął. 
– To, co jej poradzimy wydrzeć – dokończył Zaręba głosem pewności. 
Wyszli nad Sekwanę. Dzień był pogodny, jeno nieco przymglony i wilgotnym zimnem 
przejęty. Na wybrzeżu od Notre Dame aż do Świętego Michała roiło się od ludzi, panował 
niby jarmark, tyle tam stało kramów i bud z książkami i najrozmaitszą starzyzną. Miejscami 
na rozpostartych płachtach stożyły się rzeczy pościągane ze zrabowanych kościołów i pałaców. 
Całe góry bezcennych gobelinów, obić, złoconych sprzętów, zwierciadeł i strojów barw 
najcudniejszych. Gdzie wprost na ziemi w błocie walały się porcelany, brązy i kryształy pospólnie 
z kuchenną cyną i glinianymi garnkami. Sprzedawano również kokardy i szarfy republikańskie, 
czapki wolności, pończochy i saboty, karabiny z gotowymi nabojami, czerwone 
carmagnole i szarpie, które na oczach publiki wyparskiwały młode dziewczęta. I wszystko 
zbywano za bardzo pomierną cenę, za byle grosz. 

Więc też dla zwrócenia uwagi jeden z handlarzów, przybrany w pozłocistą kapę i biskupią 
infułę, bił w ogromny bęben, a w przestankach przedartym głosem zachwalał swoje towary; 
drugi, wielce oberwany, ale w białej peruce i przepasany błękitną wstęgą Orderu Św. Ducha, 
zapamiętale trąbił; trzeci walił kijem co sił w miedziany rondel, zasię insi, czym jeno mogli, 

89 



przyczyniali się do przywabiania kupującej publiczności. Pospólstwo wałęsające się między 
kramami również zabawiało się na swój sposób, że niekiedy wybuchał generalny śmiech i 
takie wrzaski, przy których groźne bełkoty wezbranej Sekwany zdawały się miłym szeptem. 

Niemała zwłaszcza uciecha panowała przy czerwonym wozie szarlatana, który wystrojony 
w powłóczystą togę i beret na konopiastej peruce, zalecał krzykliwie cudowne eliksiry na 
wszystkie dolegliwości, rwał zęby i golił obywatelów, a w antraktach pisał billets doux i 
udzielał sekretnych rad bezdzietnym mężatkom. 

Nie zbrakło też ulicznych śpiewaków ni sztukmistrzów wzbudzających podziw połykaniem 
ognia i chodzeniem z głową między własnymi kolanami. Żebracy, wystrojeni w najosobliwsze 
rany i kalectwa, natarczywie dopominali się jałmużny. Ale wśród rozkrzyczanych 
tłumów dojrzał tu i owdzie ludzi, wertujących szpargały, pozwalane na kupy, lub odprawujących 
nieme medytacje przed obrazami. 

Chomentowski szperał niestrudzenie po kramach bukinistów, aż natrafiwszy na pisma w 
umiłowanej materii zapomniał o całym świecie i nawet nie zauważył zniknięcia towarzysza. 

Zaręba kwaterował na przedmieściu St. Honoré, W hoteliku Pod Doskonałym Sankiulotą, 
wyobrażonym w postaci srogiego męża w czerwonej czapce i z piką, na której zatknięta głowa 
ociekała krwią, zaś nadpis głosił śmierć tyranom. 

Hotelik miał na dole kawiarnię licznie odwiedzaną, gdzie gromadzili się najkrwawsi terroryści 
z całego przedmieścia i zbrojne sekcje jakobinów, zawsze gotowe do wystąpienia w 
obronie wolności. W niskich, niezbyt obszernych stancjach, słabo oświetlonych, panował 
wieczny mrok, zaduch wina i wrzało od rana do późnej nocy. W pierwszej izbie od ulicy, nieco 
większej i widniejszej, siedziała za ladą chuda jejmość w okularach, z rudym kotem na 
łonie, zajęta robieniem pończochy i dozorem córek usługujących gościom. 

Kiedy wszedł Zaręba, kawiarnia była już pełna ludzi, gwarów i tytuniowego dymu. Przysiadł 
gdzieś pod ścianą i zażądał jedzenia, lecz nim mu przynieśli, wypłynął z kuchennych 
czeluści sam patron, imć Filip, przechrzczony rewolucyjną wodą na Brutusa, człeczyna miernej 
postawy, ale bystrych oczu i rezolutnej twarzy. Persona to była znaczna na przedmieściu i 
wpływami sięgała aż do Komuny i dla wielu groźna. Wyznawał bowiem najkrwawsze zasady 
i mieniąc się prawdziwym filantropem i przyjacielem ludzkości, sporo już arystokratów i 
zdrajców ludu wysłał na szafot. Pozostawał kiedyś w przyjaźni z Łazowskim, jednym z głośnych 
przywódców rewolucyjnego motłochu, i miał związki z Polakami. Sam Robespierre się 
z nim liczył, a Couthon często odwiedzał. To były racje, dla których Chomentowski zakwaterował 
u niego Zarębę, że znalazł się jakby na samym dnie rewolucyjnego kotła. 

Słuchał pilnie, usiłując zachwycić rewolucyjnych nowin, ale traktowano jeno partykularne 
sprawy przeplatając je pieprzną anegdotą i grą w domino. Trzask przewracanych kostek raz 
po raz grochotał wśród gwarów, szczęku farfurów i szkieł. Cztery fertyczne dziewczyny, córki 
domu, jednakie wzrostem, strojem, urodą i jakby wiekiem, kręciły się między licznymi 
stołami roznosząc trunki, wdzięczne uśmiechy, a gdzieniegdzie i rubaszne szturchańce dla 
zbyt natarczywych przyjaciół. W kawiarni stawało się coraz dymniej, gwarniej i ciemniej. 
Wieczór się robił i co chwila trzaskały wejściowe drzwi. Zjawiały się jakieś tajemnicze persony, 
zakutane w obszerne płaszcze, z kapeluszami nasuniętymi na oczy i poszeptawszy z 
patronem znikały w dalszych izdebkach. Wchodziły lękliwie pary przygodnych kochanków i 
po cichych targach z jejmością robiącą pończochę, któraś z córek brała klucz z czarnej, ponumerowanej 
tablicy, mosiężny świecznik z zapaloną łojówką i wyprowadzała ich na piętro. 
Nie zwracało to niczyjej uwagi. Niekiedy wpadał z krzykiem gavroche z najnowszymi edycjami 
gazet lub uliczni handlarze. 

Zaręba, nudząc się samotnymi penetracjami, spróbował nawiązać dyskurs z sąsiadami, 
zbywano go jednak półsłówkami, niechętnie. Zbytnio się bowiem wyróżniał z tłumu sankiulotów 
swoją postacią, cerą i manierami, że nikt się nie przysiadał do jego stolika, z wielu stron 
leciały nieprzyjazne spojrzenia i rozpytywano patrona, wskazując na niego bez ceremonii. 

90 



– Wzbudzasz, obywatelu, ciekawość! – szepnęła jedna z córek zaglądając mu w oczy z 
bardzo bliska. Przytrzymał jej rączkę i spytał: 
– I czymże to, moja śliczna? 
Nie pierzchnęła płochliwie od niego. 
– Bo patrzysz na przebranego diuka! – spłonęła, lecz dając folgę ciekawości, natarczywie 
indagowała o kraj, z jakiego pochodził. – Przyjechałeś z daleka, nieprawdaż? 
– Z końca świata! Zajrzyj mi w oczy, a zobaczysz – śmiał się i nie szczędząc dwornych 
komplementów i ognistych spojrzeń nie puszczał od siebie. Rada je przyjmowała. 
– Mimi! – zawołał ktoś ostrym tonem. 
Porwała się wylękniona. 
Patrzył na nią z upodobaniem, tak mu się zdała śliczną. Biały czepeczek wydawał jej śniadą 
twarz, czarne oczy i wargi podobne pąkowi róży. Miała czerwony bawecik, krótką sukienkę 
w zielone paski, białe pończochy i płytkie, czarne pantofelki. Muślinowa chustka, skrzyżowana 
na piersiach, odsłaniała głęboko szyję i omszony karczek. 

– Obywatel mieszka pod numerem 13, na facjacie? – zagadnęła przybiegając po chwili. 
– Wiem tylko, że wysoko, pod niebem. Cóż to za lis przygląda się nam tak natarczywie? – 
wskazał oczyma figurę w czerwonej czapce, spod której sypały się rude kosmyki na trójkątną, 
dziobatą twarz. Siedział niedaleko z nasrożoną miną. 

– To Fort, pisarz Komuny. Strzeż się go, obywatelu – szepnęła ledwie dosłyszalnie. 
– Musi być zazdrosny o ciebie! Traktuje mnie oczyma jak psa... 
– On strasznie nienawidzi arystokratów – ostrzegała patrząc w inną stronę. 
– A ja właśnie jestem królem amerykańskim! – żartował rozbawiony. 
– Ale co najmniej musisz być wicehrabią! – dowodziła z uporem. – Widziałam jednego na 
szafocie: był do ciebie podobny, obywatelu, jak dwie krople. 
– I Fort przypomina lisa, chociaż po przyjrzeniu wydaje się raczej cętkowaną małpą. 
Dziewczyna coś nagle posmutniała. 
– I długo będziesz mieszkał u nas, obywatelu? – pytała z natarczywością. 
– Póki nie wytracą wszystkich arystokratów. Uśmiechnęła się i odbiegła. Fruwała jakiś 
czas po stancji niby motyl, okrążając z dala Forta, lecz w końcu przysiadła przy nim i coś mu 
szeptała do ucha, trwożnie spoglądając na Zarębę. 
Poruszył się niespokojnie, bo oczy rudego penetrowały po nim jakby rozsrożone psy wyczekujące 
sposobnej pory. 

– To jeden z angielskiej psiarni Pitta! – rzucił wyzywającym głosem. 
Znaczyło, jako publicznie wskazywał go za szpieguna. Opanował się jednak i aby uniknąć 
burdy, musiał tę obelgę puścić płazem. Podniósł się więc do wyjścia. 

– Muscadin! – zawołał znowu Fort szczerząc do niego żółte kły. 
– Kto pragnie posmakować mojej pięści, niech jeszcze raz mnie tak nazwie! – rzucił wzburzony. 
Zaczepka była nazbyt brutalna, obelżywa i zwracająca uwagę. 

– Muscadin! – wyrecytował z wolna rudy, unosząc długą postać z ławy. 
Kawiarnia nagle oniemiała, wszystkie oczy zawisły w oczekiwaniach. 
– Kłamiesz! – krzyknął rozwścieczony. 
Jednym susem go dopadł, uderzył w twarz, wyrwał zza stołu i jak szczeniaka wyrzucił za 
drzwi na ulicę. 

– Obywatele! – zwrócił się do socjety – nazwał mnie hańbiącym przezwiskiem wrogów 
ludu. Byłem przymuszony wziąć sobie sprawiedliwość, przepraszam! – stanął zdeterminowany 
na najgorsze, ale kawiarnia wybuchnęła rzęsistymi, przyjaznymi oklaskami. 
– Niech żyje rzeczpospolita! – ryknął wszystką radością i skłoniwszy się kompanii ruszył 
ku drzwiom. 
91 



Dopędził go patron, pochwycił wpół i usadowiwszy między swymi przyjacioły rzekł donośnie 
zwracając się do wszystkich: 

– To przyjaciel Łazowskiego. Obywatelu Couthonie, właśnie ten, o którego przyjeździe ci 
wspominałem. 
Szkaradna jakby zrobaczywiała twarz, otoczona pozlepianymi kosmykami włosów, podniosła 
się znad domina, szczerbaty uśmiech zajaśniał na bladych, zaciśniętych wargach i sucha, 
zimna dłoń wyciągnęła się przyjaźnie. 

Zaręba uścisnął ją z trwożną radością: wszak to był jeden z rządców Francji, zaufany Robespierre’a 
i przyjaciel St. Justa. Błogosławił więc fortunną okoliczność i ochłonąwszy ze 
zdumienia zdeklarował pompatycznie: 

– Imię twoje, obywatelu, jest postrachem tyranów i sztandarem nadziei ludzkości walczącej 
o wolność. 
Stalowe, okrutne oczy spoczęły na nim życzliwie i chropawy głos powiedział: 

– Tęgą nauczkę dałeś temu łobuzowi, obywatelu... jakże to? 
Podane sobie nazwisko zaledwie tknął wargami, a skończywszy partię domina jął się ciężko 
podnosić: miał nogę złamaną w kolanie i krzywą. Kilkadziesiąt rąk czujnych i wiernych 
pomagało mu przy ceremonii ubierania. Oddział zbrojnych sankiulotów stanął przy drzwiach, 
aby go odprowadzić do domu. Nie chciał ostentacji, a odprawiwszy ich królewskim gestem, 
rzekł do Zaręby: 

– Odprowadzisz mnie, obywatelu. 
Była to niesłychana łaska i wyróżnienie. Patron jednak zaprotestował obawiając się w drodze 
jakowej przygody. 

– Rojalistowskie psy i agenci Pitta nie zawahaliby się podnieść ręki na świętą osobę reprezentanta 
ludu! Aż straszno pomyśleć o tym! 
– Kto by się ważył, śmierci nie ujdzie! – wystąpił Zaręba kładąc dłoń na rękojeści. 
Ale mimo tego patron rozkazał sekcjonistom czuwać nad jego bezpieczeństwem. 
Couthon uwiesił się ramienia Zaręby i wyszli żegnani pokłonami. 
– Zaprowadzisz mnie do Robespierre’a, to niedaleko... Wieczór był ciemny, ulica St Honore 
słabo oświetlona i srodze błotna, kawiarnie pełne i pełno ludzi kręciło się w różne strony i 
stało pod sklepami. 
Couthon, naciągnąwszy kapelusz głęboko na oczy, żeby go nie poznano, rzucił krótkie, zadyszane 
pytania względem zamierzonej w Polsce insurekcji. Snadź pouczony przez Chomentowskiego, 
zdradzał nawet sporą eksperiencję w tym przedmiocie, relacji słuchał z uwagą, 
lecz na żadne pytanie nie odpowiedział. Dopiero przed niskim, parterowym domkiem 
stolarza Dupleya, gdzie zamieszkiwał Robespierre, dotknął jednej z poruszonych materii. 

– Szukacie pieniędzy na rewolucję, jakby ich brakowało w kasach waszych arystokratów. 
– Musimy pierwej zdobyć prawo konfiskaty. 
– Trzeba je sobie uchwalić, cóż łatwiejszego! 
– Jesteśmy zdeterminowani na wszystkie praktyki, jakimi wielki naród francuski zwalczył 
tyranów i utrwalił rzeczpospolitą – deklarował się ogniście. 
– Jesteś szlachcicem, obywatelu? – zagadnął niespodzianie. 
– Podeptałem przesądy urodzenia, jestem żołnierzem i służę wolności, a święte prawa 
człowieka przyjąłem za pierwszą maksymę życia. 
– Wielu się tym wyłgnie od brzytewki, ale narodu nie oszukają – zatrząsł się od skrytego 
śmiechu, pociągając go do niskiej i długiej sieni. 
Przez oszklone drzwi widniało jakieś mieszkanie, w którym stara kobieta przy świetle nikłej 
świeczki coś szyła. Była to kwatera właściciela domku, zaś Robespierre zajmował na 
facjacie dwa pomierne pokoje. Poszli stromymi schodami na pięterko. Obok wąskich drzwi 

92 



czek kopciła olejna lampka, pod nią czuwał człowiek ślepo oddany dyktatorowi, Wawrzyniec 
Basse; nocami warował pod jego drzwiami niby pies najwierniejszy, a we dnie włóczył 
się za nim nieodstępnym cieniem. 

– Miłość i braterstwo! – pozdrawiał wyciągając rękę do Couthona. 
– Poczekaj na mnie, obywatelu! – rozkazał Couthon wchodząc do stancji. 
Przez uchylone drzwi mignęła jakaś szczupła postać i przepadła. Zaręba, wsparty o balustradę 
schodów, rozważał szczególne ewenty spotkania, mniemając wyciągnąć z nich pomyślny 
obrót zamierzeń. Niekiedy rozglądał się ciekawie i za każdym razem spotykał podejrzliwe 
spojrzenia Basse’a: chłop był ogromny, z ponurą, zdziczałą twarzą, pistoletami za 
pasem i szablą przy boku. Mierzyli się oczyma jakby błyskiem skrzyżowanych w ciemności 
szpad. 

– Srogi Cerberus! – pomyślał i zrobiło mu się nijako z racji wystawania pod drzwiami na 
równi z hajdukiem, za jakiego uważał Basse’a. 
Drzwi się naraz otwarły, ukazała się w progu młoda dziewczyna z tacą, pełną stołowego 
sprzętu, odwracając twarz za siebie. 

– Pójdę na posiedzenie Konwentu! – mówił jakiś uprzejmy głos. 
– Powiem ojcu, żeby ci towarzyszył, obywatelu! 
– Ja czuwam przy obywatelu-reprezentancie! – zawarczał Basse dźwigając się z ławy. 
Dziewczyna zeszła na schody, pozostawiając drzwi wywarte na rozcież. Buchało z nich 
ciepło i szeroki pas światła. Zaręba odsunął się nieco w cień. Jakiś człowiek chuderlawy i 
miernego wzrostu chodził z wolna po stancji. Był w niebieskim fraku, żółtawych nankinach, 
białych pończochach i pantoflach ze srebrnymi klamrami. Głowa utrefiona i obficie przypudrowana, 
twarz blada i pospolita, czoło pofałdowane, niezbyt foremny nos i wąskie usta, dawały 
mu na pierwszy rzut oka pozór jakowegoś pisarczyka trybunału. 

– Kto to jest? – spytał nie dając wiary własnym przypuszczeniom. 
– Obywatel-reprezentant, Robespierre – usłyszał warczącą odpowiedź. 
Nogi się pod nim ugięły i serce na chwilę zamarło. Więc to był on! Robespierre, dyktator 
Francji! Apostoł rewolucji! Straszliwa maksyma, która jednak miała swój kształt człowieczy! 
Reprezentant wszystkiej uciśnionej ludzkości. Samo brzmienie tego nazwiska przerażało tyranów! 
Nabożnymi w korności oczyma zapatrzył się w jego twarz nieprzeniknioną jakoby w 
oblicze samego przeznaczenia! Łzy uwielbienia zabłysły mu w oczach, serce przejął dygot 
trwożnej radości. Ledwie śmiał oddychać, ledwie śmiał zawierzyć swoim olśnionym, szczęsnym 
oczom! Wszak jedno słowo tego człowieka mogło zaważyć na losach ojczyzny. 

Robespierre rozmawiał półgłosem z Couthonem, siedzącym pod oknem szczelnie zasłoniętym, 
rzucając niekiedy jakimś słowem do sąsiedniej stancji. 

Zaręba tak był jeszcze przejęty i wzruszony, że słysząc wszystko nie rozumiał jednak ani 
jednego wyrazu. Był cały w oczach, a przy tym zrodziła się w nim nagle uparta myśl, aby 
przystąpić do nich, sprezentować swój poselski charakter i sprawę, z jaką przyjechał. Okoliczność 
widziała mu się sprzyjającą i nawet jedyną. Zbierał się w sobie, już mu na usta cisnęły 
się stosowne wyrazy, a w mózgu szeregowały się racje, jakimi chciał przekonywać 
dyktatora na stronę Polski, już go ogarniały ognie uniesienia, już bezwiednie stanął w pełnym 
świetle na wprost drzwi. Dwa kroki, a znajdzie się przed obliczem Robespierre’a. Nie potrafił 
się jednak na to zdobyć. I wprost nie pojmował, co się z nim stało? Wszak był obyty z wielkim 
światem, miewał dyskursy z najwyższymi dostojnikami Rzeczypospolitej, za czasów 
kadeckich bywał często na królewskich pokojach, przed samym majestatem nie zapominał 
języka w gębie, a tu wobec tego niepozornego człowieczka stał drżący i nieśmiały, nie odważając 
się przestąpienia otwartego progu! Przecież nie onieśmielał go monarszy przepych ni 
groźne oznaki władzy – bowiem stancyjka była licha, sprzęt skromny, podłoga z niemalowanych 
desek, ściany obciągnięte białym papierem w różowe figlasy i parę skrzywionych łojówek 
w mosiężnym świeczniku, a za całą pompę ten Basse, skulony pod ścianą. A jednak jakiś 

93 



niepojęty majestat bił od tych ludzi, jakaś moc przejmująca świętym dreszczem grodziła od 
nich nieprzebytą zaporą, trzymając w powinnym oddaleniu. Jak kiedy człowiek zagłębi się 
oczyma duszy w nieprzeniknioną tajemnicę bóstwa. 

Gdy się tak mocował z onieśmieleniem, ukazał się w pokoju smukły młodzieniec z twarzą 
uśmiechniętego cherubina; włosy miał w puklach spływających na ramiona, wyniosłe maniery, 
głos pieszczony i oczy rozjarzone niby gwiazdy. Podał rękę Couthonowi, a przywoławszy 
skinieniem ręki Robespierre’a, zaczął im szeptem odczytywać jakiś papier. 

– Obywatel St. Just! – mruknął Basse zamykając równocześnie drzwi. 
Zaręba, chociaż markotny z przepuszczenia tak doskonałej okazji, nie poruszył się z miejsca, 
gdyż zdało mu się, jakoby w dalszym ciągu patrzał na te trzy znamienite głowy, skupione 
przy sobie. Pozostały mu w pamięci na zawsze. Jedna zdawała się urobioną z ziemi, tak była 
szara, poradlona i wiecznego cierpienia stygmatem napiętnowana; druga o bladej, suchej twarzy, 
oczach przeszywających, wąskich wargach i nieznających uśmiechów, zimna, była jakby 
myślą stężałą w maskę nieubłagania; zaś trzecia młoda, piękna, bujna i słoneczna, ukazywała 
obraz prawdziwego marzyciela i poety. Widział je trójjedynym bóstwem nowej ery! Stwórcami 
nowej ludzkości! 

Na progu ukazał się Couthon. Robespierre go odprowadzał. St. Justa już nie było. 

– Nie gniewaj się, że ci kazałem czekać – rzekł czepiając się jego ramienia. 
– Miałem szczęście patrzeć na was, obywatele-reprezentanci. 
– Robespierre zwrócił na ciebie uwagę – powiedział, gdy się znaleźli na dole. 
– Więc mnie nawet zauważył? – aż przystanął, dziwny żar zalał mu serce. 
– On wszystko widzi! Szepnąłem mu o twoim posłannictwie... Nie mógł cię dzisiaj przyjąć... 
Musi się to uskutecznić w odpowiednim miejscu... 
Wyszli na ulicę już znacznie opustoszałą i z racji pozamykanych sklepów dosyć ciemną, 
bowiem cale nieliczne latarnie mżyły się w mglistym powietrzu. 

– A czy dałoby się ukartować przyjazne dla nas okoliczności? 
– Wasza insurekcja i nam jest potrzebną – wyznał mu niespodzianie do ucha. – Niechaj 
Chomentowski co rychlej zobaczy się z St. Justem. Na mnie możecie rachować. 
– Obywatelu! pomnik wdzięcznej pamięci wystawiasz sobie w sercach Polaków. 
– Nie krzycz! – obejrzał się trwożnie. – Wszędzie może czyhać zdrada. 
Przechodzili obok Palais Royalu; łuny biły z okien, huczały muzyki, a splątana wrzawa 
śpiewów i gwarów płynęła nieustającym, jarmarcznym zgiełkiem. Pod kolumnadą przejścia, 
oświetloną kolorowymi światłami, mrowiły się ciżby strojnych kobiet, wyelegantowanych 
muscadins i buchały kaskady śmiechów. 

– To gniazdo spisków winno być zrównane z ziemią! – mruknął do siebie, skręcając w jakiś 
zaułek, zupełnie ciemny i straszliwie zaplugawiony. – Bądź zdrów, obywatelu! – rzucił 
nie pozwalając się odprowadzić i zniknął w ciemnościach. 
Zaręba, głęboko przejęty wszystkim, co go spotkało dzisiejszego wieczora, i rozmarzony 
nadziejami, zawrócił spiesznie do swojego hoteliku. 

Pod Doskonałym Sankiulotą jeszcze nie spano, w kawiarni grało parę osób i za ladą drzemała 
jejmość z pończochą w ręku. 

Zabrał klucz z tablicy i otrzymawszy zapaloną lampkę wdrapał się nie bez trudu do swojej 
podniebnej facjatki. Wszedł i stanął jak wryty. Na jego łóżku spała jedna z córek domu, zwinięta 
w kłębek niby kotka, zerwała się jednak na jego wejście i bełkocąc jakieś słowa bez 
związku uciekła pozostawiając mu w rękach chusteczkę z ramion... 

Nazajutrz podniósł się wyspany, rzeźwy i wesoły. Radosnym zdało mu się życie i wszystek 
świat. Świeciło słońce, wróble ćwierkały pod oknami, z ulicy płynęły gwary i nawoływania 
handlarzów, warkoty bębnów przeciągających wojsk; niezliczone dachy i kominy 
opływał modrawy welon powietrza, polśniewały radością okna, robiło się ciepło. 

94 



Sam patron przyniósł mu kawę i usługując z godnością, próbował indagować o rozmowie z 
Couthonem. Utraktował go przy tym nieco przydługim wywodem, sławiącym patriotyzm i 
potęgę triumwiratu, a wrogów jego wystawiając jako naczynia pełne bezecnych podłości, 
knujące zdrady z rojalistami. A wzburzony przypomnieniem nieprzyjaciół republiki, jął 
grzmieć jakby na trybunie: 

– My wiemy, kto podburza przedmieścia! My wiemy, kto spiskuje przeciwko ludowi! My 
wiemy, kto ogładza patriotów! kto rozpowszechnia fałszywe asygnaty! kto daje przytułek 
emigrantom! Wiemy wszystko i biada zdrajcom! – wołał słowami Robespierre’a i z uczuciem 
Brutusa. – Gilotyna czeka! – dokończył groźnie, podciągnął opadające hajdawery i strzepawszy 
z kurzu jakiś stołek stojący mu na drodze, zabrał naczynia i wyszedł. 
I wszyscy byli dzisiaj dla Zaręby przedziwnie jakoś uprzejmi i życzliwi; nawet sąsiedzi z 
piętra przychodzili uścisnąć rękę człowiekowi, którego wyróżnił Couthon, zapewniając go o 
swoich prawdziwie jakobińskich maksymach. Przyjmował wynurzenia z taką pańską łaskawością, 
że najczerwieńsi sankiuloci odchodzili ujęci jego dwornymi manierami. Zasię przy 
drzwiach czyhała na niego wczorajsza znajoma. Szła pod pretekstem sprzątania jego pokoju. 
Nie wspominając nocnej przygody, rozpytywał ją ciekawie o Forta. 

– Pragnie z tobą zgody, obywatelu! Już z tym dzisiaj przychodził do ojca! Ale mu nie 
wierz! W ogóle nie dowierzaj nikomu! – ostrzegała tak gorąco i z takimi rumieńcami na 
ślicznej twarzy, że przygarnął ją do siebie'. Nie wydzierała się i owszem, oddając namiętnie 
pocałunki. – Właśnie wczoraj chciałam cię ostrzec, usiadłam, żeby poczekać na ciebie, i zasnęłam... 
Odbiegła na stancję, przejrzała się w zwierciadle nad kominkiem, poprawiła wdzięcznego 
korneciku i natarczywie chciała wiedzieć jego imię. 

– Sewer! Pierwszy raz słyszę podobne imię! A mnie jest Clorynda. 
– Nigdym nie słyszał piękniejszego! 
Wybuchnęli oboje śmiechem. 
– Oho, woła mnie ta trąba spod dziesiątego! Zaraz! – wybiegła ze śpiewką na ustach. 
– Ten ptaszek szczebiotliwy rad odpoczywa na każdej gałązce! – pomyślał, spiesznie wynosząc 
się z domu. 
Na szczęście zastał jeszcze Chomentowskiego. 

– Sprzyja ci fortuna – wyrzekł radośnie, wysłuchawszy obszernej relacji. – Couthon jest 
echem tamtych. Konkluduję, że nasza sprawa ma niezgorsze szanse! Juści, w tej minucie lecę 
do St. Justa. Właśnie w tej porze zwykł promenować się w Luksemburskim żardinie. Aktualnie 
wojenne poczynania Republiki doznają niemałego szwanku nad Renem i z rojalistami, 
chociaż Bariére łże o zwycięstwach w Konwencie. Niepowodzenia chwilowe, ale ta okoliczność, 
wielce nam sprzyjająca, przynagli ich do układów i stanowczej decyzji. Trzeba ci kontynuować 
przyjaźń z tym kawiarnianym Brutusem: persona to wpływowa w Komunie. Boże, 
tyłem się już najadł smutków i zawodów, że ten promyczek nadziei uderzył mi do głowy! – aż 
przysiadł z nadmiaru emocji. 
– Zjemy na tę intencję śniadanie u Méota, proszę cię – nalegał litując się w duszy jego twarzy 
głodomora i słaniającej się z wychudzenia postaci. 
– „Chciało się Zosi jagódek” – zaśmiał się jakoś zgryźliwie. – Nie mam czasu... 
– A jakby ci wypadło prosić na śniadanie St. Justa? Musisz być przygotowany. 
– Nie pomyślałem o tym... Zresztą, mam przy sobie dziesięć franków... 
– On jest wicehrabią i patrzy mi na smakosza. A wiesz, że czapką, papką i solą... 
– Wiem, ale w Café Choisell jada się doskonale po dwa franki... Prawdziwy filozof gardzi 
rozkoszami stołu. 
– Od przybytku głowa nie boli! – I dał mu sto franków złotem, sumę naówczas znaczną, 
którą Chomentowski obejrzał z niedowierzaniem, i każdy poszedł w swoją stronę. 
95 



Zaręba ze drżeniem zapuścił się w miasto niby w puszczę nieprzebytą i utonął w nim radośnie. 
A Paryż owego czasu dawał ze siebie obraz korabia porwanego wirami rozszalałych 
żywiołów. Miotały nim wszystkie burze świata. Unosił się jakby na spiętrzonych falach krwi, 
rumowisk i pożarów. Wyzwał na śmiertelny bój wszelaką krzywdę, wszelaką niesprawiedliwość 
i przemoc wszelaką. Tyranom świata rzucił rękawicę i walczył sam jeden przeciwko 
wszystkim mocom nieba i ziemi. Był jakoby łonem rodzącym w nieopisanych mękach szczęście 
powszechności. Obalał trony i państwa – by ojczyzna mogła przemówić słodkim głosem 
miłości; by, miasto klasy egoistów, powstał naród związany braterstwem i ubezpieczony w 
zażywaniu szczęścia wolności. Na gruzach prawiecznych przemocy budował Kościół ludzkości, 
w którym religią były prawa człowieka, zaś katechizm składał się z trzech słów: wolność, 
równość i braterstwo! Święte maksymy niby orłowie wynosiły się z kurzawy bitew i krwawych 
zamętów i niosły dobre nowiny po rubieżach dalekich ziem i ludach jęczących w niewoli. 
Paryż stawał się już mózgiem i ramieniem uciśnionych milionów. I stawał się także dręczącym 
koszmarem ciemięzców, a słodkim snem o wiśniowych sadach rozkwitłych na wiosnę 
dla ciemiężonych. 

Niekiedy w tej tytanicznej walce z szatanem przybierał niezbłaganą postać kata, lecz jeszcze 
i wtedy szarpiąc własne wnętrzności zbawiał człowieczeństwo. Jego cnoty, zarówno jak 
zbrodnie, przerażały ogromem. Były na miarę tytanów. Były na miarę człowieka wydzierającego 
zawistnym losom szczęście swojego rodzaju. 

Roiło się w nim od mędrców, świętych i szaleńców, ale nie stało grabieżców narodów i 
ziem, jak Fryderyk. Wzburzony ocean druzgoce, lecz nie zabagnia; pochłania lądy, lecz nie 
plugawi. A zresztą, w huraganach piorunów, w chwilach wybuchu wulkanów, tylko zarysy 
ogromów zatrzymuje w pamięci olśnione oko. Nie pora litować się zdeptanym źdźbłom, kiedy 
padają prawieczne dęby. Piorunami człowiek pisze swoje dzieje, a nie skargą lub jękiem 
żałosnym. 

A poza tym panował chaos pierwszych dni stworzenia. 

„Czerwone msze”, Carmagnole dokoła szafotów i głów obnoszonych na pikach, procesje 
„lizaczek gilotyny”, pochody przeróżnych deputacji do Konwentu, Marsylianka hucząca po 
wszystkich zakątkach, śmierć na każdym kroku, dzikie wybryki motłochu, krwawe czady, 
ponure echa spadających głów, namiętne kłótnie, straszne wybuchy nienawiści, nieustające 
proskrypcje ludzi, pieniędzy i zasobów, mowy obłąkańców, bitewne tumulty, sprzeczne wieści 
z pola bitew, przerażające trwogi, niepokoje, nadludzkie cierpienia i zarazem szalona, niepojęta 
wiara w ostateczne zwycięstwo rewolucji – oto czym żył Paryż, czym się oddychało i 
czym się syciła każda człowiecza dusza!... 

Że prawo o podejrzanych zagarniało niby siecią tysiące do więzień, że Komitet Ocalenia 
utwierdzał terror coraz krwawszy, że Robespierre w Konwencie, przez swoich adiatusów, 
sięgał po każdą wydatniejszą głowę, że pijany Henriot na czele uzbrojonych sekcji szalał po 
ulicach, a na szczycie, niby bóstwo nigdy nie nasycone, panowała gilotyna – na to odpowiadano 
drwinami, śmiechem, karykaturą i piosenką. Ale Paryż pracował dla powszechności. 
walczył i zwyciężał! Przygarniał bezdomne, cnocie przywracał powinne miejsce, rozumowi 
hołd oddawał, a wolności niepożyty i nieśmiertelny tron budował. 

Było to wielkie, dziwne i zarazem tak niepojęte, że Zaręba, pławiący się w tym morzu zdarzeń, 
spraw i nastrojów, żył w nieustającej gorączce podziwów. Zwłaszcza lud przejmował go 
szczególnym uwielbieniem... 

Przymierał głodem, chodził w łachmanach, marzł w nieopalonych izbach, a dzielił się 
ostatnim kęsem i ostatnim groszem z biedniejszymi, składał się na broń, odzież i buty dla 
wojsk walczących na granicach i radośnie zapełniał luki w wyszczerbionych szeregach. Najheroiczniejsze 
ofiary i cierpienia miał sobie za ordynaryjną powinność. Dawał wszystko, nie 
żądając w zamian nic, nad wolność umierania za ojczyznę. 

96 



Nie mniej zdumiewały go wojska wynędzniałe, prawie bose i obdarte, lecz maszerujące z 
Marsylianką na ustach i w postawach tak dumnych i pełnych wspaniałego męstwa i uniesienia, 
że zdali się podobni orłom lecącym na zwycięstwo. Byli to wolni obywatele, nie poddaństwo 
napędzane kijem, obywatele, którzy na głos ojczyzny zrywali się walczyć za nią i umierać. 


Boże, jakże by porwał za karabin i powiódł te święte legiony aż na pola Ukrainy!... Żołnierzem 
bowiem czuł się nade wszystko i w żołnierza kładł wszystkie nadzieje. Więc też codziennie 
rano leciał pod ratusz, gdzie się odbywały egzercyrunki i parady oddziałów, wysyłanych 
na plac boju, a nasyciwszy duszę lubym obrazem, włóczył się po niezliczonych kawiarniach 
i klubach; bywał w Café Choisella, gdzie mieli wstęp tylko najżarliwsi jakobini; w Café 
Patui, gdzie mrowiło się od rojalistów, agentów Pitta, muscadins i gdzie głośno drwiono z 
Republiki, a złodziejów przezywano „czynnymi obywatelami”; w Café Venua przy St. Honore, 
naprzeciw klubu Jakobinów; w Café Chretien na rue Favard, gdzie zbierali się moderanci; 
w Café Herou, zawsze przepełnionej sankiulotami, „lizaczkami gilotyny” i tłumem rewolucyjnych 
morderców; w Café Rendezvous, gdzie można było spotykać byłych księży, byłych 
arystokratów i ludzi gotowych na każdą zbrodnię; w Café de la Regence, gdzie się zbierali 
komedianci, a młodzi oficjerkowie w rodzaju Buonapartego zabijali czas grą w szachy i arcaby; 
w Café Rotonde; w Café Fog; w Café Vieux Pordelier; w Café Mangin; w Café de L'Opera, 
i w stu innych. Zasię z racji papierów opiewających na imię Volange’a, kart wstępu, jakich 
mu dostarczał major Dulfus i przyjaźni z Couthonem otworzyły się przed nim najpotężniejsze 
kluby: klub „Czarnych”, klub „Daw”; klub „Czapek Wełnianych”, klub „Pix” – były 
właściwie szynkowniami, w których zbierał się motłoch pijany krwawymi maksymami a 
wiecznie żądny głów zdrajców i arystokratów. Przesycił się nimi prędzej, niźli przypuszczał. 
Uczęszczał więc tylko do klubu Jakobinów, aby ujrzeć Robespierre’a ze swoim nieodłącznym 
cieniem St. Justem i do klubu „Franciszkanów”, gdzie niekiedy ukazywała się lwia głowa 
Dantona i jego władny głos wstrząsał murami starego kościoła. Ale najczęściej i najskwapliwiej 
przesiadywał w Konwencie. Zgubiony w mrokach galerii czuł się tam jakoby na dnie 
chaosu pierwszych dni stworzenia. Tam bowiem, w tej sali przerobionej z królewskiego teatru, 
ozdobionej przez Davida i przypominającej kształtem głęboką, ogromną trumnę – poczynała 
się nowa era ludzkości. Owa sala zajmowała pałac Tuileryjski od pawilonu Marsan aż 
do pawilonu Zegara, i była posępna, olbrzymia, mroczna i dzika w przepychu surowych draperii, 
szarych malowideł, biustów poustawianych na gzymsach, chorągwi i pęków liktorskich 
rózeg, wypełniających niektóre pola nagich ścian. Główne wejście było od strony ogrodu; 
wchodziło się monumentalnymi schodami prosto na pierwsze piętro – pod spodem mieściły 
się kordegardy gwardii zwanej konstytucyjną, zaś na górze zasiadał Konwent. Prawo szukało 
podpory w bagnetach, Zgromadzenia Reprezentantów odbywały się o każdej porze dnia i nocy, 
można by rzec – nieustannie. Przeto i nieustannie cały Pałac Narodowy mrowił się od 
tłumów i wrzał od gwarów. Galerie, loże i amfiteatry zawsze bywały przepełnione i huczały 
niby morze rozsrożone. Był to nieustanny przypływ fal rozbijających się rozciągłością o mury, 
nieustanny krzyk rozszalałych żywiołów. Trybuna prezydenta stała na wzniesieniu, wprost 
szerokiego wejścia; prezydent miał po obu stronach półkolisty amfiteatr ław przedstawicieli, 
przed sobą galerie publiki na podobieństwo gniazd jaskółczych przyczepione do ściany, za 
sobą Kartę Praw Człowieka, ujętą w czarną ramę i przedzieloną mieczem, nad nią zwisał pęk 
narodowych chorągwi, a jeszcze wyżej na białym murze czerniał ogromny napis: „Prawo”. 

Lud tłoczył się na galeriach i panował nad wszystkim. Przychodzono na posiedzenia jak na 
wycieczkę – z dziećmi i koszykami. Obywatelki w białych kornetach pilnie nasłuchując rozpraw 
nie przestawały karmić dzieci lub robić na drutach. Klekot sabotów rozlegał się po całym 
gmachu. Czasami obywatele na galeriach brali się za łby, wtedy kolby gwardii zaprowadzały 
zgodę. Poza tym panowała doskonała równość i braterstwo. Zaręba przesiadywał w 
Konwencie w gorączkowym wzburzeniu, jakoby w teatrum, na którym odgrywały się losy 

97 



świata. Bowiem jak na teatrum zmieniali się aktorowie, sceny i materie dyskursów. I jak na 
teatrum wiecznej tragedii każdy akt kończył się chórem: Śmierć tyranom. Przy tym co chwila 
zrywały się oklaski zemocjonowanych arbitrów, wybuchały wrzawy, a niekiedy rozpętany 
huragan nienawiści, zemsty i gniewów wył dzikimi głosami wszystkich furii. Ale nierzadko i 
śmiech rozlegał się w tej sali pełnej przyszłych tronów. Rzucano kalembury i dowcipy, obiegające 
cały Paryż. Barierę, rodzaj rewolucyjnego trybuleta, co dnia cieszył obywatelów dobrymi 
nowinami z placu bojów albo zabawiał ich błazeńskimi konceptami. Mowy płynęły 
niepowstrzymanym potokiem – zmieniali się mówcy, publika, pory roku i dni, lecz tenor 
przemówień był zawsze jeden: ojczyzna w niebezpieczeństwie i śmierć tyranom! Czasami 
przy zdarzonej okoliczności śpiewano. Niekiedy wiązały się kłótnie między reprezentantami, 
że z trybuny do trybuny leciały klątwy, groźby i złorzeczenia, zaś galerie biły brawa. Oskarżano 
się publicznie. Denuncjacja była powinnością dobrego republikanina. Często wprost z 
trybuny wleczono mówców na szafot. Nie pojmowano miłosierdzia! Mogło być zamaskowaną 
zdradą ludu. Nienawidzono potwornie i wielbiono ponad ludzką miarę. Zabijano ze świętym 
uniesieniem i dawano własne głowy z rezygnacją. Zaś w prawach załatwiono tysiące 
spraw. Dekretowano nowe prawa. Przyjmowano niezliczone deputacje. Wysłuchiwano dytyrambów 
na cześć rewolucji, deklamowanych przez poetów bez talentu. Dyskutowano nad 
wszelkimi zagadnieniami. Rozstrzygano własne sumienia. Spowiadano się publicznie ze 
wszystkich grzechów. Wyklinano zabobony religii. Detronizowano Boga. Wieńczono zasłużonych 
ojczyźnie i ludzkości. Grożono tyranom losem Capeta. Prowadzono wojnę na wszystkich 
frontach i wśród walk nieustających przebudowywano Francję. Żegnano in corpore wojska 
ciągnące na granice. Marzono o nowej, wolnej ludzkości. A kiedy nadpływały bandy sankiulotów, 
niosące na pikach głowy pomordowanych, z których krew sączyła się na stół prezydialny 
i księgę protokołów, tańczono Carmagnolę. Płakano nad niedolą sierót. Rozkazywano 
buntownicze miasta równać z ziemią, a mieszkańców wycinać w pień. Wszystka nędza podnosiła 
swój głos przed tym trybunałem, wszystkie zbrodnie żądały zadośćuczynienia, wszystkie 
namiętności wybuchały i wszystkie marzenia o szczęściu świata znajdowały posłuch i 
adherentów. Konwent stawał się jakoby górą Synaj, z której wśród grzmotów błyskawic i 
burzy rozlegał się coraz potężniej głos uciemiężonej wolności. Zaręba pewnego dnia nie poszedł 
już tam więcej i zamknąwszy się w swojej hotelowej stancyjce, jął rozmyślać. Męczył 
się jak potępieniec. Szarpały go bowiem przeróżne wątpliwości. Gryzły rozczarowania i 
przejmowała trwożliwa niewiara. Znalazł się na tragicznym rozdrożu. Uląkł się tyranii tłumów 
i zaczynała się w nim chwiać wiara w rewolucyjne maksymy. Rozbestwione panowanie 
motłochu wzburzało w nim człowieka z warstwy panującej, a przewroty, jakie się dokonywały, 
kazały mu się obawiać o cywilizację. Na szczęście przerwał mu te ciężkie medytacje 
Chomentowski, który wpadł do niego o świtaniu i zawołał zdumiony: 

– Już nie śpisz. Dobrze się składa, dzisiaj Święto Rozumu, mam karty wstępu, musimy towarzyszyć 
tej ceremonii – zniżył głos i zaszeptał radośnie: – Ale ważniejsze, iż dzisiaj możemy 
się spotkać z Robespierre’em, St. Justem i Couthonem, w szynkowni na rue Paon. Będzie 
to zgoła partykularna pogawędka. Ma to być spotkanie przypadkowe. Wszystko urządził major 
Dulfus. 
– Ciekawym, co z tego wyniknie. Chociaż gdyby nawet i przyobiecali nam pomoc Francji, 
żali zdążą dotrzymać obietnicy! Nie dziś bowiem, to jutro pójdą na szafot, a ich następcy wyprą 
się wszystkiego. 
– Oni na gilotynę! Także koncept! – zaśmiał się z takiej możliwości. 
– Kwestia czasu. Stawiam własną głowę, że padną. Doskonała równość już wyciąga pazury 
po ich głowy, nazbyt powyrastali, a to niebezpieczne. 
– A niech się wytracą, byle tryumfowała rewolucja i nie ucierpiała nasza sprawa. 
Zaręba tak był zniechęcony, że tylko machnął ręką, nie chciało mu się już dyskurować w 
tej materii. Wyszli też zaraz na miasto. 

98 



Dzień był niedzielny, dziesiątego listopada. Deszcz padał gęsty, błoto chlupało pod nogami. 
Rynny kamienic, pod którymi się przemykali, rzygały całymi potokami wody. Zimno 
było przejmujące i na ulicach pustki. Nawet za wozem skazańców, ciągnącym przez rue St. 
Honoré, prócz straży człapało jedynie parę najwścieklejszych „lizaczek gilotyny” i kilku drabów. 
Dopiero nad Sekwaną, silnie wzburzoną i miotającą się w ciasnych brzegach, spotkali 
gromady ciągnące na Święto Rozumu. Przy Notre Dame pomimo nieustającego deszczu zbierały 
się niezliczone tłumy, zaś w samym kościele panował już niezmierny ścisk. Główną nawę 
wypełniały długie trybuny, na których zasiadły sekcje paryskie, Komuna, Konwent i 
wszystkie władze republikańskie z Robespierre’em na czele. W transepcie kościoła ponad 
morzem głów, pik i chorągwi widniała skalista góra sztucznie uczyniona, na niej wynosiła się 
greckiego porządku świątynia z napisem na frontonie: „Filozofii”. Pod przejrzystą kolumnadą 
nakrytą złotymi blachami dźwigał się marmurowy ołtarz Rozumu, za całą ozdobę miał jeno w 
pośrodku zatkniętą pochodnię Prawdy. 

Na znak Chaumetta, ceremoniarza uroczystości, zagrzmiała kapela ukryta na galeriach i 
wraz spoza świątyni, ze skalistych szczelin, jęły się wysnuwać girlandy cudnych dziewic, 
przybranych w białe tuniki przepasane czerwonymi szarfami, dębowe wieńce miały na głowach 
i w rękach zapalone pochodnie. Kiedy zaległy u stóp świątyni z pochylonymi w adoracji 
kornej ciałami, wtedy z wnętrza ukazała się olśnionym oczom sama Bogini Wolności. Była 
nią zdumiewającej urody aktorka Anbry, okryta pajęczą i śnieżystą tuniką, zupełnie nie kryjącą 
jej kształtów; błękitny płaszcz spływał jej z ramion, frygijska, czerwona czapka zdobiła 
krucze kędziory. Hebanową włócznię ze złotym grotem trzymała w prawej ręce. Odebrawszy 
powinne hołdy od dziewic, wśród oklasków i krzyków zgromadzenia, zapaliła na ołtarzu pochodnię 
prawdy i zasiadła pod nią na tronie z kwiatów i zieleni. Z niewidzialnych kadzielnic 
buchnęły błękitnawe dymy spowijając świątynię w wonne obłoki. Białe dziewice pochyliwszy 
pochodnie, jakby skamieniały we wdzięcznych pozach u stóp bogini, a wraz chór dobranych 
głosów przy wtórze harf zaśpiewał hymn na cześć Mądrości. 

Descends, o Liberié, filie de la Nature, 
Le peuple a reconquis son pouvoir immortel; 
Sur les pompeux débris de l’antique imposture, 
Ses mains relévent ton autel... 


Niepokalany biorący pierwszy miejsce wśród licznego pocztu dygnitarzów, zachowujących 
z trudem jaką taką powagę, siedział w dostojnym nieprzeniknieniu, wielki poeta, jaśniejący 
zadowoleniem i potęgą. On jeden w tej hecy znajdował wzniosłość nowego kultu. 

– Wszak to Robespierre powiedział: ateiści to nowy rodzaj arystokratów. To próba stworzenia 
nowej wiary, a później gotów się ogłosić nowym bogiem. Bywało już tak, bywało! – 
zaszeptał złośliwie Zaręba. 
– Milczże na Boga – skarcił go zgorszony Chomentowski. 
– Ucieszne jasełka. Ta Anbry śliczna, robi oko do St. Justa, uważaj... 
Rumor powstał, Niepokalany szedł złożyć hołd bogini, za nim ruszyli dygnitarze, sekcje i 
reszta obywateli. Południe wydzwoniły zegary, gdy adoracyjny pochód się zakończył, po 
czym kilku tęgich sankiulotów porwało tron wraz z boginią i obszedłszy z nią w uroczystej 
procesji wszystkie nawy, przy grzmiących fanfarach, oklaskach i krzykach, wynieśli ją na 
świat. Zatańczono przed jej majestatem Carmagnolę i ukazując jej nagość ludowi, poniesiono 
ją do Konwentu na Zgromadzenie, które się już było zebrało. Prezydent dał jej braterskie 
ucałowanie i usadził obok siebie, zaś Konwent zadekretował: że dobrze się zasłużyła ojczyźnie 
i że Notre Dame ma się odtąd nazywać Świątynią Mądrości. Prosto z kościoła Chomen


99 



towski pociągnął Zarębę do Café Procope, dawnej siedziby żyrondystów, gdzie mieli się doczekać 
majora Dulfusa. Po upadku żyrondy kawiarnia opustoszała, że zbierała się w niej liczniej 
tylko gromadka polskich egzulów. Byli to sami znaczniejsi oficjerowie, którzy po ostatniej 
wojnie z Rosją i przystąpieniu króla do targowicy, salwując swój honor i wolność wynieść 
się z kraju byli przymuszeni. Wieczorami można było spotkać tych rycerzów bez skazy 
i cnotliwych obywatelów, przekładających tułaczkę i nędzę nad hańbę powolności zdrajcom. 
Widywało się w niskich, dymnych izbach kawiarni pułkowników: Chomińskiego i Kamienieckiego; 
podpułkowników: Baranowskiego, Bronikowskiego, Gorzkowskiego, Hadziewicza, 
Lipowskiego, Ponińskiego, Szczułowskiego; majorów: Giżyńskiego, Magiera, Gawrońskiego, 
Gorzkowskiego, Cichowskiego; kapitanów: Maćkiewicza, Cichockiego, Banczakiewicza 
i Wielohorskiego, że pominie się pomniejsze szarże i obywatelów cywilnych. Zaręba 
znał wszystkich z pola bitew i z poprzedniego pobytu w Paryżu. Aktualnie jednak nie widywał 
żadnego z nich i do tej kawiarni nie zaglądał, żeby się nie wydać z celem przyjazdu i nie 
zwracać na siebie uwagi. Tak mu był zalecił Chomentowski. 

– Za parę godzin misja twoja się skończy i wyjedziesz, możemy zatem wejść – tłumaczył 
wybierając miejsce pod oknem. Kazali sobie podać jeść, a potem grali w warcaby z cicha 
rozmawiając. Dulfus kazał długo na siebie czekać, bowiem zjawił się dopiero ze zmierzchem. 
– Nie chcą z nami traktować – zaszeptał wysapawszy się należycie, jako że mąż był sangwinicznego 
usposobienia, gruby w karku i o czerwonej, pełnej twarzy. – Wracam właśnie z 
Komitetu Ocalenia, z rozmowy z Robespierre’em. Uważa nas uzurpatorami, bowiem przed 
godziną otrzymał przez Desforguesa zawiadomienie z Lipska, że do układów przyjeżdża 
Barss, opatrzony plenipotencjami Wielkiej Rady. Mają nas za fakcjonistów. Widziałem, że 
radzi byli takiemu obrotowi sprawy. St. Just mówił otwarcie. 
—Moderanci górą. Nasze planty diabli biorą! – wybuchnął Chomentowski. 

– Przynajmniej na razie. Niech Barss wykołacze pomoc od Francji i byle wybuchnęła insurekcja! 
Reszta już leży w naszej mocy. Wierzę, jako tylko nasze systema może Polskę podźwignąć! 
I podźwignie! – dodał z mocą Dulfus. – Zawód przykry, lecz żywię jeszcze nadzieję... 
– Wobec tego nic tu po mnie – ozwał się Zaręba. – Pilno mi do kraju. Widzę jasno, jako 
nam przyjdzie jeno na własne siły rachować... 
– Chodźcie do mnie – proponował Dulfus – pogadamy obszerniej. 
I wyszli bocznym wyjściem unikając spotkania z rodakami. 
100 



VIII 


Na Bernardyńskiej wieży zagrał hejnał, zawtórowały mu zegary zamkowe i pożenione 
dźwięki spłynęły w miasto niby stado rozświergotanego ptactwa. Wybijała jedenasta. Dzień 
noworoczny 1794 jawił się niezgorzej luty, rozsłoneczniony jednak i skrzący śniegami. Stężała 
od mrozów ziemia dzwoniła, sanna usłała się siarczysta, mróz bowiem brał coraz tęższy, 
że ludzie i konie poruszały się w obłokach pary. 

Dymy niebieskawymi słupami biły w niebo wysoko rozpięte i tak czyste jakoby ze sztuki 
bławatu uczynione. Szyby w oknach mieniły się niby diamenty. Głębokie śniegi okrywały 
kożuchami ziemię, dachy i drzewa, że dawały pozór wykutych z białego marmuru. 

Powietrze stało ciche, wiercące w nozdrzach i słuchliwe. Pora była nabożeństw i co chwila 
to dzwony zabiły uroczystym basem, to roznosiły się fale śpiewań lub przejmujące grania 
organów płynęły z naw zapełnionych dymami kadzielnic i światłem. Tu i owdzie pod 
drzwiami kościołów stali ludzie z odkrytymi głowami. Ale pomimo nabożeństw ulice roiły 
się od ludzi, zaś przy kramach pod Bramą Krakowską, z których roznosiły się swędy prażonych 
kiełbas, zbierały się całe kupy pospólstwa. 

Gęsto też przelatywały liberie na oszroniałych koniach, zaś kozacki patrol w kołtuniastych, 
rudych burkach i czapkach, z błyszczącymi grotami pik, wałęsał się z końca w koniec Krakowskiego 
Przedmieścia. 

Wkrótce na głównym odwachu, pobok Bernardynów, zagrały werbla tarabany i klarynety. 
Następował obluz warty. Pluton dziesiątego regimentu szefostwa Działyńskiego, pod porucznikiem 
Lipnickim, luzował gwardiaków. 

Na tenże sam sygnał otwarła się brama zamkowa od Grodzkiej i wystąpiła przed nią w paradzie 
gwardia koronna z kapitanem Kosmowskim na czele, z doboszami i fajframi w odwodzie, 
a z kapelą trombonistów na prawym flanku. Za czym i szwadron ułanów królewskich 
Königa wysunął się czwórkami spod Zegarowej wieży, rysią dosięgnął Zygmunta, wziął z 
miejsca dyrekcję na lewo, rozłamał się na dwie części, a wyciągnąwszy się podwójnym kordonem 
aż po zamkową bramę, stanął frontem jakby wrośnięty w ziemię. 

Właśnie po nabożeństwach wychodzono z kościołów. Krakowskie Przedmieście napełniło 
się ludem, tłumy też napływały od Starego Miasta i gąszczem zaległy wszystek plac, napierając 
na ułańskie kordony; sporo cisnęło się pod domem Campioniego i murami przylegającymi 
do klasztoru Panien Bernardynek, bowiem jakby na komendę ukazały się naraz nieskończone 
ciągi pojazdów z Senatorskiej i Krakowskiego, zmierzające na Zamek. 

Zagrochotały rzęsiste bicia bębnów, przenikliwe świsty piszczałek i tromboniści huknęli 
wrzaskliwą fanfarą oddając honory dygnitarzom, jadącym z noworocznymi hołdami do króla 
jegomości. Jakoby kuligowa kompania, wspaniale przybrana, bogactwami widna, znaczenia i 
powagi pełna, tak sunął ten rozmigotany w słońcu sznur karoc, sań, jeźdźców z rozgłośnym 
brzękiem dzwonków, paleniem z batów i rzegotem janczarów. Na przedzie toczyła się 
oszklona karoca złoto-zielona, w sześć karych drygantów w piórach, czubach i trzęsidłach, 
przodem sadził na koniu czerwony krucyfer ze srebrnym krzyżem w ręku. 

101 



Przez szyby karocy ukazowała się dumna głowa prymasa w czerwonej piusce. Zdejmowano 
przed nim czapki, a tu i owdzie pochylały się głowy pod ruch jego ręki błogosławiącej. Za 
nim dopiero jechał nuncjusz, ambasadorowie potencji akredytowani przy Rzeczypospolitej i 
marszałek wielki koronny w asyście swojej chorągwi. Jechali ministrowie i dygnitarze koronni 
i litewscy. Jechały znaczne damy. Jechali różni wielmoże. Jechali oficjerowie wyższych 
szarży. Jechał magistrat z prezydentem Warszawy, Rafałowiczem. Jechali kawalerowie orderów. 


Z wolna i uroczyście toczyły się poszóstne karoce, landary i powozy, ale najwięcej było 
widać sań paradnych, cudnie wyrobionych w postacie srebrzystych łabędzi, złotych gryfów, 
łodzi z podniesionymi dziobami, to jakowychś bestii, wykrytych wspaniałymi futrami, wlokącymi 
się po śniegach. Konie paradowały w barwnych siatkach, kapach, wstęgach i piórach. 
Hajducy za saniami i pojazdami, forysie i czerwoni żokieje na koniach, gdzie strzelcy zielono 
ubrani, z trąbami przez plecy, sadzili przy drzwiczkach, gdzie kozacy w herbowych barwach 
lub pajucy przystrojeni jakby na redutę, że aż w oczach się ćmiło od farb, migotania rzędów, 
piór i strojów. 

Na ostatku jakoby dla większej ostentacji pokazał się hetman Ożarowski otoczony wybranym 
hufem pancernych, z burkami puszczonymi na wiatr. Siedział w saniach, wyrobionych w 
kształt srebrnego orła, rysią delię miał spiętą pod szyją diamentowymi pazurami, czaple pióra 
na sobolowym kołpaku przypinały również diamenty. Bezmierna pycha wyzierała z jego starej, 
obrzękłej twarzy. Cztery białe araby pod pąsowymi sieciami wyrzucały uczone korwety 
łbami strojnymi w pęki strusich piór i brzęczących trzęsideł. 

Pokazywał się z taką pompą, jakoby tryumf odprawował. W publice, szczególniej tego 
dnia rozanimowanej, zawrzał niechętny pomruk, posypały się za nim zelżywe przezwiska, że 
poczerwieniał ciskając dokoła rozsrożonymi oczyma. Na darmo osłaniały go blachy pancernych 
i hetmańskie dostojeństwo. I nie sam jeden poczuł się niby pod pręgierzem. Wielu z jego 
komilitonów również targało się w bezsilnej wściekłości, dawali jednak pozór głuchych i nieczułych, 
gdyż z racji natłoku pojazdy posuwały się wolno, noga za nogą. Przez to i zuchwałość 
tłumów się wzmagała, podnosiły się coraz zapalczywsze głosy, wskazywano palcami 
poniektóre persony bardziej nienawistne, nie oszczędzano nawet dam, głośnych z amorów z 
oficjerami imperatorowej. I gdyby nie kordony Konigowskich ułanów, mogło było przyjść to 
tumultów. Już niejedne pazury wyciągały się chciwie ku jaśnie wielmożnym gardzielom, już 
niejedna groźba biła jakby sztychem w upatrzonych. Bowiem tłumy nie tylko z imienia znały 
tych dygnitarzów targowicko-grodzieńskiej formacji, tych grafów i ministrów z łaski rozbiorczych 
potencji. Przytomne były w pamięci ich przewrotne machinacje, kabały, zdrady i podłości. 
Już od dawna w sercach czułych na niedolę ojczyzny zbierały się żale i głuche żądze 
pomsty! A owo dzisiaj w ten dzień noworoczny sprezentowali się w Warszawie pierwszy raz 
po sejmie grodzieńskim. Jawili się oczom ludu całą kompanią, przystrojeni w złupione dostojeństwa, 
w pysze bogactw i znaczenia, bezkarnie porozpierani w pojazdach, bezwstydni w 
zbrodniach. 

Nazbyt obmierzły był to prospectus cnotliwym sercom i gorętszym imaginacjom, więc 
prawie bezwolnie wybuchały wrzawy, leciały dotkliwe przezwiska i grubiańskie docinki, a 
wszystek tłum kolebiąc się coraz burzliwiej bił niby morzem w ułańskie kordony, już tu i 
owdzie poprzerywane i zepchnięte na strony. 

Wielu z jadących, może nawet większość, uważała te wrzaski a groźby za ordynaryjną 
swawolę pospólstwa. 

Patrzano się z nieukrywaną wzgardą na wrzeszczących ultajów, nakazując prać batami, 
gdy się jaki nawinął nieco bliżej. 

Tylko damy nie nawykłe do głośnych wypominków swoich amuretek i amantów, siedziały 
srodze skonsternowane, pełne zarazem gniewu i wylęknienia. 

102 



Szczególniej szambelanowa, jadąca z mężem w niskich, wspaniałych saniach, poczuła się 
jakby wleczona przez rózgi, a kiedy w ostatku jakiś obwieś nazwał ją hańbiącym imieniem, 
zawrzała straszliwym gniewem. 

– Żebyś był mężczyzną, nie pozwoliłbyś mnie znieważać! – zaszeptała. 
– Nie słyszałem. Nie uwielbiają nas, trudno! Musisz się przyzwyczaić. Posłuchaj, co innym 
się dostaje. Jak oni wszystko wiedzą! Mówiono, że lokajstwo założyło swój klop, tam 
pewnie komunikują sobie nowinki o swoich panach – obtulił się w szubę i spoglądając złośliwie 
w zagniewaną twarz żony mówił: – Odradzałem ci, duszko, dzisiejszą paradę u króla! 
Wszak za dwa tygodnie wypadnie drugi Nowy Rok, a na przyjęcie u Igelströma będziesz potrzebowała 
znowu nowych strojów. I nawet Zubowa nie zobaczysz na Zamku! – dodał z cichym 
śmiechem. 
Dosięgli wreszcie zamkowej bramy, pojazdy odjeżdżały w dziedziniec. 

Na marmurowych, szerokich schodach, prowadzących do królewskich pokojów, zasłanych 
szkarłatnym suknem, przybranych w gobeliny, pomarańczowe drzewa i liberię w czerwonych 
frakach, stojącą na stopniach, uczynił się niemały ścisk i gwar. U szczytu tej barwistej drabiny 
wielkie złocone podwoje były otwarte, stali w nich kadeci w paradnych koletach z aksamitu, 
w białych kiulotach i ze strusimi pióropuszami na głowach, honorując wchodzących obnażonymi 
szpadami. 

Sala była pomiernej wielkości, ale bardzo widna i wspaniale zdobna w malowidła, wystawujące 
dawne przewagi oręża polskiego, w konterfekty najsławniejszych hetmanów, w stoły 
mozaikowe, posągi, zwierciadła i cudnie grający w słońcu kryształowy pająk, zwisający od 
sufitu zarzuconego jakoby spłowiałymi scenami z mitologii i złoceniami. Tron stał naprzeciw 
podwojów, na znacznym wzniesieniu, pod złoconym baldachimem, wyobrażającym rozpiętego 
orła; podtrzymywały go białe, smukłe kolumny; z lewej strony brał miejsce posąg Sobieskiego 
w zbroi rzymskiej, z prawej Wielka Katarzyna w postaci rycerza. Marmurowe wyobrażenia 
Elżbiety angielskiej i Henryka IV mieściły się niżej, przed naczelnymi kolumnami. 

Na stołach pod ścianami bieliły się popiersia: Cezara, Hadriana, Augusta i Marka Aureliusza. 
Ogromny komin z białych marmurów, sięgający prawie sufitu i błyszczący złotymi snopami 
Wazów, dźwigał na szerokim parapecie przeróżne figury z saskiej porcelany i olbrzymie 
świeczniki z kryształów. 

Daleko było tej sali do wystawności majestatu godnego Rzeczypospolitej, tchnęła jednak 
powagą i dostojnością wieków. Widok tronu przyniewalał do powściągliwości, a groźne oblicza 
hetmanów mówiły o dawnej chwale i potędze. 

Na pawimentach, polśniewających lustrzaną gładzią, zaroiło się od dostojnej socjety. 
Przytłumione, dyskretne szepty zagrały brzękiem galantuomnych rozmów. Panował bowiem 
język francuski, strój francuski i francuskie wyszukane maniery. Tylko jeden nuncjusz, otoczony 
wieńcem dam, zajął złocone krzesło, reszta stała tworząc po sali jakby barwiste bukiety 
rozmigotane w słońcu, tak byli wspaniale strojni, okryci klejnotami, orderami, wstęgami i 
szarfami. W tłumie cudnie aftowanych fraków, peruk i białych pończoch zaledwie z rzadka 
dał się widzieć jakiś kontusz wojewódzki, podgolona czupryna i czerwone buty. Zaś czarne 
stroje magistratu skupiały się w najciemniejszym kącie sali pod kominem. Spoglądano na nie, 
nie szczędząc przy okoliczności lekceważącego traktowania. Snadź o tym mówił był właśnie 
Kapostas, który jako przełożony nad kupiectwem i radny miejski brał udział w delegacji, bo 
na jego suchej, czarniawej twarzy pełzał wyraz nieukontentowania. 

– I cechy nie stawiły się z powinnymi hołdami – dorzucił któryś z boku. 
– Były gotowe jak zawsze, ale dano do zrozumienia, że się bez nich obejdzie. 
– Kiliński też silnie agitował przeciw chodzeniu na Zamek, 
– Ale oburzeni obywatelowie dawali wyraz swojej niekontentacji. 
– Musiał ktoś ekscytować pospólstwo – zauważył Gantier, wielki kupiec sukna. 
103 



– I pospólstwo nie jest pozbawione rozumu i czucia – odszepnął ostrożnie Kapostas, spoglądając 
w stronę tronu, pod którym stał marszałek wielki koronny Moszyński, mądry i obmierzle 
brzydki garbus, wedle swoich upodobań obsypany brylantami; przy nim brał miejsce 
kanclerz wielki Sułkowski i cała Rada Nieustająca. Hetman koronny Ożarowski wraz z litewskim 
i biskupem Kossakowskim, umyślnie przybyłymi z Wilna na dzisiejszą uroczystość, coś 
pilnie szeptali na uboczu. Zebranie było liczne, stawili się bowiem wszyscy, którym nakazywały 
spełniane urzędy, chęć pokazania się, polityczne racje lub wzgląd na jakieś korzystne 
widoki. Cały rząd Rzeczypospolitej był w komplecie. Ambasadorowie obcych potencji. Sporo 
znacznych cudzoziemców i protegowanych króla literatów i artystów. 
Paru cnotliwych, jak szef Działyński, generał Mokronowski i pułkownik artylerii Deybel, 
promenowało się dosyć samotnie. Potworzyły się mniejsze i większe kompanie rozmawiające 
półgłosem. Jeden Boscamp swoim obyczajem kręcił się po sali, zagadywał w różnych materiach 
i strzygł uszami na wszystkie strony. Komendant warszawskiego garnizonu, Cichocki, 
człowiek giętki, dworak dobrze widziany u Igelströma i zaufany hetmana, lecz w głębi duszy 
oddany sprawie wyzwolenia, rozmawiał z szambelanem Rudskim i Woyną, który jak zawsze, 
modnie przystrojony, piękny, niedbały i cynicznie drwiący z całego świata i z siebie w razie 
potrzeby, wysłuchawszy skrzekliwych wywodów szambelana o braku na sali starych, arystokratycznych 
imion, powiedział żywo: 

– Zali nie jesteśmy obecni, my, najwybrańsza szlachta tego Królestwa Polskiego? 
Szambelan zastanowił się, nie pojmując, do czego zmierza. 
– No tak – zapewniał rozgarniając utrefione pukle – stare rody tyle się już nałupiły Rzeczypospolitej, 
tak się opchały fortunami, że muszą ustąpić z placu. Teraz pora i miejsce na 
nas chudeuszów oświeconych a głodnych fortun, znaczenia i tytułów. Nieprawdaż, mości 
Nowakowski? 
– Słuszna konkluzja, panie starościcu – odparł zagadnięty, nie bardzo wiedząc, o czym 
mowa, gdyż właśnie był przechodził obok, ale dotknięty śmiechem Cichockiego, poszedł w 
swoją stronę dalej oglądać salę taksującymi oczyma. 
– Exemplum taki Nowakowski: urodził się na podstarościego, a zasługi położone na sejmie 
grodzieńskim dały mu już fortunę i mogą wynieść do pierwszych splendorów w Rzeczypospolitej. 
Nie on jeden dorabia się tak fortunnie. 
Podrwiwał, ale już tak głośno, że Cichocki odsunął się pod jakimś pozorem, a szambelan 
przerywając niemiłe materie pociągnął go do żony, skarżącej się właśnie przed hrabią Ankwiczem 
na zuchwałość pospólstwa. 

– Niezadługo nie sposób będzie pokazywać się na ulicach! – konkludowała. 
– Chyba pod eskortą alianckich oficjerów! – dorzucił Woyna tym samym tonem. 
– Waszmość ze wszystkiego czyni krotochwile! – spojrzała obrażonymi oczyma. 
– Odtąd przybieram postać tragicznego bohatyra i będę się potykał o każdą pokrzywdzoną 
niewinność! – skłonił się kładąc dłoń na rękojeści szpady. 
Szambelan pokasłując usiłował zagadać naprężoną sytuację i rzekł: 

– Jakoś nie nadjeżdża Igelström. 
– Bo jeszcze nie złożył swoich credenciales królowi jako nowy ambasador przy Rzeczypospolitej, 
mianowany po Sieversie – objaśniał hrabia Ankwicz. 
– Znam i drugie okoliczności: w nocy rozchorowała się na srogi ból żywota pani Załuska, 
musi więc czuły Celadon czuwać... 
Snadź już za wiele tego było szambelaństwu, gdyż odwrócili się plecami do niego, Ankwicz 
zaś ująwszy go przyjacielsko pod rękę spytał: 

– Kąsasz dzisiaj jak osa. Pewnie ci w nocy karta nie poszła? 
– Przeciwnie, wygrałem nawet sporo. Co innego mnie animuje i doprowadziło do denerwacji. 
Dlaczego stryja odwołują z Wiednia? – spytał otwarcie, patrząc mu prosto w oczy. 
Hrabia Ankwicz zmieszał się. 

104 



– Niepomyślne koniunktury polityczne, w jakich pozostawa Polska i pewne wyższe racje 
przymusiły króla do odwołania go z Wiednia – odpowiedział wymijająco. 
– Mniemam się być bliższym prawdy – wtrącił rozdrażniony. – Petersburgowi nie był wygodny 
człowiek, próbujący krzyżować planty rozbiorczych potencji, a przy tym cale nieczuły 
na pokazy rublów i talerów... 
– Admiruję afekta rodzinne i lotną imaginację, ale nazbyt ufasz swej domyślności – 
uśmiechnął się przymuszenie. – To niebezpieczne... 

– Więc daję w pysk swoim mniemaniom i wierzę tylko twoim słowom. 
– Zatem do widzenia! Czekam cię z wieczerzą. Zagramy na trzy stoliki. 
Uścisnął mu przyjaźnie rękę, miał bowiem do niego dziwną słabość, i poszedł do Buchholtza. 
Pełnomocny minister króla pruskiego snuł się był po sali niby mara strasząca. Ubrany 
wspaniale, stosownie do dzisiejszych okoliczności, we fraku zaaftowanym złotem, pokryty 
orderami, przepasany czerwoną szarfą, w nowej białej peruce, miał jednak minę predykanta, 
najętego do śpiewania psalmów przy konającym. Chudy, przygarbiony, o krzaczastych, czarnych 
brwiach i suchej, brzydkiej twarzy, fałszywie się uśmiechał, fałszywie patrzał i fałszywą 
dobrodusznością nadrabiał; starał się zabierać jak najmniej miejsca, a wszędzie było go za 
dużo, wszędzie komuś następował na pięty i kogoś potrącał. 

Woyna wielce wzburzony i gotów choćby do uczynienia burdy, szukał w tłumach, na kim 
by wywrzeć złość swoją. Właśnie pod oknem rozmawiał coś pilnie poseł szwedzki, hrabia 
Toll, z Działyńskim, zaś dokoła nich kręcił się Boscamp. 

Lecz na sali uczynił się rumor, weszły bowiem uroczyście podstarzałe siostry królewskie, a 
równocześnie zadygotały mury od grzmotu harmat bijących pod Zamkiem i na Pradze. 

– Król! Król! – poleciały głosy. 
Jakoż wchodził Stanisław August w asyście kadetów z obnażonymi szpadami, paziów i 
partykularnego sekretarza, księdza Ghigiottego. Wszystkie głowy pochyliły się kornie przed 
Majestatem. 

Król stanął na stopniach tronu widny wszystkim oczom i uśmiechając się dobrotliwie, toczył 
przenikliwym spojrzeniem. Miał na sobie paradny biały strój, lśniący od brylantów i 
przepasany przez ramię niebieską, orderową wstęgą. Ale wyglądał źle, spod kunsztownych 
barwiczek przezierała żółtawa cera i obrzękłość policzków. Coś bezmiernie smutnego biło od 
jego foremnej, lecz przygiętej postaci, zaś wyniosłe, pańskie oblicze, przysposobione na pozór 
maski wiecznie jednako uśmiechniętej, wyrażało głęboką nudę... 

Marszałek Moszyński imieniem stanów Rzeczypospolitej wystąpił z mową, składając w 
niej powinne życzenia. Król odpowiedział płynnie, krótko i głosem wielce zwątlałym. Nie 
było za co wysławiać upłynionego roku ni spodziewać się po nadchodzącym czegoś lepszego. 
Za czym po tych krótkich przemówieniach nastąpiło ucałowanie królewskiej ręki. 

Cała sala ruszyła ku tronowi, biorąc kolej wedle urzędów i znaczenia. Król znacznie się 
ożywił, bowiem lubował sobie w tych uroczystych hołdach i w tych mizernych pozorach władzy, 
jakie mu jeszcze pozostawiono. 

Zasię po ukończonym ceremoniale zeszedł łaskawie między socjetę, obdarzając każdego, 
do kogo się był zwrócił, jakimś miłym słówkiem. Był niezmiernie biegłym w umiejętności 
szafowania faworami. Na zamkowych pokojach umiał się wystawiać królem wspaniałym, 
dostojności pełnym i cnotami jaśniejącym. Miał też wyborną pamięć osób i związanych z 
nimi okoliczności, nie potrzebując się uciekać do pomocy sekretarza, stojącego na podorędziu 
z regestrem nazwisk. Otoczył go wieniec strojnych dam i dworaków, uśmiechy słały mu się 
pod nogi, a wszystkie oblicza zwracały się jakby do słońca. On zaś zaszczycał swoją królewską 
uwagą i łaskawością coraz to inne persony. Miał łzę, gdzie była potrzebną, miał smętek, 
miał wspaniałomyślną pobłażliwość miał radę i pociechę – w stu postaciach się jawił, a każda 
stosownie przybrana do osoby i okoliczności. Szczególniej dzisiaj wyróżnił Działyńskiego, 
dopytując o zamierzoną podróż do żony na Ukrainę. Z Ożarowskim traktował o nadchodzącej 

105 



redukcji wojsk. Moszyńskiemu winszował jakiejś gemmy, rytej w ogromnym szmaragdzie. Z 
Ankwiczem szeptał nowiny petersburskie. Z kimś znowu sprawy ekonomiki krajowej poruszył. 
Szambelanową uszczęśliwił takimi duserami, że spłonęła z nadmiernej kontentacji. Ze 
swoim architekta Aignerem dysputował o dekoracji kończącej się właśnie sali w pałacu Łazienkowskim. 
Księdzu Albertrandiemu, bibliotekarzowi Załuskiego, powiedział o nowych 
książkach i medalach, jakie był otrzymał z Rzymu. Pułkownikowi Deyblowi wspomniał o 
nowej francuskiej książce, traktującej ulepszone sposoby odlewania harmat. Radnych municypalności 
pouczał względem słusznego rozdziału kwater dla wojsk imperatorowej. Nawet 
Woynę oczarował wysławiając zasługi jego stryja, posła Rzeczypospolitej przy dworze wiedeńskim. 
Cudzoziemców zdumiewał znajomością ich krajów i urządzeń, a z każdym rozmawiał 
jego mową z jednaką swadą i właściwym akcentem. Przed angielskim ambasadorem 
respektował nieugiętość Pitta w wojnie z francuskimi rebeliantami, na których bezecne praktyki 
głośno powstawał. Damom szeptał tak strzeliste i czułe komplimenta, że każda mogła się 
uważać za wyróżnioną. Miał przy tym i jakieś słówka na stronie, kabały mówione na ucho 
zaufanym i uśmiechy porozumiewań. 

I tutaj dopiero, na lśniących pawimentach, otoczony zgrają faworytów i pochlebców, w 
słodkim chórze wielbiących słów, hołdów i pokłonów, powracały mu humory, odzyskiwał 
młodość, postać przybierała wdzięczne kształty i oczy nabierały blasków i wigoru. Tutaj było 
jego prawdziwe królestwo, w którym żaden ze współczesnych nie przewyższył go w rzeczach 
smaku, kunsztów i galantuomii. Zaperlił się też jak szampan, błyszczał dowcipem i czarował 
jeniuszem wdzięków. Koronę bowiem miał za świecidło mnożące sukcesy w amuretkach, zaś 
królewskim dostojeństwem przyodziewał się dla wdzięcznej pozy i aplauzów oświeconej powszechności. 
Więc niby paw roztoczył przed dworakami wszystkie zalety swojej osoby bogato 
obdarzonej, ciesząc się tą rzadką chwilą, dającą mu posmak prawdziwego królowania 
niby motyl słońcem, ciepłem i kwiatami. 

Ale marszałek nadworny dał znak i król otoczony całym dworem i strażami ruszył ceremonialnie 
do kolegiaty na noworoczne nabożeństwo. 

Kościół Świętego Jana zapełnił się po brzegi. Zahuczały organy. Rozpoczęła się msza, celebrowana 
przez biskupa chełmskiego, Skarszewskiego, podkanclerzego koronnego, w asyście 
licznego duchowieństwa. Nuncjusz wraz z prymasem, w złotolite kapy przyodziani, z 
pastorałami w rękach, wzięli miejsca na tronach przed ołtarzem. Król pokazał się w swojej 
loży, dygnitarze w stallach prezbiterium, a pozostali zasiedli czerwone krzesła na środku kościoła 
ustawione. 

Boczne nawy przepełniały tłumy pobożnych i ciekawych. Znajdował się między mmi Zaręba, 
stojący pod filarem, pierwszym od kraty prezbiterium. Podkomorzyna siedziała obok, z 
nieodstępnym Murzynkiem, wachlując się nieustannie, gdyż z powodu natłoków panował 
niesłychany upał i zaduch zgoła nie do wytrzymania. Ciżby zebrały się tak ogromne, że chociaż 
miejsca przeznaczone dla wybranych otaczał zwarty kordon królewskiej liberii, dający 
odpór naciskającym tłumom, wciąż powstawały kłótnie, szamotania i awantury. Nieprzystojne 
zachowanie się pospólstwa mąciło powagę winną kościołowi. 

Zaręba zasłuchiwał się w śpiewania, jakie po offertorium zaczęły spływać z chóru. 
Zwłaszcza jeden głos altowy, rozległy, cudny, nabrany łzami, uniesieniem i świętością porywał 
go jakby w otwarte niebiosa. Ściszone brzmienia organów, niekiedy słodkie głosy flotrowersów, 
gorące szmery modłów i srebrzyste pobrzękiwania dzwonków dawały godną oprawę 
temu archanielskiemu śpiewowi, wtórując mu zabłąkanym, lamentliwym echem ziemi... 

A w chwili kiedy wszystko nagle ucichło, naród padł w proch, wysoko nad głowami zajaśniała 
monstrancja i wszystko ukorzyło się przed Bożym Majestatem, wtedy ten głos odezwał 
się sam jeden: wybuchnął ze spiżową mocą i polał się w mrocznych, wyniosłych nawach taką 
wrzącą strugą głębokiej wiary i ekstazy, jakby wszystkie czucia rodzaju ludzkiego wyrażał. 

Zarębie naraz przypomniał się ten głos dziwnie znajomym. 

106 



– Czy hrabina Camelli bawi w Warszawie? – szepnął do ucha podkomorzyny. 
– Ma cudny głos ta italska klępa – posłyszał obelżywą odpowiedź. 
Śpiew się skończył, zaczął więc przeglądać twarze socjety. Iza siedziała o parę kroków od 
niego. Była dzisiaj piękna nad wyobrażenie. Spod sobolowego kołpaczka widniała twarz złotawemu 
kwiatu podobna. Orzechowe oczy patrzyły jakoś posępnie, mroczną się być zdawała i 
smutną, jeno jej wargi krwawiły się niby niezagojona rana. Wzburzył się jej widokiem. Przebudzone 
czucia wezbrały w sercu tęsknością. Stary przyczajony żal podniósł jadowity łeb. 
Żyła w nim jeszcze pamięć tej zdrajczyni, zabijał ją i wytopić ze szczętem nigdy nie zdołał. I 
nie wiadomo czemu znowu dzisiaj spadło mu na duszę to przypomnienie. Po co? Jakże słusznie 
traktowało ją pospólstwo na równi z najostatniejszymi! Wszak słyszał te przezwiska bez 
oburzenia i protestacji. I sam nie nazywał jej inaczej. Nie byłaż kochanicą Zubowa? Zaraz po 
powrocie usłyszał tę prawdę od samej kasztelanowej. Nie spodziewał się innej! – Nie zdumieję 
się nawet, jeśli jutro zostanie gamratką choćby nawet kozaków! – rozmyślał nie bez 
gniewnej udręki, podając ucho podkomorzynie, czyniącej złośliwe uwagi o różnych damach, 
a w szczególności pani Grabowskiej. 

– Uważaj waszmość, jak sobie misternie pozalepiała dzioby na twarzy... Pono margrabianka 
Luhlli sprowadziła jej tę masę z Paryża... 
Odwrócił się nagle: płomienne, uporczywe spojrzenie Izy spłynęło w niego warem. 
Uśmiechnęła się tkliwie i patrzyli teraz na króla wychylonego z loży, na wielmożów majaczących 
w błękitnawych obłokach kadzielnych dymów, ale widzieli tylko siebie. 

Jakichś dwóch orderowych jegomościów, siedzących pobok Zaręby, traktowało półgłosem 

o niełasce Sieversa i nagłym jego odwołaniu z Polski. 
– Biskup Kossakowski podstawił mu nogę i fajtnął – upewniał starszy, łysy. 
– Bo mnie ta kwestia medalów wydaje się być tylko pozorem. 
– Ale to pewna, że imperatorowa jest na nas zagniewana. Z jej to rozkazu Igelström nie 
złożył jeszcze królowi swoich credenciales. Grozi zerwaniem aliansu. Musimy przebłagać 
słuszny gniew wspaniałomyślnej monarchini. 
– Już o tym na Radzie wspominał hrabia Ankwicz, on jest za wysłaniem deputacji od stanów. 
Nie pora już na odwłokę i deliberacje... 
– Racja, Prusacy bowiem tylko czekają sposobnej okoliczności... 
Tuż za nimi siedział König, pułkownik ułanów królewskich, z Cichockim. 
– Czytałeś nowiny z Francji? Te obmierzłe królojady i zbiesione ultajstwo srodze jednak 
pierze pludrów, he? 
– Przedni to żołnierz! Jakobiny, królobójcy i ultaje, prawda, ale jak to międlą cesarskich, 
jaki to odpór dają Angielczykom, jak to radzą sobie ze zdrajcami, jak to psowają humory i 
kalkulacje króla pruskiego! – odparł Cichocki. 
Konopka, zjawiwszy się niespodzianie, zaszeptał: 

– Musimy wyjść, ważna sprawa. 
Zaręba rzucił jakieś słówko podkomorzynie i wyszedł nie obzierając się nawet na Izę. 
Tłumy stały pod kościołem, a całą Świętojańską zapchały pojazdy i wyczekująca liberia, 
że dopiero na Starym Mieście można było swobodnie mówić. 

– Cóż się stało? – odezwał się zaniepokojony Zaręba. 
– Musi być coś ważnego, ho od rana Barani Kożuszek szukał waści z polecenia Kilińskiego, 
który ma jakieś relacje z kancelarii Igelströma. 
– Skądże Kilińskiemu do związków z tą kancelarią? A może coś o Volange’u. 
– Miał waszmość o nim jakie nowiny? 
– Tyle, że Baur zawiózł go prosto do pałacu ambasady na Miodową. Marcin spod Kapucynów 
zapewnia, że go jeszcze stamtąd nie wywozili. Pchnąłem Szmulowicza z dukatami, ale 
Baur nie wziął i powiedział Żydowi, jako nie lada ptaszka ułowił. To mnie właśnie trapi. 
Wszak z mojej przyczyny mógł zostać aresztowanym. A przy tym i o własną skórę mi chodzi. 
107 



– Wtenczas aresztowano przeszło dwudziestu Francuzów. Wielu z nich już przymuszono 
do wyjazdu z Polski, bo nie chcieli składać przysięgi. 
– A jego do tej pory nie brano na indagacje. Snadź w niemałym jest podejrzeniu. W Paryżu 
występowałem pod jego imieniem, może jakiś pies wytropił i doniósł? A jeśli w nim domacają 
się ajenta rządu francuskiego? Czy on dużo wie o naszym sprzysiężeniu? 
– Mieszkał u Barssów, bywał u podkomorzyny, cieszył się nawet jej przyjaźnią. Nikt się 
go nie wystrzegał, mógł się dowiedzieć niejednego. Ja sam nie bardzo się kryłem przed nim, 
zwłaszcza że rozumiał po polsku. 
– Tym gorzej! A jeśli przy okoliczności wyśpiewa, co wie? Za każdą cenę trzeba go wydobyć 
z więzienia – gorączkował się w obawie o sprzysiężenie. 
– Niepodobna go odbijać z podziemi ambasady, łacniej by gdzieś w drodze... 
– Czekaj tatka latka, tymczasem gotowa się zwalić jaka bieda. 
– Może by ktoś ze znaczniejszych wniósł za nim instancję do Igelströma. 
– Mogliby się z tej przyczyny utwierdzić w podejrzeniach. Chyba gdyby się nalazł ktoś 
dobrze widziany w ambasadzie. Jakże nam takiego suplikować? 
– Wstąpmy do księdza Meiera, on ma rozległe związki, a imaginację płodną w pomysły. 
Skręcili zaraz w sień staromiejską i przez podwórze, podobne do studni głębokiej i mrocznej, 
przedostali się na drugą stronę domu od Piwnej. W izbie, mieszczącej drukarnię księdza 
Meiera, było gwarno, ciasno i prawie ciemno, gdyż kilkadziesiąt osób porozkładanych na 
podłodze, ławach i tłoczniach pojadało z paru ogromnych, zielonych mich, on zaś sam kręcił 
się między nimi podtykając chleby, a jego gospodyni rzęsista jejmość w białym czepcu do-
kładała z niezgorszego kociołka. Gęste opary smakowitych zapachów wypełniały izbę, iż ledwie 
można było rozeznać kompanię samych oberwusów i jakby najgorszego tałałajstwa. 
Ksiądz Meier w krótkiej sutannie, chudy, miernego wzrostu, o twarzy czarniawej, kanciastej i 
jakby zamarzłej, że mu jeno wielkie niebieskie oczy grały życiem, prawił coś do nich. Głos 
miał gruby, uśmiech zgoła dziecinny i obejście porywające. 

– Nie lada fest ksiądz wyprawia! – wykrzyknął Zaręba zdziwiony tym obrazem. 
– Wykrzyczeli się na mrozie, to muszą się posilić. Sieroty, trudno im odmówić ciepłego 
kąta i łyżki strawy! – tłumaczył się z prostotą. 
– Noworoczne przyjęcie! Ho, ho, wędzonka, kapusta, kasza ze Szwedami, sam bym się 
przysiadł! – śmiał się Konopka, witając przyjaźnie znajomków i gospodynię. – Sprawili się 
dzisiaj wybornie, jaśnie wielmożni wili się w karocach, niby węgorze na patelni. Rozmówcie 
się, waszmoście, ja tymczasem załatwię swoje sprawy. 
Ksiądz Meier powiódł gościa do sąsiedniej stancji, nieco widniejszej, ale tak zawalonej fascykułami, 
książkami gazetami, że ledwie się znalazło miejsce do siedzenia, ksiądz bowiem 
prócz pisania broszur i pism politycznych, tłumaczenia książek trudnił się jeszcze wydawaniem 
gazety, której był jedynym prawie autorem. Wysłuchawszy Zaręby zamyślił się głęboko. 
Głowę miał przyprószoną siwizną, czoło wyniosłe, zgórowane nad oczyma, nos długi, a 
wargi pełne i czerwone. Był to człowiek dziwny i zgoła niezwyczajny. Wzbudzał uważanie i 
zarazem strach. Prawdziwy filantrop, dusza wzniosła, umysł oświecony i serce oddane ojczyźnie. 
Jakobin zapamiętały, straszny w nienawiści, a nieprzebrana tkliwość dla cierpiących. 
Sawant biegły w różnych umiejętnościach, o rozległych związkach, mógł zrobić fortunę i 
zająć wydatne miejsce w kościelnej hierarchii. Był nawet czas niejaki kapelanem prymasa, 
drogę do wyniesienia miał otwartą, lecz rychło zbrzydził sobie dostojeństwa, bogactwa i 
przepychy. Znienawidził kłamstwo i przemoc możnych, a uwielbił pokrzywdzonych. Szczęście 
powszechności miał za jedynego Boga. Surowy dla siebie, prawie asceta, a okrutny, 
mściwy i nieprzebłagany dla tyranów i nieprzyjaciół ojczyzny jak nikt drugi w Polsce. Pospólstwo 
go uwielbiało, znała go bowiem wszystka nędza warszawska, znały szpitale i więzienia, 
znali wszyscy oczekujący pomocy, zmiłowania i ratunku. Natura czynna, nieprzebierająca 
w środkach, jeśli szło o przewagę sprawy. Do sprzysiężenia pociągnął go Kołłątaj, od


108 



dał mu całą swoją namiętną duszę. Był głową klopu „Obrońców Wolności”, nie uznawał podziału 
na stany, marzył o ludzkości wolnej, zbratanej i żyjącej wedle praw natury. Nie lubił 
się wystawiać na ludzkie oczy. Pracował w cichości, nie troszcząc się o przeszkody. Zamknięty 
w sobie, skryty, rozważny i wielce podejrzliwy, rad się pokazywał rubasznym, gadatliwym 
klechą, że mało kto znał go w prawdziwej postaci. 

– Do tej sprawy potrzebna kobieta – odezwał się po dłuższym rozważaniu. – Bo czymże 
był ten Francuz? Paryskim kupczykiem, wałęsającym się ze swoimi modnymi lalkami a towarami 
po dworach, w końcu jakby kalefaktorem przy dzieciach. Znaczy się niczym godnym 
uwagi. Więc jakaś miłosierna dama, wzruszona niedolą mizeraka, może się wstawić za nim. 
To nie ściągnie podejrzeń. Dla Zubowa Igelström zrobi wszystko, bo się go obawia, zaś Zubow 
pragnie się wydawać powszechności jako nasz protektor. Zna go dobrze szambelanowa 
Rudska – rzucił bez ceremonii. 
– Pójdę do niej – odparł nie wahając się ani chwili. 
– Kiedy Działyński odjeżdża? 
– W przyszłym tygodniu, już pakują tłumoki. Będzie jeszcze zebranie u niego. 
Wrócili do pierwszej izby, prawie już pustej, tylko Konopka szeptał w kącie z jakimś drabem 
o dziobatej twarzy i w rudym, biało nakrapianym surducie. 

– Czy Kiliński już zaprzysiężony? – spytał Zaręba, gdy się znaleźli na Piwnej. 
– Nie wiem, ale skoro ksiądz Meier ręczy za niego, można mu ufać. 
– Co się tam dzieje u imć pani Barssowej? 
– Pani postanowiła z domu uczynić pustelnię, prawie nikogo nie przyjmuje po wyjeździe 
męża. Wzięła na siebie postać Penelopy, wysławiającej bohatyrstwo swego Ulissesa – gorycz 
miał w głosie. 
– Bo i niezwyczajna to rzecz, jaką uczynił Barss. Porzucić żonę i dzieci, dostatni byt i dobrowolnie 
skazać się na poniewierkę dla służby ojczyźnie – to godne podziwu. Nie imaginowałem 
go sobie takim. Była od niego poczta? 
– W tych dniach wyrusza z Krakowa do Drezna, weźmie od Rady instrukcję i pełnomocnictwo 
i ma nadzieję stanąć w Paryżu pod koniec stycznia. 
– I tyle tam sprawi co i ja! – mruknął zniechęcony. – A może powiedzie mu się fortunniej! 
Niech zabiega, niech przypomina. Ja Francuzów admiruję, a ich zwycięstwa mam za korzyść 
całej ludzkości, ale tylem zmiarkował w Paryżu, że ich obchodzą drugie narody jeno w tym 
wypadku, jeśli z nich mogą profitować. Nie kładę ja w ich pomocy żadnej nadziei. 
Stanęli na Szerokimi Dunaju, pod wysoką kamienicą, na której widniał złoty but trzymany 
przez niedźwiedzia, godło szewieckiego kunsztu, jakim się zabawiał Kiliński. Zastali go w 
dolnej izbie przy obiedzie, w otoczeniu rodziny i czeladzi. Mąż był pięknej postaci, średni 
wzrostem i latami, czarny jak kruk, wąs suty, polską modą trzymany, zdobił mu przystojną 
twarz. Porwał się na ich wejście, gorąco zapraszając, by uczynili mu honor podzielenia się 
obiadem; przedstawił im żonę, jeszcze cale gładką, świątecznie przybraną i podrastające dzie


ci. Wymówili się brakiem czasu, więc poprowadził ich na trzecie piętro do małej stancyjki, 
gdzie był skład skór i kopyt i zaduch nie do wytrzymania. 
– O kapitanie Kaczanowskim mam ostrzeżenie – zaczął prędkim głosem – mają go dziś 
jutro przycapnąć. Sztafeta z tym przyszła wczoraj z Grodna. 
– Masz, babo, redutę, jeszcze mi tego brakowało! Ale czy aby waspan wie na pewno? 
– Powiedam jeno, co wiem rzetelnie – zapewnił nieco urażony. – Mam kogoś w samej 
kancelarii generała i ten mi wiernie doniósł o Kaczanowskim. 
– To aspan zna pana kapitana? 
– My się, za przeproszeniem waszmościów, kochamy jak dwa buty od pary. Małośmy to 
wygarnęli kwart u Maruszewskiego na Freta! Godny to oficjer, zdatny do wszystkiego, a choć 
szaławiła, kpiarz i kostera, lecz ostatnią kroplę krwi da sobie utoczyć dla ojczyzny. Takich ja 
właśnie żołnierzów admiruję! Takiemu to i za samo Bóg zapłać najlepszą parę butów każę 
109 



wsadzić do tłumoków i jeszcze gotowego grosza nie pożałuję na moderunek. Byłaby niepowetowana 
szkoda, żeby go wywieźli. A tak sobie umie jednać ludzi, że wszystka moja czeladź 
napiera się pod nim służyć! Nie mogłem sam go ostrzegać, bo trudno go zastać na kwaterze: 
co noc sypia u innej... 

– Powiem mu o aspana sentymentach. Będzie ci wdzięczny za tę pomoc. 
– Psia to moja powinność ratować z opresji dobrego patriotę! – powiedział hardo, pokręcając 
wąsa. – Nie takich ja gotów dokonać rzeczy, byle się przysłużyć ojczyźnie. Niech powie 
ksiądz Meier, on mnie zna! Zna mnie cala Warszawa! Wiedzą, co może Kiliński! Małom to 
dokazał w czasie konstytucyjnego sejmu? Mogliby dużo powiedzieć o mnie panowie Potocki, 
Małachowski i ksiądz Kołłątaj. Jam to, nie szczędząc starań i ekspensów, przyczynił się do 
ściągnięcia deputatów do miast! Ze świętej pamięci Dekertem i drugimi chodziłem w deputacji 
do sejmujących stanów. Moją też głową zrobiło się niejedno w tej porze, czego mi aktualnie 
nie wypada odkrywać. 
Rozgadał się, chełpił, miejscami koloryzował, ale człowiek był poczciwy z kościami, bystry 
i chociaż brakowało mu szerszego zrozumienia materii politycznej, ale nie brakowało 
rozumu, cnoty, miłości ojczyzny i ofiarności. 

Zasię groza położenia Rzeczypospolitej, że był raptus i żywych pasji, doprowadzała go do 
ciągłych wybuchów. Spąsowiał z alteracji, psiekrwiał i sadził diabłami, gdy rozmowa potoczyła 
się w tym przedmiocie. Zaręba, znający go z kafenhauzu Dziarkowskiego i rozgłosu, 
słuchał jego wywodów w radosnym zdumieniu nie kontrując mu w niczym, a chętnie wyciągając 
na słówka. 

Majster też, folgując swoim czuciem, już nie przebierał w słowach. 

– Bo i na cóż to wojska i panowie szlachta czekają? – zwrócił się wprost do nich. – Ja pro-
sty szewc, a muszę się wstydzić za waszmościów! Jak to, tyla Rzeczpospolita, tyle ziemi, tyle 
bogactw, tyle narodu, a nikt się nie śmie postawić za swoje. Żeby jakaś wywłoka nami rządziła, 
żebyśmy obcą przemoc cierpieli, a król pruski żeby nam zabierał województwo za województwem! 
A gdzież to wasza miłość ojczyzny, panowie? Gdzie to honor? Jakże, pozwolić 
się łupić, obdzierać, zajeżdżać i traktować jak psy! Tego już nawet prostemu narodowi zanadto! 
Cóż to za rządy nam panują, jak się ich słuchać, kiedy prowadzą na zatracenie i upadek! 
My nie barany, żebyśmy się pozwolili wydawać wilkom na obłupianie ze skóry! Jak 
naród całkiem opuszczonym zostanie, to gotów wziąć sobie słuszną zemstę... 
– Wiadomo waści, jako czekamy tylko sposobnych okoliczności – przerwał Zaręba. 
– Obiecanki, cacanki, a głupiemu radość! To samo mówi niejeden, a naród już traci cierpliwość, 
bo nędza i poniżenie nie borguje, a niewola już twarde pęta na karki zaciąga! Na mój 
rozum, póki wojska nie zdezarmowane i duch w narodzie obudzony, trzeba zaczynać wojnę – 
zniżonym głosem jakby w uroczystej przysiędze, dodał:– Gardłem ręczę jako Warszawa stanie 
na placu co do jednego człowieka. ja sam przyprowadzę tysiące. Broni tylko jak najwięcej 
choćby długich nożów, a zobaczycie, co potrafi dokonać naród słusznym gniewem prowadzony! 
Przekonacie się! – wołał zapalczywym głosem. 
Zaręba w gorączkowych wyrazach uwielbił w nim ten cnotliwy sentyment dla ojczyzny, 
czym usatysfakcjonowany majster zwierzył się, jako już na własną rękę skupuje strzelby i 
prochy, składając je w bezpiecznym schowaniu kapucyńskich podziemi. 

Przyobiecał też najsolenniej wywiedzieć się o Volange’u. Rozgadywał się obszernie, wystawiając 
w najlepszej wierze swoje znaczenie w mieście i rozliczne związki. 
Zaręba ze szczerym żalem pożegnał go, odkładając do najbliższej pory porozumienie się w 
różnych materiach. 
Kiliński sprowadził ich na dół do sieni, gdzie jakiś rosyjski żołnierz w krótkim czarnym 
półkożuszku brząkał na bałabajce, a dwóch jakby parobków grało w karty. 
Zerwali się na nogi na widok wojskowej kurty Zaręby i stanęli w ordynku. 

110 



– To gemejny zdezarmowane gdzieś w Kijowszczyźnie. Przytuliłem sieroty, niech czekają 
pory – objaśnił cicho – a ten żołnierz to oficjerski ordynans. Wsadzili mi na kwaterę jakiegoś 
Matwieja Fedotowa, kapitana achtyrskiego pułku. 
– Niezbyt przespiecznie mieć w domu taką załogę... 
– Poczciwy człowiek i wesoły, lubi dobrą kompanię, z flachą się rad kuma, kartami nie 
gardzi. Czasem się coś w durnia przegra do niego, niekiedy jaką kwartę postawi, że mu się 
niezgorzej rozwiązuje język – zaśmiał się znacząco. 
– Leda dzień zmuszą do redukcji regimentów, kupa ludzi zwali się do miasta... 
– Rozkwateruje się ich po obywatelach i majstrach, przecie każdy może sobie najmować 
parobków! Trzeba ich mieć na porę pod ręką! Już ja w tym... 
Rozstali się w najczulszej przyjaźni. Kilińskiemu bardzo przypadł do serca Zaręba, który, 
skoro się nieco oddalili, przemówił żywo do Konopki: 

– Anim sobie imaginował takiego szewca! Nadzwyczajny majsterek. 
– Znajdzie podobnych w Warszawie na kopy. A każdy z nich w potrzebie starczy za dziesięciu 
mości dobrodziejów, co to jeno stękać, wyrzekać i ręce łamać nad upadkiem kraju 
umieją, ale dla jego podźwignięcia nie wyrzekną się przywilejów, grosza nie dadzą, za broń 
nie chwycą i chłopom wzbronią batami – splunął z awersją. 
– Na szczęście obraz nie całkiem utrafiony i słuszny. Nie neguję jednak, że ruchawka 
miejska mogłaby sporo zaważyć przy zaczynaniu. 
– Chomentowski ma już gotowe regestra zdatnych do broni. Warszawa może dać kilkanaście 
tysięcy wolentariuszów. Ale na mnie już pora – wyciągnął rękę. 
– A mnie to nie nagli? Co waści jest? – spytał przyjacielsko, gdyż Konopka wydawał się 
być dziwnie osowiałym i smutnym. 
– Mierzi mi się życie – mruknął ponuro i spiesznie odszedł. 
Zaręba wziął sanie spod Bramy Krakowskiej i kazał się wieźć, co koń wyskoczy, do koszar 
artylerii, tam bowiem pod pozorem noworocznego przyjęcia u pułkownika Deybla mieli się 
zebrać oficjerowie należący do sprzysiężenia. 

Koszary leżały dosyć daleko, na krańcach miasta. Gmach był wielki, piętrowy i szlachetnej 
architektury, szerokim frontem zwrócony do ulicy Dzikiej. Z boków wyniosłej bramy stały 
dwie harmaty pod strażą kanonierów. Wewnętrzny dziedziniec był obstawiony długimi pawilonami, 
a zamknięty kaplicą. 

Zebranie odbywało się w dużej sali na pierwszym piętrze. 
Na szerokich schodach, przyozdobionych girlandami świerczyny przetykanej tu i owdzie 
czerwonymi kokardami, zastąpiła mu drogę jakaś kobieta. 

– Jestem Tarkowska – szepnęła całując go w rękę. – Spotkalim się latową porą w lesie nad 
Niemnem, kiedy pan porucznik przyjechał lustrować żołnierzów. Chciałam właśnie z duszy 
serca podziękować, bo z pańskiej łaskawości zostałam gospodynią nad oficjerską kantyną. 
– Tarkowska, wdowa po zabitym w Kamieńcu, mieliście przy sobie chłopca? 
– Ta sama, pokornie melduję! – wyprostowała się z żołnierską powinnością. 
– Jakże się wam powodzi? 
– Że już nie potrafię dziękować. Pan pułkownik i panowie tak mnie sierotę zapomogli, 
przeciem w jedynej sukienczynie się przywlekła, że mi niczego nie brakuje. A mojego Pietrusia 
kanoniery wzięli pod swoje opiekuństwo i pospólnym ekspensem mają go edukować. 
– Nie trafia się jaki opiekun dla Tarkowskiej? – uśmiechnął się życzliwie, bowiem kobieta 
była cale gładka i w sam raz na żołnierską żonę foremna. 
– Juści, że nie jest bez tego – odwróciła zarumienioną twarz. – Ale pora to na miłoście, kiedy wojna 
leda dzień! I krzywdy moje jeszcze żywe w sercu, a chłopak mały, nieprędko weźmie pomstę... 
– Jak dorośnie, okazji mu także nie zbraknie. Bądźcież zdrowi! 
W dużej, jasnej sali było gwarno i panowała miarkowana wesołość. Wszyscy już siedzieli 
przy obiedzie, gemejny roznosiły dania. Zebrało się ze trzydzieści osób. Pułkownik Deybel 

111 



siedział na pierwszym miejscu w środku stołu i właśnie był rozpowiadał najbliższym wrażenia 
z królewskiego przyjęcia na Zamku. Kaczanowski, siedzący na końcu, baraszkował 
swoim zwyczajem, budząc wybuchy ściszonych śmiechów trefnymi anegdotami i własną wesołością. 


Zaręba witał każdego z osobna; podnosiły się ku niemu oddane oczy i przyjacielskie dłonie, 
że poczuł się wpośród zbratanych najgłębszymi związkami wspólnej wiary, miłowań i 
nadziei. Były to same szczere żołnierskie postacie, proste żołnierskie dusze, mające za jedyną 
powinność honor, wierne służby ojczyźnie i śmierć za nią w każdej potrzebie. 

Różnili się wiekiem, urodzeniem, opiniami, lecz byli jedni w gotowości do poświęceń. 
Była między nimi młodzież jeszcze bezwąsa, byli dojrzali mężowie i byli starcy posiwiali w 
posługach Rzeczypospolitej. 

Pierwszy pułkownik Deybel dawał ze siebie wzór prawego żołnierza i cnotliwego obywatela. 
Przy nim pułkownik Dobrski, czujny jak żuraw komendant Arsenału, niestrudzenie pomnażający 
jego zasoby, mimo hetmańskich łask i Igelströmowych faworów, a dalej kręgiem 
stołu mienił się pas zielonych artyleryjskich kurt z czerwonymi obszlegami, gęsto poprzetykany 
granatem gwardiaków i liliową barwą działyńczyków. Surowy kapitan Chomentowski 
siedział z majorem od inżynierów, Maciejem Kubickim, przyjacielem od serca. Obaj odznaczali 
się jakobińską zaciekłością, nienawiścią tyranów i prawie zakonnym, surowym życiem, 
jakie prowadzili. Obaj mieli niezbłagane twarze, tkliwe dusze filantropów i diamentowej czystości 
serca. Przy nich brał miejsce kapitan z regimentu Działyńskiego, Mycielski, żołnierz w 
zagranicznych wojskach ćwiczony, wypróbowanego męstwa, patriotyzmu i cnoty, mąż o 
pięknym, dobrotliwym obliczu. Majorowie: Grefen, Zeydlitz i kapitan z gwardii pieszej, 
Trzciński, coś sobie z cicha komunikowali. Zaś młodzież, jak porucznicy: Ropp, Banczakiewicz, 
Magiera, Linowski, Caspari, Moszczeński, Strzałkowski, Górski i wielu jeszcze innych, 
skupiała uwagę na Kaczanowskim, przy którym umieścił się Zaręba. Sam wybór oficjerów z 
wojsk konsystujących w Warszawie, sam zapał i najszczersze oddanie sprawie wyzwolenia. 

Obiad szedł z wolna; potrawy podawano niewybredne, a za jedyny napój służyło piwo 
szlacheckie, gdyż Chomentowski gospodarujący w koszarach nie folgował sobie ani nikomu. 
Ale mimo tej żołnierskiej modestii było wesoło. Śmiały się usta, radowały się oczy i pobudzone 
przyjacielską kompanią umysły tryskały humorem i dowcipami. Rozmowa uczyniła się 
serdeczna, nie miarkowana ceremoniałem ni względami na szarżę, każdy dorzucał do niej 
swoje słowo swobodne. Nie ważono też zdań, wiedząc, że mówią do socjuszów i przyjaciół. 
Ogarnął wszystkich zapał i przejmowało radosne, tkliwe ciepło, jak kiedy po ciężkiej zimie 
pierwsze kwiaty zapłoną na czarnej ziemi, pierwsze skowronki zaśpiewają i pierwszy raz dogrzeje 
słońce. 

Wiośniane, ogromne szczęście zmartwychwstania zdało się przepełniać wszystkich. Nawet 
ta obszerna, widna sala przybierała radosny widok, słońce świeciło oknami, ze ścian spoglądał 
konterfekt króla w koronacyjnym majestacie, Bruhla, założyciela korpusu artylerii, hetmanów 
i mężów zasłużonych, błyszczały starożytne bronie, mieniły się pozawieszane chorągwie, 
lustra i szkliwa ściennych kandelabrów. 

Zaręba z niecierpliwością czekał końca obiadu, ale właśnie, gdy już sprzątnięto po wetach, 
Chomentowski zabrał głos: 

– Nie będziemy dzisiaj rozważali, jak tylko sposoby przygotowania Warszawy na wypadek 
insurekcji, czego żąda od nas Naczelnik w ostatnich instrukcjach. 
I przeczytał projekt względem podziału miasta na cyrkuły wojenne, zorganizowania ludności 
w siłę zbrojną, wybrania tysiączników, setników i dziesiętników oraz miejsc na podręczne 
składy broni. Zakwaterowania w każdym z cyrkułów starszego oficjera z niewielką komendą. 
Sposoby rekwirowania koni, wozów i furażów, komunikacji, alarmowych sygnałów, odznak 
starszyzny i egzercyrunków. 

112 



Słuchali w milczeniu, potakując mu we wszystkim, ale kiedy wyliczając ludność gotową 
do broni, włączył do niej cudzoziemców i Żydów, Mycielski zapytał:. 

– Z jakichże względów chcesz waszmość powoływać Żydów? 
– Każdy mieszkaniec tej ziemi musi stanąć w jej obronie. Nie dopuszczam wyjątków, Żydów 
uważam za równych i tak samo powinnych do ofiar krwi obywatelów. 
– Nie uważamy tego! – zaprotestowano z wielu stron, a Dobrski wyrzekł porywczo: 
– To plemię jest wszystkiej chrześcijańskiej powszechności wrogie i obce. Każdy kraj, w 
którym przemieszkuje, uważa za chwilowy przytułek losów jego obojętny, gdyż bogactwo 
jest jego jedynym celem. Nie są godni traktowania na równi z pracowitym wieśniakiem lub 
mieszczaninem. Naszej ziemi nie mają za ojczyznę. Procederem szpiegowania trudnią się na 
rzecz naszych wrogów, jak tego były już niejedne przykłady. Niestety, powszechność żydowska 
jest podła i plugawa. Mogą być tylko wyjątki zasługujące na ludzkość. 
– Właśnie – podjął nie zmieszany Chomentowski – pułkownik Jasiński z Wilna rekomenduje 
gorąco niejakiego Berka Joselewicza, Żyda oddanego Polsce, zażywającego miru między 
swoimi, a który przy wrodzonej zdatności ma poczciwe chęci służenia ojczyźnie. Gotów nawet 
zebrać pułk współwyznawców. 
Mycielski odezwał się znowu: 

– Mówi stare przysłowie: „Polonia est paradisum Judeorum et infernus rusticorum.” I 
słusznie powiada. Tyle wieków siedzą między nami zażywając wolności, jakiej nigdzie nie 
mają, i cóż dobrego Polsce zdziałali? Żeby długo nie szukać przykładu, toć oni nasze miasta 
przywiedli do upadku. Widzimy w nich teraz domy nikczemne, gdzie niegdyś stały kamienice 
okazałe. Nie wojny i pożary je zgubiły, a jeno żydowskie rozplenienie i szachrajstwa. Jedynie 
na zyski czuli, o nic więcej nie dbają. Wkradli się do miast i przekupstwem, krętym obrotem, 
cierpliwością, bezczelnym naprzykrzeniem nieznacznie wszystko posiedli, że z mieszczan 
pozostało zaledwie nazwisko. Czegóż się więc można spodziewać, gdyby dopuszczeni do 
pełnych praw tymiż sposoby chcieli dalej postępować! 
– Natura nie zna różnic między ludźmi, jednakowo stwarza wszystkich do praw, wolności 
– upierał się Chomentowski. 
Powstały gorące dyskusje w tej wielce ważnej materii, z czego korzystając Zaręba wyprowadził 
Kaczanowskiego do przyległej stancji, wyłuszczając mu sprawę. 
Kapitan skrzywił się jak po occie siedmiu złodziejów i wybuchnął irytacją. 

– A to mi w porę przychodzi. Diabła zjedzą z kopytami, jeśli mnie ułowią. Psie mięso, toć 
mam dzisiaj wieczorem kulig do Raszyńskiej karczmy z wesołą kompanią. Solennie go przyobiecałem 
Andzi. Przecież takiej okazji nie przepuszczę. 
– Jedźmy prosto do szefa, niech rozporządzi, jak ma być – odparł zimno Zaręba. 
– Nie bocz się na mnie, bo mi się już flaki skręcają ze złości. Jak mnie to złodzieje admirują! 
W gościnę do siebie proszą! By już prędzej zacząć z tym sobaczym mięsem! Bóg zapłać 
waszmości za przysługę. Kiliński udał się waszmości, nieprawdaż? 
– Nad spodziewanie godny uwagi. 
Wyszli niepostrzeżenie w dziedziniec do sań, przykazując się wieść na Leszno. 
– I spust ma expedite – wychwalał, gdy wyjechawszy z koszar zagłębili się w omroczałych 
już ulicach. – W małopolskiej dywizji przyjdzie mi szukać schronienia. W tym Krakowie nosacizny 
dostanę z nudów. Przyjdzie mi łykać święconą wodę i pacierze klepać z dewotkami. 
– W winiarni Bartscha przy Mariackim kościele znajdziesz waszmość naszych socjuszów. 
– Mów mi lepiej, gdzie ja tam znajdę dobre wino i wesołą kompanię – mruknął frasobliwie. 
– O szóstej mamy się zjechać na Saskim dziedzińcu, jeszcze mam dwie godziny czasu. 
Tak się wspaniale zapowiadała zabawa! Ażeby to najjaśniejsze pioruny! 
– To waszmość jeszcze myśli o kuligu? 
– Pojadę, dałem Andzi kawalerski parol, to stawić się muszę. Użyję sobie na ostatku. Hulanki 
tam będą niezgorsze i pijatyka. Mógłbym już stamtąd siąść na pocztę i ruszyć w świat! 
113 



Ani się kompania spostrzeże, jak się wymknę. Mam też w Bogu nadzieję, że trafi mi się po 
drodze jaki lusztyk. Ale żeby człowiek nie był bezpieczny w stolicy pod bokiem króla, to już 
przechodzi imaginację! – gadał więcej do siebie, bo Zaręba siedział zadumany. – Jak to, ja, 
Kaczanowski, mam uciekać przed tymi posiepakami? A niedoczekanie wasze! Zawróć no, 
chłopie, na Mostową do Dziarkowskiego. 

– Nie wyrabiaj, waszmość, brewerii! Zrobisz, co szef postanowi. 
Działyński był w domu i chociaż się niezmiernie wzburzył tą niespodzianą nowiną, nie 
znalazł jednak innego sposobu ochrony nad wyjazd z Warszawy. 

– Musisz waszmość uciekać: ci sami oficjerowie, z którymi się zabawiasz, mogą cię wydać 
tak sprawnie, że ani się spodziejesz, kiedy będziesz w drodze na Sybir. Na szczęście mam ja 
dla ciebie ważną funkcję. Pojedziesz pod Kraków, do Rzeplina, tam w domu Ślaskich pozostaniesz 
aż do odwołania i zajmiesz się egzercyrunkiem chłopstwa. Pisze mi Ślaski, że ma w 
swojej okolicy do dwóch tysięcy wolentariuszów. Trzeba ich choćby z gruba ociosać i zaprawić 
w regulaminie, a nikt tego sprawniej nie dokona. Ruszajże, waść, z Bogiem. Ja w tych 
dniach również wyjeżdżam. Da Bóg, spotkamy się pod wiosnę już w wolnej Warszawie. 
Ucałował go czule i opatrzywszy w pieniądze i znaki dla pocztmistrzów odprawił z łaskawością. 


– Chyba się w tym Rzeplinie zapiję na śmierć albo ożenię! 
– Śląscy, słyszę, mają dom w Krakowskiem znaczny, ale mają tylko sześciu synów. 
Pożegnali się serdecznie, po bratersku. Kaczanowski poleciał do swojej kwatery w pałacowej 
oficynie gotować się do wyjazdu, zaś Zaręba wrócił z powrotem do koszar, gdzie jeszcze 
trwały narady. 

114 



IX 


Zaręba na widok wchodzącego Staszka porwał się wystraszony. 

– Jak to! pan kapitan jeszcze nie wyjechał z Warszawy? 
– Połednie dochodzi, to musi już być w Grójcu. Sam go w Raszynie ułożyłem na sanie, że 
to był ździebko zawiany, okręciłem żydowską pierzyną i przywaliłem kożuchem. Powieźli go 
do Grójca niby to chorego chłopa do księdza, bo na trakcie stoją kozackie komendy i często 
podróżnych indagują... 
– To chwała Bogu! – odetchnął z ulgą. – Powróciłeś za jakimiś sprawami? 
– Wziąłem abszejt od mojego pana – rzekł smutnie, podnosząc rękę do zapuchniętej twarzy. 
– Moja osoba potrzebniejsza we Warszawie, proszę pana porucznika. 
– Któż ci tak pysk przefasonował? Musiałeś rzetelnie lusztykować na kuligu? 
– Proszę pana porucznika, przy alianckich oficjerach niewiele się człowiek pożywi, bo za 
przeproszeniem sami wszystko wychlają. Tak sobie używali w Raszynie, że nawet lagru nie 
zostawili w antałach. I ani jednego całego okna ni sprzętu! Zaś rano to już poprute pierzyny 
wytrząsali po stancjach la zabawy! Nie na mój smak, proszę pana porucznika, taka kompania 
– skrzywił się wzgardliwie. – A względem mojej gęby? Podziękowałem za służbę i tak mię 
pan kapitan czule potraktował na pożegnanie. 
– Rzuciłeś służbę, i to w takiej chwili! – powstał gniewnie na niego. 
– Jenom przeszedł pod komendę księdza Meiera. Prawdę powiadam! Mam przykazane pokazywać 
na mieście szopkę, jak to już robiłem czasu Wielkiego Sejmu z przyczyny pana 
Niemcewicza i Weyssenhoffa. Ksiądz Meier wypisał nowe komedie, pan Aigner ulepił łątki, 
pani Barssowa przybrała je spaniale, ja zaś wyuczyłem się wszystkiego, że i pan Bogusławski 
lepiej nie potrafi. Przecie udam głos każdego! Niejedna wielmożność pęknie od złości, proszę 
pana porucznika – zaszeptał tajemniczo. – Będzie Igelström, postać Heroda biorący; będzie i 
Małgorzatka z huzarami, tak utrafiona, że każdy w mig rozpozna, kogo przedstawia; będzie 
dziadek, króla pruskiego wystawiający; będzie śmierć sroga i wszystko, co być powinno w 
akuratnej szopce. We Trzy Króle wypuścimy się na miasto. Kuba fajfer od Działyńskich, zafiuka 
na piszczałce i odśpiewa kolędy, ja będę ruchać łątkami i głosy ich udawać. Kamratów 
do noszenia szopki już mam. Bojam się jeno marszałkowskich gamoniów i kozaków; mogą 
nas gdzie w kącie przydybać, sprać i wszystko pomarnować. Żeby dostać ze czterech gemejnów 
obrotnych, co by to mieli oczy na niebezpieczeństwo, a w potrzebie i mocne kije! Przebrałbym 
ich za płanetników dla niepoznaki. Po tom właśnie stanął przed oblicznością pana 
porucznika. 
Zaręba, pojmując intencje księdza Meiera, natychmiast polecił zająć się Kacprowi doborem 
żołnierzów gotowych na każde skinienie Staszka. 

– Gdzie chowasz szopkę, u księdza Meiera? 
– Jeszcze stoi u pani Barssowej. Właśnie lecę ją pozłocić. 
Oddał honory, wykręcił się na pięcie i grzmiał ze schodów, aż mury dygotały. 
– Kacper, każ Maciusiowi zajeżdżać. Zaraz będę gotowy. – Szykował się bowiem do 
szambelanowej. Jechał szukać u niej pomocy dla Volange’a, czynił to jednak z przykrością i 
115 



ciężkim sercem, pod przymusem. Czuł się przy tym niedobrze. Już od samego powrotu z Paryża 
w połowie grudnia nie dopisywały mu humory i zdrowie. Zawód, jaki go tam spotkał, i 
przeżyte wrażenia sprawiły w nim wielką zmianę. Nie zbrakło mu wiary w sprawy, jakim 
oddał swoje życie, ale już nieraz brakowało sił i cierpliwości. Burzył się w sobie i często wybuchał 
niepohamowanym rozdrażnieniem. Na domiar złego przyszły złe wieści z domu. Ojciec 
leżał ciężko chory i tak zawzięty na niego, że nie wolno było nawet matce wspominać o 
nim. Przywiózł te nowiny Kacper, który się był naparł do Grabowa i siedząc tam przeszło 
dwie niedziele wszystko akuratnie spenetrował. I wieści z tamtej strony Rzeczypospolitej 
względem ducha i przygotowań insurekcyjnych nie były pomyślne. Stryj Onufry pisał mu od 
siebie, jako szlachta, zjeżdżająca się pod pozorem przyszłych sejmików i agitacji wyborczych, 
burzy się i odgraża na aliantów z przyczyny ciągłych przemarszów, rekwizycji furażów 
i najprzeróżniejszych uprzykrzań, ale od myśli powstania odżegnywa się i przeciwko 
rozpowszechnianym pismom powstaje. „Żebyś to przyjechał – pisał dalej – co najznaczniejsze 
domy odwiedził, do serc i rozumu przemówił, zamierzenia w prawdziwym świetle przedstawił, 
a komu trzeba i pogroził, to byś mógł wiele zdziałać dla sprawy. Nienawiść bowiem 
do wroga rośnie z dnia na dzień i pomnażać się nie przestanie. Przecie po wymarszu komend 
Chruszczowa do Warszawy zostały w wielu wsiach puste obory i spichlerze bez jednego ziarna! 
Trzeba tylko mądrego słowa, a najzapaleńsi przejrzą, do czego prowadzą nas te alianse. 
Ceśka jest w Stokach. Pogodziłem ją z Brzozowskim, który wypędzony przez miecznika błąkał 
się tu i owdzie, aż trafił do mnie i siedzi. Śniegi mamy po drogach na chłopa. Niech się 
sanna przetrze, to ksiądz Albin przywiezie ci, cośmy tu nazbierali płótna i skór. Kumy zdrowe. 
Ceśka napierała się do Warszawy niby to z odwiedzinami do ciotki Grodzickiej, kasztelanowej 
wieluńskiej, ale jakem jej kropnął, że ta ciotka ma wąsy i nosi artyleryjską kurtę, 
zgniewała się srodze i pojechała. Wróciła jednak wrychle. Wpadłbyś na parę dni ucieszyć 
nasze serca.” Ba, żeby to mógł, nie namyślałby się ani chwili. A zresztą gdzież to zajedzie? 
Poczuł się bezdomnym i niezmierna gorycz zalała mu serce, przyprowadzając do gniewu na 
przeciwne losy, iż skrupiło się to na Maciusiu za jakieś nieporządki. 

– Rozprawię ja się z tobą w domu!– groził wysiadając przed pałacem Borchów. 
W ogromnej sali czekało parę osób jakby swojej kolei; handlarze, suplikanci, jakich nigdy 
nie brakowało w pańskich przedpokojach, bernardyn po kweście i zakwefione damy, lecz 
rzucał się w oczy jakiś jegomość wychudły, czarno odziany, z bladą twarzą, o rozwichrzonych 
włosach i z rulonem papierów w ręku. 

Pani jeszcze nie wstała, bowiem modą wielkich dam przyjmowała w sypialni wizyty 
przyjaciół załatwiając przy tym i różne pilne sprawy. 

Zaręba szedł przez pokoje jakby na ścięcie, nie wiedząc, w jaki sposób zacząć. Niepodobna 
mu było wręcz powiedzieć. Proś Zubowa! Już liberyjny otwierał przed nim ostatnie drzwi, 
gdy miał jeszcze ochotę uciekać, ale wszedł mężnie i posuwistym, krokiem zbliżył się do łóżka. 
Iza przywitała go radosnym uśmiechem i ściskając mocno rękę kazała usiąść przy sobie i 
zaczekać chwileczkę, gdyż była zafrapowana przymierzaniem klejnotów, które jej podawał 
jakiś handlerz; drugi stał z boku z pękami sobolowych skórek, trzeci podsuwał jej pod oczy 
pudło z pachnidłami, czwarty zaś, Tatarzyn we wzorzystym chałacie i czerwonej krymce na 
szpiczastej głowie, złożył przed nią przecudne wschodnie bławaty. Wszyscy naraz mówili 
zachwalając jeden przez drugiego swoje towary. Pokojowa trzymała przed nią owalne srebrne 
zwierciadło, druga pomagała w przystrajaniu klejnotami głowy. 

Nigdy jej nie widział w takim pajęczym dezabilu, bezwstydnie wystawiającym, co miała 
najpiękniejszego. Przejrzysta tkań koronek zdradzała rozkosznie wszystek zarys jej wdzięków: 
złotawą cerę jej dała, smukłość postaci, luby obrys piersi jakby ulepionych z alabastru, 
liliowymi cieniami opłyniętych i zwieńczonych różyczkami. Ani minuty nie mogła uleżeć 
spokojnie i chwilami tylko skrzyżowane ramiona i płaszcz niesfornych włosów okrywały jej 
nagość... 

116 



Łóżko dające postać wyzłoconej muszli skrytej pod pawilonem z szafranowej chińskiej 
materii, pokrytej barwistymi smokami, że w tym złotawym przyćmieniu wydawała się bóstwem 
zjawionym w gorączkowych snach kochanków... 

W pierwszych chwilach Zarębie załomotało serce i krew uderzyła mu do głowy niby wino, 
lecz swarliwe targi z handlerzami, strofowania pokojowej i nienasycona pożądliwość, z jaką 
oglądała przystrojenia, wnet go przyprowadziły do równowagi. 

Oddał się więc spokojnie admirowaniu jej cudności, ostatni raz wczoraj w kościele przyszły 
na niego żale, wspominania i niezaspokojonych tęsknot udręki. Ale teraz patrzył jak na 
jedną z rozgłośnych i modnych piękności. Jak na jedną z takich, jakie by przy zdarzonej okoliczności 
chętnie wziął w ramiona i nasyciwszy chwilowo wzbudzone żądze odszedł w swoją 
stronę. 

– Wczoraj wieczorem byłam sama i myślałam o tobie—rzuciła niespodzianie. 
– Siedziałem samotnie i także myślałem o tobie —odparł bez zająknienia. 
Zapłaciła mu wdzięcznym spojrzeniem myśląc o wygórowanej cenie soboli, o które targowała 
się z nieoczekiwaną biegłością. Lokaj przyniósł jakiś list, odpisała na niego, wydawała 
dyspozycje służbie, a w przerwach mówiła. 

– Ojciec kazał mi donieść o tobie, a ja nic nie wiem... 
– Jakże sobie podoba w Petersburgu? 
– Bardzo. Był przyjęty od imperatorowej z wyróżniającą łaskawością. 
– Jakże mnie radują takie splendory! Myślę, że bez paru tysięcy dusz, otrzymanych gdzieś 
w kordonie rosyjskim, nie powróci do Warszawy. 
– Nic nie wspominał o powrocie. Gdzieżeś balował przez całą jesień? 
Odprawiła wszystkich z pokoju i naciągnąwszy kołdrę pod brodę wparła w niego badające 
oczy. 

– Bawiłem w Wielkopolsce u przyjaciół. Ale imaginowałem zastać cię już obleczoną w 
zakonny habit – wyrzekł z udaną powagą. 
– Gdyby nie przeszkody ze strony szambelana, kto wie, czybym tego nie uczyniła. 
Chciało mu się roześmiać z tej deklaracji, lecz tylko rzekł galantuomnie: 
– Świat straciłby najpiękniejszą kobietę, ale Kościół mógłby zyskać nową świętą. Straszno 
mi jednak pomyśleć cię sypiającą we włosiennicy i biczowaną... 
– Nie, nie! – wzdrygnęła się przed wystawionym obrazem. – Chociaż opowiadała mi ciotka 
Zawistowska, karmelitanka, że to sprawia niebiańskie rozkosze – zadumała się, oczy uciekły 
w głąb, twarz przyoblekła się w surowość. – Byłam w dzieciństwie wpisana w pasek 
świętego Dominika i do siódmego roku życia ubierali mnie w habit. Boże, jakaż ja byłam 
wierząca! Jakże mnie te wszystkie zabobony czarowały! Pamiętasz w Górach te majowe nabożeństwa! 
– Dzieciństwo niegodne wspominania! – rzekł z lekceważeniem. 
Ale Iza pod wpływem nagle wzbudzonej pamięci jęła się przed nim wyznawać. Miała oczy 
pełne łez, goryczą sycone słowa i żalem, gdy wystawiała ewenty swojego pożycia z szambelanem. 
Ujrzał w niej naraz duszę jątrzącymi ranami przemawiającą. Nie drgnęło mu jednak 
serce współczuciem. Słuchał, jakby na teatrze ktoś przed nim wyobrażał urojoną historię niefortunnej 
kochanki. Rozumiał ją szczerą w tych cichych zwierzeniach, czuł w jej głosie prawdziwy 
ból, ale myślał o celu, jaki mieć może w tym dusznym obnażaniu się przed nim. I z 
niecierpliwością czekał sposobności wystąpienia ze swoją sprawą. 

– Śliczna nawet w przystrojeniu płaczów! – pomyślał nie bez satysfakcji. 
Hajduk wniósł na tacy jakiś rulon papieru, obwiązany niebieską wstążeczką. 
– Nowe dzieło mojego poety! – porwała się żywo i zapomniawszy o smutkach czytała półgłosem 
francuski madrygał na swoją cześć napisany. – Czy on tam czeka? 
– Przemawiałem po dobroci, żeby sobie poszedł, ale czeka. 
– Widziałem, w przedpokoju jakiegoś chudej postaci człowieka – zauważył Zaręba. 
117 



– Ten sam, proszę pana porucznika. Przyłazi parę razy na tydzień i cięgiem się napiera 
przed jaśnie pani oblicze – objaśniał hajduk. 
– Wiersz gładki – zaopiniował Zaręba po przeczytaniu madrygału. 
– Wprowadź go – rozkazała. – Prześladuje mnie wierszami od samego przyjazdu do Warszawy. 
Mam już szyfonierkę zapchaną jego dziełami. Ucieszna figura! 
– Jakiś przedpotopowy gryzmoła, poszukujący sposobu utrzymania. 
Jakoż ukazał się w progu blady jegomość i skłoniwszy się z godnością, stanął wyczekująco. 
Iza zasypała go pochwałami prosząc o przeczytanie czegoś nowego. 
Dał się uprosić i wyciągnąwszy z kieszeni całą plikę karteluszków stanął w namaszczonej 
pozycji, odrzucił skołtunione włosy i czytał z przejęciem a górnie czułe poema na śmierć 
Azorka pani Grabowskiej, potem napuszone epitafium jakiegoś męża głośnego w Psiej Wólce, 
sonety do okrutnej Zerliny i szereg madrygałów i hymnów na cześć szambelanowej, a 
wszystko niepomiernie naszpikowane mitologią, pełne berżerek, ruczajów, baranków, srebrzystej 
luny, wzdychań, udanych łez, boskietów i sztucznej, ckliwej poetyczności. 

Jegomość, chociaż przybierał postać Jana Jakuba Rousseau i oddychał samą poetycznością, 
patrzał się być nie lada filutem, sprawnie zabiegając o dukaty i protekcję. Ale na jego 
nieszczęście oznajmiono grafa Zubowa. 

Zaręba porwał się do wyjścia, nie zdążył jednak, bowiem ukazał się piękny hrabia, bożyszcze 
dam i głośny bohatyr alkowianych Wiktorii; z oficjerską szarmanterią, posuwiście, głośno 
i z ferworem ruszył całować rękę szambelanowej. 

Napełnił sypialnię zapachem francuskich wódek, pomad, pudrów, tkliwie cedzonych duserów 
i swoją okazałą, ekstraordynaryjną osobą, a przysiadłszy, dopiero raczył zauważyć Zarębę, 
podając mu rękę z niemałą łaskawością. 

– Znamy się z asamblów hrabiego Ankwicza w Grodnie – objaśniał Izie Zaręba. 
– Być może. Prawda, przypominam sobie nazwisko waszmości z jakiejś awantury... 
– Chyba z racji głośnego napadu von Bluma na moją kwaterę! – przypominał z nieporównaną 
szydliwością. – Biedny kapitan, w całym zysku wziął po pysku, jak się u nas mówi! – 
dorzucił bijąc w niego zaczepnymi spojrzeniami. 
Zubow poruszył się. Zmierzyli się oczyma. Graf, pokrywając nagle zrodzony gniew 
uśmieszkiem skłopotania, zwrócił się do Izy. Rozmowa potoczyła się w materiach zdarzeń 
stołecznego życia. Obaj równocześnie poczuli do siebie niewytłumaczoną awersję, więc tym 
usilniej chowali ją pod ugrzecznione, dworne uprzejmości. 

Pogarszała sytuację Iza, w szczególny sposób wyróżniająca Zarębę, który rozumiejąc 
przykrość, jaką to musi sprawiać hrabiemu, dawał swoim zachowaniem się pozory najszczęśliwszego 
kochanka. Ale Zubow nie pozwolił się wyprowadzić z wielkopańskiej powściągliwości, 
pokazując doskonale obojętnego. Zasię kiedy Iza miała się ubierać i przechodzili na 
dalsze pokoje, hrabia ustąpił mu w drzwiach miejsca przed sobą. Promenowali się po wspaniale 
urządzonej bawialni jakby w najlepszej komitywie. Zubow był nie lada graczem, wyćwiczonym 
na petersburskim dworze w sztuce udawania. Młody, piękny, ufny w siebie, i 
wsparty na wielkim znaczeniu brata, faworyta imperatorowej, ambitny, a przy tym zimny do 
okrucieństwa, ostrożny i mający tylko własne wyniesienie na celu, górował nad wszystkimi 
Rosjanami, jacy się byli wtedy znaleźli w Warszawie. Posiadał wysoką szarżę w wojsku i 
przyjechał niby to na służbę, ale zdawał się tylko zabawiać miłostkami, pokazując się birbantem 
i zapamiętałym graczem, czym jednał sobie przyjaciół i sławę najmilszego kompaniona. 
Zwracał też uwagę powszechności bogactwem zaprzęgów, wystawnością przyjęć i szczodrym 
sypaniem dukatami, a także i życzliwością okazywaną Polsce. Nierzadko dawał się słyszeć z 
przyganami ambasadorskich rządów, starając się łagodzić różne nadużycia i krzywdy. Rychło 
też stał się ulubieńcom publiki, a zwłaszcza dam. Sam wszechwładny Igelström czuł przed 
nim respekt, obawiając się jego znaczenia i wpływów. 

118 



Zaręba czując jego wielką przewagę nad sobą traktował go mimo wzburzenia z powinną 
uprzejmością. Gawędzili o stolicy i kobietach. Hrabia unosił się nad pięknością Polek i polską 
cnotą gościnności. Każde jego słowo zdawało się dźwięczeć złotem najgłębszej szczerości. 
Zaręba nie dał się jednak wziąć na lep sentymentów, przeczuwając w nim przyczajonego wilka 
i brutalną duszę satrapy. Zaciekawiał go ten rodzaj człowieka, jaki w Polsce nie był nawet 
do pomyślenia – człowieka wyniesionego z nicości aż na stopnie tronu, dzięki jeno gładkości 
i wigorowi własnego brata. 

Na jednej ze ścian bawialni wisiały rzędem konterfekty królewskiej rodziny francuskiej w 
okrągłych, medalionowych ramach, spowiniętych krepą w znak żałoby. Pod wyobrażeniem 
Ludwika XVI położono napis: 

II sent aimer, souffrir et pardonner. 

Pod portretem królowej: 

O perfidie! O crime! O jour fatal au monde! 
O mort toujours présente á ma douleur profonde! 


Zaś ostatni, pod dziecinnym, ślicznym obliczem żyjącego jeszcze Delfina, brzmiał: 

Eh quoi, tous les malheurs aux humains réservés, 
Faut-il si jeune encole les avoir éprouvés. 

Zubow, przeczytawszy głośno, wyrzekł z niepohamowaną pasją: 

– Gdyby ma dano być gubernatorem Francji, uśmierzyłbym rychło te królobójcze kanalie. 
Wstyd dla oświeconej ludzkości, że takie potwory jeszcze żyją. 
– Próbował ich cesarz nawracać do cnoty posłuszeństwa, próbował król pruski, próbował 
Pitt wespół z Hiszpanami, a jakoś te usiłowania nie dawały fortunnego obrotu! Sami jeszcze 
przy tych zabiegach tęgo obrywają w skórę. 
– Bo się kierują względami ludzkości. Francuscy jakobini to wściekłe zwierzęta i każdy, 
byle skuteczny, sposób ich wytępienia jest święty. Dla tych buntowników nie ma pardonu ni 
miłosierdzia! 
Zaręba oddawał się lubym radościom patrząc na jego bezsilne gniewy, gdy wszedł szambelan, 
wybornie dzisiaj usposobiony. Powracał właśnie z konferencji z kucharzem, przynosząc 
ze sobą nowy sposób przyrządzania podlewy do zająca, który zaczął wykładać hrabiemu. 

Zaręba, nie czując się na siłach dyskurowania w tych materiach, wymówiwszy się sprawą 
do kasztelanowej, oddalił się z wielką przyjemnością. 

– Zyskałem sobie nowego i możnego wroga – pomyślał rezygnując już z pomocy Izy. Nawet 
był rad, że nie doszło do rozmowy o Francuzie. – Ale co teraz począć? 
Kasztelanową zastał w pokoju na ogrody wychodzącym. Wszystko w nim było, jak w 
mieszkaniu grodzieńskim: te same obicia ścian, sprzęty i pamiątki, ten sam mnich, straszący 
bladością twarzy, papuga rozbujana w złotej obręczy, ten sam przedziwny zapach nabożeństwa, 
więdnących kwiatów, melancholia, smutek rzeczy minionych i łez wypłakanych. 

119 



Przyjęła go z niezmierną życzliwością, zmuszając dobrotliwymi słowy do wyznania 
wszystkich utrapień. Wystawił całą grozę położenia Volange’a. 

– Czyby nie można udać się do króla o pomoc? – spytała po długim namyśle. 
– Żeby kto chciał wnieść do niego suplikę! 
– Sprawa., widzę, ważna, sekret musi być zachowany chyba ja bym spróbowała! 
Zdumiony tą niespodzianą gotowością okrył jej ręce wdzięcznymi pocałunkami. 
Ożywiła się bardzo, coś jak różany cień zawisł na bladych jagodach. Powstała zdeterminowana, 
lecz długą chwilę czuć było w niej walkę postanowienia z wahaniami i obawami. 

– Dobrze, tylko o tym nie ma nikt wiedzieć, nikt! Rozumiesz waćpan. 
– Kawalerski parol, jako słowa z gęby nie wypuszczę – zapewniał skwapliwie. 
– Całą duszą poślubiłam sprawę insurekcji, więc wszystkie, co do jej powodzenia konieczne, 
uczynić mam za świętą powinność – zdeklarowała otwarcie. – Niepodobna, bym nie uzyskała 
przychylnego responsu. Napisz waćpian dla króla obszerną konotatkę o Francuzie, a 
mnie o nim naucz, abym się w czym nie splątała. 
W kilkanaście minut wiedziała już najdrobniejsze okoliczności. 

– Nim zdołam sprawę przywieść do pomyślnego skutku, parę dni zejść może. Król musi 
być umęczony pracą i obowiązkami. Zaglądaj do mnie często. Mógłbyś przychodzić na obiady, 
miałabym z kim pomówić. Mnie z Izą i jej kompanią wszystko różni. To inni ludzie. I 
tacy wszyscy poziomi, na ordynaryjne uciechy czuli a przed złotem pokorni! Wszystko, co 
nie służy ku wygodzie, zbogaceniu się i potrzebom, mienią śmiesznym zabobonem. Nie imaginujesz, 
jak mnie to uraża! Jak mnie boli ten jarmarkowy gwar dokoła! Moje wytchnienie to, 
kiedy się zbiorą moi dawni, drodzy przyjaciele... Wczoraj mnie odwiedzili... – ściszyła głos, 
oczy się jej powlekły mgłą oddalenia. – Siedzieliśmy długo w noc i mówili o... zaraz, zaraz... 
– zastanowiła się nie mogąc przypomnieć. 
Zarębę przeszedł lodowaty dreszcz, bowiem znowu nawiedzili ją dawno pomarli. 
– Był z nami Kapostas – powlekła oczyma dokoła. – O czym to ja mówiłam? Kapostasa 
nie zaniedbuj i staraj się o jego przyjaźń: to cnota wyjątkowa i rozum pełen głębokiej nauki. 
Posiada sekret komunikowania się z tamtym światem... 
Zarębie zrobiło się naraz pilno na słońce i powietrze, gdyż jej słowa i błędne chwilami 
oczy przyprawiały go o zawrót głowy. Pożegnała go z macierzyńską czułością, mnicha wyprawiła 
z listem na Zamek i zamknąwszy się na klucz, wyjęła ze skrytek szyfonierki jakieś 
nikłe karteluszki, tchnące umarłą wonią larendogry. 

Niełacno jej przychodziło, wziąć się do czytania. Bała się dotknąć tych kart. Jakby przed 
wiekiem trumny cofały się roztrzęsione ręce, a serce przejmowała zgroza popełnianego 
świętokradztwa. Przemogła się wreszcie. Listów było niewiele i skąpo wypełnionych drobnym, 
wyblakłym pismem, starczyło jednak na wskrzeszenie całej przeszłości. Utajone na dnie 
serca żary wybuchnęły gryzącymi płomieniami. Stanęły w pamięci dni już dawno odeszłe, dni 
szczęścia... 

Dwadzieścia lat te słowa nie dotykane nawet oczyma i z pamięci wygnane przemówiły naraz 
wstrząsającym głosem miłości. Gdzie to było? Kiedy to się stało? I czemu minęło? Czemu? 


Zmierzch zasypał komnatę modrawym brzaskiem śniegów, obwijając jej duszę rozżarzoną 
jakby całunem tkanym z żałosnego przędziwa łez. Płakała, perliste łzy toczyły się nieskończonymi 
sznurami. Płakała złamanego żywota kalwaryjskie dzieje. Płakała nad człowieczych 
złud kruchością, nad wszystkiego świata męką i własnym opuszczeniem. 

Dopiero powrót mnicha odwrócił ją od łez i smutnych rozpamiętywań. 
Król naznaczył posłuchanie jeszcze dzisiaj na szóstą wieczorem. 


– To niepodobna! Jego Królewska Mość byłby tak łaskawy! Jeszcze dzisiaj? Mnich powtarzał 
parę razy, nim wreszcie uwierzyła. 
120 



– Więc mnie pamięta? Więc... ujrzę go znowu, za chwilę... to niepodobna! – Ogarniały ją 
lęki, chwytały płacze i tępe, prawie nieprzytomne osłupienia, kazała się jednak ubrać starannie 
i przed wyjściem długo przeglądała się w zwierciedle. 
– Nie pozna mnie! – westchnęła żałośnie. 
Mnich powiódł ją na Zamek i zaprowadził prawie ciemnymi schodami do jakiegoś zacisznego 
pokoju, gdzie ogień wesoło trzaskał w kominie i skrzył się u sufitu zapalony pająk. Stanęła 
rozglądając się zdumionymi oczyma. Czy sen ją ogarnął mamiącymi widziadłami przeszłości? 
Jakiż szczególny przypadek! Wszak to ten sam pokój co niegdyś! Te same sprzęty! 
Jakby wczoraj była tutaj po raz ostatni! Tak samo z wielkiego konterfektu patrzą jego urzekające 
oczy. Złocone berżery stoją przed kominem, a na jego parapecie siedzi obok zegaru ten 
sam śmieszny Chińczyk z porcelany. Poruszyła go, zakiwał głową jak niegdyś. Odsunęła się 
zatrwożona. Sama była w komnacie. Żaden głos nie dochodził; zasłony z wiśniowego aksamitu 
na drzwiach i oknach nie przepuszczały najsłabszego szmeru. 

Na jednej ze ścian psy rozszarpywały Akteona i cudnie wyobrażona Diana zdała się szczuć 
z wyblakłego gobelinu. Nigdy nie mogła patrzeć na tę scenę bez przykrości. Zegar wydzwonił 
znajomym głosem wpół do siódmej. – Zaraz przyjdzie! – pomyślała wciągając w siebie jakby 
woń róż, tak pachniały zawsze jego włosy. Drżenie lubych oczekiwań poczuła w sobie jak 
niegdyś, zdało się jej, że już nadchodzi... więc jak niegdyś skryła się za zasłonę i wyjrzała 
oknem. Białe, posępne w mrokach śniegi pokrywały zamkowy taras, drzewa stały nagie, zima 
panowała na świecie, a mróz zahaftował szyby fantastycznymi ornamentami. A wtedy panowała 
wiosna, pachniały kwiaty i śpiewały ptaszęta i dusza miała wiośniane skrzydła upojeń. 
Osypały się jej złudzenia niby zwarzone mrozem kwiaty. 

Usiadła przed ogniem pełna rezygnacji. 

– Ciężka zima. Czy aby Staś się nie przeziębił? – zatroskała się nagle o syna. 
W sąsiednim pokoju zaskrzypiała podłoga, ktoś tam wszedł... Poruszyła się zasłona, ktoś 
stanął w progu i patrząc na nią zbliżał się z wolna. 

– Przyszłam kołatać do twej łaskawości, Najjaśniejszy Panie... – wyrzuciła gorączkowo. 
– Nazywam fortunną chwilę, w której mogę spełnić coś dobrego... 
Podniosła oczy. Król patrzył na nią z wyczekującym uśmiechem. 
– Najjaśniejszy Panie... – głos jej uwiązł w gardle, a serce dziw nie pękło od wzruszenia. 
– Jakże się cieszę, widząc panią w dobrym zdrowiu, jakże się cieszę! – powtarzał z wymuszoną 
grzecznością. – A sporo to już chyba czasu upłynęło – ciągnął ostrożnie. 
– Dwadzieścia lat – odpowiedział jęk wyrwany z głębi serca. 
– Czas leci... dla jednych bez śladu – skłonił przed nią głowę. – Ale dla drugich mniej łaskawy 
– westchnął bębniąc w tabakierkę. – Jakimże okolicznościom mam być wdzięczny? – 
zapytał wręcz, nie lubił bowiem takich spotkań. A przy tym wydała mu się już mocno posuniętą 
w latach i nie mógł sobie przypomnieć ani jednego szczegółu tej miłostki. Że była jego 
kochanką, czytał z jej twarzy, oczu zgorączkowanych i słów nieprzytomnych. 
Uśmiechnął się z pobłażliwą łaskawością, zadowolony z wrażenia, jakie jeszcze wywierał. 

– Pozwól mi zebrać myśli, wszak tyle lat marzyłam o tej chwili – prosiła zatapiając w nim 
utęsknione oczy. Czekała, że przemówi do niej dawnym językiem, modliła się chociaż o jedno 
słowo, o najmarniejszą jałmużnę choćby tylko pamięci... 
On zaś w obawie, żeby nie wybuchnęła płaczem lub spazmami, czego nie cierpiał, wyrzekł 
głosem, oziębłego zniecierpliwienia: 

– Może przysłać medyka? – nie silił się nawet na ukrycie nudy i niechęci. 
Podniosła się nagle, jakby smagnięta biczem. Zagrała w miej krew ostatniej z Szydłowieckich, 
głos odzyskał siłę i pewność, w oczach zamigotały błyskawice. 

– Dziękuję Waszej Królewskiej Mości, już mi lepiej – sprostowała się dumnie, przedstawiając 
w krótkości swoją prośbę za Volangem. 
Król sposępniał i rozwierając bezsilnie ramiona zawołał: 

121 



– Nic nie zaradzę. Rzecz ta należy do marszałkowskiej jurysdykcji, ale Igelström uzurpował 
prawo decydowania w tych materiach. Sam rozporządza tymi łowami na Francuzów i 
więzi ich przeważnie w swoim pałacu. Miałem już liczne relacje o jego gwałtach. 
– Twoje królewskie słowo może jednak dać wolność temu nieszczęśnikowi. 
– Musiałbym o niego prosić Igelströma, a ja tego zrobić nie mogę. Jeszcze mi nie złożył 
swoich credenciales, mianujących go ambasadorem; udaje chorego i zwłóczy, aby mnie więcej 
upokorzyć. Na każdym kroku czyni mi przykrości. Niegodny to sługa wspaniałomyślnej 
monarchini. Cała nadzieja, że może go wkrótce odwołają. To człowiek gruby, gotowy do 
przegwałcenia wszelkich praw ludzkich. Cały kraj już jęczy od jego gwałtów; poczyna sobie 
w Polsce, jak nie poczynał dziki Tatarzyn! – skarżył się nie ukrywając bezsilnego wzburzenia. 
Dopiero w tej chwili spostrzegła jego starość, ociężale ruchy i obrzękłą” pomarszczoną 
twarz. Osobiste uczucia zawodów i obrażonej dumy ustąpiły z jej serca, dając miejsce boleści 
nad poniżonym stanem Rzeczypospolitej. A ten król słaby, płaczliwie łamiący ręce nad własnym 
poniżeniem i niemocą, przejmował ją litością. Więc już nie nalegając na spełnienie 
swojej prośby, niecierpliwie czekała ukończenia audiencji. 

Król jednak poruszony przypomnieniem nienawistnego człowieka nie przestał wystawiać 
przed nią swoich rozlicznych utrapień. 

Podsunął jej krzesło, w jakiejś chwili pocałował nawet w rękę i zasiadłszy obok przed kominem 
puścił wodze żalom i skargom, jak to był coraz częściej robił przed różnymi osobami. 

Z początku przyjmowała te zwierzenia chłodno, z powinności niejako, lecz skoro jął wyrzekać 
na gorycze osamotnienia i brak oddanego serca, jakieś radosne skłopotanie ją przejęło 
i gorąca fala krwi zalała serce; słuchała coraz chciwiej tych słów. Wszak to były jej własne 
smutki, jej marzenia i jej tęsknoty, jakimi się syciła przez te długie, nieskończone lata. I ona 
zwątpiła o nim pomawiając go o oziębłość i brak serca! Nie, nie potrafiła już słuchać bez łez, 
gdy skarżył się na ciężar korony, którą zawistne losy kazały mu dźwigać. Jakżeby radośnie 
złożył ją w godniejsze ręce i oddalił się gdzieś pod jasne niebo Italii dokonać skołatanego 
żywota! Umierała z nadmiaru wzruszenia, kiedy zaszeptał, że jedno oddane serce starczyłoby 
mu za wszystkie rozkosze królowania. Do stóp mu się kłoniła w pokornej ofierze poświęcenia 
jej dusza. 

Szarpią go, winią za wszystkie nieszczęścia, a cóż można zdziałać z tą szlachtą krnąbrną, 
ciemną i tylko własne korzyści mającą na względzie! Mówił załamując białe ręce nad swoją 
królewską dolą, że kasztelanowa okryła je pocałunkami najgłębszego współczucia i ekstatycznej, 
nabożnej prawie miłości. 

Zasię po powrocie do pałacu nie rozmyślała o nim jak o odzyskanym kochanku, lecz jak o 
męczenniku niegodnych czasów i ludzkiej nikczemności. Jakby uwiódł jej duszę po raz drugi, 
ale już na zawsze. Jej miłość stała się już nabożeństwem. 

Posłała natychmiast po Zarębę. Zjawił się wkrótce, gdyż szczególnym trafem był na wieczerzy 
u Izy, a wysłuchawszy relacji, zawołał z rozpaczą: 

– Jeśli król odmawia pomocy, to gdzież jej szukać? 
– A może Igelström da łaskawe ucho mojej suplice. 
– Chciałaby pani kasztelanowa udać się do niego? 
– Choćby jutro. Com postanowiła, dokonam. Naucz mię, jak mam postąpić. 
– Obmyślę akuratnie i przyjdę jutro. Ostrożność bowiem nakazuje najpierw skomunikować 
się z Volangem: trzeba go pouczyć, by na okoliczność indagacji wystawił się człowiekiem 
małym, zajętym jeno kupczeniem. Takim najczęściej nie każą przysięgać, przymuszając tylko 
do wyjazdu z Polski. Powinien również wiedzieć, kto za nim oręduje. – Ucałował jej ręce. 
– Gdzież ci się tak śpieszy? dopiero dziewiąta. 
– Czekają na mnie u szambelaństwa. 
– Naturalnie Zubow i jego kompatrioci – zaśmiała się wzgardliwie. 
122 



– Znalazłem się tam przypadkiem. Marcin Zakrzewski powiedział mi o przyjeździe Tereni, 
więc wpadłem, aby się z nią zobaczyć, i musiałem zostać – upewniał. Nie uwierzyła napomykając 
inne zgoła przyczyny. 
Była dzisiaj rozmowna i prawie wesoła, jakiej nie pamiętał. 

– Król osłodził jej odmowę czułymi komplementami i baba się cieszy niby koza w deszcz 
– pomyślał wracając na pokoje, zalane światłem i gwarem. 
W ogromnym salonie zabawiała się wybrana socjeta, prawie wyłącznie Rosjan, jacy się 
byli zjechali do Warszawy w ostatnich tygodniach. Zubow brał między nimi pierwsze miejsce. 
Wszyscy jednako mu nadskakiwali, odgadując skwapliwie z jego spojrzeń najdrobniejsze 
życzenia. 

W sąsiednim pokoju grano w karty i ciągle się kłócono. Dominował tam głos Woyny i 
skrzekliwe biadolenia szambelana. 

Kiedy Zaręba powrócił, Terenia przygrywała na klawecynie, a Iza ślicznym głosem śpiewała 
jakąś ckliwą berżeretkę. 

Dawała mu poznać, jako śpiewa jedynie dla niego. Dziękował wielbiącymi uśmiechami, 
nieznacznie przy tym rejterując ku wyjściu. Miał już dosyć tego świetnego towarzystwa, obce 
mu było i nienawistne. Zubow rozwalony w krześle, przyjmujący hołdy i daniny uwielbień z 
królewską łaskawością, drażnił go, zaś jego protekcyjny ton przyprowadzał do wściekłości. 
Chował mu za to odpłatę do sposobnej pory. 

I wiedział, co trzymać o tych uorderowanych grafach i damach wspaniałych, o tym stadzie 
kruków, spadłych na Rzeczpospolitą i gotowych do rozrywania jej żywcem. Znał dobrze dzikie 
instynkty tych drapieżców, utajone pod polorem układności, dobrych manier i nieposzlakowanej 
francuszczyzny. Wolał im zejść z oczów. 

Był już obok drzwi, gdy po śpiewach Iza zbliżyła się do niego. 

– Nie uciekaj! Nudzą mnie, że już nie wytrzymam. 
– Głowa mnie boli, muszę się trochę przejechać. 
– Mróz bierze – wyjrzała oknem – wybrany czas na kulig, pojechałabym... 
– Mam konie w dziedzińcu, poniosą jak diabły – szepnął żartobliwie. 
Oczy jej zabłysły, zadrgały nozdrza, piersi się wzdęły, rzuciła okiem po sali. 
– Kto wie... gdybyś chciał i powiózł daleko... gdybyś chciał... 
– Rozkazuj, choćby na koniec świata, gdzie oczy poniosą. 
Olśniła go zuchwała myśl: porwać ją, przepaść gdzieś w nocy i oszaleć. Zatopił w niej źrenice 
i czekał. 
Odeszła bez słowa, rozmawiała z hrabiną Apraksinową, wybuchnęła śmiechem na jakieś 
słowo księcia Gagarina, słuchała Zubowa, dała jakieś zlecenie Tereni, zajrzała do grających, 
była wszędzie. W złotawej sukni, mocno wyciętej, przepasana błękitną szarfą, z głową w lokach, 
matowo blada, z krwawymi wargami pokusy, snuła się po sali jak cud. Wszystkie oczy 
chodziły za nią oczarowane. 

Rozmyślał nad znaczeniem jej słów, gdy znowu się przy nim znalazła. 

– Zaczekaj w sieni na dole... za chwilę przyjdę... Nim pojął, już z kimś na sali rozmawiała 
powtarzając mu rozkaz oczyma. 
Załomotało mu serce i zarazem przejął zimny spokój jak czasu bitwy. Wyszedł niepostrzeżenie, 
Maciusiowi kazał pozdejmować z koni brzękadła, sam sprawdził uprzęże, krócicę 
przełożył pod rękę i stanął w progu wielkiej ciemnej sieni. Z pokojów na piętrze spłynął jakiś 
śpiew, ciche brzęki klawecynu, a potem posypały się rzęsiste, długie aplauzy. 

– Wieź mię, dokąd chcesz! Palący oddech oblał mu twarz. 
Zaniósł ją do sań, obtulil szubą i kiedy wyjechali z dziedzińca, krzyknął: 
– Co pary w koniach! Na Wolę do Szulca. 
123 



Maciuś zaświstał przeciągle, ogiery poderwały się z miejsca jak wiatr, aż zatrzeszczały 
rzemienie, sanie zamiotły gwałtownie i polecieli rozpadlinami ulic w tumanach śnieżnej kurzawy. 


Wieczór był późny, w szarych groblach domostw jeszcze błyszczały światła, ulice leżały 
białe od śniegów niby nieskończone postawy płótna. Przed Prymasowskim pałacem stały pojazdy 
i uwijali się hajducy z pochodniami, zaś pod Marywilem czerniały kupy pospólstwa i z 
okien piętra, bijących światłami, wydzierały się skoczne dźwięki sztajerów. Przelecieli na 
oślep, tratując jak burza, kto w porę nie uskoczył. Na Elektoralnej było już zupełnie pusto, 
cicho i mroczno. Kozacki patrol wyjeżdżał z Chłodnej całą szerokością ulicy. Rozbili go i 
przepadli niby chmura gradowa. 

Noc była rozjarzona gwiazdami. Brał siarczysty mróz. Niepojęta cichość leżała w stężałym 
powietrzu. Ziemia pod kopytami dzwoniła jak miedź. 

Siedzieli przytuleni do siebie w milczeniu radosnego zdumienia. 

Pęd powietrza świstał im w uszach, smagał twarze i zapierał oddechy. 

Iza dygotała nie mogąc jeszcze pojąć, co się z nią dzieje i co za moc ją ponosi. Mąciło się 
jej w głowie. Rozglądała się oczyma ślepymi od żarów. Upajającą pieśnią dzwoniły tętenty 
koni, skrzypienia śniegów i ta milcząca uroczystością srebrnawa noc. Zali to wszystko nie 
przywidzenie imaginacji? Ale kiedy wymijali rogatkowe zastawy, zrozumiała naraz swój postępek, 
przejął ją gwałtowny strach, nieledwie rozpacz zerwała ją z miejsca i krzyknęła: 

– Zawracaj do domu! 
– Ani się waż! Nie żałuj bata! – odkrzyknął Zaręba. 
—-Nie, puść mnie. Boże, co ja robię! Puść!—rzuciła się na oślep ze sań. 
Pochwycił ją mocarnymi ramionami jak wilk, przyciągnął i zagadał cicho: 
– Już mi cię teraz żadna moc nie wydrze! Wypiję cię do dna... 
– Strasznyś! – jęknęła mdlejąco. – Kocham, cię! – Padła mu w ramiona, zwarły się ich 
usta, splątały objęcia, przepadli w sobie. Świat zginął z pamięci. Majaczeniem stało się 
wszystko, rozkoszą i szaleństwem. 
Konie już ponosiły, całe w obłokach pary i białe od pian dawały obraz hipogryfów, ziejących 
ogniem i lecących nad zaśnieżonymi polami; sanie fruwały, zaledwie dotykając ziemi. 
Niekiedy zamajaczył jakiś domek, niekiedy zjawione nagle drzewa uciekały w popłochu w 
tył, a niekiedy gwiezdne korowody zdały się gonić za nimi roziskrzonym miotem... 

Nie wiedzieli już o niczym, nie wiedzieli nawet o sobie. 

Oprzytomnieli dopiero pod słynnym pałacykiem Szulca na Woli, gdy służba wybiegła na 
ich spotkanie. 

............................................................................................................. 
..... 

Na drugi dzień o świtaniu obudził Zarębę Kacper, meldując sfrasowanym głosem o chorobie 
lejcowego ogiera. Zaklął i przyodziawszy się byle jak poleciał do stajni. Koń leżał rozciągnięty 
na słomie, a Maciuś wlewając mu do gardzieli jakieś medykamenty podniósł zapłakane 
oczy i mruknął: 

– Posłużyło mu wczorajsze psie wesele... 
– Nie okryłeś i diabli go biorą! 
– Mój ty Jezu kochany! To ja bym zgrzanych koni nie okrył! To ja bym... 
– Milczeć! Dawaj puszczadło! – krzyknął i zdjąwszy kubrak zabrał się do puszczania krwi. 
Pociekła czarna, gęsta i spieniona. Ogier się nieco uspokoił, chociaż grało w nim jakby w 
organach i zdawał się gonić ostatkami sił. Maciuś wycierając mu nozdrza gorzałką nie ustawał 
dogadywać: 

– To ja bym zmarnował takiego ogiera! Lecieli jak te głupie za wiatrem. 
—Ażeby to pioruny zatrzasnęły! – klął Zaręba, czyniąc, co tylko było w jego mocy, aby 
uratować konia. 

124 



Słaba była jednak nadzieja, ogier rzęził okropnie i jął się gorączkowo rzucać. Sądny dzień 
zrobił się w stajni, wszyscy wzięli za swoje, bo porucznik był wściekły, a Maciuś, nie bacząc 
już na subordynację, gadał coraz zapalczywiej. 

– Dla jakiejś marmuzeli żeby takie ogiery marnować! Ażeby ją ścierwę wywieźli na kirkut 
hyclowskimi wywłokami! 
Dostał w pysk, ale się nie uspokoił, gdyż konie miłował nade wszystko. 
Wreszcie o dobrym dniu zawołano konowała królewskiej Stadniny. 
Przyszedł i przyganiwszy wszystkim zarządzeniom, rzekł głosem wyroczni: 

– Jeśli do wieczora kopyt nie wyciągnie, to się wylizać może... 
– Żeby waści jęzor odjęło: jak nie zdechnie, żył będzie! Mądrala! – wybuchnął porucznik i 
pobiegł się przebrać, gdyż sprawa Volange’a przymuszała go do zobaczenia się z Kilińskim. 
Właśnie już wychodził z kwatery, gdy zastąpił mu drogę kozaczek z listem szambelanowej. 
Kilkanaście namiętnych słów, pisanych z pośpiechem ołówkiem, przejęło go dreszczem lubości. 
Karteluszek zdradziecko pachniał, przywodząc na pamięć wczorajszy wieczór. Podarł go 
w strzępy i naraz w trzeźwym świetle rozwagi zobaczył wszystką przygodę. 
– Diabli nadali całą awanturę! – skłopotał się i nawet myśl o tryumfie nad Zubowem nie 
przyniosła mu satysfakcji. – Żołnierskie amory na rasztaku! Skinęła i poleciałem niby lactans 
na złamanie karku... – Zrobiło mu się czegoś wstyd i żal. – Tyłem wart co i ona! – szepnął z 
niemałą awersją do swojego postępku. – Ale nie będę jej kłamał czułości ni służył na czworakach! 
Postanawiał nie mogąc się jednak uspokoić. 

– Za takie szczęście byłbym dawniej gotowy położyć głowę – zdumiewał się nad własną 
przemianą, wchodząc do Kilińskiego. 
Majster był srodze zajęty; przepasany zielonym fartuchem, przymierzał trzewiki jakimś 
elegantkom. Pod oknem przy niskich stołach pracowało kilkunastu czeladzi. Obszerną, sklepioną 
izbę wypełniał ostry zapach skór i stukanie młotków. 

Zaręba z godzinę admirował nóżki dam i francuskie szczebioty, nim zdołał wyłożyć Kilińskiemu, 
o co mu chodziło, i dać list do Volange’a. 

– Rzecz to niemałej wagi. Będzie miał aspan trudności z doręczeniem. 
– Moja w tym głowa, żeby się udało. Pójdę do niego niby to z butami, a nie uda się sztuka, 
fortelów mi nie zbraknie! Wieczorem doniosę o skutku. Jak Kiliński powiada: zrobię, to już 
jest zrobione! – upewniał chełpliwie. 
Uspokojony w tym względzie porucznik ruszył dość ociężale na Miodową. 

Na świecie była odmiana. Po nocnym mrozie nie zostano śladów, miało się nawet na odwilż, 
a tymczasem śnieg padał kłaczastymi płatami zasnuwając miasto białą, rozdrganą przesłoną. 


Na ulicach panował ruch znaczny i co chwila przelatywały jakieś sanie i kupy ośnieżonych 
jeźdźców. Rzegotania janczarów brzmiały nieustannie. Zaręba przemierzył Miodową ze dwa 
razy, zajrzał w dziedziniec Igelströmowego pałacu, jak zwykle zapełniony żołnierstwem i 
pojazdami, i jakimś przymuszonym krokiem wszedł do pałacu Borchów. 

– Pani szambelanowa chora i nikogo nie przyjmuje – meldował liberyjny. 
– Przyjeżdżał już kto? 
– Sam graf Zubow był dwa razy i różne państwo. Szedł po schodach wolno, pełen wahań i 
dręczącego niepokoju. 
Szambelan w szlafroku jeszcze, z obwiązaną głową, pachnący octami, siedział w bawialni, 
a nie dopuszczając go do głosu zaskrzeczał płaczliwie: 

– Powiadam waści, arabskie awantury! Dziw mi głowa nie pęknie, nie spałem całą noc, 
chory jestem, rozbity! – zajęczał wąchając trzeźwiące sole. 
– Cóż się stało? – zatrwożył się nie na żarty. 
– Sameś to waćpan sprawił, a teraz się dziwujesz – patrzył podejrzliwie. 
125 



– Iza wczoraj przepadła spośród gości. W głowę zachodziłem, co się z nią stało. Waćpan 
także się gdzieś zapodziałeś. Musiałem zaimprowizować historię nagłego zasłabnięcia Izy i 
dla lepszego upozorowania posłałem po doktora. Graf Zubow również sprowadził swojego. 
Zrobiła się arabska awantura! Zapachniało skandalem. I gdyby nie Terenia! Hi! hi! wpakowała 
do łóżka Magdusię i wytrzaskawszy po pyskach pokazała ją doktorom. Hi! hi! ucieszna 
historia. Pani szambelanowa zaś promenowała się po nocy i mrozie. 
– Bolała ją głowa i chciała się nieco przewietrzyć – wtrącił niepewnym głosem. 
– Taka brawada w asyście kogoś drugiego mogłaby pobudzić do plotek – ciągnął z drwiąco 
czułym uśmieszkiem, że Zaręba poczuł się jakby pod pręgierzem. – I co waść powiesz, 
doktorzy znaleźli Magdusię chorą! Hi! hi! dziewka niby rzepa! Wszyscy się zaniepokoili, a 
graf raczył już dzisiaj dwa razy dowiadywać się o zdrowie Izy... 
– Mam nadzieję zobaczyć ją w dobrym zdrowiu. 
– Terenia upewnia o jej chorobie. Kaprysi jak zwykle! Myślę, jako najskuteczniejszym 
medykamentem byłaby Łazarewiczowa ze świeżymi modami. Drwił nie przestając trzeźwić 
się solami. Wpadła Terenia i obcesowo uderzyła w porucznika: 
– Co waćpan zrobił najlepszego! Iza się pochorowała z tej wariackiej jazdy! 
– I mój ochwacony ogier dogorywa. Kwita byka za indyka! 
– Waćpan drwi czy o drogę pyta? – zaperzyła się srodze. 
– Nie drwię i siadam, by się dowiedzieć o zdrowiu pani szambelanowej. 
Służący zameldował jakieś zatroskane damy. Szambelan wyniósł się pozostawiając trud 
zabawiania gości Tereni i Zarębie, gdy po odejściu pań Terenia stanęła przed nim z groźną 
twarzą. 

– Mam z waćpanem na pieńku. 
– Pewnie za von Bluma – podjął wyzywająco. – Obciąłem go na szelmę, bo szelmowską 
modą napadł mnie zbrojnie po nocy i chciał brać w dyby. 
Błękitne oczy strzeliły piorunami, ale pohamowawszy się wyrzekła prędko: 

– Możesz go sobie poszatkować na kapustę, nic mi do jego persony... 
– Tym ci lepiej. Więc cóżem to zawinił przed waćpanną? Terenia nagle wybuchnęła niepowstrzymanym 
płaczem. 
– Ukrzywdziłeś mnie jak nikt na świecie! – załkała boleśnie. 
– W imię Ojca i Syna! – zdumiał się i zatrwożył. 
– A któż Marcinowi przekładał, żem płocha, żem wietrznica, żem wiary niegodna, kto? I ja 
waćpana uważałam prawym przyjacielem! – szlochała. 
– Pókim się nie opowiedział przeciw Blumowi – wtrącił szydliwie. 
– Ja tego nie przeżyję, ja sobie co złego zrobię – zanosiła się coraz rzewliwiej. – Całe moje 
nieszczęście waćpan sprawił. A któż instygował podkomorzego przeciwko mnie, jeśli nie 
waszmość? 
– Parol kawalerski, jakom go nie widział na oczy. Ktoś mi tu buty uszył... 
– Twoje własne uczynki!... niepoczciwość... Com ci zawiniła, co? 
– Daj mi waćpanna przyjść do słowa. Może się wszystko jakoś uładzi... 
– Oho! adju, Fruziu! Wzięli wilcy kobyłę, niech wezmą i źrebię! Teraz ja nie chcę, żeby 
się Marcin nie wiem jak kajał i prosił, nie chcę! Niech się ożeni z tą starą torbą podkomorzyną! 
Dbam o niego tyle co o zgubioną podkowę! Nie takie szarże zabiegają o moje względy. – 
Szlochania przemieniły się nagle w paroksyzm zapalczywości. – Katon, zbrodnią mu nawet 
cudze radości, a gemejny milsze od kochanki! – wykrzykiwała zapalczywie. – Chodzi jak ten 
mruk i patrzy, kogo by skarcić. Dobrze powiedział o waści kasztelan, żeś największy z tyranów, 
bo z cnotliwości gotóweś wytracić pół świata. Wszystkim już dopiekłeś. Nawet Iza nieraz 
płakała na twoją nieczułość! 
– Waćpannie lepiej przystoją piosenki niźli kazania, ja zaś przyszedłem do Izy... 
– Wybrałeś się w porę, właśnie nie przyjmuje nikogo. 
126 



– Jestem przymuszony jej wezwaniem. Ruszył ku drzwiom gotowalni. 
– Nie można – zastąpiła mu drogę. – Iza nie chce widzieć waćpana na oczy. Waszmość 
potrafi jeno sprawiać ludziom udręki a niepokoje... 
– Moje pokorne służby pannie pułkownikównie – skłonił się i odchodził. 
– Jak to, i waćpan naprawdę wychodzi? – Tyle było zdumienia w jej głosie, iż odwrócił się 
na chwilę. – Inny by płakał, inny by już u nóg leżał i submitował się, a ten jakby nigdy nic 
odchodzi. To już, do stu par diabłów, paskudne, to już... 
Skłonił się z przesadną dwornością i wyszedł bez słowa. Poczuł jednak żądło w sercu. Dlaczego 
nie chciała go widzieć? Po wczorajszych szałach taka niełaska? Przyzywa najczulszymi 
słowy i nie przyjmuje? Co w tym się przytaja? 

– Mała szkoda, krótki żal! – zakonkludował wchodząc na pokoje kasztelanowej. 
Zastał ją również w smutkach i melancholiach. Była sama w komnacie i pełna jakichś lęków 
i złych przeczuć. 

– Całą noc śnił mi się twój ojciec! – wyznała się nieoczekiwanie. 
– Mój ojciec! Zawsze wspominał panią kasztelanową z wielkim uważaniem. 
– A ma prawo nienawidzieć – szepnęła. – Mieliśmy się pobrać... 
– Nie wiedziałem o tym! – zawołał poruszony do żywego. 
– I rozeszliśmy się... Moja w tym wina... moja... – powtórzyła ze skruchą. – Śnił mi się 
pierwszy raz w życiu... leżał na prostej słomie... coś wołał... prosił mnie o coś... nie mogłam 
zrozumieć... ale widzę go wciąż... widzę... 
I zapatrzona w śnieżne przędziwa snujące się za oknami, krótkimi słowy wymalowała tak 
utrafiony konterfekt miecznika, że Sewer powiedział: – Takim go widziałem po raz ostatni w 
jesieni. 

– Ja go pamiętam innym zgoła, sprzed lat trzydziestu... Czego on mógł chcieć ode mnie?... 
Pomiędzy nami nieprzebyte przepaści... niezapłacone krzywdy... moje winy... 
Łzy posypały się po jej bladych jagodach. Niekiedy wyrywało się jej jakieś słowo malujące 
zamarłą przeszłość. Wyznawała się bezwolnie ze swoich grzechów i zdrad popełnionych 
względem miecznika. Dziwno mu było słuchać miłosnych tragedii własnego rodzica. Dziwno 
i straszno zarazem, zrozumiał bowiem bolesne źródła łez matki, dziwactwa ojca i wiele, wiele 
strasznych rzeczy. Jej cień był pomiędzy nimi, niepokojący, przeklinany, okryty wzgardą, 
lecz wiecznie żywy i obecny. 

Gniew się w nim podnosił za matki żywot męczeński. Siedział ze ściągniętymi brwiami, 
chmurny, cały w dygocie serdecznego bólu i żałości. Wreszcie pod jakimś błahym pozorem 
wyszedł. Bał się, że w końcu i sam się jeszcze popłacze, tyle się w nim nazbierało cudzych 
łez i własnego rozdrażnienia. Zwłaszcza wzbudzone opowieścią kasztelanowej myśli o domu 
nie dawały spokoju, a postać ojca wciąż stawała na oczach. 

– Tam się musi dziać coś złego! – myślał trwożnie. 
Na kwaterze było mu dziwnie pusto i nudnie; Maciuś raportował o stanie ogiera wieści coraz 
groźniejsze, Kacpra nie było, poszedł jak zwykle do koszar artylerii egzercyrować kantonistów, 
Kiliński też nie dawał znaku życia. Więc nie wiedząc już, co robić z sobą, poszedł na 
miasto i włóczył się po ulicach, nie mogąc jednak nigdzie zgubić swoich złowrogich przeczuć. 
A jakby na dobitkę jakimś dziwnym trafem spotkał dwa razy Igelströma, przelatującego 
w eskorcie kozaków. 

Zdawało mu się widzieć przy nim von Bluma. Z przyczyny prędkiej jazdy ambasadora i 
padającego śniegu nie potrafił akuratnie rozeznać twarzy, lecz był prawie pewien, że się nie 
myli. Nowa więc udręka spadła mu na serce, dobrze przecież rozumiał, jako von Blum nie 
wyzwie go na rękę, a znajdzie wygodniejszy sposób wywarcia na nim niezawodnej zemsty. 
Znał go bowiem mściwym i podstępnym. 

– A może mi się tylko zdawało! 
127 



I jakby na złość nie mógł znaleźć kapitana Chomentowskiego, który po powrocie z Paryża 
zorganizował nadzór nad wojskami imperatorowej i powinien był wiedzieć nie tylko o każdym 
przesunięciu oddziałów, lecz i poszczególnych oficjerach, przybywających do Warszawy. 


Zamknął się na kwaterze i siedział kamieniem przez cały wieczór, oczekując na wiadomość 
od Kilińskiego. 

Ale majster zjawił się dopiero nazajutrz rano, zielony tobołek postawił przy drzwiach i rozejrzawszy 
się po izbie wyrzekł ciężko, przysapując: 

– Sprawione na glanc! Sam doręczyłem Francuzowi. 
– Siadajże, aspan, w piętkę już widzę gonisz z utrudzenia. Poszło niełacno? 
– Furda! słowo się rzekło, to choćby głową przyszło nałożyć, Kiliński gotowy. Skończyło 
się na półgarncówce trojniaku u Poltza, jakim utraktowałem starszego nad lochami, że mi 
wstrętów nie czynił. Buty jeszcze dołożyłem Francuzowi, bo mu już stare z nóg zlatywały. 
Frant to musi być... Po polsku mówi expedite, jeno się z tym nie wydaje i prostakiem się pokazuje. 
– Wielkiej to cnoty republikanin! Cóż tam nowego na świecie? 
– W kancelarii mi powiedzieli o papierze ambasadora do hetmanów względem rychlejszego 
złożenia list redukcyjnych od każdego regimentu z osobna. Powiedzieli też, jako pan 
kasztelanie Mostowski uciekł z Tarchomina, że od wczoraj pułkownik Baur szuka go po Warszawie. 
Robił już rewizję u panienek na Nalewkach i był w przebraniu w kafenhauzie Dziarkowskiego. 
– Baur wziął za to, żeby go nie znalazł. Wie on, jak trawa rośnie. 
– Na mieście szeptają, że jak tylko ogłoszą dzień redukcji, to Arsenał zabiorą i swoimi obsadzą. 
Mogą, łakoma rzecz, wojska stoją zaraz na Lesznie, której nocy uderzą niespodzianie i 
gotowi capnąć! 
– Niech aspana o to głowa nie boli: stary Dobrski czujniejszy od żurawi... 
– Bo na ten przykład dzisiejszej nocy z racji ogniowych alarmów obudził mnie czeladnik 
wrzaskiem: „Uderzyli na Arsenał!” Wyleciałem na ulicę, a tu już walą w bębny, grzechocą, 
trąbią i ludzie, z czym kto miał pod ręką, biegną na obronę. Pół miasta zerwało się na nogi. A 
to jeno sadze zapaliły się u piekarza w Dulfusowej kamienicy na Długiej. Ugaszono w mig, 
ale zebrało się parę tysięcy narodu. Rano znowu nowa awantura i wzburzenie powszechności. 
Na Karmelickiej koło zdroju wyrzucili z dwóch dworków obywatelów i zakwaterowali tam 
grenadierów kijowskich. Wyrzucili ich ze wszystkimi bebechami do komórek! na mróz! Słychaneż 
to rzeczy! Takie bezprawia w stolicy, pod bokiem króla! Powiedam porucznikowi, że 
mi już wątroba puchnie z irytacji. 
– Cierpliwości! Niech jeno wiosną zaleci, a weźmiemy się do porządków. 
– Byle człowiek dożył tej pory. Ale, co mi donieśli o jakimś Kobylańskim, utrzymującym 
zajazd i traktiernię. Niechybnie zabawia się werbowniczym procederem. Zawsze u niego pełno 
gemejnów, borguje im gorzałkę i do konfidencji dopuszcza. Widzieli go też, jak nocami 
przekrada się do pałacu ambasadora. Z czymże tam lata, jeśli nie ze zdradą... 
– Wstąpże z tym do księdza Meiera. Mnie pilno na miasto. 
Wyszli razem. Na schodach jeszcze dołożył Kiliński niejedno, bo wiedział o wszystkim, co 
się działo i mówiło po warsztatach i między pospólstwem. 
Zaręba stawił się przed kasztelanową przypominając obietnicę. 

– Gotowam prosić Igelströma choćby zaraz. 
– Właśnie przyjmuje do południa. Tam pono siła suplikantów wyczekuje... 
– To i ja poczekam, korona mi z głowy nie spadnie. I przybrawszy się stosownie do okoliczności, 
kazała się zawieźć do pałacu ambasady rosyjskiej. 
128 



X 


Pałac stał na Miodowej, naprzeciw klasztoru Kapucynów, w głębi dziedzińca odgrodzonego 
sztachetami. Nad wyjazdową bramą dumnie połyskiwały złocone orły, świeżo zawieszone 
z rozkazu Igelströma. Aleja niskich lip prowadziła do głównego korpusu. Pałac był piętrowy, 
wdzięcznej architektury w smaku epoki saskiej, zdobny w kamienne wazony na frontonie, 
balkony pozłociste i w kolumnowy podjazd, dźwigający powyginane postacie swawolnych 
amorów. Olbrzymie okna parteru dawały widzieć wnętrze recepcyjnych sal wspaniale urządzonych. 
Boczne pawilony, wysunięte nieco ku ulicy, łączyły się z pałacem krytymi gankami. 
Od Miodowej był paradny wjazd i główny odwach, gdzie wartowały straże i gdzie na przyjazd 
znacznych person grzmiały tarabany i prezentowano bronie, zasię od strony Podwala 
cisnęło się pospólstwo, suplikanci, konfidenci i domownicy, a w obszernych domostwach 
mieściły się kancelarie, składy i kwatery służby. 

Kilkadziesiąt koni zawsze tam stało na stajni, gotowych na każde skinienie, biwakowała 
kompania grenadierów i stały w gotowości sanie i kibitki pod zielonymi budami. Głębokie 
lochy, aktualnie przemienione na więzienie, taiły się pod pałacem. Wszędzie rzucały się w 
oczy straże, bagnety polśniewały na każdym kroku, a niezmiennym ornamentem drzwi, korytarzów 
i sieni były zielone mundury i srogie twarze żołnierzów. 

W pałacu i dziedzińcach roiło się od ludzi, ale pomimo tego panowała surowa cichość. 

Przesuwano się bez szelestu, nawet rozkazy szeptano i wszędzie czuwały przytajone, 
baczne oczy. Nawet konie eskorty oczekującej pod podjazdem nie rżały i nie dosłyszał kroku 
szyldwachów. Trwoga tłumiła wszystkie głosy. 

Ambasadorski pałac, sumptem Rzeczypospolitej przyprowadzony do świetnego stanu, od 
czasu sejmu grodzieńskiego i powrotu króla do Warszawy wyrastał w imaginacji cnotliwych 
obywatelów na złowrogą fortalicję przemocy. W jego bowiem wspaniałych komnatach i tajemniczych 
zakamarkach pracowano niestrudzenie nad zagładą Rzeczypospolitej. Wynosił się 
nad miastem niby chmura brzemienna piorunami. 

Budził dreszcze tragicznych lęków. Byli, którzy nawet o białym dniu nie mogli przejść 
podle niego, by im zgroza nie szarpnęła trzewiami, a pięście się nie zwarły. 

Król wyczekiwał na Zamku, kogo by olśnić spłowiałym majestatem i zjednać łaskawością; 
zabawiał się sztukami, pisywał listy, niekiedy załamywał bezsilne dłonie, czasem skarżył się 
losom i ronił łzy żałosne. 

W pałacu zaś zasiadła sprawować rządy nieubłagana, żelazna moc. Panował cień imperatorowej 
i przez swoje oddane instrumentum był prawdziwym władcą wszystkich losów Rzeczypospolitej. 


Igelström rządził niepodzielnie. 

W jego antyszambrach zbierały się codziennie tłumy pokornych hołdowników. Ministrowie 
i wielmoże czołgali się w prochu przed jego potęgą. 

129 



Tutaj roiło się od konfidentów, socjuszów i wszelakiego ultajstwa, zajeżdżającego poszóstnymi 
karocami. Tutaj spotykało się wszystkie gałgaństwa, wszystkie zdrady i zarazem 
wszystkie nadzieje. Jarmarczny tłum handlerzy wszelakim dobrem człowieczym. 

Żebracze zgraje zrobaczywiałych sumień, słabych serc i dusz obłąkanych pychą, która ich 
doprowadziła do przeniewierstwa ojczyźnie. 

Odprawowało się w tym pałacu jakoby nieustające nabożeństwo przed zjawionym bóstwem 
potęgi, przydzwaniało złoto jurgieltów, zaś gorliwie, chociaż z ukrycia, patronował 
najstraszniejszy wróg polskiego narodu, imć król pruski. 

Nawet król przyjeżdżał niekiedy na obiady, nie omieszkując przy okoliczności żebrać o 
dobre słówko przed imperatorową lub protekcje dla swoich długów. 

W pałacu przeto panował ruch, kipiało gorączkowe, choć tajemnicą osłonięte życie. Ciągle 
ktoś wjeżdżał i wyjeżdżał; ciągle przybywały ekstrapoczty z Petersburga; ciągle wylatywały 
sztafety z rozkazami, a sienie pełne były suplikantów. 

Kasztelanowa, nie mogąc się przedostać do pałacu, przymuszona była pojechać do oficyn 
od strony Podwala, drogą wyznaczoną dla suplikantów z pospólstwa. Służba przyjęła ją opryskliwie, 
prowadząc przed jegomościa o krostowatej, nalanej twarzy, który, rozparty za stołem, 
pykał lulkę i puszczając jej w nos smrodliwy dym jął indagować o nazwisko i treść prośby. 

– Nie waści sprawa! Wskaż, gdzie mam iść! – uniosła się żywo dotknięta. 
Skryba wybuchnął urągliwym śmiechem i zawołał: 
– Hej, czeławiek! Zaprowadź jaśnie grafinię i dołóż dyżurnemu! 
Hajduk w zielonej barwie wpuścił ją do niewielkiej stancji, zapełnionej już ludźmi po wręby. 
Dziw nie omdlała z fetorów i gorąca. Przysiadła jednak mężnie na twardej ławie pod 
oknem tocząc wylękłymi oczyma. W stancji panowała przytłaczająca cichość, nikt nie śmiał 
poruszać się swobodnie ni nawet zaszeptać do sąsiada, a jeśli rozległy się jakieś kroki pod 
oknami, jakieś drzwi trzasnęły lub zabrzęczały ostrogi, zrywali się z ław. Z niemałym zdumieniem 
przyglądała się tym szarym, bezimiennym postaciom z wynędzniałymi twarzami 
skazańców. Jakieś człowiecze zgoniny, nawiane tutaj niepomyślnych ewentów wichrami, 
zdały się wyczekiwać w śmiertelnej trwodze godziny ostatecznego wyroku. Nie brakowało 
między nimi ludzi najniższych kondycji, nawet Żydów. Było i parę kobiet, a jedna z nich, 
rzęsista jejmość w zielonej jubce o szerokim kołnierzu z rudych lisów i w takimże kołpaku, 
snadź śmielszej natury, przysiadała się do każdego, kolejno wyszeptując ze swoich frasunków 
i przygód. 

Z poczekalni prowadziły wielkie drzwi do sali, gdzie ambasador dawał posłuchania. Niekiedy 
rozlegał się za nimi potężny, władczy głos, przejmujący drżeniem niepokoju, a niekiedy 
otwierały się podwoje i ktoś wywoływał nazwisko. 

Niekiedy także otwierały się małe, boczne drzwiczki ukazując amfiladę pokojów i skrybów 
pochylonych nad stołami: to wchodzili nowi suplikanci. 

Kasztelanowa czekała cierpliwie swojej kolei, czując się jednak coraz niepewniej i trwożniej. 
Bowiem pierwszy raz w życiu znalazła się wpośród pospólstwa i za jedno z nim traktowana. 
Miało to smak dobrowolnego poniżenia dla „sprawy” i ofiary, czym się niemało krzepiła. 
Jednak jakiś głuchy lęk zagnieździł się w jej duszy i rozrastał. Trwożył ją ten pałac, przerażały 
połyski bagnetów pod oknami, warty przy bramach, obca mowa i jakaś żelazna surowość, 
wyzierająca z każdej postaci. Wszystko było obcym nie tylko jej oczom, lecz i wyobrażeniom, 
i zwyczajom. Rozumiała się być o tysiące mil od Warszawy, w jakimś kraju wrogim 
i na dnie beznadziejnej niedoli. Chwilami podrywała ją myśl ucieczki, ale obawiała się ruszyć 
z miejsca, nie wiedząc nawet, którędy uciekać. 

– Muszę wytrwać... jakże!... – myślała biegając bezradnymi oczyma dokoła. 
– Jestem Jezierska – sprezentowała się naraz zielona jejmość. – Dobrodzika, uczciwszy 
uszy, pewnie z żałobą? – zagadnęła obcesowo i nie czekając odpowiedzi przysiadła, zaglądając 
jej w oczy. 
130 



Twarz miała tłustą, potrójne podbródki, nos zapalczywie zagięty, załzawione oczy i głos piskliwy. 

– Uczciwszy uszy – zaczęła podtykając tabakierę – ograbili mnie, moja dobrodziko! Zażyj, 
asińdżka, tabaka dobrze robi na oczy. Pięć wolców, parę wałachów, trzy wieprze karmne, 
pięćdziesiąt korcy owsa, że już nie rachuję drobiu! Zagrabili i basta! Jamburskie karabiniery 
generała Chruszczowa pod kapitanem Wołkowem. Kazałam wydać, bo zmamili mnie paletą 
komisyjną. A jak przyszło do zapłaty, zdechł pies, nie chcieli nawet wydać kwitacji. Poszedł 
upominać się o nią mój mąż, to go tak usatysfakcjonowali, że chociaż to było na jesieni, jeszcze 
krwią pluje, cherla i na księżą oborę wygląda. Chciałam bić w dzwony, zebrać chłopów, 
odebrać zagrabioną krwawicę i wziąć jaki taki odwet. Już by mnie oni ruski miesiąc popamiętali! 
Ale mój jegomość nie przyzwolił. Alianci, powiada, najjaśniejsza imperatorowa nasza 
protektorka, to swywolę żołnierską pokarać nakaże. Polityczniej, powiada, upomnieć się o 
krzywdę niźli jej gwałtem dochodzić. Taka polityczność akuratnie do dziadowskiej torby 
prowadzi, moja dobrodziko. Musiałam usłuchać: pan każe, sługa musi. Mąż, uczciwszy uszy, 
choćby był głupszy od dziurawej cholewy, a tak i rozkazuje... 
– Przed majestat trzeba było wytoczyć całą sprawę. 
– Byłam u króla, padałam mu do nóg, całowałam po rękach! Pomogło jak umarłemu kadzidło. 
Cóż to nasz król może? Siedzi na Zamku niby ta łątka i tańcuje, jak mu zabasuje ambasador! 
Pomiarkowałam to rychło, moja dobrodziko, i już trzeci dzień wysiaduję w tym 
smrodzie, a przed ambasadorską obliczność dostać się nie mogę. Ale żebym tu miała siedzieć 
do wiosny, doczekać się muszę! A nie, to trafię z żałobą i przed samą najjaśniejszą opiekunkę, 
a swojego nie daruję! Zasię okoliczności były takowe... 
Wpadł nagle jakiś oficjer, oznajmiając koniec posłuchań. Zapanowała przykra konsternacja 
między suplikantami, ale radzi nieradzi zaczęli się rozchodzić. 

Podniosła się i kasztelanowa zapraszając do siebie gadatliwą jejmość, gdy stanął przed nią 
oficjer, submitując się w najwyszukańszych słowach z przeoczenia. Winnym okazał się jegomość 
o krostowatej twarzy, który wziął za swoje. 

Świetny oficjer, przepasany złotą szarfą, dał jeszcze komuś w zęby, narobił piekła i wciąż 
przepraszając zaprowadził ją do zacisznego gabinetu od Miodowej, gdzie miała oczekiwać na 
wolną chwilę ambasadora. Słuchała piąte przez dziesiąte jego ugrzecznionej mowy, zaciekawiona 
cugami, jakie zajeżdżały pod pałac. 

Snadź przybywały jakieś dostojne persony, bowiem raz po raz warty prezentowały broń i 
wrzały bębny. 

Jakoż w sąsiedniej komnacie zebrała się jakby rada koronna. Słychać było wartkie głosy, 
wybuchy krótkich śmiechów, przesuwanie krzeseł, skrzyp posadzki, to jakiś grzmiący bas, po 
którym przymierały gwary, szemrząc jeno ściszonym bełkotem. 

Z racji posępności styczniowego dnia i śniegu padającego od rana zapalone świeczniki gorzały 
na stole. 

W złotawym okręgu brzasków widniało kilka postaci, siedzących w poręczowych krzesłach. 
Konterfekt imperatorowej w koronacyjnym majestacie wisiał na ścianie, pod nim brał 
pierwsze miejsce baron Otto Igelström, ambasador i generał en chef wszystkich wojsk, z prawej 
strony siedział graf Moszyński, marszałek wielki, z lewej książę Sułkowski, kanclerz, a 
naprzeciw bieliła się głowa hetmana wielkiego, Ożarowskiego. Hrabia Ankwicz, głowa Rady 
Nieustającej, promenował się niecierpliwie po sali, ukazując niekiedy wyniosłą postać, piękną 
twarz, cyniczny uśmiech i drwiące spojrzenia. Jakiś zaufany skryba, siedzacy przy bocznym 
stoliku, ogryzał pióro. Obraz był jakby komilitonów, zażywających wywczasów i pogawędki 
przyjacielskiej. Mniemań byli jednakich i zarówno powolni najjaśniejszej aliantce, więc chociaż 
dyskursy toczyły się w materiach politycznych, nie dochodziło do scysji ni kontrowersji. 
Jeno niekiedy zgrzytnęła z cicha jakaś partykularna animozja i skrzyżowały się spojrzenia jak 
szpady, ale Igelström z wprawą pierwszego kapelisty tłumił dysonanse i pod jego żelaznym 
przewodem instrumenty grały wtórem pełnym słodkiej zgodności. Graf Moszyński, jego an


131 



tagonista i jedyny w tej kompanii nie szukający tylko własnych korzyści, acz zarówno oddany 
widokom imperatorowej, próbował niekiedy protestacji. Przechodziły jakby niezauważone, że 
jego żabia, obmierzła twarz pokrywała się rdzawymi plamami rumieńców i gniew czynił 
uwagi coraz zjadliwszymi. Kanclerz, stary i chorowity, któremu często brakowało oddechu i 
słów, a zawsze rozumu i miłości ojczyzny, posłusznie przytakiwał wszystkiemu. Hetman lubował 
się drożyć i powoływać na dobro powszechności, lecz ani mu w głowie powstało przeciwić 
się życzeniom ambasadora. Jego siwa, piękna głowa, wspaniała postać, świetny polor i 
znajomość materii wojskowych, nabyte w służbie francuskiej, dawały mu pozór dostojnego 
męża, godnego tak znacznej szarży, jaką piastował w narodzie. Zasię był tylko posłusznym 
narzędziem przemocy i jurgieitnikiem bez czci i sumienia. Hrabia Ankwicz maniery miał czarujące, 
wymowę piękną, dowcip na zawołanie, postawę pańską, rozum niepowszedni, imaginację 
żywą, naukę nie lada, objęcie spraw bystre i ani krzty serca ni sumienia. Był prawą ręką 
ambasadora i ślepym instrumentum jego rozkazów, ale kazał sobie za to dobrze płacić. Wielbił 
Bachusa, Wenerze cześć oddawał żarliwą, lecz ponad wszystko miłował karty. Wszystko, 
co było poza tym, rozumiał godnym śmiechu. Przy okoliczności potrafił szermować z nieporównanym 
wdziękiem zarówno maksymami Voltaire’a, jak tekstami Ewangelii lub sentencjami 
starożytnych, za jedno bowiem były mu obojętne. A że przy tym był jeszcze młody, 
odważny, rycerski, przyjacielski i dostępny, kochano się w nim powszechnie. Znał tyle arkanów 
uwodzenia ludzi, że mało kto potrafił mu się oprzeć. Nie taił się nawet ze swoimi niecnymi 
postępkami, przekładając cyniczną otwartość nad przymus udawania i lekceważąc sądy 
powszechności. Żył szeroko, a co mu dawały zdrady, rozsiewał pełnymi garściami nie frasując 
się o jutro. Z Igelströma i jego żołdackich manier podkpiwał głośno i czynił wesołe facecje. 


Promenował się czas jakiś po komnacie i rzucił jakby od niechcenia: 

– Pytał się mnie król jegomość o zdrowie Waszej ekscelencji... 
Igelström podniósł na niego tępe oczy. 
– Powiedziałem, że wasza ekscelencja ma się niezgorzej i wybiera się do niego. 
– Naturalnie... muszę się kiedyś wybrać... muszę się sprezentować... tak... 
– Śmieszna sytuacja, król urzędownie jeszcze nie wie o przybyciu pana ambasadora... 
Utrudnia to niemało różne okoliczności... Ja bym radził... 
– Wiem dobrze, co mi czynić należy! – odparł wyniośle Moszyńskiemu. 
Ankwicz pośpieszył zażegnać starcie, zwracając rozmowę na inną materię. 
– Cóż się dzieje z kasztelanem Mostowskim? – zwrócił się do Moszyńskiego. 
– Baur go złowił i pod kozacką eskortą z powrotem do Tarchomina odesłał. 
– Mam zamiar odesłać go do Petersburga – zaczął gniewnie ambasador. – Internowałem go 
w jego własnym domu tylko na gorące instancje wielu osób, bo powinienem wsadzić do lochu. 
To jakobin: pod pozorem zabawy wymyka się do Warszawy na spiskowanie. Jego 
związki z rewolucjonistami francuskimi są mi wiadome. Mam relacje o jego czynnościach w 
Paryżu. 
– Słabe to poszlaki; młody i gorący, mogła go żywa imaginacja ponieść na chwilę aż do 
znajomości niebezpiecznych, ale w jego jakobinizm nigdy nie uwierzę. A przy tym ma możnych 
przyjaciół, gotowi wstawić się za nim do imperatorowej. Może nam przyczynić zgryzoty. 
Jego uwięzienie już wzburzyło całą powszechność... 
– Co mi powszechność! Będzie, jak postanowię. A jeśli mnie znudzi panicz, każę go wywieźć. 
W Kałudze już od dawna nie widziano waszych senatorów. 
– Baur podebrał go z ciepłego gniazdka, od samiczki – zaśmiał się hetman. 
– Jedyny do czynienia gwałtów – obruszył, się marszałek. – Wdziera się nocami do domów, 
postępuje wbrew ustawom krajowym i władzom... 
132 



– Spełnia swoją powinność - bronił Ankwicz dojrzawszy nieukontentowanie ambasadora. 
– Marszałkowscy bowiem za jedno trzymają z łotrzykami, a głównie zabawiają się po szynkowniach. 
Nikt już w tym mieście nie jest pewnym mienia i życia. 
– Właśnie z nadmiaru policji. Moi ludzie nie są na utrapienie spokojnych obywatelów i 
węszenie za urojonymi spiskowcami. Kto zaś przyczynia się do ciągłej niespokojności w mieście, 
kto kuma się z ultajstwem, kto rozsiewa postrach? Czyż potrzeba wymieniać? To pruskie 
metody Baura i jego konfidentów: szczuć jednych przeciw drugim, szykanować, podchodzić, 
które to sposoby rozumiem tylko niepotrzebnym jątrzeniem społeczności, wzbudzaniem obaw 
i sposobieniem nieprzyjaciół. 
– A ja rozumiem je zbawiennymi dla tutejszego kraju – wybuchnął Igelström. 
– Skutki temu nie odpowiadają – wyrzekł przyglądając się własnym pierścionkom. 
– Panie marszałku, materię uważam za wyczerpaną – grzmotnął i zwrócił się do hetmana 
czerwony z gniewu. – Dostałem polecenie, aby redukcji wojsk dokonać w ciągu paru tygodni. 
Gdzie są listy redukcyjne? 
– Jeszcze nie wszystkie regimenty je przysłały. Ale cóż nam po nich, gdy nie ma pieniędzy 
na zapłacenie dezarmowanych żołnierzów. 
– Nie moja sprawa. Wojsko musi być jak najprędzej pomniejszone. 
– Pierwej trzeba mu wypłacić zaległe lenungi. Jakże postąpić? Wygnać? Mają broń, gotowi 
podnieść warchoł. 
– Na buntowników są kije! 
– Medykament jedyny, prawda, lecz ułagodzonych zapłatą snadniej przeciągnąć w alianckie 
szeregi. Ten wzgląd rozumiałem ważnym. 
– Pożyczyć z kabritowskiej masy – wtrącił Sułkowski. – Jakże z Holendrami? 
– Nie dadzą Rzeczypospolitej ani grosza bez gwarancji pana ambasadora, zaś komisja likwidacyjna 
upadłych banków również nie da – odpowiedział Moszyński. 
– Ale zmniejszenie wojsk zadekretowane w Grodnie jest życzeniem imperatorowej, a najpilniej 
wymagają tego dzisiejsze koniunktury polityczne – zabrał głos Ankwicz. – Drezdeńscy 
i lipscy emigranci budują na nim jakoweś zamierzenia, już chodzą burzące pisma po regimentach 
i snują się emisariusze. Sprawa redukcji, jak uważam, powinna być dokonana piorunem, 
jednego dnia. 
– I tyle tysięcy ludzi rozżalonych i bez chleba znajdzie się na wolności, gotowych na 
wszystko! – zawołał hetman. – Byłby tylko jeden sposób pomyślnego uskutecznienia, żeby 
pan ambasador rozkazał swoim wojskom otoczyć nasze regimenty i zdezarmowanych oficjerów 
i gemejnów zagarnął ryczałtem. 
– Nie płacić, ukraść i hurtem wszystkich sprzedać! Ha! ha! Spaniały koncept, znaczne percepty 
i wielka zasługa – chichotał rozbawiony Ankwicz. 
– Tego projektu nie można uskutecznić: wywarłby powszechne wzburzenie i protestacje! 
Ani to polityczne, ani do przeprowadzenia – oponował Moszyński. 
Zawrzały gorące dyskursy. Położył im koniec Igelström: 

– Wrócimy do tej materii i sposobów, skoro listy redukcyjne będą gotowe. Pan hetman 
wyda polecenie, abym je miał do tygodnia. Trzeba z tym skończyć! Zuchwałość oficjerów i 
gemejnów musi być ukrócona. Meldują o ciągłych zaczepkach moich odwachow i napadach 
na kozackie patrole, o zgoła nieprzyjaznej postawie publiki. A szczególniejszą zuchwałością 
odznaczają się oficjerowie artylerii. Wiem, jako na publicznych asamblach nie skrywają wrogości 
względem nas. Z rozmysłem też paradują po mieście w krzyżach zyskanych w ostatniej 
wojnie z nami. Sam takiego spotkałem i gdyby się był nie umknął... 
– Rezolucja titulo noszenia zaszczytów wojskowych nie jest jeszcze odwołana – objaśnił 
cicho kanclerz. 
– Właśnie w tej materii chcę mówić. Owa rezolucja to kamień obrazy, to nadwyrężenie 
aliansowego traktatu. Zapadła na sejmie wbrew naszym życzeniom. Przyprowadziła do gnie133 



wu najjaśniejszą monarchinię. Przez nią odwołany został mój poprzednik i przyjaciel de 
Sievers. Ale ja nie ścierpię dalszej tolerancji oczywistych naigrawań! Muszę raz położyć temu 
koniec – wybuchnął gwałtownie, porywając się z miejsca. – Oto mój konspekt uniwersału – 
rzucił szarą, zapisaną kartę przed kanclerzem. – Żądam, by w tym uniwersale jasno wyłożono 

o słusznym nieukontentowaniu imperatorowej z racji wypadłej na ostatnim sejmie rezolucji, 
mocą której używanie krzyżów i medalów wojskowych, przez sancitum konfederacji de die 
18 Junii 1792 zniesionych, znowu dozwolone zostało. Żądam wyrażenia skruchy za ten przypadek 
w słowach przystojnych i godnych majestatu. Żądam na uchylających się i prawu nieposłusznych 
kary odebrania szarży i wieży. Żądam zdeterminowania poselstwa, które by 
imieniem całego narodu zaniosło wyrazy najwyższego żalu i najgłębszej konsyderacji dla 
najjaśniejszej aliantki. Tak ma być. 
– Kondycje nazbyt upokarzające, król może się wzdragać z podpisaniem... 
– Ja żądam, nie proszę. Mam już dosyć ciągłych zabiegów o łaskawe ucho jego królewskiej 
mości. Jestem pełnomocnym ministrem i wola imperatorowej jest prawem dla was – 
zakrzyczał naraz, bijąc pięścią w stół. – Na nieposłusznych mam bagnety... – głos mu huczał 
gromami, gniew ponosił, wyrzucał zadyszane i twarde słowa niby komendę przed frontem. 
Kompanioni nie zdali się być jeszcze wystraszeni, zadziwiał jeno tenor przemowy, zgoła niestosowny 
do ich zdeterminowanej powolności. Spojrzeli na siebie zbłąkanymi oczyma, a w 
upatrzonej chwili rzekł Ożarowski: 
– Jak tu jesteśmy, nie potrzebujemy zapewniać waszej ekscelencji o naszym rozumieniu 
aliansowego traktatu i powinnościach względem najjaśniejszej monarchini. Wypełniamy je 
wiernie wedle sił i możności. 
Igelström na tę delikatną wymówkę odpowiedział jeszcze sroższym gniewem. 

Wszyscy spiskują przeciwko Rosji! I wszyscy pracują nad moim odwołaniem z Warszawy. 
Nie cieszcie się za wcześnie! Nim upadnę, zmiażdżę intrygantów i przeniewierców. Wiem, 
kto zabiega o fawory Zubowa – wparł tygrysie oczy w Moszyńskiego. – Wiem, kto szuka 
przyjaźni Buchholtza – uderzył w pobladłego kanclerza. – Wiem, kto o każdym moim słowie 
zdaje relacje Sieversowi – zwrócił się gwałtownie do Ankwicza. – Ja wiem, co przeciwko 
nam knują Puławy, kto się ogląda na emigrantów, a kto na Wiedeń. Kto w oczy udaje przyjaciela, 
a po cichu utrzymuje związki z jakobinami. Wiem wszystko! Regestr wiadomości mam 
długi. Cierpliwość i pobłażliwość moja na wyczerpaniu... Kto mi się sprzeciwi, zgniotę, 
wdepczę w ziemię! – wrzeszczał wzburzony do dna, bryzgając dokoła jadem posądzeń i brutalnych 
wymysłów i pogróżek. 

Narada przybierała niespodzianie pozór ordynaryjnej kłótni, pełnej gburowatych połajanek. 
Nie oszczędził im urągliwych wypominań jurgieltów, jakie pobierali za swoje usługi z 
jego ambasadorskiej kasy. Kanclerz już chrypiał z alteracji, oczy mu wyłaziły i brakowało 
oddechu. Hetman spąsowiał i zęby mu szczękały, starał się jednak przymilającym uśmiechem 
pokryć głęboką obrazę. Moszyński obgryzał paznokcie, garb mu drgał niekiedy, a ledwie powstrzymywana 
wściekłość wykrzywiała zacięte wargi. Nawet Ankwicz, cale nieprzystępny 
obawom, zaniepokoił się obrotem narady. Przewidując jakąś intrygę nieprzyjaciół, próbował 
ułagodzić zagniewanego. Nie na wiele się to zdało, gdyż Igelström, nie zważając na ich dostojeństwa, 
znaczenie w narodzie i gorące zapewnienia powolności jego zamierzeniom, traktował 
ich jak swoich gefrajterów. Rad bowiem pastwił się nad słabymi dając im poczuć swoją 
wszechwładną moc. Biegał po komnacie, tupał nogami i po prostu im wymyślał. Tkwił w nim 
głęboko pruski żołdak, przywykły do ślepego posłuszeństwa, i satrapa, wierzący tylko w 
pięść i nakaz. Ten zawsze straszył, a jeśli nie zastraszył, pierwszym był w rejteradzie. Na 
swoje szczęście zastraszył tych dygnitarzów i przywiódłszy ich do pokorności folgował sobie. 
Leżeli przed nim w prochu, upokorzeni, wylękli, a niby psy obite żebrzący o zmiłowanie 
przerażonymi oczyma. Nasycał do woli swoją dumę i żądzę panowania. Było w nim jeszcze 

134 



coś, do czego się nie przyznawał nawet przed sobą – oto głęboko dręcząca zawiść. Mógł każdego 
z nich wdeptać w ziemię, panował nad nimi, ale czuł w nich jakąś niezrozumiałą, lecz 
wrogą wyższość. 

To go wzburzało aż do nienawiści, zwłaszcza iż przy zdarzonej sposobności dawano mu 
uczuć jej gorzkawy posmak. Intruzem bowiem uważali go między sobą, znoszonym jeno ze 
smutnej konieczności, z nakazu rozsądku i politycznych widoków, nierzadko przypominając, 
jako łaska, która go wyniosła na szczyty, może go również obrócić w nicość. Pamiętał o tym, 
a że właśnie dzisiaj rano dowiedział się o zabiegach w Petersburgu czynionych celem odwołania 
z Warszawy, szalał z gniewu wywierając na nich całą brutalność obrażonego satrapy. 
Wyćwiczony w pruskiej szkole, Fryderykowskim regulaminem uformowany w kształt człowieczego 
podobieństwa, rozumiał władzę jako ucisk i samowolę. Kijem też i przemocą wymuszał 
ślepy posłuch. Zasię jego konfidenci wątpili o skuteczności niektórych jego zarządzeń, 
a co najzuchwalsze, czasami doradzali sprawiedliwość i ludzkość w postępowaniu z 
powszechnością. Brał to za osobistą obrazę i niesubordynację. To się sprzeciwiało jego naturze 
i nawet mogło podać w podejrzenie u petersburskich protektorów. Takie maksymy czy 
racje pachniały mu jakobinizmem. Odrzucał je z nieukrywaną wzgardą. Wielbił zasady proste, 
ale najskuteczniej prowadzące do fortuny: być katem dla słabych i zwyciężonych, a przed 
możnymi wybijać pokłony. Polskę znał jeszcze od czasów Repnina i na jej nieszczęściach 
urastał w sławę i dochodził do znaczenia. Wypełniał ślepo, co mu było nakazane, nie dbając 
na zniszczenie, jakie pozostawiał za sobą, ni wybiegając naprzód rozumieniem. Sumienie 
miał spokojne. Nie zważał na takie błahostki. Cnotę traktował jako wymysł głodnych sawantów, 
a z miłości ojczyzny drwił. O swoim rozumie wiele trzymał, radząc się jednak we 
wszystkim generała-kwatermistrza Pistora, za którym czaił się Buchholtz, zaufany króla pruskiego. 


Z racji swoich żołdackich manier i srogości uchodził za wielkiego wodza, chociaż za całą 
naukę posiadł jeno wojskowy regulamin, w który wierzył, jak nie wierzył w Boga. Sami nawet 
Rosjanie drwili z jego zwycięstw, odnoszonych jedynie na polach manewrów i parad. 

Obrady przeciągały się do późna, że kasztelanowa zrezygnowawszy z posłuchania odjechała 
do domu. Powróciła jednak nazajutrz o naznaczonej porze południa i pierwszą z kolei 
zaprowadzono do sali przyjęć. 

Ambasador spacerując po sali nie skinął jej nawet głową na powitanie. 

– Wasza ekscelencja raczy...– zaczęła nie zważając na obelżywe przyjęcie. 
– Proszę krótko i prędko wyłożyć swoją suplikę – rzucił przez ramię. 
Kasztelanowa wyłożyła akuratnie głosem nieco roztrzęsionym, lecz z dużą pewnością. 
– To jakobin, emisariusz i szpieg francuski. Odeślę go do Petersburga! Nie mogę nic poradzić! 
Żegnam! – zdeklarował twardo, odwracając się do okna. 
Podeszła bliżej i zniżając się do łzawych molestowań przedstawiła Volange’a człowiekiem 
Bogu ducha winnym, ordynaryjnym kupczykiem, jakim znała go od dawna, obcym jakimkolwiek 
propagandom. Mówiła z taką gorącością przekonań, że wysłuchał uważnie i kazał 
Francuza przyprowadzić. 

Rozradowana nadzieją zaczęła mu dziękować. Szorstkim ruchem nakazał jej milczenie i 
patrzył przez szyby na warty stojące w dziedzińcu. Był już posunięty w latach, acz krzepki 
jeszcze. Ruchy miał ociężałe, wymierzone i sztywne. Trzymał się prosto jak na paradzie, patrzył 
z góry i groźnie. Spod żółtawych brwi świeciły drapieżnie jasnoniebieskie oczy. Twarz 
miał dużą, obwisłą nieco, nos mięsisty, wyrastający, wargi lubieżnie czerwone i wywinięte, 
szczęki kwadratowe i krwistą cerę. 

Opięty w zielony frak, suto wyszywany złotem, w orderach, przepasany generalską szarfą, 
dawał postać ponurego władcy i tyrana. 
Kasztelanowa, nie doczekawszy się, by jej wskazał miejsce, zasiadła na jednym z fotelów, 
stojących rzędem pod ścianą. Błysnął jeno gniewnie oczyma. 

135 



Wreszcie przyprowadzono Francuza. Karabinierzy stanęli przy drzwiach. Volange rzucił 
się do kasztelanowej, którą widział po raz pierwszy w życiu, i w słowach najczulszych dziękował 
za wstawiennictwo. Naraz, jakby dopiero spostrzegłszy ambasadora, skamieniał. 

– Bliżej! – huknął na niego rozkazujący głos. – Bliżej! Tylko mów prawdę, bo jak zełżesz, 
każę ci dać pięćdziesiąt nahajów! Wiadome mi są twoje sprawki – groził zasypując go krótkimi 
pytaniami, a patrząc mu w oczy. 
Francuz roztoczył całą umiejętność wydawania się tym, za co chciał, aby go uważano. Odpowiadał 
rozwlekle, bąkał trzy po-trzy, powtarzał, i odbiegając wciąż od materii, pokazywał 
się prostakiem i prawdziwym gamoniem. 

Nawet w jakimś miejscu rozpłakał się rzewliwie. Słowem, pokazał się, jakby na teatrum 
nie potrafił i najsprawniejszy komediant. 

– Milczeć! – wstrzymał potoki jego nieznośnego gadulstwa. – W ciągu dwudziestu czterech 
godzin wyjedziesz z Warszawy! 

Tu pofolgował sobie, zwymyślał go od ostatnich, zagroził Sybirem i kazał iść precz. 

Volange, nie wychodząc z roli, padł mu do nóg na podziękowanie, błagając zarazem o 

zwrot zabranych przy aresztowaniu towarów. 

– Najjaśniejszy ambasadorze, wzięli mi pięć łub z materiami, podróżne tłumoki, regestra 
obstalunków i cztery lalki modnie przybrane: jedna w stroju á la Grecque, jedna á la Louis 
XVI, jedna w amazonce, jedna berżerka... 
– Wyrzucić go za bramę wraz z bebechami! – krzyknął zniecierpliwiony i odwracając się 
plecami rozkazał adiutantowi wprowadzić następnego suplikanta. 
Kasztelanowa zabrała Francuza do siebie. Jechał milczący, jakby jeszcze niepewny wolności, 
dopiero w pałacu, w ustronnym pokoju, gdzie czekał na niego Zaręba, pokazał twarz 
prawdziwej radości. 

– Wyrwaliście mnie wilkowi z gardła – szeptał dziękczynnie. – Myślałem, że już po mnie. 
Dopiero list, przyniesiony przez szewca, dał mi przedsmak nadziei. W lochach nie było mi 
źle, ale dręczyły obawy indagacyjnych bastonad. A ta myśl, że mogą przymuszać do wyprzysięgania 
się moich opinii politycznych, do powolności ciemięzcom i tyranom, doprowadzała 
mnie do szaleństwa! 
Twarz mu oblekła groza przeżytych myśli i obaw. 

– Rozumiesz teraz, jak smakuje prokonsulska dyktatura, obywatelu? 
– I więcej jeszcze dowiedziałem się od socjuszów niedoli. 
– Dasz głos prawdzie przed obywatelami reprezentantami w Konwencie. 
– Prześlę im obszerną relację, gdyż sam jechać nie mogę – zawahał się. – Wyjadę, lecz 
gdzieś z drogi zawrócić muszę. 
– Chyba pod zmienioną twarzą i nazwiskiem. Ale wiesz, co by cię spotkało, gdybyś się 
znowu znalazł w rękach Igelströma? 
– Wiem i pozostaję. Powinność przede wszystkim! – podniósł się do wyjścia. – Pragnę z 
tobą, obywatelu, pomówić obszerniej. Moglibyśmy się spotkać wieczorem u Kapostasa? 
– Dobrze, ale o samym zmierzchu, gdyż na noc wyjeżdżam. 
– Czy zabiera cię z sobą Działyński? – spytała milcząca kasztelanowa. 
– Szef wyjeżdża dopiero za dwie niedziele. Śpieszyć muszę do Grabowa. 
Porwała się zatrwożona. 
– Czyżby moje sny i przeczucia... 
– Dostałem dzisiaj sztafetę. Ojciec rozkazuje mi przyjechać jak najrychlej. 
Odprowadziwszy go na stronę pragnęła coś powiedzieć, ale nie zdobyła się ani na jedno 
słowo, tylko ucałowawszy go na pożegnanie jak syna zapłakała cichutko, oddalając się 
spiesznie do swojej stancji. 

Volange poleciał zapisać się na poczcie do wyjazdu i zbierać manatki. 

136 



Zaręba wyszedł zaraz za nim, pełen dręczących myśli o ojcu i smutnych przeczuwań. Już 
był wychodził z pałacu, gdy na podjeździe spotkał się oko w oko z Izą i Zubowem. Wracali z 
jakiejś promenady, roześmiani, weseli, niezmiernie zajęci sobą. Szambelanowa skinęła mu 
głową bardzo niechętnie i przeszła do sieni bez słowa. 

– Jacyś diabli noszą ją swoimi wertepami – pomyślał, nie pojmując zgoła jej postępowania. 
Nie było jednak czasu na rozmyślania, cały bowiem dzień latał po Warszawie szykując 
się do wyjazdu. Zasię o zmierzchu pobiegł na Krakowskie, do kamienicy, gdzie był bank Kapostasa 
i Morina. Bankiera w sklepie nie zastał, poszedł więc do jego mieszkania na trzecie 
piętro. Służący go wpuścił uprzedzając jeno, jako pan zajęty jeszcze. 
Volange’a również nie było. Przemierzył więc raz i drugi małe stancyjki zawalone książkami, 
wyjrzał na Krakowskie i nie mogąc się nikogo doczekać siadł do czytania „Hamburskiej 
Gazety” leżącej na stole. 

Przeszkadzał mu jakiś monotonnie recytujący głos jakby gdzieś z góry. Odszukawszy w 
kącie pokoju wąskie schodki zamaskowane szafami, dobrał się nimi na poddasze i stanął jak 
wryty. Znalazł się bowiem w niskiej, obszernej izbie, obitej czarną materią, na której srebrzyły 
się kabalistyczne znaki, hebrajskie zgłoski i dziwaczne hieroglify. Zielona, kryształowa 
kula, zawieszona w górze, rozsiewała świetlisty miał. Kapostas siedział pod nią nieruchomy, 
w czarnej szacie, pokrytej zodiakalnymi wyobrażeniami, na głowie miał jakby tiarę w 
kształt rogatego księżyca uczynioną, zaś w ręce wyciągniętej czarodziejską pałeczkę, zakończoną 
głową węża. Zdawał się być daleki wszystkiemu światu, oczy miał przywarte, a co pewien 
czas powtarzał jakieś słowa niezrozumiałe, mówił przeciągle, śpiewnie a z żarem niezmiernym. 
Naprzeciw pod ścianą widniała skulona postać w masce i długim płaszczu, powtarzająca 
niby pacierz jego słowa i tymże sposobem. Scena była osobliwa, zgoła jakby z bajki o 
czarnoksiężnikach. 

Słyszał wprawdzie, że Kapostas jest członkiem sekty iluminantów i oddaje się jakimś magicznym 
praktykom, ale uważał to za złośliwe bajędy. Przyjrzał się więc uważnie i nie pojmując 
nic wyniósł się, jak tylko mógł najciszej. Wydawało mu się to stworem chorej imaginacji. 


Znał bowiem Kapostasa człowiekiem wielkiej nauki, rozsądku i głębokiego patriotyzmu. 
Ciężko mu było pogodzić się z tym, co widział. 

– I przebrał się na Cagliostra! Maska ma kształt tamtej z podziemi Dziarkowskiego! – 
rozmyślał i z zabobonną trwogą nasłuchiwał znowu tych głosów sączących się przez pułap. 

Ucieszył się też przyjściem Francuza i zaprowadził go do odległej stancji, żeby czasem nie 
dosłyszał. Rozmawiali z godzinę. Volange, okazując się agentem rządu francuskiego, wysłanym 
do Polski celem naocznego przekonania się o stanie umysłów i przygotowań insurekcyjnych, 
dosyć obcesowo zażądał planty poczt spiskowych i znaku wtajemniczonych. Zaręba, 
dawno domyślający się jego roli, odmówił jednak udzielenia tych wiadomości pod pozorem, 
że mogli to uczynić jeno naczelnicy zawiązującego się powstania. Ostygł też znacznie w 
swoich do niego sentymentach i coraz podejrzliwiej się przyglądał. Wszedł na to Kapostas 
dziwnie blady i wymęczony, z oczyma rozgorzałymi nadziemskim blaskiem, a posłyszawszy, 

o co chodzi, rzekł z namaszczeniem: 
– Ciemność i światło jest jednym, bowiem w nich Jedyny! Kto zdoła stworzyć w sobie 
lwią myśl potęgi, świat ugnie się przed nim. Zwycięży śmierć, samego Stwórcę przywiedzie 
do kapitulacji. 
Mówił w ten sens dosyć długo, nim przeszedł do żądań Francuza. Wróciła mu już przytomność i 
chłodna rozwaga i bystre objęcie sprawy, okazywał się prawdziwą głową sprzysiężenia. 
Czym uspokojony Zaręba wysunął się po cichu i jeszcze tego wieczora pojechał do Grabowa. 


137 



XI 


W ogromnej, mrocznej sieni grabowskiego dworu przed kominem siedział zasępiony stryj 
Onufry. Przy nim sfora srogich wilczarów skamlała z cicha. Ogień, żywiony smolnymi karpami, 
trzaskał wesoło, rozlewając lube ciepło i złocistymi brzaski wyjawiając stare zbroice, 
rzędy końskie i trofea myślistwa, akuratnie porozwieszane po ścianach. 

Pora była wczesna; zaledwie styczniowy dzień przecierał się z mroków, zazierających 
przez okna lodową, zielonawą twarzą. Na świecie hulały lute wichry tocząc kłębowiskami 
śnieżnej zamieci, że raz po raz dygotały ściany, głownie leciały z komina i gryzący dym buchał. 


Stryj Onufry żegnał się trwożnie, patrzył na zawarte drzwi do pokoju miecznika i znowu 
zapadał w jakieś lękliwe zadumy, bowiem czasu niektórego zdradna i gorzka łza spływała mu 
po jagodach i z piersi rwały się ciężkie westchnienia. 

Zasię cały dwór grabowski pełen był posępności, łzawych spojrzeń, cichych szeptań, płaczów 
stłumionych i dygotu serc uciemiężonych trwogą. 

Wszyscy się byli zebrali w sieni i przyległych pokojach, gdy właśnie miecznik, jednając 
się z Bogiem, sposobił się zarazem do strasznej, niepowrotnej drogi... 

Jakoś w sam Nowy Rok znacznie mu się pogorszyło, iż z dnia na dzień wyczekiwano końca, 
lecz dopiero wczoraj z wieczora kazał wezwać do siebie brata, z którym od dawna żył w 
gniewie. Stryj Onufry przybył nad ranem, a gdy się z bratem najczulej pogodził, ojciec Albin 
poszedł go dysponować na śmierć, bo kapelana domowego nie chciał mieć swoich tajemnic 
dyspozytorem. Czekano więc w drżeniu trwogi końca spowiedzi. Pod drzwiami miecznikowej 
komnaty klęczał Filip z zapaloną gromnicą i w głos płakał, za nim zbiły się w kupkę rezydentki 
niby śmiertelnie zestraszone kuropatwy i nieprzytomnymi głosami lamentowały pacierze 
za konających. 

Marynia, z oczyma zapuchniętymi od płaczu, szukała ratunku w ramionach Ceśki, która 
nie mniej rozżalona i łzawa, tuliła ją do siebie uspokajając najtkliwszymi słowy. Rotmistrz 
Nałęcz w tureckim chałacie, puszczonym na wiatr, z głową obwiązaną jakąś zieloną szmatą, 
zgarbiony, zaniedbany i nagle postarzały, ronił po kątach rzęsiste łzy. Sulicki, zaparłszy się w 
sali przed świętym obrazem, obstawionym płonącymi świeczkami, wybijał głębokie pokłony 
na intencję umierającego. Trzaska skurczony na fotelu w bawialni patrzał dokoła oczyma 
bezgranicznej rozpaczy. Respektowe panny cisnęły się we drzwiach na rozcież powywieranych 
i raz po raz któraś z nich zanosiła się szlochem serdecznym, zaś ciotka Bisia w białym 
kornecie, z twarzą nieustannie radloną sznurami łez a z fajerką pełną rozżarzonych węgli w 
rękach, wykadzała pokoje jałowcem i ziołami poświęcanymi w Boże Ciało, że dwór napełnił 
się pachnącym dymem, w którym sprzęty i ludzie zdawali się jeno być błękitnawym majaczeniem. 
Tylko miecznikowa, wyższa nad grozę chwili i własne boleści, panowała nad wszystkim 
czujną myślą i przytomnymi oczyma. Nie mogła jeno wystać w jednym miejscu; stawała 
w sieni nasłuchując od mężowego pokoju i szła do sąsiedniej bawialni patrzeć w dziedziniec 

138 



spieniony śnieżną zamiecią niby morze wzburzone, wisiała oczyma nad drogą, gdzie szarpały 
się z wichurą olbrzymie drzewa. 

– Ani żywej duszy! – szeptała wytężając oczy. 
– Droga kopna i zamieć, łacno się zbić z gościńca – tłumaczył cicho kapelan, przybrany na 
wszelką okoliczność w komżę i stułę żałobną. 
– A jeśli go Antoni nie zastał w Warszawie? – jęknęła łamiąc ręce. 
Umknął z oczyma, pilnie zażywając tabakę. Miecznikowa wyszła na ganek zapełniony 
służbą i poddanymi. Jeden z nich chyląc się do nóg wyrzekł: 

– My tu już oczy wypatrujemy za paniczem i na darmo. Wichura wyła, złowrogo szumiały 
drzewa, śnieżyca nieprzejrzanym stadem kłębowisk taczała się po polach i biła niby taranami 
w ściany dworu. Kurzyło, jakby kto nieprzeliczone wory mąki wytrzepywał na świat. Drzewa 
w pośrodku dziedzińca i pod oficynami targały się z oszalałym skowytem. 
Gdzieś od gumien leciały pozrywane z dachów snopki poszycia. 
Trwoga sparła serce matczyne, wargi jej zadrgały niemą modlitwą i oczy powlekły się 
szkliwem tajonych łez. 

– Wszystko w ręku Boga – pocieszał ją kapelan po powrocie. – Sewer dobrze się zna z zawiejami, 
tyle jeno złego, że może się opóźnić... 
– Właśnie tego ja się lękam. Nie wie jegomość, miecznik czeka na niego? 
– Nie wyznał się w tym względzie, lecz miarkuję, jako czeka. 
– O sztafecie po niego wie. Boże miłosierny, Boże! – załkała cicho. 
Otwarły się naraz drzwi do chorego. Pierwszy ruszył Filip z zapaloną gromnicą i z rezydentkami, 
za nimi cisnęli się wszyscy. Wybuchnęły płacze i lamenty, sądzili go ujrzeć oddającym 
ostatnie tchnienie. 

Miecznik leżał z głową wysoko na poduszkach, twarz miał wychudzoną niezmiernie i sinawą, 
lecz przytomne wejrzenie. Przebierał między głowami, jakby kogoś pilnie wyszukując i 
nie znalazłszy rzekł wyraźnie: 

– Sumę odprawi jegomość wcześniej – kapelan stanął mu na oczach. – Ostatni raz przystąpię 
do Stołu Pańskiego. Ma się odprawować jak zwykle w Trzy Króle, uroczyście, z paradą... 
– zatchnął się, począł rzęzić i bić rękami powietrze, ale przyszedłszy do siebie rozkazał się 
ubierać. 

Nie pomogły perswazje, Filip musiał przynieść świąteczne szaty i ubrać go wedle rozkazu. 

Leciał mu przez ręce, za każdy ruch żywszy płacił atakiem dusznicy, lecz przemógłszy 

chorobę polecił się zanieść do głębokiego fotelu na kółkach. 

– Tutaj umrę – zadeklarował. – Mój Boże, tyle powietrza na świecie, a jeno braknie dla 
mnie... – poskarżył się patrząc oknem na rozsrożoną zamieć. – Posłać do brodu ludzi, niech 
spenetrują, czy lody stanęły... rzeka głęboka... śniegi łowią w pułapkę... o przygodę nietrudno... 
Miecznikowa gorącym spojrzeniem podziękowała mu za tę nieoczekiwaną troskliwość i 
wyszła dać polecenia, reszta też się już była usunęła trwożnie sprzed pańskich oczu, pozostał 
jeno Onufry. 

– Przywiozłeś Ceśkę? – spytał po długim milczeniu. 
– Sama się jechać ze mną naparła – jakby się usprawiedliwiał. 
– Powiadał rotmistrz, jako była wyjechała w swoje strony... 
– Prawda, nawet już była w Warszawie i nie wiadomo, co jej strzeliło do głowy, że w samą 
wilię Bożego Narodzenia powróciła – przerwał, gdyż chory jakby zadrzemał i opadł w fotel 
bezsilnie, zalecił więc ojcu Albinowi czuwanie i poszedł do jadalni. 
Znalazła się Ceśka i odprawiwszy księdza na śniadanie, sama zasiadła przy chorym dając 
baczenie na jego oddech, przerywany rzężeniem i podobny raczej do mocowania się ze 

139 



śmiercią. Budził się często i rozpoznając jej twarz sfrasowaną uśmiechał się dobrotliwie. 

– Jeszcze mi nie pora... nie bój się... jeszcze mi... – szeptał zasypiając w pół słowa niedokończonego. 
Próbowała go utrzymać przytomnym rzeźwiącymi octami – odpychał je ze wstrętem. Niektórą 
chwilę toczył bystrymi oczyma, jakby kogoś wypatrując, i zapadał w niezgłębione mroki. 
Siedziała bez ruchu, czujna na każde jego drgnienie, a zapatrzona w okna i wyczekująca, 
zali nie zagra gdzieś w zamieci trąbka pocztowa. Zawieja jeno biła w szyby zmarzłymi grudami 
śniegów i huragan targał ścianami. Jakoby śmierć z dzikim skomleniem gniewu chciała 
się wedrzeć do dworu. Więc Ceśka niosła się myślą naprzeciw lubego w śnieżne ćmy i rozwieje, 
na puste drogi pogubione w zaspach, w nieprzebyte ostępy lasów; na wolę lutych wichrów 
zdana błądziła strwożonym czuciem po bezdrożach nieskończonych pól. 

W jakimś mgnieniu zdało się jej dostrzegać sanie, lecące wskroś zamieci z chyżością jaskółki. 
Sewer w nich siedział ze strzelbą złożoną do strzału, oszroniałe konie dobywające 
ostatniej pary gnały jakby w zawody z wichrami, a za nimi pędziły całe stada wilków... 

Wzdrygnęła się z przerażenia i widzenie sczezło bez śladu. 

– I waćpanna ździebko zadrzemała – posłyszała gderliwy glos Filipa. 
Poszła za nim, potoczył bowiem fotel z chorym do wielkiej sali, przemienionej na kaplicę. 
W głębokiej niszy widniał ołtarz, przybrany w donice rozkwitłych hiacyntów i światła rzęsiste. 
Zwykle przysłaniały go szerokie drzwi. Światła płonęły we wszystkich pająkach sali, 
przepełnionej domownikami. Klęczeli kornie po stronach. Miecznik ulicą głów pochylonych 
wjechał przed sam ołtarz. Kapelan zaraz rozpoczął nabożeństwo i na chórze zagrały muzykanty 
dworskie, lecz tak niesfornie, że miecznik szepnął gniewnie: 

– Mogliby zgodniej chwalić Pana Boga. Prawdziwa trąba z tego Trzaski. 
Wnet jednak zapomniał o wszystkim, zatapiając oczy w wyobrażeniu Chrystusa nad ołtarzem. 
Wisiał na krzyżu na dnie chmurnego nieba i błyskawic rozdzierających ciemności, w pokrwawionych 
łachmanach ciała, opuszczony od wszelkiego stworzenia, sam w granicach widomego 
świata. Malarz wyobraził go w chwili skonania, gdy w podniesionych oczach widniała 
najgłębsza żałość, a ze spieczonych warg oddawał ostatnie tchnienie. Był obrazem 
człowieczego żywota, zawieszonego między nędzą bytowania i nadzieją wieczności. Zasię z 
prawego rogu obrazu Bóg Ojciec, siedzący na pierzastych chmurach, wyciągał ku Niemu 
rozwarte szeroko ramiona. 

Miecznik zdał się z Nim konać i czuć zarazem już niebiański posmak zmartwychpowstania. 
Nie prosił o nic, nawet o zbawienie, pragnąc jeno co rychlej otrząsnąć się z pyłu żywota. 

Po komunii przemienił się dziwnie: nigdy go nie widziano tak pięknym, tą groźną pięknością 
duszy, wyzbywającej się więzów życia, i dalekim od ludzi i świata. Ale te wzruszenia 
przyprawiły go o omdlenie. Filip odwiózł go z powrotem, ale leki przywróciły go do przytomności. 
Milczał, tylko kiedy się przy nim zebrała rodzina i najbliżsi, rzekł do Onufrego: 

– Dajcie mi odpocząć! 
Dwór przybrał pozór wymarłego. Migiem porozchodzili się po stancjach i wszędzie zaległo 
przetrwożone milczenie. Jeno w sieni czuwała Marynia z Ceśką, zabawiającą się pieskami. 
Miecznikowa niestrudzenie chodziła od okna do okna, na darmo wypatrując oczy. Tak 
przeszło południe. Mało kto tego dnia akuratnie zasiadał do jedzenia. Godziny wlekły się 
dziwnie opieszale i monotonnie. 

Zamieć nie ustawała ni na mgnienie. Dom wciąż dygotał pod uderzeniami wichrów, aż tu i 
owdzie wypadały szyby i psy wyć poczynały. Pod oficynami zaspy sięgały już dachów i na 
dziedzińcu znaczyły się potężnymi groblami. Zmierzch przyszedł jakiś rychlejszy, bo prawie 
zaraz po trzeciej zaczęło posępnieć na świecie i mroczeć. Wróżono z tego odmianę pogody, 

140 



bowiem i ziąb znacznie sfolżał i niezwyczajna ćma opadała na ziemię; tylko jedne wichry 
po staremu diabelskie harce odprawowały, przyczyniając niemały ubytek na gumnach i w 
chłopskich chałupach. 

Stryj Onufry drzemał był w pokoju na piętrze, gdy o dobrym zmierzchu zapukała do niego 
miecznikowa. Przyjął ją z największą rewerencją i na otwarte pytania o Sewerze rozpowiedział, 
co mu o nim było wiadomo. 

– Ciągle w azardach życia i zdrowia! – szepnęła obcierając zdradną łzę. 
– Kto nie azarduje, ten nie profiluje. Wolałaby bratowa dobrodzika, żeby wysiadywał w 
domu na przypiecku, a wojny zażywał z fraucymerem! 
Za czym jęli mówić o chorobie miecznika i sprawach majątkowych, czego Onufry był 
dziwnie ciekawy. Rozłożyła bezradnie ręce. 

– Imć Brzozowski tylko wiedział prawdę. Ja nic nie wiem – wyznała się szczerze, gdyż 
mąż nigdy jej nie wtajemniczał w te sprawy. 
– Brzozowski siedzi u mnie i w potrzebie może się przygodzić z takową eksperiencją interesów. 
Radziłem mu w Stokach przeczekać gniew pana brata. Miecznik zawziął się na niego 
zgoła niesłusznie, wszak postępował wedle jego rozkazania. 
– Niemało się gryzłam tą niesprawiedliwością względem niego. Prawda, że człowiek twardy, 
kat dla poddaństwa i obcy uczuciom ludzkości, ale po takim dyshonorze jaki go spotkał... 
Przerwał jej tryumfująco: 

– Tyłem dokazał, iż pogodzili się z Ceśką. 
– Z pamięci ludzkiej takiej przygody nie wypędzi, będą mu nią dogryzali. 
– Na wojnie, moja mościa bratowo dobrodziko, jak na wojnie. I ja mu swoje straty darowałem. 
Wszak mi dwóch pachołków na śmierć posiekał i postrzelił konia. Plagi od niej wziął, 
a wielbi ją teraz i ślepo słucha, gotów choćby w ogień... 
– Pamiętam, z jakim do niej resentymentem się zdradzał. Przerobiła go niby cygan konia 
na jarmarek. Takie malowane przyjaźnie nie na długo... 
– Weneruje ją z serca, boć to prawdziwa perła – zadeklarował mocno. 
– At, wicher i nieokrzesana dziewka! – zniecierpliwiły ją te pochwały. – Nie mam ja nic 
przeciwko niej, ale kontentam, że moja Marynia niepodobna do niej... 
– Cóż bratowa dobrodzika ma jej do zarzucenia? – zgniewał go jej ton kwaskowy. 
– Rzekłam, jeno mnie słuchy dochodzą, jaką famą cieszy się w okolicy... 
– A wszystko razem głupie plotki. Że samowolna, że przy kądzieli ni krosienkach nie wyczekuje 
kawalerów, że sposobna przy okazji poczęstować obuszkiem lub batami, że do myślistwa 
ma dyspozycję, a przy okoliczności kielichem węgrzyna nie pogardzi? Za te właśnie 
przewiny kocham ją niby rodzoną. 
– Utrafiony konterfekt, lecz nie bardzo stosowny płci naszej. 
– Nie cierpię udawanych niewiniątek, co to pokazują się, że słowa nie potrafią powiedzieć, 
a Bóg wie co wyrabiają za oczami matek. 
– Panna Kobierzycka gorącego ma w bracie dobrodzieju protektora. 
Dotknięty już do żywego, porwał się z miejsca i wyrzucił gorąco: 
– Za córkę ją uważam i pragnąłbym z niej żony Sewerowi. 
Stropiona obrotem rozmowy, poruszyła się niespokojnie. 
– I miecznik tego samego pragnie – dobijał ją zapalczywie. – W sam raz żona dla Sewera. 
Ode mnie weźmie, co jeno mam, a że i swojego ma niemało po rodzicielach, pierwsza partia 
w województwie! 
– O innej żonie imaginowałam dla niego – westchnęła nieprzejednana. 
– I Bóg ustrzegł go od tego nieszczęścia. Wiem ci ja to i owo o sprawach pani szambelanowej! 
Kukła niepoczciwa. Modna dama, że już o jej amuretkach głośno w całej Rzeczypospolitej 
– rżnął nie zważając na przystojność. 
– Co też brat dobrodziej wygaduje! – wyrzekła oburzona i zgoła nie wierząca. 
141 



Więc odmalował Izę, niczego nie zataiwszy i nie przebierając w słowach. 

Popłakała się ze wstydu i żałości. Ale Onufremu nawykła była wierzyć. 

– Co za zgorszenie! – jęknęła cicho i boleśnie. – Wstyd po prostu wiedzieć o takich! 
– Takie one wszystkie na wielkim świecie, ze świecą nie najdzie poczciwej. Bratowa dobrodzika 
nawet nie imaginuje sobie, co się teraz wyrabia po możniejszych domach, jaka Sodoma 
i Gomora! 
Nie, nie chciała już więcej słyszeć, wyszła zapłakana, zbolała i przejęta zgrozą cnotliwego 
wzburzenia. Słowa Onufrego posiały w niej dziwnie niepokojące myśli, odsłaniając zarazem 
widoki gorszącego życia. Pokraśniały jej wyblichowane starością jagody, a czystą duszę zalało 
zawstydzenie. I to właśnie Iza taka niegodna i osławiona, jej rodzona bratanica, jej krew. 
Prawda, szambelan stare truchło, ale żeby aż... Znowu rumieniec ją oblał. – I cóż na to brat 
kasztelan? – Nie chciała już myśleć o takich strasznych rzeczach, bowiem cała jej natura 
wzdrygała się przed każdym brudem i podłością. Poszła zajrzeć do męża z cichą nadzieją, że 
może pozwoli jej zostać przy sobie. 

Była spragniona łaski jego dobroci, dręczyły ją różne zgryzoty i wątpliwości względem 
Ceśki. Pokrzepienia łaknęła i serdecznego słowa współczucia. Lecz na widok surowego oblicza 
i oczu lodowatych cofnęła się lękliwie. Nie zdobyła się na odwagę, by wziąć przy nim 
należne jej miejsce. Żoną mu była wierną i matką jego dzieci, a czuła się przed nim onieśmieloną 
i drżącą niby przed majestatem. 

Zasiadła w bawialni pod oknem, aby być na każde jego zawołanie. 

– „Bądź wola Twoja jako w niebie tak i na ziemi” – zaszeptały rezygnacją blade wargi, 
szmerem powiędłych, opadających liści, tragicznym szmerem jesieni... 
A miecznik, zapatrzony w męty burzliwej, szalejącej nocy, rozmyślał właśnie o niej. Coś 
niby wyrzut zatargał się w nim na widok jej wymizerowanej, przezroczystej twarzy i pokornych 
spojrzeń. Zapragnął dać jej tkliwą zapłatę serdecznego słowa. Nie nalazłszy jednak w 
stygnącym sercu nic nad wytarte liczmany łaskawości, spochmurniał jak ta noc za oknami. 
Bronił się przed nagłą zgryzotą sumienia i wyrzutami. 

Co tylko była wydzwoniła szósta, gdy posłyszał jakby dalekie głosy trąbki. 

– Słyszysz? – zwrócił się do Filipa. – Czy mi się zdaje! A może to zawierucha? 
– Ki diabeł tłucze się po nocy? To nie pocztarka trąbka fanfarę wytrębuje... 
Zapatrzyli się w skołtunione ciemności. 
– Konny z pochodnią. Światło na drodze pod drzewami... pędzi... 
– Cymbał jeden, jeszcze ogień zaprószy. Z pewnością nie Sewer. A może stało się co złego 
w drodze? Boże litościwy! – trwożył się miecznik. 
Naraz w bramie wjazdowej zatrzęsły się migoty krwawego warkocza i jakiś jeździec w 
najtęższym galopie ukazał się oczom. Po chwili był w dziedzińcu i przeraźliwe trąbienie huknęło 
w szyby. Cały dwór już był w oknach, kiedy jeździec zatoczył koniem pod ganek. 

Wyleciał do niego Onufry, a ów, nie zeskakując z konia, pochodnię podniósł wysoko, zatrąbił 
i krzyczał chrapliwym, ogromnym głosem: 

– Nadjeżdżają kuligiem! Jaśnie wielmożna starościna sieradzka z kompanią. 
– Kulig! W imię Ojca i Syna! Diabli ich noszą w taki psi czas! Daleko są? 
– W grabowskiej karczmie się zbierają! Co ino patrzeć, jak się tu zwalą. 
– Hej, chłopy, konia i burkę! Słyszała bratowa dobrodzika? Ta wariatka Kossowska ze 
swoją szaloną kompanią. Pojadę ich zawrócić: taki najazd dobiłby miecznika. My tu requiem 
nieledwie śpiewamy, a tamtym we łbach pląsy i swawola! Konia, psie krwie chamy! – krzyczał 
już w pasji gwałtownej. 
Miecznik wezwał go do siebie i zdecydował zgoła inaczej. 

– Trzeba przyjąć kompanię. Pan brat mnie zastąpi. Niechaj mój dom nie dozna uszczerbku 
na reputacji. Gość w dom, Bóg w dom. Okoliczność mojej choroby musi ustąpić wobec powinnej 
gościnności. Sam rad napasę oczy wesołością. A jeśli Sewer nadąży, znajdzie okazję 
142 



przypomnienia się łaskawym sąsiadom, bo starościna, jak zwykle, pewnie ciągnie z pół województwa. 
A nie żałować niczego, wystąpić godnie – zalecał nie słuchając niczyich perswazji 
ni nawet molestowań żony. – Nie bójcie się o mnie, wytrzymam, dopóki mi przeznaczone. 

– Ożywił się też niemało i raz po raz wydawał jakieś dyspozycje względem przyjęcia. 
Z przyjemnością nasłuchiwał rwetesu, jaki się podniósł we dworze. Służba bowiem latała 
jak oparzona. Miecznikowa konferowała w jadalni z kuchtą. Ciotka Bisia, zadyszana i wzruszona 
ważnością chwili, dowodziła pachołami, którzy na gwałt pucowali woskiem pawimenty 
sali. Rezydentki stroiły się po swoich pokojach, że co chwila krzyczała któraś na nieprzytomne 
z emocji garderobiany. 

Rotmistrz gdzieś przepadł. Onufry z kapelanem zeszli do sklepów wybierać napitki, mające 
iść na pierwszy ogień. Marynię wzięły w swoje obroty panny respektowe i przystrajały 
niby na wesele. Słowem, cały dom huczał wrzawą, bieganiną i gorączką, aniby kto mógł z 
tego wyimaginować, co się w nim działo przed półgodziną. Prysnęły gdzieś smutki, obeschły 
łzy i poweselały twarze, pokoje stanęły w jarzących światłach, a z jakiejś bokówki rozległy 
się srogie rzępoły i klątwy dosadne. To skonfundowany przyganą Trzaska egzercyrował 
swoich kapelistów, nie szczędząc im kułaków ni gorzałki. 

Jeno Ceśka siedziała samotnie w sieni przed kominem. 

– Waćpanna jeszcze nie w gotowalni? – zdziwił się ojciec Albin. 
– Nic po psie w kościele, kiedy pacierza nie mówi – mruknęła opryskliwie. – W cóż się to 
przystroję? Chyba jubkę przewrócę na drugą stronę dla parady! 
– Może by co temu zaradziła Marynia? – kłopotał się poczciwie. 
– Tyle dba o mnie co pies o piątą nogę. Wiedziała, żem z sobą łubów nie przywiozła i 
mam tylko to, co na sobie. Nie zatroskała się o mnie. To z rozmysłem, żeby mnie wystawić na 
pośmiewisko. Ma mnie za uprzykrzonego intruza! 
Gorycz ostrych żalów doprowadziła ją do łez gniewu. 
Ojciec Albin chciał tę sprawę przedstawić miecznikowej, ale przerwała ze złością. 


– Niech się jegomość moimi kieckami nie frasuje! Wrócę do Stoków albo machnę się spać 
i tyle mnie zobaczą. 
Świsnęła na psy, mając zamiar pójść do swego pokoiku na piętrze, lecz na widok gorączkowych 
przygotowań, świateł i kręcącej się liberii sparła ją jeszcze większa złość do Maryni. 
W sali przysposobionej już na przyjęcie gości, a zupełnie pustej, gdyż jeno wąskie bankiety 
pozostały pod ścianami, długo się przeglądała w ogromnym zwierciedle. 

– Wezmą mnie za respektową pannę! Niepodobna się pokazać! A niech to wszyscy diabli 
zatratują! – zaklęła głośno zwracając się do wchodzącego Filipa. 
– Niech Filip każe założyć moje konie. Odjeżdżam, nic tu po mnie. Miecznik ledwie dycha, 
nie wiem, czy rana dociągnie, a tu się bale szykuje... 
– Giez Ceśkę ukąsił czy co? Moje konie... odjeżdżam... nic tu po mnie – przedrzeźniał. – 
Jak sroka, co to ogonem firt, firt i z płota na sęk, z sęka na gałąź, a z gałęzi w cały świat się 
niesie, nie wiadomo po co i dlaczego! Ziółeczko z Ceśki. Pan miecznik wielce się ukontentuje 
taką dyspozycją serca do siebie. Dla jakichś fanaberii porzucać konających, to się i Sewerkowi 
spodoba! – wydziwiał swoim zwyczajem. 

– Mój Jeziorkowski... – chciała go skarcić, lecz wzmianka o Sewerze przemieniła tok myśleń, 
opuściły ją nagle gniewy i żale. Miałaby stracić okazję jego zobaczenia? Za nic w świecie. 
Niech się co chce stanie. Serce jej zabiło gwałtownie, a dawno i w skrytości żywione miłowanie 
przepełniało słodką tęsknością. Uporządkowała nieco swoje bujne, rude włosy i pokonawszy 
ich niesforność złotą bajutą powróciła przed komin, między drzemiące pieski, 
obojętna już na wszystko, co się koło niej wyprawiało. 
Po jakimś czasie psy zaczęły się kręcić niespokojnie i warczeć. Wyjrzała na ganek. Ciemno 
było, wiatr słabł, zamieć ustawała i tu i owdzie w zielonej tafli nieba drgały gwiazdy. 
Miało się jakby na większy mróz, śnieg skrzypiał pod nogami i wierciło w nozdrzach. 

143 



Naraz psy zaszczekały wściekle i rzuciły się całą hurmą ku bramie. 

Jeszcze daleko pod lasami zamajaczyły jakieś brzaski szybko rosnące. 

– Dmochowski zaścianek w ogniu czy co? – wytężyła zaniepokojone oczy. 
Wiatr buchnął splątanym, dalekim jeszcze gwarem krzyków, śpiewów i wystrzałów. 
– Kulig jedzie! kulig! – wołali już parobcy, biegnący wywierać bramy. 
Po chwili pochodnie wystrzeliły w mrokach rozmigotanymi, krwawymi miotłami, długi, 
kręty wąż sań zaczerniał na śniegach, jezdni pędzili na oślep przez zaspy i pola, zabrzęczały 
dzwonki i janczary, huknęły śpiewania i muzyka urżnęła od ucha, siarczyście, na bij zabij. 

Hej! kuligiem jechali, kuligiem nad kuligami. Sto sań skrzypiało po śnieżystej grudzie, sto 
sań leciało z wichrami w zawody, sto sań niosło się z grzmotem, jak burza rozśpiewana weselem, 
pijana mocą i radością oszalała. Konie widziały się podobne smokom, w brzękadłach, 
siatkach, pozłocistych rzędach i wstęgach barwistych, puszczonych na wiatr, rwały, aż ziemia 
jęczała i spod kopyt śniegi tryskały fontannami. 

Na przedzie w siwe ogiery, w purpurowych siatkach i pióropuszach, jechał weselny starosta 
wraz ze starościną, za nimi Żydy muzykanty grały ze wszystkiej mocy. A potem migotał 
nieskończony łańcuch: sanie za saniami, para za parą, sunęły rozgłośnie, rzęsiście i bujnie, 
przysłonięte płomienistymi wichrami pochodni. Jakoby zjawiona w nocnej godzinie bajka o 
zaklętych korowodach mar i upiorów. 

Pędzili w skok, runęli w bramę, zatoczyli wielkim półkolem w dziedzińcu i zmierzali w 
największym pędzie pod ganek. Zdało się patrzącym, jako uderzą w dwór, rozniosą go na 
kopytach i we wszystek świat popędzą niczym niepowstrzymani. 

– Krakowskie wesele! krakowskie wesele! – buchnęły krzyki nie wiadomo skąd i wraz 
Trzaskowa kapela uderzyła w niebo przeciągłą, grzmiącą fanfarą. 
Stanęli. Powstał nieopisany zamęt, a od pochodni uczyniło się widno jak przy pożarze. 
Krzyżują się wołania, lecą śmiechy, parskają konie, strzelają. 
Starosta weselny, z rózgą przybraną kwiatami, prawi na ganku powitalną orację. Onufry 
replikuje, zapraszając kompanię pod dach, Żydy w lisich czapach, w śniegu po kolana rzępolą 
skocznego krakowiaka. 

Skończyły się ceregiele i dworska kapela zagrała uroczystego poloneza. 

Rwetes, gwałt i krzyki na podjeździe, splątane konie rżą i biją kopytami, rzegocą janczary, 
psy naszczekują zajadle, damy ze sań wynoszą na rękach, szuby i kapuzy lecą gdzie popadło, 
mrowią się oszroniałe postacie, wąsy w soplach, twarze wyszczypane mrozem, głosy schrypnięte, 
a w oczach ognisty animusz. Cisną się ulicą rozmigotanych pochodni i prosto ze śniegów 
i zamieci hurmą walą na ganek, w drygach mijają sień ogromną, zerwą się w akuratne 
pary w bawialnym i do sali już płyną posuwistym, godnym polonezem. Zda się, tęcza spadła 
w białe ściany dworu i wije się stubarwnym, rozmigotanym przędziwem, panny z chłopska 
we wzorzystych spódnicach, gęsto naszywanych wstęgami, kawalerowie w granatowych żupanach 
srebrem lamowanych i w karmazynowych krakuskach z pękami pawich piór i wstążek. 
Wiedzie ich weselny starosta w białej katance, ze starościną w czepcu misternym, w koralach 
do pół piersi, w rzęsistej amarantowej jubce. Pląsają z wolna i za nimi coraz nowe pary 
stają, już starsi spłynęli do korowodu, już dostojne damy w robronach, już męże w kontuszach, 
czerwonych butach i przy karabelach. 

Okrążyli sale raz i drugi, pękły dzwona koliska, rozsypali się po komnatach. 

– Oberka na rozgrzewkę! Oberka! – dysponuje wielkim głosem starosta. 
Za czym z chóru kapela gruchnęła siarczystego, Żydy, usadzone pod piecem, przywtórzyli. 
Dreszcz wstrząsnął serca, kawalery skoczyli do panien, stają w tanecznym ordynku, takt 
biją nogami, nabierają tchu, prężą się... runęli naraz w tan z grzmotem, jakby kto z harmat 
wystrzelił. Z miejsca wzięli pęd największy i oberek poszedł wściekły, zapamiętały, na odsiebkę... 


144 



Jakby wrzeciona zafurkotały szalonym wirem. Ni twarzy rozeznać, ni dojrzeć jaką personę, 
jedno kłębowisko, taczające się od ściany do ściany, że tylko wieją wstęgi, wieją pióra, 
wieją spódnice i wieją lite, płowe warkocze. Rżnie para za parą i biją obcasy, aż ściany dygocą 
i pobrzękują do wtóru szkliwa pająków. 

Kapeliści z nagła przemienili nutę, zawiedli tkliwie o tym owczareczku, co to owce pogubił 
i sfrasowany idzie, i płacze, i podśpiewuje... 

Oberek postać inną przybiera; noszą się z wolna, kolebiące, czasem biodro o biodro potrąci, 
pojrzą sobie w oczy, komuś przyśpiewka wyrwie się z serca, któraś śmiechem zadzwoni. 
Na radości padły cienie udręczeń. Panna się boczy, odsuwa precz, rękę podaje z daleka, 
gniewne liczko odwraca, srogie miny wyrabia, zasię kawalier wąsa szarpie, słodko przekłada, 
molestuje, czapką ziemię zamiata, gotów na kolanach afektów wiecznych przysięgać. 

Na darmo: dziewka nie słucha, z rąk się wyrywa, ucieka... 

Ale kapeliści wrzasnęli w instrumenty, trwogę niecą i sposób podają. 

Krew buchnęła warem, kawaler na rapt się waży, wpół chwycił bogdankę, porywa wichrem, 
zawrócił na odsiebkę, przyklękuje, hołubcami trzaska i w zawrotny, zwycięski tan ją 
ponosi, że panna słania mu się w ramiona i gotowa już takiej mocy i determinacji pozwolić na 
wszystko... 

Z takim wigorem przeszedł oberek i tak samo wzięli się do mazura. 

Rozśpiewał się stary dwór. Rozśpiewały się wszystkie serca. Wszędzie na pokojach pełno. 
Ochota brata dusze i umysły czyni pobłażliwszymi, godzi zwaśnione. 

Młodzież hulała bez przerwy i pamięci, pod okiem matron, co zająwszy miejsca pod ścianami 
nowinki sobie szepcą na ucho, przystojności strzegą, i który do jakiej smali cholewki, 
pilnie w pamięci konotują. 

Zasię rządy zabawy trzyma starościna sieradzka; mała, krzywa, ospowata, srodze wyfiokowana, 
lecz miła na wejrzenie, zasiadła pod drzwiami kryjącymi ołtarz, na fotelu ze stopniami 
niby na tronie, i daje rozkazy muzykantom, porządek tańców stanowi, karci leniwych, 
sprzęga pary i animuszu dodaje nieśmiałym, a często każe się brać upatrzonemu w obroty i 
najzapamiętalej wywija, wciąż niesyta zabawy i wesołości. Przy niej służby trzymają weselni 
starostwo: śliczna Teklunia Kraińska, wielbiona przez wszystkich kawalerów, ognistego temperamentu 
panna i niezrównanej wesołości, oraz Bonawentura Węgliński, zwany Bonusiem, 
lubelski palestrancik, brunet smagły i wielce dorodny, jedyny do tańca, konceptów i psich 
figlów, a bez którego nie ma zabawy w całym województwie. Panny za nim przepadają, zasię 
kawalerowie mają go za swojego arbitra elegantiarum. Sekunduje mu słynny Piotruś Badowski, 
o pięknej twarzy młodego Bachusa, ogromny, w strój polski przybrany dla ukrycia wysadzonego 
brzucha, słynny żarłok, opój, facecjonista, kostera i gracz w szable. Obawiano się 
jego języka i przenikliwego rozumu, ale gdzie się pojawił, tam dopiero musiała być rzetelna 
zabawa. Noszono go za to na rękach i fetowano. Starościna Kossowska uwielbiała go za humor 
i nienasyconą ochotę do zabawy, był też jej najzaufańszym doradcą w kwestiach balów, 
jakie ciągle urządzała, i rezydował też najczęściej u niej w Bełżycach, Dzisiaj jeno coś chodził 
po pokojach markotny i osowiały, aż szepnął starościnie: 

– Tu się ma na pogrzebową stypę, pachnie medykamentami... 
Onufry zalał mu te humory węgrzynem i powiódł do bokówek,v których już ćwiczono mariasza 
lub w faraonie próbowano kusić płochliwą fortunę. 
Już tu i owdzie przepijają, już węgrzyn leje lube wigory i do przyjacielstwa przymusza. W 
jadalni gną się stoły pod srebrami, farfurem i cyną, zaś z ogromnych mich kurzą smakowicie 
bigosy, szynki i dziczyzna. Pozłociste konwie szumią piwem domowym. Na legarach spoczywają 
angielskie w pękatych beczkach, w grzecznym ordynku ze smolistymi antałami węgrzyna 
i francuskich. Brzuchate gąsiory miodów przednich czekają swojej kolei na policach. 
Cale możny dostatek rzuca się w oczy. Liczna służba jeno czyha na każde zachcenie gości. 
Roznoszą grzane wino zaprawione korzeniami, konfitury mieszane ze świeżo spadłym śnie


145 



giem, bawaruazy i czego dusza zapragnie. Wszędzie wesołe twarze, śmiechy, rozmowy, zabawa 
niewymuszona, bujna i przystojna. Miecznikowa czuwa nad ładem i wdzięcznym obliczem 
przyniewala miłych gości do zabawy. 

Krąży nieustannie po pokojach, czasem zajrzy do męża, czasem westchnie w okno za synem, 
a najchętniej z jakiegoś ukrycia, nieznacznie cieszy oczy Marynią, otoczoną całym hufem 
co najpierwszych kawalerów. Są przecież głośne z urody Gałęzowskie, śliczne na podziw 
Głuskie, hoże, podobne majowym porankom Rulikowskie; jest Suchodolska, jest szambelanówna 
Stryjeńska, rozsławiona urodą i uczonością, jest wiele drugich, sam kwiat panien. Ale 
matczynym oczom widzi się Marynia najpiękniejszą i nad wszystkimi górującą ułożeniem i 
postacią. 

Zbliżył się ojciec Albin i wskazując na panny palnął prosto z mostu: 

– Braknie róży w tym bukiecie. Nasza Ceśka zakasowałaby wszystkie. 
– Jegomość, widzę, także dla niej stracił głowę – odeszła dotknięta do żywego. 
Skonsternowany księżyna chciał w tym względzie u rotmistrza zasięgnąć języka, lecz rotmistrz 
nie zdał się dzisiaj do porady. Zjawił się był późno na pokojach i w takiej uroczystej 
gali, jakby na królewskie przyjęcia występował. Frak miał kanarkowy w rzucik fiołkowy, 
guzy przy nim szklane, ogromne, kamizelę fijołkową w złote kropki, takież kiuloty złotem na 
szwach dziergane, podwiązki z fontaziami, białe pończochy i u trzewików klamry z brylantowej 
stali. Przy boku nosił szpadkę jak rożenek, w białej pochwie. Głowa w peruce ułożonej 
w misterne pukle, twarz wyblechowana, brwi krucze, wargi uczerwienione, trójkątny kapelusz 
pod pachą, dawały mu postać francuskiego galanta starego autoramentu. Niemałe gaudium 
zbudził i tym. że upodobawszy sobie pannę Kraińską, w niej szukał fortuny w ciągłych 
dygach, duserach i strzelistych koperczakach. Panna dworowała z niego w żywe oczy, a Bonuś 
po swojemu zażywał z mańki, że ani się grat spostrzegł, jakim się uczynił pośmiewiskiem. 
Aż miecznik wstawił się u panny przez ojca Albina, by go poniechali. Widział bowiem 
z głębi swojego pokoju, przez drzwi na rozcież powywierane, co się dzieje w sali. Męczyły go 
nieustanne rzępolenia, grzmoty tańców i wrzawy, lecz przymuszał się do wytrwania na stanowisku. 
Ceśka siedziała przy nim zła jak osa. Żal jej było zabawy, dusza się rwała do tańców, 
nogi ponosiły, a udawała obojętną i znudzoną. Przyganiała też wszystkim bez wyjątku, a 

o starościnie Kossowskiej powiedziała: 
– Tłucze się w tańcu jak niedorznięta indyczka i ma gminne ułożenie. 
– De domo Gałęzowska, kasztelanka gostyńska– ostrzegał przekornie. 
– Ale niespełna rozumu, jak powiadał ojciec Albin. 
– Prawda, całe życie schodzi jej tylko na zabawach. Pewnie, że ma zajączki w głowie. Bo 
jak się znudzi w domu w Bełżycach, zbiera kompanię i pod byle pretekstem urządza najazdy 
na dwory, nieraz nawet o kilkanaście mil oddalone i tygodniami baluje. Starosta musi być 
powolnym we wszystkim, nie ma rady, więc też na jej rozkaz, że jest rotmistrzem Kawalerii 
Narodowej, sprowadził do Bełżyc na konsystencję cały szwadron, żeby pani miała zawsze 
pod ręką kawalerów do tańca. 
– Aha, to ci, których od białych kapot przezywają kapotowymi! Same to pono lubelskie 
opoje i kostery. Piwnice jeno i spiżarnie gnębią bez pardonu... 
– Zmiłuj się, waćpanna, usłyszy który i gotowa obraza. 
– Stanę każdemu i do oczu powtórzę – zaperzyła się. 
– Niedobrze zrażać starościnę, toć generalna swacha wojewódzka... 
– Już ja o jej łaski zabiegała nie będę! Ciotka Bisia zjawiła się w progu i czyniąc z siebie 
obraz boleści zajęczała: 
– Widziane to? Na nic porzną pawimenty. Aż straszno patrzeć! 
– Niech porzną. Trudno wołać kowali do rozkuwania Z podkówek kawalerów, jak to był 
zrobił swego czasu szambelan Stryjeński – śmiał się. 
146 



Weszło kilku starszych sąsiadów. Ceśka uciekła z oczów do przyległej bokówki. Muzyka 
właśnie też była ustała na chwilę, ustawiano stoły do wieczerzy i wszyscy cisnęli się do 
miecznika. Czas jakiś witał się, dziękował za odwiedziny, nawet pannom nie szczędził komplimentów, 
lecz wnet tak się wyzbył ze sił, że musiano go pozostawić w spokoju. Radzi byli 
tej okoliczności, gdyż budził lęk swoją wynędzniałą, trupią twarzą i widmowymi oczyma. Po 
wyjściu wszystkich wpadł jakby w omdlenie, z którego często się budził, przywołał Ceśkę i 
chwytając ją za ręce błagał o coś niezrozumiale. Biedziła się z nim niemało i w jakimś momencie 
sądząc go umierającym przyzwała na pomoc Filipa. Otworzył wtedy oczy i całkiem 
przytomnie zabronił niepokoić kogokolwiek. 

Właśnie bowiem byli zasiedli do stołów. Poważniejsi wiekiem i znaczeniem ucztowali w 
ogromnej jadalni, resztę pomieszczono w sąsiednich stancjach, ku szczerej radości młodzieży, 
a zwłaszcza Bonusia. 

Muzyka z cicha przygrywała przeróżne sztuki do słuchu, że przy pierwszych daniach panowało 
uroczyste skupienie. Z wolna jednak pod wpływem ciepła, serdeczności i napitków 
wzrastało ożywienie. Bonuś różnymi figlami jął rozweselać kompanię, od czego aż tupano z 
kontentacji i wybuchały głośne śmiechy. Badowski, pociągając ustawicznie z kielicha, dorzucał 
niestworzone facecje, od których panny dostawały wypieków. Socjeta w stancyjkach była 
młoda i pełna ochoty. A przy tym gładkie liczka panien i luba aura, bijąca od nich, niejednemu 
więcej uderzała do głowy niżeli wino. Każdy więc szturmował oczyma do swojej wybranki; 
szły ciche, znaczące szeptania, czułe westchnienia, a tu i owdzie mimo argusowych 
oczów matek kryjome spotkania rąk. Panny omdlewały od słodkich strzałów Amora, z czego 
właśnie srodze dworował Badowski, a ukręciwszy dwie gałki z chleba podsunął je do Kraińskiej 
i spytał: 

– Co waćpanna życzy tej parze? 
– Wszystkich klepek i licznej konsolacji! – odparła zajęta z kimś rozmową. 
– To waćpanna z rotmistrzem Nałęczem! Wiwat młoda para! – gruchnął wśród rzęsistych 
aplauzów i śmiechów. 
Panna oblała się rumieńcem, ale jako była rezolut, w fechtach dyskursów wyćwiczona i 
kąśliwa, wparła w niego siwe oczy i zebrawszy myśli zadała: 

– Dam zagadkę: 
Nie pije, a wlewa i trzy po trzy plecie; 
I znają go karczmy w niejednym powiecie. 
Kto odgadnie, niech trzyma w sekrecie. 


– Habet! Habet! konterfekt jak żywy! A to mu odcięła! Nie daj się, Pietruś! 
Badowski srodze dotknięty nie zreplikował, pozostawiając słuszną zemstę na później, bowiem 
przy głównym stole starosta Kossowski wnosił zdrowie gospodarza w przezacne ręce 
godnej jego małżonki. 

Rumor powstał, szli ucałować rączki jejmości dobrodziejki, a potem napełniwszy kielichy 
ruszyła młodzież pod wodzą Badowskiego do chorego. 
Na krzyk wiwatowań Ceśka wybiegła do sieni, drzwi za sobą przywarła i zagrodziła im 
sobą drogę. 

– Poniechajcie, waszmoście, właśnie miecznikowi uczyniło się słabiej – prosiła. 
– To napij się z nami, luby Cerberze – śmiał się Badowski próbując ułapić pannę wpół i 
nalać jej do ust wina: snadź wziął ją za respektową. 
– Waćpan rąk pilnuj, boś nie w karczmie! – warknęła odpychając go z mocą. 
Wynieśli się jak zmyci. 
147 



– Druga kontuzja! – jęknął żałośnie. – Jakaś zapalczywa cieciorka. 
– Ruda niby wiewiórka, a zęby szczerzy jak wilczek. 
– I cale nieszpetna! Kto to może być? 
– Za twoje myto jeszcze cię obito! – wyrzekał Badowski zatapiając konsternację w coraz 
częstszych kielichach. 
Ceśka po ich odejściu wzięła z kupy czyjąś burkę, czekan i skrzyknąwszy pieski wyszła w 
dziedziniec. Na świecie było spokojnie, zamieć przeszła, wichry się uciszyły, brał tęgi mróz i 
ciemniało niebo świecące tu i owdzie jarzącymi gwiazdami. Zapuściła się na drogę, w mrok 
drzew olbrzymich, wynoszących się nieskończonym szeregiem. Od dworu płynęły coraz słabsze 
odgłosy gwarów i muzyki. Cichość nocnej godziny spływała na nią ukojeniem, rozpalone 
oblicze chłodziło mroźne powietrze. Przystawała, rozglądając się w srebrzystych dalekościach 
nocy; wsie leżały zasypane, podobne groblom, z których biły czarne szkielety drzew, bory 
majaczyły dokoła niską obręczą. Było już dobrze po północy; niezgłębiona cichość aż dzwoniła 
w uszach, nawet psy nigdzie nie szczekały ni jaki bądź szmer się rozgłaszał. Naraz dzwonek 
zatargał powietrzem, daleki był jeszcze, niewyraźny. 

Przywarła do olbrzymiego pnia, pod dachem poskręcanych konarów, co jak drogowskazy 
wyciągały się na wsze strony. Serce jej zabiło niespokojnie, psy zaczęły szczekać i rwać się 
naprzód. Nakazała im cichość. Jakieś sanie pędziły od strony warszawskiego traktu. Była 
przekonana, ze to Sewer nadjeżdża. Porwała się w niej zamieć najprzeróżniejszych uczuć i 
myśleń, serce szło do gardła i całą przejmował dygot. 

Jakby wrosła w drzewo, i skulona, drżąca, ledwie dysząc ze wzruszenia, czekała. Minuty 
zdały się być wiekami Sanie były już o kilkadziesiąt kroków, słychać było parskanie koni, 
skrzypienie płoź, ale droga była kopna, przez świeżo usypane zaspy i groble poprzeczne, szły 
dosyć wolno; gdy zasię dosięgły drzewa, za którym stała ukryta, konie rzuciły się nagle w 
bok, że ledwie je powstrzymał woźnica. 

– Kto tam stracha do stu diabłów! – głos był Sewera i wraz suchy trzask kurka. 
Nie mogła wydobyć głosu ni dźwignąć się z miejsca, jakby ją ruszył paraliż z radości. 
Przejechała. Psy rzuciły się za końmi. Poniosły jak wicher i przepadły w tumanach śniegów, 
rozbitych kopytami. 

Sewer, przejechawszy bramę, na widok, dworu rzęsiście oświetlonego i taboru zaprzęgów 
na majdanie struchlał z przerażenia. Uspokoił go dopiero jakiś pijany pachołek. Wszedł do 
sieni niespostrzeżony przez nikogo. Wszyscy byli jeszcze przy stołach i właśnie rozgłośnie 
wiwatowali na cześć starościny sieradzkiej. Otrzepał się przed kominem ze śniegów, ogrzał 
nieco i ostrożnie otworzył drzwi do ojcowskiej komnaty. 

Miecznik już go był przeczuł, uniósł się bowiem i wyciągnął ręce. 
Gorące uściski starczyły im za wszystkie mowy powitań. 


– Chwała Ci, Panie! Chwała Ci, Panie! – zatkał folgując rzęsistym łzom po raz pierwszy w 
życiu. 
Sewer klęcząc mu u nóg również zapłakał. Aż stary, odzyskawszy nieco sił, kazał sobie 
opowiadać przygody podróży i nowiny de publicis. 
I niewiele rozumiał synowskich relacji, dosyć mu było słuchać jego głosu i patrzeć w niego 
oczyma nienasyconej miłości. 
Opadła z niego srogość niby struchlały łachman, a serce przepełniło się łzawą tkliwością i 
szczęściem. A kiedy przybiegła matka z Marynią, nie było już końca powitaniom, łzom i wybuchom 
radości. 

Weszła na to Ceśka i chciała siłę cofnąć, aby nie przeszkadzać. 

– Właśnie brakowało nam ciebie – ozwał się miecznik i dźwigając się nadludzką mocą wyrzekł 
uroczyście: 
– Imieniem Sewera proszę waćpanny o rękę... 
148 



Nieugięta wola przemówiiła z tyrańską mocą. Niespodzianka przy tym była oszałamiająca. 
Matka z Marynią nie mogły złapać tchu ze zdumienia. Sewer nie wierzył własnym uszom, zaś 
Ceśka, rozumiejąc tę deklarację niewczesną krotochwilą, poczerwieniała z alteracji, gotowa 
wybuchnąć gwałtownym protestem. 

– Nie pora md na ceregiele – podjął wytchnąwszy nieco – grób na mnie czeka. Odpowiedz, 
waćpanna, w twoich rękach przyszłość mojego domu – nalegał wraz, patrząc na nią błagalnie. 
– Padnijże jej do nóg i oświadcz się akuratnie – rozkazał Sewerowi. 
Posłuszny woli ojcowskiej pochylił się przed nią z jakimś bełkotem. 
Ceśka, pojąwszy naraz prawdę, dziw trupem nie padła z radości. 
– Jeśli Sewer chce... jeśli Sewer... jeślim godna... – posypały się nieśmiałe słowa i gdy poczuła 
jego wargi na swojej ręce, odskoczyła i z płaczem uciekła do sąsiedniego alkierza. 
A gdy ją tam dopadł, rzuciła mu się na piersi, wyznając zgoła nieprzytomnie tajemnice 
dawno tajonego uczucia. 
Braterskimi jednak całunkami płacił za jej żary, za potężne na śmierć i życie miłowanie. 
Raczej powolnie dając się porwać jej afektom, niźli wiedząc, co mu czynić należy. Wszak 
jeszcze myśli nie zdołał zebrać po przyjeżdżać, a oto ma już narzeczoną w ramionach. 

Chwilami zasię targała nim złość i bunt przeciwko ojcowej tyranii, a nawet i przeciwko tej 
narzuconej przemocą. Znał ją od dziecka, uważał za najgodniejszą i nieraz wspominał jak 
siostrę rodzoną. A tu ni z tego, ni z owego ojcowy rozkaz daje mu ją za żonę. Jakże się przeciwić 
woli umierającego rodzica? Snadź sobie już od dawna rafinował taki obrót rzeczy. Nie, 
niepodobna zatruwać mu ostatniej godzimy żywota. Ale co począć? 

Męczył się, a tymczasem Ceśka wiedziała tylko jedno, jako cudownie spełniają się jej tajone 
marzenia. Zakipiała wszystkim warem kochania, młoty biły jej w skroniach. Rozpierał ją 
nadmiar wzruszeń. Duszno jej było i ciasno w tym alkierzu. Żeby tak skoczyć na koń i ponieść 
się gdzieś, choćby na złamanie karku! Żeby tak wszystką radość wykrzyczeć wichrom, 
pijaną szczęściem duszę dać na wolę burzom, a twarz spieczoną na ostre, lute rózgi deszczów 
wystawić! Ponosiły ją czucia podobne błyskawicom, lecz stała spłoniona i pełna rzewliwej 
omdlałości. 

– Czekałam, na drodze, skryta za drzewem. – wyznała się nagle. 
– Gdzie mi się konie spłoszyły? Już strzelbę gotowałem... 
– I byłbyś mnie waćpan ustrzelił! – zaśmiała się i aby pokryć wzruszenie, jęła się wypytywać 
o ogiera, jakiego mu była posłała. 
– Cudny! Zażywałem go nieraz – wychwalał, rad z tej materii. 
– A zauważył waćpan, jak w obrotach wojennych zaprawiony? Można mu strzelać między 
uszami, ani drgnie! I do komendy przyłożony! 
– Wyegzercyrowałaś go waćpanna niczym angielski masztalerz... 
– Mam jeszcze godną klacz i wałachy w sam raz pod siodło. Hodowałam je dla waćpana 
na okoliczność wojny. 
– Dla mnie! O mój ty klejnocie! – przygarnął ją miłośnie. – Nie imaginowałem, byś o mnie 
pamiętała. – Tu jął całować gorąco. 
– Myślałam o każdej godzinie – wyznawała się porywczo. – O każdej godzinie! – dodała 
cichszym mdlejącym głosem, wzbraniając mu zarazem warg chciwie podanych i odpychając 
go w jakimś nagłym zasromaniu. 
Odsunął się nieco i aby pokryć skłopotaniie, jął imieniem Kacpra dziękować za pomoc, 
okazaną Dosi. 

– Samotrzeć wydarłam ją z wilczej paszczęki! – zawołała buńczucznie. – Brzozowski 
wziął, co był powinien, miałam go z dawna na wątrobie za uciemiężenie poddaństwa. Poobcinał 
mi stryjowych pachołków, ale i sam tęgo oberwał. Nie dam sobie w kaszę dmuchać! – 
przechwalała się junacko. 
149 



– To prawda. Azard to jednak był niemały i zali właściwy płci waćpanny?... Juści dyshonoru 
taka rezolutność nie czyni, naprzeciw... ale... 
– Jakże miałam puścić płazem taki gwałt nad niewinną? – wzburzyła się zapalczywie. – 
Porwali ją siłą, mocą jak wywołaną. Waścinego Kacpra zmówiona, przeto winnam była dać 
jej obronę i pomoc... 

– Z waćpanny prawa amazonka i nieustraszony rycerzyk. 
– Waćpan dworuje ze mnie, ale cóż poradzę, kiedy serce mam czułe na ludzką krzywdę. – 
Spochmumiała i ściągnąwszy brwi rzekła wyzywająco: – Ale zapowiadam, że skoro dojdę do 
lat, chłopów swoich na priawie czynszowym. osadzę i z poddaństwa zwolnię... 

– A jakbym przyzwoleństwa poskąpił, to co? – drażnił się jeno. 
– Gotowani suplikować na kolanach. 
I nim zdołał przeszkodzić, pokornie obsunęła mu się do nóg. 
Pochwycił ją w ramiona. 
– Ceśka, laboga! Przecz ja chcę czego innego. Rad jestem z twojej dyspozycja serca. 
Wszyscy poczciwi pragną zniesienia poddaństwa. Ceśka! 
Bowiem przemęczona tylu wzruszeniami buchnęła rzewliwym płaczem i dając mu się 
uspokajać pieszczotą i pocałunkami, szeptała wstydliwie słowa gorących wyznań. 

Przerwał im Filip przywołując do ojca. 

Już tam był stryj Onufry i obaj księża. Miecznik upierał się o natychmiastowy ślub, że zaś 
to było niemożebnością, przykazał odprawować solenne zaręczyny. Migiem odbyła się ceremonia, 
z wielką pompą i w przytomności wszystkich kuligowych gości, niemało poruszonych 
niespodzianką. A kiedy narzeczeni zamienili pierścionki, poświęcone przez księdza Albina, 
Filip wniósł brodaty gąsiorek i miecznik wypił zdrowie młodej pary. Kapela zagrzmiała burzliwą 
fanfarą, za oknami też huknęły gęste strzelania i krzyki wiwatowań zatrzęsły dworem. 

Miecznik ostatkami sił upraszał miłych gości, aby się zabawiali, polecając wytoczyć ze 
sklepów co najstarsze tokaje i miody prawieczne. Po czym zamknął się z Onufrym i z którymś 
z lubelskich palestrantów. 

Zasię zabawa stała się jakby weselem. Młodzież hulała do upadłego i piła na umór, wrzask 
wiwatów raz po raz wstrząsał domem. Tańce już szły za tańcami, bo wodził je Sewer z Ceśką 
i z takim animuszem, że dziw nóg nie pogubili, tanecznicy bowiem byli zawołani, szczególniej 
Sewer, który jeszcze z czasów kadeckich słynął z biegłości w menuetach i anglezach. 

Wszystkie też oczy chodziły za nimi z nienasyconą ciekawością, zwłaszcza iż uważano te 
zrękowiny za gorszące nie tyle ze względu na okoliczność choroby miecznika, ile na osobę 
narzeczonej, o której już od dosyć dawna rozpowiadano w całym województwie niestworzone 
bajędy. 

Sprawa z Brzozowskim podsyciła jeszcze niechęci i awersje. Z niemałą przeto lubością jadowite 
szepty i spojrzenia pastwiły się nad bezbronną. Zarówno godne matrony, jak i miodki 
z jednakim resentymentem brały ją w swoje obroty, nie pozostawiając na niej suchej nitki. 
Nawet kawalerowie, tak skorzy do pobłażliwości dla płci nadobnej, znajdowali ją cudłem 
godnym jeno dworowań i docinków. 

Bonuś, mocno już podcięty i ledwie się plecami trzymający ściany, dogadywał najszczególniej. 


– Ruda i deresz, para nie do maści, źrebięta będą srokate. 
– Żeby jeno nie wierzgała, to do zaprzęgu zdatna. 
– Wierzchówka nie lada, kto ją objeździć potraci... 
– Byle jeno bata nie żałować. 
– A jakie to drygi wyrabia nogami! Podłoga pod nią dygota. Sam czysty ogień. Uważajcie, 
jaka gładka i foremna. 
– Jak takiej nie wygodzisz, to gotowa odpłacić łozami... 
150 



– Poniechajcie – stanął ją bronić Radzimiński. – Dziewczyna wielkiego animuszu, w sam 
raz dla żołnierza. Kobierzyccy ród to w Sieradzkiem wielkiego znaczenia i fortuny! 
– Pypcie herbu Baranie Rogi, ród w Pypciach i całej parafii sławny i w hodowli progenitury 
wielce zasłużony – przedrwiwał Bonuś. – A co się tyczy ich majętności, te są znaczne; 
exemplum, jeśli pies na nich przysiędzie, to już ogonem o sąsiedzki zagon zawadzić musi... 
– Nie przekpiwaj, by cię nie nauczyła moresu, jak Brzozowskiego. 
– Mówcie, co chcecie, a ja ją znajduję marcypanem – wyrwał się Stamirowski, staroście 
krasnostawski, gorąco dowodząc swoich racji. 
– Trzymam z tobą i lecę z nią potańcować! – krzyknął Rogowski, gdy anglez się skończył i 
Ceśka przysiadła. 
Nie dali jej odpoczywać, bowiem za Rogowskim zapraszali ją co najlepsi tancerze. Nie 
odmawiała żadnemu, na złość zgorszonym kanapom i panieńskiej zmowie, cicho agitującej 
przeciwko niej. Szła w tańce z uniesieniem jakoby w bój i z wolna też zwyciężała foremnością 
postaci, animuszem i urodą. Rude warkocze latały za nią jak węże i jaśniejąca szczęściem 
i miłością dawała ze siebie obraz doskonałej radości. 

Mimo burzy, jaka ją roznosiła, tańcowała tak dwornie, aż zdumiewała Sewera. Rad był w 
duszy, iż przenosiła wszystkie gładkością lica i pańską wyniosłością, niekiedy też leciał do 
sali spojrzeć w jej stronę, ale nie miał czasu, musiał zastępować ojca. 

Trzeba było zabawiać łaskawych panów braci, niewolić do picia, ciągnąć dyskursa w materiach 
de publicis ze starszymi, zaś z rówieśnikami baraszkować lub rozpowiadać przygody 
żołnierskie, damom prawić dusery, gasić spory, czasem rzucić dukata faraonowi na pożarcie, 
a wszędy pilnie uważać na tytuły, znaczenie i fortuny najmilszych gości. 

Zadanie łatwym nie było, bowiem za powodem starościny Kossowskiej, jakoby na ekstraordynaryjnym 
sejmiku województwa, zebrała się socjeta co najprzedniejszych domów. Stawiłi 
się pod jej kuligową chorągiew: Stryjeńscy, Suchodolscy, Skarbek-Kiełczewscy, Głuscy, 
Rulikowscy, Raszewscy, Koźmianowie, Trzcińscy, Lipscy, Dłuscy, Poletyłłowie, Sobieszczańscy, 
Wiercieńscy i kto ich tam wszystkich zapamięta. 

Sprawił się jednak expedite, ujmując całą powszechność żołnierską rubasznością i wylaniem, 
miarkowanym dwornymi manierami. Zdawał siłę dwoić w posługach, pilnie przy tym 
myszkując, zali nie zdradzi się który znakiem wtajemniczonych. Ku szczeremu ukontentowaniu 
wyłowił czterech, a między nimi Radzdmińskiego, brata z loży warszawskiej i dawnego 
towarzysza broni. 

Zebrał ich w jakimś alkierzu, aby się niecoś wywiedzieć o przygotowaniach w Lubelskiem. 


Najstarszy z nich, Radzimiński Antoni, rotmistrz Kawalerii Narodowej, małomówny z 
przyrodzenia i posępny, szarpiąc wąsy, wyrzekł z nieukrywaną goryczą w odpowiedzi na Sewerowe 
pytania: 

– Szlachta w sajetach a Rzeczpospolita w łachmanach, to jedno pewne. 
– Tak zawsze bywało, ale dziwno mi, iż w tak licznej kompanii znalazłem was jeno czterech 
braci i towarzyszów. Wszak lubelska loża wymieniła w swoim katalogu kilkudziesięciu. 
Snadź więcej nie przystało do kuligu! 
– Jest nas tutaj kilkunastu – objaśniał starościc Wiercieński – nie pragnęli się ujawniać. 
Boją się zdrady przed własnymi rodzicami, co by w takich ciżbach snadniej zdarzyć się mogło. 
– Wszędzie po staremu przemoc górę trzyma – zauważył Sewer. 
– Bo po staremu między naszymi ojcami nie znajdzie liberalistów. 
– I niepodobna z nimi być za jedno – wybuchnął starościc Wiercieński. – Sami to adherenci 
targowicy i tyranowie poddaństwa, klechom jeno posłuszni a zabobonom, hołdujący. Co im 
tam Rzeczpospolita i troska o dobro społeczności! 
– Egzagerujesz, mości starościcu – powstał na niego Koźmian. 
151 



– Nazwę, ilu chcecie, po kolei. 
– Nie musi tak być powszechnie, bowiem mam pewne wiadomości, jako szlachta, właśnie 
lubelska, burzy się srodze na alianckie swawole i jakieś tajne zjazdy odprawiła. Nazywano mi 
nawet miejsca. 
– Relacje prawdziwe – objaśniał Sewera nieco drwiąco Koźmian. – Zjazdy były sub secreto, 
nawet pito przy zasłoniętych oknach i szeptem spełniano zdrowia. Byłem na jednym u 
starosty łukowskiego, Dłuskiego. Zjechało się ze dwudziestu sąsiadów; nawyrzekali się, natargali 
wąsów, nawzdychali nad poniżeniem ojczyzny i rozjechali się nie powziąwszy żadnej 
decyzji. Miłują kraj jako i my, ale każdy się ogląda, rafinuje, czeka znaku od możniejszych i 
wieści z Warszawy nasłuchuje. 
– I żaden się na czoło nie wysunie i drugiemu nie pozwoli. 
– Słuchy o zniesieniu poddaństwa, ot co ich powstrzymuje w azardach. 
– Długo, mości poruczniku, zostajesz między nami? 
– Sprowadzała mnie okoliczność choroby ojca i Bóg wie dopóki przytrzyma. 
– Gdybyś to znalazł czas na lustracje naszych przygotowań. 
– Z założonymi rękami siedział nie będę. Chodźmy na pokoje, powinność gospodarza 
mnie przymusza. Jeszcze jedno: a gdybyśmy na przyszłą niedzielę zjechać się mogli w Stokach 
u mojego stryjca? Pod pozorem polowania odprawimy walną naradę. Mam ważne awizy 
i relacje. 
– Zgoda – przytwierdził Koźmian – zajmę się powiadomieniem towarzyszów. 
– A jeśli znajdzie się u kogo zbędna broń, uprzęże i rynsztunki, niech je przy tej okazji 
przywiezie. W Stokach czyni się generalny skład, możecie w tej materii konferować z księdzem 
Albinem – zakończył Sewer śpiesząc do ojca. 
Miecznik z progu swego przyglądał się zabawom. 

– Dziwnie niemrawo tańcują, kapela też rzępoli jakby z musu – poskarżył się przed synem. 
– Filip, zanieś dukata tym dudłom i nakaż, aby rznęli od ucha, siarczyście. Spojrzyj na Ceśkę, 
orlica nad kokoszkami. Z życiem, mości panowie, z życiem! – szeptał niecierpliwie, bijąc 
nogą do taktu. 
Sewer poleciał do gości. W ogromnej jadalni, zapchanej ludźmi, gwarem i pijatyką, ułapił 
go Radzimiński i odwiódł na stronę. 

– Zali jest aktualnie w Warszawie Zubow? 
– Nawet go nieraz spotykałem. Masz do niego sprawę? 
– Mam z nim sprawę – zasyczał przez zęby. – Daj mi na chwilę ucha. 
Zaprowadził go do matczynego pokoju, gdzie tylko mgliła się lampka przed obrazem i 
wrzawy dochodziły konającymi echami. 

– Mów i dysponuj mną – rzekł pełen niepokojącego zdumienia. 
– Zubow pohańbił mój dom – wykrztusił Radzimiński. – Pokrótce opowiem. Zaraz po armisticium 
przyszedł z huzarami na konsystencję do Włodawy. Snadź nudno mu było w miasteczku 
i nie satysfakcjonowały go hulanki, bowiem zaczął wizytować wszystkie znaczniejsze 
domy w okolicy. Nikt mu ręki nie umknął ni zatrzasnął drzwi przed nosem, gdyż znano go 
bratem wszechwładnego faworyta i mającym osobliwsze łaski u samej imperatorowej. Jakże z 
takim zadzierać! A przy tym jakby przyodział się w owczą skórę, udając gorącego przyjaciela 
Polski. Z młodzieżą wchodził w przyjacielskie związki, wydając się pod sekretem nawet za 
Liberalistę. Wygłaszał maksymy rewolucji francuskiej. Umiał też w potrzebie wygodzić sakiewką 
lub przegrać w faraona. Nie gardził również kielichem i nie szczędził powolnym 
swojej protekcji. Tymi chytrymi obroty wkręcił się, gdzie zechciał, że w końcu przyjmowano 
go z otwartymi ramionami, biorąc się na lep jego układności. Znarowił się i do nas. Ja byłem 
wówczas jeszcze w ukraińskiej dywizji, a w domu gospodarowała matka wdowa, z młodszymi 
dziećmi. Wpadła mu w oko moja siostra Zośka, dziewczyna wielce urodziwa i wdzięcznej 
postaci. Dalejże więc zabiegać o jej względy i stroić koperczaki. Przyjeżdżał często, nieled152 



wie co dzień, przesiadując nieraz do późnej nocy. Nie neguję, że i dziewczynie musiały być 
miłe dusery i dworne komplimenta tak świetnego kawalera i powolnie dawała im ucho. Gładki 
pono, wymowny, oświecony i do tego graf! O małżeństwie chytrze zatrącał i z coraz gorętszymi 
afektami się wyznając, próbował dojść do konfidencji. Wszelakimi sposoby próbował 
otumanić dziewczynę. Sprowadzał chóry swoich gemejnów, urządzał promenady i rzęsiste 
iluminacje. Aż w końcu poczciwe matczysko, spostrzegłszy całą nieprzystojność sytuacji, 
wymówiła mu dom. Zemścił się po zbójecku, bowiem nocy następnej napadł zbrojnie dwór i 
dziewczynę porwał przemocą. 

– Nie imaginowałem go zdolnym aż do takiej nikczemności. 
– Nie było komu bronić, a wstyd nie pozwolił wołać sąsiadów na pomoc. W domu zapanowała 
rozpacz, płakano po nieszczęsnej jakby po zmarłej, gdy w kilka dni, jakiejś nocy 
burzliwej i ciemnej, zapukała do okien. Skorzystawszy z jakiejś okazji uciekła od niego w 
jednej koszuli. Chorowała długo. Aktualnie pozostaje w nowicjacie u wizytek w Warszawie, a 
ja szukam słusznej zemsty. Wyzwałem go na rękę – nie stawił się na placu. Pewnie ani mu się 
śniło stawać z takim chudopachołkiem. Wściekłość bezsilności przegryza mi serce. Przyjaciel, 
któremu się zwierzyłem, radził pozwać go na trybunał o rapt, sądy za taki crimen karzą 
gardłem lub banicją. Nie chciałem, by nasza hańba rozniosła się po całej Rzeczypospolitej. A 
przy tym cudzoziemiec, wyrokiem zapali sobie lulkę i za osłoną bagnetów imperatorowej 
będzie spał spokojnie! Ale ja mu przysiągłem pomstę i wezmę ją sobie! Muszę poczuć jego 
ścierwo pod nogami, muszę go mieć w pazurach! Pomóż mi. 
– Masz moją rękę. Straszna historia! Hańba nam wszystkim, jeśli pozostanie bezkarna. Żeby 
obcy żołdak mógł bezcześcić domy nasze! Nie rozumiem haniebniejszego upadku wolności. 
Ale trzeba działać przezornie, bo to człowiek możny i bez sumienia. Ukartowałeś co? 
– Przymusić go do zaślubienia zniesławionej, a jeśli się nie da, postąpić z nim, jak wskażą 
okoliczności! – wyjawił z nieugiętą mocą. 
– Ciężkie zadanie. Jedź do Warszawy. Weźmiesz listy do naszych towarzyszów, staniesz 
na mojej kwaterze i zdarzy ci się sposobność, weźmiesz słuszną zemstę. Bowiem wątpię, zali 
ci się uda przymusić go do małżeństwa. Gdybyś chciał poczekać na mój powrót, może bym ci 
pomógł. Łączą mnie z nim związki bliskiej znajomości, mamy też z sobą niemałe porachunki 
– zaszeptał, przejęty nagle wzbudzoną nienawiścią. 
– Tym fortunniej dla mnie. Jutro pojadę, mogę ci jednak dać kawalerski parol, że jeśli nasza 
sprawa każe mi aktualnie poniechać zemsty, będę jej posłuszny. Jestem abszytowany nie z 
własnej woli. 
– A właśnie w sprzysiężeniu potrzeba ludzi rozważnych, wypróbowanego patriotyzmu i 
gotowych na każdy azard życia. Pamiętam, jakoś językiem aliantów władał expedite. 
– Jak swoim własnym. Rozporządzaj mną, na wszystko się deklaruję. 
– Trzeba spenetrować nieprzyjacielskie stanowiska rozłożone dokoła Warszawy i wiadomości 
różne zebrać. Mamy różne relacje, ale nie mamy pewności co do ich prawdy. Instrukcje 
dałby ci w tym względzie Chomentowski. Wyprawa nieprzezpieczna, można z niej nie trafić z 
powrotem. 
– Przyjmuję. Bóg ci zapłać. Gotówem na wszystko, mogę ruszać w drogę choćby zaraz – 
poweselał niezmiernie. 

– Moja ekstrapoczta dopiero jutro wieczorem powraca do Warszawy. 
– Niezawodnie skorzystam z tej okazji. Pilno mi... – dodał ciszej. 
– Imaginuję twoją niecierpliwość – ozwał się współczująco. – I wszędzie w złem przodują. 
Ślad ich znaczą same gwałty i okrucieństwa. 
– Mówisz o aliantach? 
– Tak. Jak można było zakładać jakie bądź nadzieje na sojuszach z nimi! Zaiste, związek 
taki widzę związkiem baranów z głodnymi wilkami. Exemplum Zubow: zali on w swoich 
153 



niecnych postępkach nie daje doskonałego obrazu ich oświeconej społeczności? Rodzaj to 
niewolniczy z przyrodzenia i niezdolny nawet pojmowania wolności. 

Twoja sprawa jest moją, nie spocznę, dopóki ten galant nie weźmie słusznej zapłaty – zakończył. 


Wrócili między rozbawione tłumy. Właśnie w sali tanecznicy byli uczynili szeroką ulicę, 
bowiem zaczynała się „przepióreczka” Ceśka przytaiła się gdzieś w ciżbie, zaś Rogowski 
przyśpiewywał rozgłośnie: 

Uciekła mi przepióreczka w proso, 
A ja za nią nieboraczek boso; 
Trzeba mi się pani matki spytać, 
Czy pozwoli przepióreczkę chwytać. 


I rzucił się w rozpląsanej gonitwie za panną, niby srogi wilk za wystrachaną sarną, umykającą 
jego pazurów jak cień migotliwy. Kapela rżnęła siarczystego mazura, że same nogi ponosiły. 

Na świecie uciszyło się zupełnie, mroźne niebo wyiskrzało się gwiazdami i niezmierny 
spokój nocy obtulał ziemię, jeno dwór grabowski, wśród rozmiotanej zamieci tańców, śmiechów 
i nieustającej wrzawy, huczał burzą beztroskliwej, szczerej wesołości. 

Nawet miecznik, porwany szalonym tempem zabawy, zdał się w niej brać udział całą 
swoją istnością. Z progu swej komnaty patrzał błyszczącymi oczyma na sznur par, taczający 
się od ściany do ściany. 

Przez wywarte szerokie podwoje widział jakoby teatrum przyćmionych nieco ewentów własnego 
żywota. Wspomniała mu się młodość i żywe zmieszało się z pomarłym. Minione kochania 
zadrgały w sercu, przyjacioły dawne, dawne przeszłe lata i marzenia spełzłe ze szczętem. Jakieś 
burzliwe zajazdy, migoty i szczęki szabel, rąbaniny i wrzaskliwe tumulty. Jakieś kuligi wśród 
nocy i śniegów, przy wtórze wilczych poszczekiwań i rzęsistej palby z muszkietów. Jakieś dwory 
gościnne, pełne muzyki, świateł i ucztowań nieskończonych. Jakieś afekta nagłe, szarpiące 
ogniem, od których dusza grążyła się w niebiosach lub spadała w otchłanie. 

Przetarł załzawione oczy, rozgląda się przytomnie, nasłuchuje. Dwór dygota, śpiewa i hula. 
Korowód par stubarwną tęczą wije się nieskończonym wężem, w brzaskach świateł migoce, 
skręca i rozkręca, lecz jakby coraz dalej, coraz ciszej i coraz mgławiej, że zdaje się być 
tańcem ogników na bagnach, parą jeno, mamidłem... 

– Hej, nie żałować smyków, rzępoły! Nuże tam, kawalery, prędzej, głośniej, ogniściej! 
Dziś, dziś, dziś! Z życiem, mości panowie, z życiem! – wołał w sobie, przytupując nogą, i 
naraz moc w nim jakaś wstaje, podnosi na nogi, ubarwia zbladłe jagody, nalewa w żyły ognia, 
postać czyni wyniosłą, pokręca wąsa, na szabli dumnie się wspiera, oczyma toczy hardo, wyzywająco. 
Muzyka go zniewala, wigor ponosi, wie już, do której uderzy. Bogdanka czeka 
spłoniona, gwiazdy jej oczu wołają, różane wargi pachną obietnicami, strome piersi dyszą 
upojeniem. Porwał ją drapieżnie i runął w tan zapamiętały, szalony, wniebowzięty. Zwisła mu 
lubym ciężarem w ramionach, tuli się ufnie i poi słodkim szeptem zwierzeń. Szydłowiecka to 
z rodu, a prawa królewna z przyrodzenia. Boginka zjawiona w człowieczej postaci. Sam król 
chodzi za nią oczarowanymi źrenicami. Nie straszny mu jednak, wszak ma jej miłowanie i 
wiarę niezłomną w niej kładzie! Czemuż te skrzypki tak głupio chichoczą? Czemuż te basy 
pijanym śmiechem zawodzą? Na oczy mokre mgły opadły, ściśnięta pierś ledwie dech łapie, 
Jakaś noc głucha ogarnia, rozum się miesza, dusza mdleje... 
– Jesteś to, synu! Chwała Ci, Panie! Czekałem na ciebie! – zaszeptał po długiej chwili, 
wynosząc się jakoby z ciemnic wieczystych. Kazał mu opowiadać o drodze przebytej, potem, 
snadź przyszedłszy do pamięci zdarzeń nocy dzisiejszej, zapragnął ujrzeć Ceśkę. 
154 



Przybiegła zadyszana, bujna radością, ciągnąca oczy urodą i młodością. 
Miecznik przewlókłszy oczyma po twarzach wyrzekł przytomnie: 


– Tańcują niby muchy w smole. Filip, dukata kapelistom, a nie sprawią się raźniej, bizunami 
pogrozić. Zostawcie mnie. 
Nie śmieli stawiać oporu jego woli. 
Pozostał sam, powłócząc gasnącymi oczyma za tanecznikami, Sewer czuwał jednak z da


leka, gotowy na każdą okoliczność. 

Późno już było, kury piały na przedednie, gwiazdy przygasały i zmętniała noc zaglądała w 
okna przybladłą twarzą, dwór zasię hulał jeszcze w najlepsze. Szły tańce za tańcami, przyśpiewki, 
wymyślne krotochwile, w których wynajdywaniu Bonuś był zgoła niewyczerpany. 

Nie pozwala też na odpoczynki starościna Kossowska, sama we wszystkich zabawach 
prym trzymając. A już uciecha jej dobiegła zenitu, gdy rotmistrz Nałęcz uwiedziony słówkami 
panny Kraińskiej stanął z nią do menueta. Było na co popatrzeć! Tłok się uczynił dokoła, 
nawet starzy poniechali kielichów, a matrony podniosły się z kanapy, bowiem przestarzały 
galant, przybrany jakby na pokoje świętej pamięci ostatniego Sasa, niby drygant na paradzie, 
wyprawiał takie uczone korwety, stroił takie miny, tak się krygował, tak kłaniał, tak kapeluszem 
zamiatał pawimenty i takie czynił balanse i piruety, aż Badowski krzyknął: 

– Przebiera nogami niczym ochwacony kokot! 
– Obraz to doskonałego ułożenia i dwornych manier! – zgasił go ktoś z boku. 
– I próchnem ślady znakuje – upierał się Pietruś, ale że był napity, kazał się przyjaciołom 
odprowadzać do jadalni, gdzie już pito na umor, nie zasiadł wespół, jeno swoim zwyczajem, 
przywarłszy na widnym miejscu plecami do ściany, krzyknął pełnym głosem: – Stamirowski, 
nalejże mi coś mocnego a sporo. Jako nowo narodzone dzieciątko, takim spragniony i bezbronny 
– żalił się, nie potrafiąc już donieść kielicha do ust. 
Przyjaciele nalewali w niego niczym w bezdenną beczkę. Popuszczając jeno pasa ciągnął 
jak smok, nie przestając strzelać dowcipami, od których brzuchy trzęsły się z uciechy, czasem 
zaś intonował jakąś piosenkę pijacką; w przerwach prosił żałośnie: 

– Lejże, bracie, nie frasuj się: prędzej wina zbraknie, niźli mnie przelejesz. Szczególne 
pragnienie trapi mnie dzisiaj. To z racji waćpanny zrękowin! – zwrócił się do przechodzącej 
Ceśki. 
– Obmierzły opój! – rzuciła mu prawie w samą twarz i odbiegła do miecznika. 
Jakby jej nie zauważył, siedział wpatrzony w światłość podnoszącego się dnia. 
Mroźny, cichy i modrawy dzień już się był rozkładał po świecie, wschodziło słońce, czerwona 
kula wynosiła się spoza lasów, szła w górę, ogromniała promienista i coraz krwawsza. 

Pochylał głowę coraz niżej, modlitewny szept spłynął mu z warg martwiejących, oczy zaszły 
mgłą świętego wzruszenia, jakby brał w siebie ten żywy z Ciała i Krwi Pańskiej wiatyk 
święty wschodzącego słońca. Naraz westchnął głęboko, roztworzył ramiona i opadł martwy. 

Nikt tego nie spostrzegł. Dwór hulał siarczyście, muzyka grała, zasię z dalszych pokojów 
niosła się piosenka, śpiewana niesfornie: 

Kieliszek braciszek, gorzałeczka siostra. 
Rączka przyjaciółka do gęby doniosła. 

Głos Badowskiego, od którego dygotały świece, dorzucał basem: 

Kieliszek braciszek, mam nadzieję w tobie; 
Jak wypiję osiemnaście, podweselę sobie. 

155 



XII 


Parlatorium Wizytek było sklepione i suto przybrane poczerniałymi konterfektami dobrodziejów 
zakonu. Zakratowanym oknem niby przez potrzaskaną taflę lodową sączyło się skąpe 
zielonawe światło. Czarny, ogromny Chrystus, rzezany w drzewie, ostro się znaczył na bielonej 
ścianie. Kilka siedzisk, podobnych konfesjonałom, taiło się po mrocznych kątach. Powietrze 
przejmował zapach pogaszonych świec woskowych i kadzideł. 

Skądciś, jakby spod ziemi, dobywały się echa dalekich śpiewań. W pękatym rogowym 
piecu z zielonych kafli trzaskał wesoło ogień. Siedziała przed nim jakaś persona w zakonnej 
sukni i nagrzewając przezroczyste chude dłonie, czujne baczenie dawała na parę rozmawiającą 
pod oknem. Był to Radzimiński z siostrą. I snadź nie kleiła się im rozmowa, gdyż z rzadka 
padało jakieś ciche słowo, częściej natomiast wyrywały się westchnienia lub gniewne, niecierpliwe 
pomruki. Radzimiński czuł się nieswojo wśród tych posępnych murów i tracąc rezon 
wobec hardego zachowania się siostry, coraz frasobliwiej na nią spoglądał. Panna w czerni 
zakonnej, jeno bez welonu jako nowicjuszka, była dorodnej postaci i wielkiej urody. Spod 
kornetu, obrzeżonego białą szlarką, wysuwały się na czoło krucze sploty niesfornych włosów; 
nos miała wielce foremny, orlikowaty, oczy piwne, pod brwią cudnie zatoczoną, jagody zgoła 
pacholęce zaokrąglone. Nad wargą leciutki puszek użyczał jeszcze słodyczy ustom pełnym, 
nabranym krwią. Dawała ze siebie obraz stworzonej do pieszczot i całunków, czemu jednak 
przeczyło wyniosłe spojrzenie i brwi, spinane burzliwymi dyspozycjami duszy. Jej wdzięczną 
gładkość ustawicznie przysłaniały jakby chmury udręk i niepokojów, że niepodobna było 
wymiarkować, kiedy wybuchnie gniewem, a kiedy śmiechem perlistym zadzwoni. Z przyrodzenia 
małomówna, za co w domu przezywano ją milczkiem, więc i aktualnie, w materiach 
poruszanych przez brata, odpowiadała jeno przymuszonymi słowy. Cierpiał jej wstyd, ale 
stokroć bardziej palące były plejzery jej dumy. Rok przeszło upłynął od owych strasznych 
zdarzeń, lecz pamięć przeżytej hańby krzewiła się coraz bujniej w dzikiej żądzy zemsty. Nie 
pomógł klasztor ni surowe praktyki nowicjuszek, ni nawet z rozmysłem, zadawane sobie 
umartwienia. Żyła jeno myślą zemsty, targając się rozpacznie w bezsilności. Brat zasię zgoła 
inną wyciągnął konkluzję z jej skąpych napomknień o przeszłości i z jej wzburzenia na imię 
Zubowa, gdyż w jakiejś chwili rzekł gniewnie: 

– Na to wychodzi, jako miłujesz tego zbója! 
– Jak śmierć lub ciężką chorobę! – odparła blednąc straszliwie. 
– Dam ci go za męża... 
Porwała się niby wysadzona prochami. 
– Czemuż mnie pan brat od razu nie pchnie nożem pod serce?... 
– Zośka, zalim ci katem? 
Tyle było w jego głosie serdecznego wyrzutu, że jeno spuściła głowę kryjąc łzy kapiące po 
twarzy. 
Usadził ją przy sobie i łagodnymi słowy wykładał zamysły, wykoncypowane gwoli ratowaniu 
jej z hańbiącej sytuacji. 

156 



– I na łańcuchu nie dam się zawlec do ołtarza! – wybuchnęła tak namiętnie, aż odwróciła 
się do nich zakonnica. Radzimiński porwał się gwałtownie. 
– Toć zapowiadam: przymuszę cię choćby siłą! Skoro nie pojmujesz, coś powinna własnej 
czci, to ja cię tego nauczę. Winnaś mi posłuszeństwo, imieniem domu naszego przemawiam! 
A nie posłuchasz, zostaniesz w klasztorze. Wybieraj! 
– Nie! nie! – zaprotestowała mocno i snadź zbrakło jej sił do walki, a niewieścia natura 
miała przewagę, gdyż zapłakała spazmatycznie. Kiedy spróbował ją uspokajać, odgarnęła go 
precz, że nie śmiejąc się przeciwić, poszedł na konferencję do przeoryszy. Płakała jeszcze, 
gdy powrócił, ale przystąpił do niej i cicho, prawie prosząco szepnął: 
– Zośka, kazałem pakować twoje tłumoki, zabieram cię z sobą. 
– I dasz mi wolę? – pytała obcierając łzy. 
– Spełnisz, coś powinna, będziesz panią swojego losu. 
– Takiś pewny na jego zgodę? 
Całą duszę włożyła w to pytanie. 
– Jeśli nie zechce, to biada mnie, ale gorzej jemu... 
– Jeszcze jedno – odetchnęła z widoczną ulgą. – Nie będziesz mnie przymuszał do mieszkania 
z nim? 
– Po ślubie możesz go kazać zatłuc kijami. Nie stanę ci na przeszkodzie. 
– I będę mogła wrócić do domu? 
– Matka już oczy wypłakała za tobą. Cały dom cię wygląda. Nim się jednak wszystko na 
twoje dobro obróci, zostaniesz kilka tygodni w Warszawie. Zakwateruję cię u pani generałowej 
Mokronowskiej. 
– Wolałabym zostać na twojej kwaterze. 
– Gdybym miał stałą, ale ja się przytulam, gdzie mi okoliczności pozwolą, dziś tu, a jutro 
indziej. Generałowa przyjmie cię jak rodzoną córkę. 
– I będzie ręce łamała nad moim pohańbieniem! – szepnęła ponuro. 
– Wie tyle, co wiedzieć powinna. Nie bój się i zakonotuj sobie, jako aktualnie najpierwszy 
to dom. w Warszawie. Napatrzysz się tam znacznych person i spraw niemałych. 
– Jakże ja się tam sprezentuję w moich lubelskich jubkach sprzed roku! – zakłopotała się 
nie na żarty. – A jak cię widzą, tak cię piszą... 
– Nie frasuj się, zaradzi się temu. Pośpiesz się jeno, bo mi pilno na świat. 
Rzuciła się jak huragan w głąb klasztoru i nim upłynęła godzina, stanęła już gotowa do 
drogi, a służki wynosiły toboły na brykę. Odbyła się jeszcze czuła scena pożegnań z matką 
przełożoną, która nie omieszkała napaść ją obfitym obrokiem napomnień i przestróg, pełnych 
troski o jej cnotę i zbawienie. 

Wysłuchała cierpliwie, ale skoro się jeno za nią zatrzasnęły furty klasztorne, szepnęła z 
gniewem: 

– Żmije! obwiną człowieka i gotowe zdusić z troskliwości o jego zbawienie. 
– Egzagerujesz. Nie grzeszyłaś nigdy pokorą i wszelką powinność masz za ciężką niewolę. 
– Moja noga nie postoi w żadnym klasztorze! – deklarowała wzburzona. 
Wsiedli do kariolki Zaręby, powożonej przez jego Maciusia, i pojechali na Długą do pałacyku 
Dekerta, gdzie mieszkał generał Mokronowski, ale posuwali się noga za nogą z racji 
wybojów, kup śniegu i szeregu ogromnych wozów furażowych, zapychających ulice. Powietrze 
przy tym było nad wyraz przykre, padał śnieg gęsty, mokry i płatami wielkimi jak motyle, 
że przez tę pierzastą przesłonę ledwie majaczyły wysokie domy Krakowskiego i ludzie, 
tłoczący się pod ścianami. Na wprost pocztamtu wozy gwałtownie zjeżdżały na stronę, dając 
miejsce kompanii regimentu Działyńskiego, która przy głuchym warkocie tarabanów i przenikliwych 
graniach klarynetów i piszczałek waliła środkiem ulicy. 

157 



– Idą zaciągać warty na Zamek i przed kwatery dygnitarzów – objaśniał Radzimiński. 
Przechodzili tęgim, wymierzonym krokiem i we wzorowym ordynku. Kupy ultajstwa wieszały 
się po bokach. 
– Kompania pana kapitana Mycielskiego! Chłopy na schwał, wybrane, a jak to krok trzymają! 
– gadał z kozła Maciuś jadąc trop w trop za nimi, ale koło figury Matki Boskiej przed 
domem Wasilewskiego musiał nagle skręcić w bok swoje ogiery, bowiem spod Bramy Krakowskiej 
wyleciała oszklona karoca na saniach, w sześć siwych koni, bogato przybranych w 
czerwone siatki, pióropusze i brzękadła, srogo rzegocące. Mocna eskorta kozaków w kudłatych 
burkach, puszczonych na wiatr, leciała przodem niby stado rozjuszonych wilków tratując, 
obalając i spychając na strony, gęsto przy tym kropiąc nahajami, kto w porę nie uskoczył 
z drogi. Podniosły się wrzaski, a tu i owdzie ktoś obatożony pięściami wygrażał klnąc w żywe 
kamienie. 
Karoca była Igelströma, lecz siedział w niej Zubow z Izą. Na jedno mgnienie oczy jego 
skrzyżowały się ze spojrzeniem Zośki, mim jednak mogli co niebądź przedsięwziąć, konie 
rozniosły ich w przeciwne strony. 

– W Warszawie! – tyle jeno głosu zdołała wydobyć z siebie. 
– A tak, na ten upadek przyszło Rzeczypospolitej, że taki rakarz, taki arcypies może bezkarnie 
promenować się z kochanicami po ulicach – wzburzył się Radzimiński. – A nawet znaczy 
on tutaj niemało. Sam król jegomość zabiega o jego życzliwość i zaprasza na obiady. 
Najpierwsze damy żebrzą o jego fawory. Nawet poczciwi szukają z nim związków, bowiem 
głośno wyznaje się być naszym stronnikiem. 
Zośka siedziała w martwym pogrążona dumaniu. Stanęli wreszcie przed pałacykiem „Pod 
Wiatrami”, tak zwanym z przyczyny kamiennych figur, wdzięcznie powyginanych na słupach 
bramy i dmuchających na wszystkie strony świata. Pałacyk wznosił się w głębi dziedzińca za 
misterną kratą żelazną. 

Przyjęła ich jakaś beczkowata jejmość w okularach na nosie i biegle obejrzawszy pannę 
jęła gadać: 

– Jestem Liwska do usług, wojszczanka węgrowska. Waćpannie będzie u nas dobrze, jeno 
zapowiadam, bez fochów i fanaberii. I żadnych amorów!... Franek, zabierajże, gamoniu, tłumoki! 
I dalejże mleć językiem w stu na raz materiach; szczęściem nadeszła generałowa i obejrzawszy 
pannę palnęła prosto z mostu: 

– Same, widzę, marcypany rodzą się w Lubelskiem. Strach brać takie precjozy na przechowanie: 
a nuż jaki złodziejaszek dobierze się do puzderka? Moja Liwska, zakwateruj waćpannę 
przy mnie. Idź, dziecko, i rozgość się jak u matki, zajrzę wkrótce do ciebie. A 
waszmościa proszę na pokoje. 
Submitował się i wykręcał z racji, że był jeno w zwykłej kurcie kawaleryjskiej. 

– Nikt ci łat w szarawarach wypatrywał nie będzie – zaśmiała się rubasznie. – Zapowiedział 
się Madaliński, z tej przyczyny znajdziesz u mnie liczniejszą kompanię – szepnęła mu 
do ucha. – Przywozi regestry gotowych oddziałów kurpiowskich. Ten gotów choćby zaraz. 
Szalona pała. Naprzód, marsz! – skomenderowała ruszając przodem. 
Nolens volens musiał za nią wejść na pokoje. Było ich kilka w amfiladzie, urządzonych 
wspaniale, choć zgoła w staroświeckim smaku. Okna od samych pawimentów dawały widok 
na zaśnieżone ogrody. Posępna szarość dnia lutowego i chłód przenikał zimową aurą, że w 
pierwszej, największej sali wybrana kompania obsiadła ogień buzujący się na kominie. W 
złotawych brzaskach występowały twarze i żywiej majaczyły z arrasów porozpinanych jakoweś 
mitologiczne monstra. 

Generałowa zatrzymała się chwilę przy Kapostasie, ktory ledwie widny z fotelu oponował 
komuś mądrymi racjami wyższej polityki. Rozmowa jużcić szła de publicis, w materiach bieżących, 
jak kwaterunki, wyniszczenie kraju przez obcego żołnierza, zbliżająca się redukcja 

158 



wojsk i podobne. Bowiem półkolem brali miejsca: major Czyż, Aloe, Węgierski, Joachim 
Moszyński, kasztelanie lubelski, synowiec marszałka, lecz całą duszą pomagający spiskowi. 
Grabowski, krajczy litewski, członek Rady, a również żarliwy socjusz sprzysiężenia. Zaciekli 
klubiści i jawni moderanci, pod okiem jednak generałowej zgodni jak baranki. Poszeptawszy 
coś na ucho Kapostasowi, pociągnęła Radzimińskiego do sąsiedniej komnaty, gdzie panowały 
gwary i wesołość. Roiło się tam od ślicznych panien i kawalerów. Marcin Zakrzewski prym 
trzymał w zabawie; dopomagała mu w pustotach cale skutecznie Terenia, wybuchając co 
chwila śmiechem i kręcąc się na wszystkie strony jak cyga. Starsze damy zaległy kanapy, 
wpatrzone i zasłuchane w jakiegoś tłustego prałata, który z otwartą tabakierką, z twarzą jowialną 
i roztrzęsionym brzuchem prawił dość trefne dykteryjki, bowiem kilku kontuszowych 
jegomościów dusiło się od śmiechu. Jeno Konopka samotnie podpierający piec niecierpliwie 
spoglądał nią zegar, wskazujący trzecią po południu. Właśnie zapalano światła, gdy dojrzawszy 
Radzimińskiego rzucił się ku niemu z radością. 

– Nie wiesz waszmość, kiedy przyjdzie Madaliński? 
– Pierwszy raz słyszę, że ma być tutaj – zełgał, nie wiedząc, jako generałowa powiedziała 
już o tym wszystkim i pod największym sekretem. – Cóż to, imieniny jakoweś czy jaki fest 
familijny? – pytał rozglądając się dokoła. 
– Zwyczajne zebranie niedzielne. Zawsze tak tłumnie i zawsze, jak na owej ewangelicznej 
łące, baranki pasą się zgodnie z wilkami. Generałowa lubuje się w przeciwieństwach, co 
dzień inne systemata wyznawa i innym opiniom polityki pierwszeństwo daje. W jednym tylko 
niezmienna: w gorącej służbie ojczyzny. I w każdym przypadku można na niej polegać. 
– Poznałem ją z tej strony i uwielbiam. Pani to wspaniałego serca. 
– I umysłu wielce wyćwiczonego w naukach. Nie wyklucza to przywar właściwych jej 
płci, bowiem namiętnie lubi nowinki, swatania, a już zgoła mistrzynią jest w politycznych 
kabałach i intrygach. Woyna przezwał ją anielskim bigosem, przy którym można zdechnąć z 
głodu. Bo imaginujże sobie waszmość: liberalistka, mająca rozum za bóstwo jedyne, a wierna 
odwiecznym zabobonom; układa rymy na cześć rewolucji francuskiej i jej bohatyrów, koncypuje 
pisma w obronie praw człowieka, egzageruje się wolnością miast, a pono w swoich dobrach 
sama wymierza basałyki poddanym, i wieczorami wraz ze swoim fraucymerem codziennie 
wyciąga Godzinki. A na dobitkę daje się teraz rządzić jakiemuś mnichowi od kapucynów, 
ojcu Serafinowi. Dojdźże tu z taką do proporcji! 
Przymilkł, gdyż przechodziła niedaleko. Pani była już nieco w latach, ale jeszcze cale 
gładka i majestatycznej postaci. Nosiła się dawną francuską modą: siwe włosy, spiętrzone 
kunsztownie, suknia z krótkim bawetem, bufiasta w biodrach i powłóczysta; twarz barwiczkami 
ożywiona, szare oczy, pieprzyki koło warg wydatnych, szyja ślicznie utoczona, dawały 
obraz wielkiej pani: władnej i zarazem ujmującej. Uśmiechnęła się życzliwie i przeszła do 
następnego pokoju, gdzie generał Mokronowski, otoczony gronem dostojnych przyjaciół, 
czytał w głos najnowszą gazetę francuską, użyczoną przez króla. 

– Imaginuj sobie, waszmość, generałowa kazała nad wejściem przybić deskę z napisem: 
W tym domu polskiej mowy i wiary 

kwitnie kult prawdziwy. 

Wejdź, jeśliś poczciwy. 

Niemało za to przeniosła od anonimów. Zasypano ją kąśliwymi facecjami, nawet na szybach 
swej sypialni znajdowała nalepione karteluszki z nieprzystojnymi drwinami. Rozgniewania 
posądziła Woynę o autorstwo i wyrżnęła mu takie verba yeritatis, aż staroście był 
przymuszony posłać świadków generałowi. Skończyło się na wierszowanym koncepcie, jak 

159 



zwyczajnie u Woyny. Ale basta, muszę rotmistrzowi zakomunikować sprawę ważną: oto w 
sobotę, l marca, zbiera się Mała Rada na reducie w pałacu Radziwiłłowskim. 

– Na reducie! – dziwił się niezmiernie. 
– Pod pozorem zabawy zgromadzimy się niepostrzeżenie w dawnej loży. Już nam depcą 
po piętach gończe Baura. W naszym zaś pomieszczeniu u Teppera za ciasno i też niebezpiecznie. 
Wszyscy muszą być w przebraniach i maskach. Znak wejścia jak na zwykłą kapitułę. 
Zakrzewski może dopomóc waszmości. 
Przywołał Marcina i wyłuszczył sprawę polecając jego eksperiencji kwestię maski i stroju. 

– Doskonale się składa – gadał prędko – po tej właśnie reducie Zubow wyprawia kolację w 
Marymoncie. Wszyscy jego goście mają się przybrać po hiszpańsku. Będę dla siebie szukał 
stroju, to mogę i dla pana rotmistrza. Ma to być balik champetre, w zaufanym gronie. 
Radzimiński jął od niechcenia pytać o różne szczegóły owego baliku. Marcin wyznał, co 
wiedział, i poleciał do narzeczonej. 

– Szaławiła być musi, ale mu z oczu poczciwie patrzy – zauważył Radzimiński. 
– Bo i poczciwy, wprawdzie z rodu, o jakich w Rawskiem powiadają: 
Gdy ojciec umarł, matka za mąż poszła, 
Bo była zwykła co rok rodzić osła 

– Czwarta dochodzi. Madalińskiemu nie spieszno, a mnie jakby kto szydłem ekscytował. 
Ma tutaj rotmistrz swoją kompanię? 
– Samotnym jako palec, gapia jeno tnę, pannom zaglądam w oczy, nudzę się jak pies na 
uwięzi, a wedle rozkazu generałowej Madalińskiego czekam. 
– A gdybyśmy tak cichaczem zrejterowali? Generałowa nie zauważy. Poszlibyśmy na hecę! 
Publika tam nie pachnie i nosy w palce uciera, ale... 
– Dla towarzystwa dał się Cygan powiesić, jestem do dyspozycji waćpana. 
– Mają tam dzisiaj wypłatać psikusa Zubowowi. 
– Zubowowi! Okoliczność niepowszednia i cale nęcąca. 
– Możemy się zabawić setnie. Uprzedzam, jako nie wykluczona i burda. 
– Jeśli o takiego zbója chodzi, na każdy azard gotowym. 
– Jakaś partykularna awersja! Ale przepraszam za niewczesne słowo – dodał prędko, ujrzawszy 
jego twarz przemienioną i w oczach brzaski gniewu. 
– Samo to imię już mnie doprowadza do pasji. Opowiem waści przyczyny. Zaręba radził 
mi się zwierzyć i szukać u waszmość pana pomocy. Nad wyraz przykra mi ta materia. Chciałem 
już wczoraj zaczepić waćpana. Okoliczności nie sprzyjały, boję się też odmowy... 
– Z góry obiecuję wszystką pomoc. W drodze możemy pomówić swobodniej, tutaj za 
wiele poczciwych uszu się nastawia. 
Wysunęli się szczęśliwie, unikając argusowych oczu generałowej i nająwszy na Tłumackiem 
sanie kazali się wieźć przez Krakowskie na hecę. 
Mrok już był dobry na świecie i wraz z obfitym a nieustannie padającym śniegiem przytrząsał 
miasto. Latarnie, kołyszące się tu i owdzie na sznurach, migotały w pierzastej mgle 
niby wilcze ślepia. Ruch pieszy na ulicach, snadź z racji nie sprzyjającej aury, był niewielki, 
natomiast dosyć sporo sań przelatywało z ostrym jazgotem dzwonków i rzegotem brzękadeł. 
Niedziela była karnawału, ale nie znać tego było na mieście. Jedynie na Krakowskim przez 
jakieś okna rzęsiście oświetlone dobywały się skoczne rzępolenia, spotkano też jedyną kompanię 
jadącą w maskach, z kapelą na przedzie i lauframi z pochodniami. 

– Tak się ma liatosi karnawał do dawniejszych, jak wdowa do narzeczonej – wyrzekł Konopka. 
– Jeszcze dwa lata temu o tej porze każdy dom huczał muzyką. 
160 



– Nie było jeszcze przegranej wojny, sejmu grodzieńskiego i rządów Igelströma. 
– Trzeba jeszcze przyłożyć: i bankructwa bankierów!... Staszek, widzę, z szopką. Natychmiast 
wrócę! – zawołał i wyskoczył do szopki, stojącej na schodach przed kamienicą Roeslera, 
w otoczeniu gawiedzi. Zbliżył się do draba z konopną brodą, przybranego w czerwony 
płaszcz i złotą koronę na czapie. 
– Gdzieżeście byli? Nie tropią was? 
– Baurowski hycel łaził, ale Kacper go sprał przy okazji. U Dziarkowskiego przedstawialim 
zaraz z południa. Publika dziw nie popękała ze śmiechu. Ale co było frantów z maistratu i 
urzędów, dało nogę: wylękli się. Każdy w mig rozpoznał, co za persony wystawujemy. Potem 
poszlim do „Indii” i do Poltza na Podwalu. Kapnęło nam półszosta złotego i poczęstunek. 
– Dał ci ksiądz Meier karteluszki z wierszami? 
– Kuba posiewa je, gdzie można. Teraz bierzemy dyrekcję na Nowy Świat. 
– Gdzie się Kacper podziewa? 
– Tam z gwiazdą na przedzie. Żeby to który z naszych panów zobaczył, jak pokazujemy! 
– A do pani Barssowej idźcie pokazać, tam dzisiaj zebranie... 
Konopka wrócił do sani. Dopiero wtedy, milczący jak głaz, Radzimiński wyznał pod kawalerskim 
parolem swoje zgryzoty i zamierzenia względem Zubowa. 
Konopka gwałtowny z przyrodzenia słuchał jednak spokojnie, jeno ciche klątwy dawały 
poznać gniew wzbierający. Zbierał czas jakiś myśli, aż rzekł uroczyście, wyciągając rękę: 

– Cały się oddaję do dyspozycji!. A szubienicznik, a hycel! Zaraz, Marcin wspominał o 
pikniku w Marymoncie. Zubow wyprawia! Szczególna okazja! Świta mi fortel nie lada! Ażeby 
go z tej zabawy podebrać jak wronę z gniazda. Sztych przyłożyć do gardzieli, a kańczugiem 
do spełnienia powinności przyniewolić. Traktament słuszny i w proporcji położonych 
zasług – wrzał cały i jego płodna imaginacja przybierała już wszystko w prawdy postać akuratną. 
– Jakże się to widzi rotmistrzowi? 
– Wykoncypowanym wspaniale. Księdza bym miał na tę okoliczność. Właśnie ów Serafin, 
którego im polecał Zaręba. 
– Ksiądz Meier zaradzi najskuteczniej przez swoje rozległe związki. 
– Zubow może podnieść wrzask na całą Rzeczpospolitą! 
– Pewnie, że serce straci do waszmosci, ale względy wyższej polityki każą mu milczeć. 
Wystawiłby się na pośmiewisko. Myślę, jako prędzej chwyci się drogi układów. Zaiste, sytuacja 
dla przyszłego faworyta carowej nie do pozazdroszczenia. Dałbym gardło, że nie poskąpi 
na rozwód i oprawę godną siostry waszmościa. Zwyczajna to rzecz między wielkimi panami i 
cale pospolita – rozgadał się otwarcie. 
– Gardłowy to jednak azard! 
– Jeśli się nie uda. Szanse jednak po naszej stronie. Wysiadajmy, ale jeśliby tu zdarzyła się 
jakowaś burda, niechże rotmistrz będzie z daleka. 
Na rogu Chmielnej i Brackiej stał długi, drewniany dom, osłonięty rzędem smukłych topo


li. Piętrowa obszerna brama prowadziła w dziedziniec, gdzie wznosiła się okrągła budowla 
hecy. Czerwone latarnie pokazowały wejście, przed którym tłum przeróżnego ultajstwa kłębił 
się, wrzeszczał i świstał, ilekroć z głębi od strony hecy buchnęły ujadania psów, muzyckie 
rzępoły, lub gdy marszałkowscy, trzymający straż, próbowali zmuszać do przystojności. 
Zbiegowisko przybierało coraz burzliwszą postać, bowiem przed bramę, nie bacząc na śnieg 
obficie padający, wystąpił jakiś drągal w kożuchu, włosem na wierzch wywróconym, i jął 
walić w ogromny bęben, zasię drugi, w pstrokatej hecarskiej odzieży i z gębą krągłą niby donica, 
pomalowaną krokoszem, zakrzyczał ze wszystkiej mocy: 
– Prześwietne publicum! Odprawuje się widowisko, jakiemu trudno dać nazwisko. Szczególna 
okazja, zdarzająca się raz na sto lat! Walka straszliwego lwa z wściekłym krokodylem! 
Potem najsławniejszy hecmajster z Wiednia będzie się harował z niedźwiedziem. Potem połykacz 
ogni, czarodziej, pokaże swoje sztuki. Potem będą siurpryzy, jakich oko nie widziało i 
161 



jakich ucho nie słyszało. Spieszcie się, jeszcze chwila i będzie za późno. Loże po trzy złote z 
motta. Siedzenia po groszy dwadzieścia. Panny darmo, jeśli z kawalerem. Duchowny stan na 
borg, gemejny dziesięć groszy. Nuże, bo zaczynamy! Miejsca dla jaśnie wielmożnych! – zaryczał 
naraz, dojrzawszy Konopkę. – Wałek, bij w bęben! Miejsca dla jaśnie wielmożnych 
senatorów i wojewodów! Prezentuj broń, kulfonie! Miejsca dla hetmanów! Rozstąpić się tam, 
skurczybyki, sam król jegomość wali na hecę z całym dworem! Miejsca! – wydzierał się jak 
opętany, czyniąc z siebie ucieszne widowisko. 

– Ten by zaszczekał wszystkich – zaśmiał się Konopka wprowadzając rotmistrza na hecę. 
Wpadli jakoby w dół pełen wrzasków, psich zaduchów i czerwonego ognia pochodni, gęsto 
pozatykanych na słupach, dokoła niemałej areny, wysypanej żółtym piaskiem. Budynek bowiem 
był kolisty, piętrowy i rzędy ław zataczały się aż pod kopulasty pułap, na którym były 
wyobrażone farbami swawolne historie z mitologii. Pejsate muzykanty z galeryjki rzucały 
siarczyste obertasy. Snadź z racji niedzieli karnawałowej prawie wszystkie miejsca były zajęte 
i jeszcze przybywali ludzie. Siedziały rodziny rzemieślników i przeróżnego acaństwa. Nie 
brakowało pańskiej liberii ni gemejnów z różnych regimentów, szczególnie zielone kurty kanonierów 
rzucały się w oczy przy ślicznych warsztatniczkach. Dojrzał tu i owdzie zabłąkanego 
szlachcica, goloną głowę mnicha, obfite cyrkumferencje sławetnych rajców i godne ich 
połowice. Gwar też panował znaczny, potęgowany jeszcze głosami bab zachwalających ciastka, 
obwarzanki, karmelki i orzechy, z jakimi przeciskały się wśród niżby. Gadano głośno, 
niektórzy krzyczeli powitania znajomym na drugą stronę amfiteatru. Powstawały kłótnie o 
miejsca, to dzieci zaczynały płakać, to jakiegoś podpitego majsterka wyrzucano za drzwi lub 
nazbyt zbytkujących gemejnów poskramiano łajaniem, że nie brakowało materii do śmiechów, 
dowcipów i wesołości. 
Konopka z towarzyszem zajął miejsce w mrocznym kącie pobok galerii z kapelą, ustąpione 
przez gemejna z regimentu Działyńskiego, który poszeptawszy mu coś na ucho usunął się 
skwapliwie. Konopka tutaj, jak indziej, znajdował swoich konfidentów, bowiem co chwila 
przysuwał się ktoś nieznacznie, składał jakieś relacje i ustępował na stronę. Niektórzy mieli 
facies oberwanych z szubienicy, większość jednak nie narzucała się oczom niczym szczególnym. 
Znajdowały się bowiem między nimi persony przeróżnych kondycji, nie wyłączając 
kobiet i mnichów żebrzących. 

– By się waszmość dłużej nie dziwował, powiem: ma ambasador swoją policję, ma Buchholtz 
swoją, ma król, więc słuszna i nam mieć takowe instrumentum. Ja jeno dowodzę 
bractwem z Szubienicznej Rogatki, a ksiądz Meier wszystkim rychtuje. Baur ani się spodziewa, 
kto za tropami jego psiarni szlakuje i z jakim skutkiem. Zwłaszcza że pomaga mi wszystek 
lud warszawski. Nawet sobie waszmość nie imaginuje, ile w tym pospólstwie miłości 
ojczyzny, ofiarności pro publico bono i nienawiści do tyranów! Gdybym jeno skinął, a zobaczyłbyś 
waszmość takie „czerwone msze” w Warszawie, jakie się teraz odprawują w Paryżu! 
Zmitygował się naraz i zamilkł. 

Radzimińskiego wielce zastanowiły te słowa, lecz nim zdobył się odpowiedzieć, wcisnęła 
się między nich słynna z urody i rozwiązłego życia Andzia, szczególniej wielbiona przez 
alianckich oficjerów, przybrana jednak z taka modestią, że dawała z siebie postać cnotliwej 
skromnisi. Naszeptawszy Konopce na ucho, gruchnęła perlistym, długim śmiechem: 

– Ciekawe przynosi awizy, daj no waszmość ucho. Przechylił się za plecami dziewczyny. 
– Achtyrskie dragony i kijowskie grenadiery mają w tym tygodniu ściągnąć do Warszawy. 
Zastanawiające! 
– Nie może być! Niepodobna, żeby bez ważnej przyczyny zmieniali swoje leże. 
– Tak pewne, jak siedzę między waćpanami. Łgarstwami gęby sobie nie strzępię – fuknęła 
obrażona. – Ale w nagrodę musicie mnie dowieźć do szynkowni Kobylańskiego: tam co niedziela 
flaki, muzyka, sztajery i bijatyki. Chce mi się dzisiaj pohulać! Już mi obmierzły moje 
162 



salony i moje perfumowane amanty! Zjadłabym kiełbasy, co to się do trzeciego dnia odbekuje! 
Sprałabym kogo po pyskach i bo ja wiem, co bym robiła! – parsknęła znowu śmiechem, 
leniwie się przeciągając. 

– Przy takiej dyspozycji, że cię to puścił na wolę Diwow? 
– Bo głupi jak wy wszyscy! Zamknął mnie, gemejna postawił przy drzwiach na warcie i 
zabronił mi się ruszać z domu. Osieł jeden! Nudziłam się jak prymasowska małpa, już miałam 
się położyć, ale pomyślałam: trzeba durnia nauczyć rozumu. Dalejże traktować z żołnierzem. 
Cóż, kiedy ten śmierdziel na wszystkie obietnice i złotówki dawał jeden respons: „Nielzia!” 
Zmiękł dopiero po kwarcie krupniku i teraz śpi jak zabity pod drzwiami, a jutro przepędzą go 
przez kije. Diwow będzie wściekły, ale niechaj sobie wybije z głowy, że kobietę można upilnować... 
– Nie chciałbym ja takowej funkcji spełniać przy asindźce – westchnął rotmistrz pożerając 
ją oczyma. 
Wabna bowiem była: słusznego wzrostu, pulchna, lecz wielce foremnej postaci; włosów 
kasztanowatych, oczu niebieskich, zębów połyskliwych niby sznur najbielszych pereł; 
śmieszka przy tym i dysząca jurnością. Głos miała jakby nieco przepalony miłosnymi upałami, 
piersi nazbyt wzdęte i grzeszność wypisaną w białej, ślicznej twarzy i na czerwonych, 
lśniących wargach, potrafiła jednak przybierać pozór, jaki chciała i w każdej okoliczności, 
czym właśnie niejednego wyprowadziła w pole. Kaczanowski był ją zwabił do posług spiskowych. 
Oddała się im całą duszą i służyła wiernie. 

– Że cię to głowa nie zaboli, co się dzieje z kapitanem? – rzucił nieostrożnie Konopka. 
– Alem ciekawa, jak się miewa twoja uwodzona flądra – odpaliła z miejsca, mając na myśli 
Barssową, o którą była zazdrosna. – Oporządziłam ją wczoraj, długo mnie popamięta! 
Imaginujcież sobie, przymierzam jakąś jubkę u Łazarewiczowej, a na to wchodzi ten wyblechowany 
feretron, zasiada naprzeciw i dalejże mnie przez złotą patrzałkę lustrować! 
– Admirowała twoją urodę – wtrącił spiesznie Konopka. 
– Niech swoje krzywe kulasy admiruje! Pokazałam język i nawymyślałam jej de grubis. 
Uciekła jak spłoszona indyczka. Oglądała mnie jak zagranicznego zwierza! świętoszka z Trębackiej! 
Konopka przyczerwieniał z irytacji, lecz dał spokój obronie, bowiem w amfiteatrze rap-
townie się uciszyło, wszystkie oczy zawisły na królewskiej loży wprost wejścia, przysłoniętej 
z wierzchu zielonym pawilonem, do której wchodziło jakieś liczne towarzystwo; złocona 
krata od strony widzów dawała ledwie dojrzeć obrysy postaci. 

Pejsaci kapeliści jakby na ich powitanie uderzyli wrzaskliwą fanfarą. 

– Zubow ze swoją kompanią! – zawołała i nie namyślając się wsadziła palce w usta obyczajem 
urwiszów i przeraźliwie zaświstała. Gdyby na sygnał, ze wszystkich ław podniosły się 
przenikliwe gwizdania, wrzaski i wściekłe tupoty, aż buda zadygotała i światła pochodni jęły 
się targać. Wyleciał na to zestrachany hecmajster i bijąc w mosiężne blachy oznajmił: 
– Zaczynamy! Uciszcie się! Zaczynamy! – próbował przekrzyczeć tumulty. Jakoż dopiął 
swojego i skoro się nieco uspokoiło, wypadł na arenę osieł, przybrany w brzękadła i obwieszony 
siatkowymi workami pełnymi miauczących kotów. Hecmajster ekscytował go batem, 
bowiem tuż w jego tropy nadlatywało całe stado ogromnych, rozjuszonych kundlów. Osieł 
gnał dokoła jak oszalały, wymijał napastników, kluczył, niekiedy ich przeskakiwał, lecz w 
końcu, osaczony przez rozwścieczoną zgraję, zaczął ryczeć i bić kopytami na wszystkie strony. 
Uczynił się nieopisany, dziki wrzask, na środku areny powstał kłąb tarzających się w 
śmiertelnej walce psów i kotów, oplatanych sieciami. Sypnęły się rzęsiste brawa, a już uciecha 
dosięgła szczytów, kiedy ukazał się brzuchaty dryblas wystrojony na małą dziewczynkę, 
w jasnej peruce, zaplecionej w warkoczyki, z lalką na ręku i jął niby to rozpędzać psy, to gonił 
za osłem, to przyciszał płaczącą lalkę. Przewalał się przy tym co chwila i wyrabiał takie 
163 



miny, że amfiteatr pokładał się ze śmiechów. Nawet odsłoniły się złocone kraty loży i dostojna 
socjeta nie szczędziła mu uznania i srebrnych rubli. 

– Któż tam więcej siedzi z Zubowem? – pytał Konopka nie mogąc rozpoznać. 
– Szambelanowa z panią Załuską i jeszcze jakieś klępy; szambelan, Blum, książę Gagaryn, 
młody Igelström i ten mój schwacony drygant, Diwow! 
– Zacna kompanijka! Ale że się rozpierają w królewskiej loży! 
– Gdyby Zubow zechciał na Zamku przyjmować swoich przyjaciół, król by nie śmiał się 
oprzeć. Zwaliłby wszystko na mus wyższej polityki! – drwił Konopka. 
– Kwiczoł, sam tu! – gruchnęła na cały głos Andzia do jakiegoś franta, siedzącego na drugiej 
stronie amfiteatru. 
– To Piotrowski – rzuciła Konopce. – Chłopak gotowy na każdy azaird, abszytowany oficjer 
i mający liczne związki między pospólstwem. Pewny! 
– A jakąż szarżę ma przy twoim dworze? Fortragujesz go coś żarliwie. 
– Potrzebny mi na różne przypadki. – I roześmiała się wesoło do nadchodzącego, który 
prezentował się Konopce. Gadali z sobą długo i cicho, tymczasem na arenie, po uprzątnięciu 
rozszarpanych kotów, zaczynało się nowe widowisko. Ukazał się wiedeński hecmajster w 
czerwonym fraku, w białych kiulotach i z harapem w ręku. Sfora czarnych, wielkich psów 
maszerowała przed nim we wzorowym ordynku. Przemówiwszy do publiki, czego nikt nie 
zrozumiał, jął egzercyrować pieski, które na jego komendę wyprawiały przeróżne ewolucje. 
Zasię, ku powszechnemu podziwowi, jeden wybębniał na tarabanie werbla, a drugi z fajką 
zapaloną w zębach promenował się dokoła areny. 
– Po jakiemu on nimi komenduje? – ciekawił się rotmistrz. 
– Po piesku, przecież z jednych stron przyjechali! – zaśmiał się Piotrowski. 
Krzyk się znaczny podniósł w amfiteatrze i klaskania zerwały burzliwe. 
Owo pachoły wywiodły na łańcuchach ogromnego niedźwiedzia, na co psy odpowiedziały 
szczekaniem, próbując mu się dobrać do skóry. Miś jakby nie zwracając na to uwagi zasiadł 
najspokojniej., podpatrywał się i wodząc chytrymi oczyma poziewał przeciągle. Posypał się 
na niego grad różnych łakoci. Zebrał je na akuratną kupkę i zajadał kłapiąc smakowicie potężnymi 
szczękami. Dopiero harap porwał go z miejsca i psy docierające z wściekłością. Rzucił 
się na nie, kilka podarł, resztę rozegnał i dojrzawszy hecmajstra podniósł się na tylne łapy i 
zaryczawszy straszliwie runął na niego. Sczepili się wpół jako dwa podpite chłopy i dalejże 
się za łby wodzić, harować i przepierać. Raz był górą niedźwiedź, że zerwał się trwożny 
krzyk powszechności, to znowu hecarz miał przewagę, iż zwalili się na ziemię i taczali po 
żółtym piasku nierozplątanym kłębem, pokrytym kurzawą i psami usiłującymi dosięgnąć 
kłami nieprzyjaciela. 

W amfiteatrze uczyniła się cichość jakoby w kościele, jeno podnosiły się gorączkowe 
wzdychy, to „Jezus Maria!” ktoś krzyknął, to „dla Boga”! Patrzyli z zapartym tchem. Zasię 
socjeta Zubowa, również zanimowana, stłoczyła się przy parapecie, śledząc ewenty ekstraordynaryjnego 
widowiska. 

Naraz niezauważony przez nikogo jakiś rudy lis chlusnął na arenę; psy poczuły go natychmiast 
i poniechawszy Misia puściły się za nim w pogoń zapamiętałą. Lis, snadź stary 
gracz, przednio kluczył, wydzierał się im spod samych zębów i rwał coraz prędzej dokoła 
areny, że trudno go było złapać oczyma. 

Wkrótce ze wszystkich ław sypnęły się wrzawy, szczucia i gwizdania. 

Atoli lis, mając dosyć harcowań, zwłaszcza że rozsrożone psy wisiały mu już nad karkiem, 
ostatnim rzutem skoczył do loży, wprost na jaśnie wielmożne głowy. Pieski jużci poszły w 
jego tropy. Uczynił się nieopisany wrzask i tumult. Damy mdlały, kawalerowie wyskakiwali 
na arenę umykając z krzykiem, zaś w loży wszystek sprzęt jął się wywracać wśród jazgotliwych 
szczekań, wycia i piekielnego zamętu. Grozę momentu zwiększył jeszcze Miś, gdyż 
porzuciwszy hecmajstra jął gonić uciekających dygnitarzy. Publika porwała się z miejsc, 

164 



trwoga ogarnęła wszystkich, już tu i owdzie powstawały popłochy, ucieczka, a przerażone 
wrzaski, gdy po chwili gruchnął śmiech powszechny; ludzie aż przysiadali, brali się za boki, 
pokładali po ławach i ryczeli z uciechy w niebogłosy, niepowstrzymanie, spazmatycznie, bowiem 
z loży wyskoczył pies z lisią skórą w zębach, a boczkiem, skromnie przebierał się pudel, 
wesoło kręcąc ogonem i dysząc ze zmęczenia. 

Kąśliwe docinki niby grad posypały się na Zubowa i jego kompanię. 

– Rycerz jucha, przed pudlem zmiatał! – krzyczeli nie krępując się niczym. 
– A niech ci carowa nowe portki kupi, na nic teś zapaskudził! 
– Nic tu już po nas! – dał cichy rozkaz Konopka. Śmiech słychać było jeszcze w bramie; 
jak burza wylewał się na ulicę. 
– Zubow dostanie ze złości kolki, a hecmajster bije. 
– To im obu ulży! Ale któż to sprawił? – zdumiewał się rotmistrz. 
– Są, których się trzymają takie psie figle – śmiała się Andzia. 
– Imaginujcież sobie ich powrót z hecy! 
– Boże, omal nie pękłam ze śmiechu! Zubow się oganiał wachlarzem! Ha! ha! Dopiero 
wezmą ich na ozory! Szambelanowa pokazała nogi po pas! Ha! ha! 
– Cicho, siadajmy w sanie i umykajmy. Tylko patrzeć, jak się tutaj zjawi Baur ze swoimi 
pachołkami. Nie trzeba dawać nawet pozoru. 
– Ale ten uczony pudel wart, ile zaważy! – unosił się rotmistrz. 
– Hej! sałata, wal na Stanisławów do gospody Kobylińskiego! 
Konopka chciał do „Indii” na Podwale, lecz Andzia kładła mu w uszy swoje racje, aż w 
końcu ustąpił. 

– Tam się zbierają dezarmowani, tam mają kwaterę werbownicy moskiewscy i zbiera się 
różne pospólstwo. Warto ich przy okoliczności zlustrować. 
– Tylko jedna przeszkoda – wziął niespodzianie głos Piotrowski. – Waszmoście przybrani 
jakby na dworskie asamble, a tam lepiej dawać pozór obiboków lub zgoła ultajów. 
– Racja! Jedźże na Stare Miasto! – zdeterminował prędko Konopka. – Znajdę w domu odpowiednie 
szaty na taką uroczystość. 
Mieszkał w Rynku, na wprost Ratusza, w Barssowej kamienicy na czwartym piętrze. 
Wpadli tam i Andzia znalazłszy się w zacisznych stancyjkach niepomiernie się zdumiała. Ani 
bowiem mogła się spodziewać naleźć taką czystość i porządek. Przeglądała kwaterę w najdrobniejszych 
szczegółach, dając wyraz coraz większemu zdziwieniu. 

– Mieszka jak kleryk albo panna na wydaniu! 
Zasłony przy oknach w niebieskie paski, takiż pawilon nad łóżkiem, kobierce, garnczki z 
kwiatuszkami na oknach, kanarek w klatce, na ścianach obitych tyftykami kolorowe kopersztychy, 
wystawujące tkliwe sceny berżerów, sprzęty w schludnych pokrowcach, na kominie 
i stolikach pełno różnych cacek; znalazła nawet w jakimś schowku cukry, którymi zaczęła 
się łakomie opychać. Wreszcie wsadziła ciekawy nosek między stosy książek. 

– To nie przy mnie pisane! – odrzuciła ze wzgardą jakieś francuskie dzieło i dojrzawszy na 
ścianie bałabajkę wzięła na niej brzdąkać i przyśpiewywać, z czego przeszła raptownie na 
wściekłego kozaczka. 
Wyszli na to już przebrani zgoła nie do poznania. 

– Konopka, masz minę zakrystiana od fary, a rotmistrz patrzy w tej czui pstrokatej na świniarza 
z Węgrowa! – zdecydowała wybuchając śmiechem. 
W drodze, zjeżdżając Bednarską, szepnęła nieśmiało do Konopki, jechali osobno: 

– Przyjdę do ciebie... Masz taką śliczną kwaterę! – wparła się w niego lubieżnie. 
– Owszem. A jeśli mnie nie zastaniesz, klucz zawsze leży pod słomianką – odparł nie bacząc 
na jej umizgi. Używał jej na posługi sprzysiężenia i cenił wysoko, lecz na jej urodę, inklinację 
i osobę patrzył z wyniosłą awersją człowieka dalekiego od przygodnych amorów. 
165 



– Z Kaczanowskim to człowiek wiedział, czego się trzymać! – wybuchnęła rozżalona. – 
Waćpan jesteś jak ten śnieg: biały i lodowaty. 

– Dajmy spokój dziecinnym dyskursom, toć się znamy jak łyse konie. Powiedz mi o Piotrowskim 
– zajrzał jej w oczy. – Tylko wesołość zdobi cię prawdziwie. Uwielbiam cię taką. 
Udobruchana, jęła dawać prawdziwy konterfekt Piotrowskiego, z czego zrozumiał, jako to 
człowiek o burzliwej przeszłości, nie bez plejzerów na swojej reputacji, a zarazem zabijaka, 
gotowy na każdy azard i awanturę, kostera i pijus. 

– I cieszy się szczególnym mirem między alianckimi oficjerami. W zręcznych obrotach i 
fortelami przeszedł Kaczanowskiego. 
– Rada wspominasz kapitana, ugrzązł ci w pamięci? 
– Pewnie! A jak mi obmierznie swoboda, to się machnę za niego i basta. 
– Powiadają: on był z Płocka, ona zaś też jeno trzy nitki na krzyż miała! 
– Niech cię głowa nie boli! Da on sobie radę w każdej przygodzie: to prawdziwy chłop, nie 
takie Bóg wie co jak drudzy – zdeklarowała wzgardliwie. 
– Bija co dnia, Jeść dawa raz w niedzielę, a co nockę przypuszcza do łaski! – drwił. 
– A niechby nawet bijał! Milszy mi taki od wszystkich! – pofolgowała sobie, wylewając w 
podrażnieniu potok nieprzystojnych epitetów na swoich gachów. 
– Fortunna to dla mnie okoliczność, żem ci nic nie winien – szepnął przy wysiadaniu. 
Mimo wczesnej pory gospoda Kobylańskiego zdała się już być przepełniona. Widno i rojno 
było w ogromnym domostwie, świeciły wszystkie okna, huczała muzyka, tańce i wesołe 
pokrzykiwania. 

– Piotrowski, bierz waćpan komendę i prowadź! – rozkazał Konopka. 
Ruszyli do wielkiej izby, pełnej czerwonych brzasków ognia, gwaru i ludzi. Na ogromnym 
kominie w rogu, pod zwisającym okapem buzował się tęgi ogień, obracały się rożny, nadziane 
całymi ćwierciami mięsiw, i skwierczały patelnie wśród garów i saganów. Zapach kapusty 
i prażonych kiełbas brał nad wszystkim górę. Na bocznej ścianie za szynkwasem, okratowanym 
aż po pułap, widniały beczki, antały, miedziane konwie do piwa, stosy cynowego sprzętu 
i zwoje kiełbas. Królowała tam jejmość o tubalnym głosie i obwisłym licznymi kondygnacjami 
obliczu. Przy długich stołach było już gęsto i niezgorzej przedzwaniano kieliszkami. 
Gospodarz o gębie krągłej i jakby zarumienioną tłustością oblanej usadzał gości, czasem z 
kimś przepijał i zarazem dawał baczenie na kuchtów i stołowe panny roznoszące jadła i napitki. 
Oko miał niechybne i prędkie objęcie, gdyż mimo przebrania wchodzących potraktował 
ich wyróżniająco, zapraszając do paradnej sali. Częstował nawet izbą na pięterku. 

– Karnawałowych emocji pragniemy zażywać! – wymówił się Piotrowski i zająwszy miejsca 
w kącie za sporym stołem kazał podać regestr półmisków. 
Sala, w której zasiedli, pomimo wielkości była przepełniona ludźmi, gwarem i tańcami. Na 
galeryjce przyczepionej do ściany rżnęli muzykanci. Kilkanaście par tańcowało zapamiętale 
pod okiem metra, starego pijaczyny w kusym fraczku, brudnej peruce i z nosem grzecznie 
rozkwitłym, który wywijając białą laseczką czuwał nad przystojnością manier, nauczając zarazem. 


– Nieostrugany drągal z aspana – strofował nie przebierając w słowach – przypinasz się do 
tancerki jakby do ssania. Jezu Nazareński, dryga pośladkami, jak na ten przykład cielę! Z życiem, 
mości panowie, a godnie! Z życiem! 
I poirytowany ich nieudolnością wyrwał jakąś pannę z miejsca, puścił się z nią na czele i 
bijąc hołubce pałąkowatymi nogami, zaśpiewał ogniście: 

– Rach, ciach, ciach, od komina! Nogi w łapciach, durna mina! Rach, ciach, ciach! 
– Właśnie mi tego dzisiaj brakowało! – wyznała Andzia pociągając do tańca Konopkę. 
– Cale zastanawiające facies – ozwał się rotmistrz wskazując kawalerów stojących modnym 
obyczajem w kole tańczących zwartą plecami ścianą. 
166 



– Mogę ich nazwać waszmości – proponował Piotrowski, bowiem jak się pokazało, znał 
prawie wszystkich. Były to zgoniny z całego miasta, złożone z co najlepszych fryzjerów, 
kupczyków i towarzyszów cechowych. Wystrojeni odświętnie w modne fraczki, obwieszeni 
łańcuszkami, w stożkowych kapeluszach, po wargi obwinięci w chusty i z laskami w rękach, 
pokazywali pierwszych elegantów. 
– Lichego wątku tałałajstwo – wycedził wysłuchawszy relacji. – Jak to pozory zwodzą! 
Rozumiałem, młódź z urzędów i palestry goniąca za przygodami. I bądźże tu mądry i rozeznaj, 
kiedy szewczyk trzyma się jednakiej mody z wojewodzicem! 
– Każdy pan za swoje dwa grosze. 
– Ale przez to nie ma być zatracona różnica urodzenia – porwał się naraz i pokazując Andzię 
wykrzyknął: 
– A niechże ją, jak to wierzga siarczyście! 
– Pryncypalna tanecznica wszystkich redut i balików kawalerskich. 
– Sporo ślicznych buziaków, a te przy niej to coś ekstraordynaryjnego. 
– Chce rotmistrz dojść z nimi do bliższej konfidencji? 
– Żeby tak można przy zdarzonej okoliczności... 
– One na to jak na lato! Ta czarnuszka na przedzie, niby to robi kornety i całe dnie przesiaduje 
na wystawie swojego sklepu na Długiej, ale rada przyjmie zaproszenie na wiejską 
kawę; zaś druga wydaje się za wdowę, przybiera się w czarne kwefy i przesiaduje po kościołach 
i na modnych kazaniach. Admiruje stan duchowny, lecz i na oficjerów łaskawa. 
– Anibym śmiał sobie imaginować. 
– Będzie tu takich więcej – zaśmiał się – poznajomię rotmistrza. Kupić nie kupić, potargować 
można! – dodał cynicznie. 
Ale nie doszło do tego, gdyż Andzia, porwawszy rotmistrza, hulała z nim nie wypuszczając 
z opieki. 
Konopka zaszył się w ciżbę i swoim zwyczajem wytężał uszy, bacznie penetrując między 
ludźmi. Nie napotkał jednak znajomych, mimo że pełno było wszędzie, a panny stołowe ledwie 
nadążyły roznosić konwie, flachy i półmiski z daniami. Od nieustających gwarów i muzyki 
aż trzęsły się w pająkach rurkowe łojówki i trudno było co dosłyszeć z osobna. Wrażał 
się jednak w pamięć tenor rozmów pryncypalny: narzekania na biedę i panów. Nie brakowało 
i cichszych dyskursów de publicis. Przysiadał do niektórych kompanii. Czasem w porę postawiona 
kwarta miodu rozwiązywała języki, że niejeden podekscytowany upałami majsterek 
otwierał serce powstając na przemoc Moskalów; niejeden ronił łzę nad niedolą ojczyzny wygrażając 
na zdrajców. Nazwisko Kilińskiego wzbudzało w nich uwielbienie. A w jakimś gronie 
dostatniej przybranych jegomościów wręcz mu powiedziano, jako Kościuszko sposobi się 
do wojny z panami o wolność dla wszystkiego narodu. Ale kiedy chciał w tej materii głębiej 
języka zasięgnąć, omal go nie pobito biorąc za szpieguna. 

Nasłuchał się i niestworzonych bajęd o przewagach pruskich nad rebeliantami francuskimi, 
które mu akuratnie wykładał jakiś napity pontonier. Dojrzał wśród młodzieży jakieś tajne 
znaki porozumiewań. Jakiś kowal, z którym się napił gorzałki, zwierzył mu tajemnice, jako w 
Saskiej kuźni, na rogu Królewskiej, kują noże na Moskali, trzy ćwierci łokcia długie. Ktoś mu 
znowu naplótł, że po cechach i klasztorach zbierają ołów i beczki prochów, że wszystka czeladź 
zaprzysięgła u Świętego Jana przystąpić do insurekcji. Nasłuchał się i ordynaryjnych 
materii, gorzałka bowiem dawała nieśmiałym czuciom głos wymowny i na nic nie baczący. 
Prędko tez zdeterminował konkluzję, jako na tym dnie ludzkim burzy się i coś wzbiera; jako 
w tej szarej społeczności rodzą się myśli, ogarniające wszystką powszechność. Troską o 
Rzeczpospolitą wynosiły się te dusze ponad swój stan i sposobność. Uważał mizeraków, którzy 
słowo „ojczyzna” wymieniali ze strzelistym afektem pacierzy. Słyszał wyrazy zastanawiającej 
trafności. Niektórzy w opiniach swoich pokazywali się być mężami in statu. Jużci, że 

167 



wśród tej zbieraniny nierzadko i zawiść syknęła. I prawieczny głód przemówił głosem żądnym 
odemsty. I poniżenie rozkrywało swoje niezagojone krzywdy. Każdy przemawiał językiem 
swoich bolączek. 

Szczególniej kobiety dawały folgę narzekaniom na biedę, zaczem dostało się królowi, pani 
Grabowskiej, królewskim siostrom i wielkim damom. A już na wyższe towarzystwo zabawiające 
się z Moskalami powstawano zgodnie z najżywszym wzburzeniem. Pokazało się, że 
ten tłum na wszystko bacznie patrzy, wszystko widzi i wszystko surowo osądza. 

– Balują sobie, psiekrwie, jak za najlepszych czasów! – zakrzyczał jakiś pisarz mostowy. – 
Co noc pijatyki, zabawy i rozpusta. 

– I pytam się, skąd mają na takie ekspensa? – podjął gwałtownie człowiek w zielonej, 
strzeleckiej kurcie suchej, jastrzębiej twarzy. 
– A naród zdycha z głodu i zimna! – wypadł głos z jakiegoś kąta. 
– Zmilczałbyś jeden z drugim – przykarcił ktoś poważniejszy. – Ciągnij dratwę, kpie jeden, 
a panom rozumu nie sprzedawaj. 
– Bo gotowi kijami za takie nauki zapłacić – ostrzegał drugi. 
Podniosły się protestacje i sprzeczki, zajątrzone partykularnymi docinkami. 
Konopka wrócił do sali tańców. Kapela rżnęła bezprzestannie, hołubce trzaskały, dziw się 
dom nie rozwalił i kawalerowie dokazywali cudów. Spocony metr, z peruką na bakier, zachrypnięty, 
korygował niezmordowanie uchybienia i wzmacniany kieliszkiem, to złotówką 
prowadził tańce z nie słabnącym animuszem. Bawiono się, aż szyby brzęczały, zasię po sali 
jakoby różnobarwny rój motyli, porwany szalonym wirem, migotał i taczając się od ściany do 
ściany wił się nieskończonym korowodem, że jeno można było złapać oczyma rozwichrzone 
sukienki, rumiane twarze, pasiaste fraki, białe pończoszki i rozpuszczone niby bicze warkocze. 


Konopka nie znalazłszy Andzi z rotmistrzem, którzy się gdzieś zapodzieli, szukał ich w sąsiedniej 
izbie, gdzie stał bilard, lecz tam zabawiali się jeno fabrykanci z Kobyłek, Francuzi, ze 
swoimi pannami. Zajrzał jeszcze do bokówek, w których zazwyczaj zbierały się szulerskie 
kompanie albo przyjeżdżały gruchać rozamorowane pary. Wreszcie zgniewany daremnymi 
poszukiwaniami przeniósł się na drugą stronę domu, do szynkowni dla pospólstwa, mającej 
osobne wejście od strony Wisły. 

W ogromnej, niskiej izbie było mroczno. Kilka łojówek, przyczepionych do poczerniałych 
ścian, dawało skąpe światło. Przez okna zaglądała zaśnieżona noc. Komin w rogu, wysoki 
pod pułap, przyczyniał nieco ciepła i światła. Pod nogami, mimo drewnianej podłogi, chlupało 
błoto. Nieznośny fetor przemiękłych kożuchów, parujących od ognia, niemiłosiernie 
wiercił w nozdrzach. 

Ławy i stoły, z gruba ociosane i obiegające izbę, były gęsto okryte narodem, reszta najprzeróżniejszego 
pospólstwa ciżbiła się, gdzie mogła, szczególniej się cisnąc do szynkwasu, 
tak gęsto okratowanego, że ledwie dojrzał w półmroku nastożone antały. 

Wrzało niby na jarmarku. Co chwila zawiązywały się sprzeczki, wybuchały klątwy, gdzie 
nawet dobierano się sobie do kudłów; kogoś spitego parob wywłóczył do sieni. Wygłodniałe 
psy gryzły się pod stołami. W najciemniejszym kącie za kominem gamiratki gziły się z jakimiś 
ultajami, że co trochę brzękały szkła i rozlegały się piski. Suchy jak tyka dziad z zielonym 
daszkiem na oczach, w kapeluszu, obwiedzionym muszelkami, z białą brodą, w plugawej 
sukni, przepasanej zakonnym sznurem, z laską zakrzywioną pielgrzyma z Ziemi Świętej i 
z tykwą przy niej, obwieszony różańcami, łgał kupie krupnych bab niestworzone bajędy o 
swoich przygodach i świętych miejscach, sprzedając zarazem, relikwie i owe cudowne wody 
skuteczne na wszelkie choroby. Tuż za nimi pod ścianą paru gwardiaków, przy zapalonym 
stoczku, azardowało się w kości pobrzękując dla przynęty jakby dukatami, a co pewien czas 
któryś z gapiów rzucał pieniądz, przegrywał i odchodził, przeprowadzany kpinami. Pobok, 

168 



jeno w cieniu, paru chłopów w baranich czapach i kożuchach z kołnierzami do pleców pojadało 
ze swoich kobiałek, groźnym pomrukiem opędzając się od zagadujących filutów. 

Zasię w pobliżu jeno w kącie, przysłonięta ścianą ściżbionych przy graczach, siedziała 
gromadka zdezarmowanych żołnierzy o zbiedzonych wielce twarzach i w łachmanach, ledwie 
wydających pozory mundurów. Kręcił się przy nich werbownik moskiewski, gruby brodacz, z 
rudawą, wypasioną gębą i chytrymi, rozbieganymi oczkami, żairliwie zachęcając do picia i 
jadła. Dolewał im nieustannie i bił się w piersi, żegnał i na wszystkie świętości przysięgał. 

– Ja czestny człowiek. Co powiadam, prawda serdeczna. A w tej hramocie stoi napisane, 
czytajcie – podsuwał im jakiś papier pod oczy: – „Każdy dobrowolnie wstępujący do służby 
Najjaśniejszej Imperatorowej imć – przeżegnał się i pocałował papier – odbierze dla polepszenia 
swojej sytuacji dziewięćdziesiąt złotych.” Gruby grosz, a? Matuszka rodzona nie dałaby 
więcej! – wykrzyknął z namaszczeniem – „z czego przy wstąpieniu na służbę, choćby 
jeszcze dzisiaj, wypłacone mu będzie złotych 12; przy wstąpieniu w granice Rosji 18 złotych, 
a resztujące 60 w regimencie, do którego będzie naznaczony. Oprócz tego, rachując od dnia 
wejścia na służbę, będą wydawane każdemu lenungi i na prowiant po złotych 3 albo 50 kopiejek 
na tydzień.” Jak przeczytam na końcu, to się wam niebo otworzy. Słuchajcież. „Kto 
przesłuży dwanaście lat, weźmie w nagrodę grunta z pomieszkaniem i wolność.” Miodu ja 
wam nalał w duszę, a? Pijcie no, kamraty! 
– Grunta z pomieszkaniem i wolę!– szeptali z rozbłysłymi oczami. 
– Sama najjaśniejsza napisała, a co tu napisane, święte niczym Ewangelie. Pomieszkanie i 
gruntu, ile sobie wybierzesz! Poprosisz, a żonkę też ci kazna wyznaczy i wianem opatrzy. 
Dochowasz się dziatek i o nie carowa kłopotać się będzie. I jeszcze coś dołożę: toć wojna 
żołnierza żywi i kiep ten, który z niej wraca z pustymi rękoma. Mało to dobra u was po dworach 
i miastach? Naczalstwo nie przeszkodzi: oddasz, co mu się z prawa należy, a na ręce ci 
nie patrzy. Niejeden bogaczem wrócił do domu. Grzechu w tym nie ma, nie posmakujesz, 
drugi za ciebie użyje albo i ogień strawi. Służba ważna rzecz, ale zasłużysz się, wpadniesz w 
oko starszemu, to i kreścik złapiesz i sam możesz postąpić w naczalstwo. U nas wszystkie 
Polaki starszyzna! 
– Żeby to jeno prawdę powiadał ten papier – przerwał mu któryś. 
– Sama najjaśniejsza podpisała! Rozum straciłeś czy co? – zdumiewał się. 
– Każden ocyganić gotowy. 
– Jakże, swoich porzucić, wiary się wyrzec i zaprzedać obcemu... 
– I jeszcze pomagać do uciemiężenia ojczyzny! 
– Przeciw królowi stawać i rodzonym bratom życie brać! – podnosiły się ciche, wylękłe 
głosy. Sumienia jęły się budzić i targać, wątpliwości gryzły, że mimo wypitej gorzałki i serc 
zatwardziałych w niedoli ogarniała ich jakaś zgroza. 
– Ja was nie ciągnę – podjął prędkim głosem. – Ja czestny człowiek i co postawiłem, zapłacę, 
niech wam idzie na zdrowie. Nie usłuchacie rady, wasza wola! Ale mnie was serdecznie 
żal. Tak jak nie wrócicie dobrowolnie do swoich panów, to oni was poszukają, kto wie, 
może jutro powędrujecie w dybach do nich. Namiestnik się ucieszy, do gnoju postawi, a batem 
niby wołu poganiać będzie. Dałeś krew za króla, swój honor żołnierski miałeś, a teraz 
będziesz tylko dziedzicową sobaką. Takie twoje jutro, zdezarmowany żołnierzu! Cóż, kiedy 
ratować się nie chcesz, i jak przekładam, jako carowa z panami prowadzi wojnę, by ukrócić 
ich swawolę, a chłopstwu dać swobodę, to mojemu słowu nie wierzycie. Ja czestny człowiek 
– zapewniał bijąc się w piersi. Kręcił na różne sposoby, podrwiwał, litował się, nawet łzom 
popuścił nad ich zaślepieniem, nie zaniedbując przy tym dolewać gorzałki i sławić służby u 
carowej, że może by i pomyślny skutek wzięły jego zabiegi, gdyby jeden z chłopów, siedzących 
najbliżej, nie był się przysunął i nie wywarł na niego pyska. 
– Nie wierzta mu, chłopcy, ten kobyli syn łże jako pies! My go dobrze znamy! Którego carowej 
dostawi, sto złotych bierze zapłaty. Judasz, ścierwo! Przyjaciel, taki samiuśki, jak i te jego kamraty 
169 



ciągnące teraz do Warszawy, że za nimi wstawa jeno płakanie i ruina! Morowa zaraza nie gorsza! 
My tu właśnie ze skargą na nich przyjechali do króla jegomości. Strach, co te zbóje wyprawują! 

Zgłuszył jego mowę wrzask i rumor, jaki się był nagle uczynił. Ciżby zakołysały się 
gwałtownie w tył, uderzone nową falą ludzi, cisnącą się drzwiami. 

– Ustąpić tam! Miejsca dajcie! – wrzeszczano od progu. – Jasełka. 
Wraz też buchnęła kolęda o Betlejem, „nie bardzo podłym mieście”, i ukazała się we 
drzwiach złocista, kręcąca się gwiazda, prowadzona przez czterech dryblasów, przybranych 
za pasterzów, w kożuchach, czapach i z długimi kijami, potem srokatą kozę wyprowadził na 
powróśle Kuba od Działyńskich, za żydowskiego bachora przebrany dla śmiechu; za czym na 
ostatku wyniosła się ogromna, pułapu sięgająca szopka, w kształt kopulastego kościoła uczyniona 
i wszystka w sutych pozłotach, farbach i światłach. Trzej królowie w koronach, powłóczystych 
płaszczach, a różnej cery stanęli przed nią, pokłon oddali, w trąby uderzyli, jeden zaś z 
gwiaździarzy na piszczałce tkliwie wyciągał. Wtedy przysłona się rozdarła ukazując wnętrze 
stajenki, gdzie ze żłóbka Dzieciątko Jezus rączki podawało, gdzie była Maria, gdzie Józef stał 
frasobliwy i gdzie bydlątka w kornej postaci klęczały. A ledwie tego oczy dotknęły, gdy wszelkie 
stworzenia w powinnym hołdzie głos swój grzmiący podniosły: zaryczał osieł wraz z wołem, 
rżały konie, szczekały pieski, pobekiwały owce, ptakowie cudnie świergolili, koza wyprawowała 
ucieszne skoki, a pasterze klęknąwszy półkolem śpiewali mocno i uroczyście. 

Szynkownia tak nagle rozgłośniała, iż zbiegali się ludzie ze wszystkich stancji, przylecieli 
nawet tanecznicy, włazili na ławy, zajmowali stoły, cisnąc się jeden przez drugiego i dziwując 
owym głosom udanym. 

W jakimś mgnieniu zrobiło się cicho i na przedzie stajenki jakoby na teatrum jęły się pokazywać 
łątki, wyobrażające przeróżne persony. Staszek ukryty pod spodem wyprawiał nimi 
różne brewerie, za każdą innym głosem przemawiając. Jasełka odprawowały się składnie i 
czyniło się coraz ciszej, publicum bowiem nie mogło się połapać w przedstawianych historiach 
i osobach. Wszystko pokazowało się niby jak zawsze, jak co roku, te same niby Herody, 
Małgorzatki, diabły, Żydy i Węgry z olejkami – a zarazem jakieś zgoła inne, i chociaż ucieszne, 
a wielce do myślenia dające. Słuchali też z zapartym oddechem i wytrzeszczonymi oczyma, 
głowiąc się nad wyrozumieniem. Exemplum, zaraz po hołdzie Dzieciątku jawiła się na 
owym teatrum łątka udająca królowę; złotą koroną świeciła i płaszcz miała w znaki narodowe 
aftowany; twarz, zroszona łzami, wyrażała boleść; szła utykając i brzęcząc jakby kajdanami, 
zaś kolędnicy zaśpiewali na znaną nutę: 

W mękach leży – któż pobieży 
Salwować! 
Zbrakło panów i rycerzy, 
Zbrakło serca – ratować. 
Cni chłopkowie, przybywajcie, 
Kosy na sztorc obsadzajcie, 
Matka woła was! 


I nim ochłonęli, a jaki taki zmiarkował, o co sprawa, wleciała Małgorzatka z huzarem, a za 
nimi diabeł z widłami; Staszek zaś zaśpiewał: 

Za górami, za lasami 
Tańcowała Katarynka z Orłowami. 
Król malutki grał jej w dutki 

170 



I rzewnie płakał... 

– Nie płacz, Stasiu, potańcuję; 
Tron ci potem zaborguję... 
Byleś mnie słuchał. 
Głuchy pomnik przeleciał po tłumach, ktoś głośno zaklął, gdy wystąpiła cała kompania: 
gruby proboszcz, kobieta z dzieckiem, pijany organista i Żydek z koszem cytryn; wiedli między 
sobą jakiś spór zaciekły, przy czym ksiądz kropił lachą na prawo i lewo, kobieta lamentowała, 
dzieciak wrzeszczał, Żydek się przewracał fajtając nogami, a organista pociągając z 
flachy śpiewał sprośne piosenki o proboszczowej gospodyni, z czego uczynił się taki wrzask, 
jakoby w istocie żywe osoby miały z sobą sprawę. 

Staszek tak trafnie oddawał głosy, a nawet sposoby mówienia każdej z figur, że cała powszechność 
zatrzęsła się od śmiechów. Posypały się klaskania i krzyki kontentacji; zaś Andzia, 
cisnąca się w pierwszym szeregu z rotmistrzem, rozbawiona do łez, rzuciła kolędnikom 
garść srebrnych rubli i najgłośniej aplauzowała. 

Jeszcze było niezupełnie przycichło, kiedy na teatrum pokazała się nowa osoba. Wielu ją 
rozpoznało z twarzy ogromnej, wspartej na podbródkach, i z wielkiego brzucha; za nią posuwał 
się Herod, przypominający Igelströma, i sznur żołnierzy z karabinami. Przystanęła w pośrodku 
i kiedy orszak padł jej do nóg, przemówiła z ruska i grzmiąco: 

Leć mi zaraz do Polski! 
Weź żołnierzów, harmaty, 
Weź dla króla dukaty, 
Weź dla panów tytuły, ordery i wstęgi. 
Niechże za to wydają, co najlepsze mają: 
Swój honor, swą ziemię, i wojsk swych potęgi. 
I co nad wszystko wolę – 
Ukrainę, Wołyń i Podole. 
Kto się oprze, kto wzbroni, 
Tego Kozak niech goni 
I w dalekie popędzi Sybiry! 
A kto sławę przyniesie, kto zarobi wawrzyny, 
Posmakuje mej łaski i mojej pierzyny. 


Na to wyskoczył z przeciwnej strony dziad, obwieszony torbami, z twarzą jakoby z talerów 
obitą, i jękliwym, proszalnym głosem zaskrzeczał: 

Dziadek ci ja, dziadek. 
Nagi mam pośladek 
I puste torbeczki. 
Gdzie spocznie ma głowa, 
Gdzie ja co uproszę, 
Skądże wezmę trzy grosze, 
Jeśli nie wesprze carowa? 


171 



Po nim Herod jął się bzdyczyć, tupać i wykrzykiwać wielkim głosem: 

Gdzie nogą stąpię, krew, łzy i groby, 
Bom ja zwierciadło carskiej osoby. 
Kto mnie nie słucha, weźmie nahaje, 
W sybirskie ześlę go kraje! 
Przy mnie Kozacy pędzą jak ptacy. 
Precz mi, Polacy! 


Snadź dosyć było tego nawet Belzebubowi, gdyż wyskoczywszy z widłami wołał: 

Gamratko wściekła, ciebie do piekła! 
Przy tyn Herodzie w siarczanym smrodzie 
Utopię... 
A ciebie, dziadku, choć na ostatku 
W najgorszym skąpię ukropie! 


Na takie dictum nikt się nawet nie zaśmiał, dziwna cichość oprzędła szynkownię, spozierano 
jeno po sobie w niemym poruszeniu. Niejednym luty strach zjeżył włosy pobudzając 
zarazem do ciężkich westchnień. Wraże nazwiska krążyły z ust do ust, wzmagały się szepty, 
tysiące przypomnień stanęły naraz w pamięci, słuszny gniew zaczynał targać trzewiami. Pospólstwo, 
ślepe zazwyczaj na sprawy powszechności, zdawało się spostrzegać jakąś prawdę 
groźną nawet dla swoich mizerackich sytuacji, że troska zasępiała czoła i kładła się niepokojem 
na sercach, lecz Staszek, nie dopuszczając dłuższych deliberacji, znowu pokazał królowę; 
sunęła, tak samo brzękająca kajdanami, na bladych licach lśniły zastygłe łzy, a boleściwy, 
żałosny glos przemawiał: 

Sierota jestem, opuszczona nieboga, 
Dola mnie spotkała sroga: 
Opadli mnie mordercę, złodzieje. 
Pomóżcie, jaśni panowie dobrodzieje! 
Ratujcie, szlachta, wielmoże, 
Ratujcie, duchowne stany! 
Na nogach wlokę kajdany, 
Przeszyły mnie ostre noże, 
W sercu mam okrutne rany 
I śmiercim haniebne j bliska. 
Wesprzyjcie, jaśni panowie dobrodzieje! 
Ratujcie, szlachta, wielmoże, 
Zerwijcie ze mnie obrożę! 
Obroń mnie, ludu kochany! 
Śmiertelne sposobią mi łoże 
I z ran już mdleję... 


172 



Na ten rzewliwy, rozdzierający głos krzywdy pierwsza Andzia zaniosła się płaczem, zawtórowały 
jej liczne szlochy i poruszone wielce publicum jęło wykrzykiwać, burzyć się, bić 
pięściami w stoły, że nie wiadomo, na czym byłoby się skończyło, gdyby Staszek nie był pociągnął 
uwagi nowymi jasełkami. Pokazał bowiem chłopa w białej sukmanie, z kosą w ręku, 
który zaczął lamentliwie prawić: 

Ubogim, nieszczęsny, 
Przez wszystkich wzgardzony, 
Przez wszystkich krzywdzony, 
Przez wszystkich deptany. 
Ale na wiosnę, 
Niech jeno w siłę podrosnę, 
Niech jeno kosę na sztorc obsadzę, 
Taką ja łaźnię sprawię, 
Ze król zadrży w Warszawie! 
I wszyscy moi ciemięzcy 
Zapłacą krwawie! 


Po nim zaczął jakiś urwisz śpiewać na nutę „Chciało się Zosi jagódek”, gdy powstał nagły 
wrzask, bowiem niespodzianie wtargnęli marszałkowscy. Kacper ze swoimi zagrodził im 
drogę dając czas na rejteradę Staszkowi, czym rozsrożone pachoły chciały ich aresztować. 
Powstała sroga bijatyka i kotłowanina, że ani można było rozpoznać, kto bił i kto był bity. 

Konopka, wyprowadziwszy bocznym wyjściem Andzię z rotmistrzem, rzekł: 

– Idźcie na moją kwaterę. Za jaką godzinę przylecę. Mam ja tu jeszcze swoje różne sprawy. 
173 



XIII 


Zaręba powróciwszy do Warszawy drugiego marca na gwałtowne wezwanie Chomentowskiego, 
znalazł miasto zmienione nie do poznania. Dawało pozór kotła przepełnionego wrzącym 
ukropem. Proklamacje Igelströma: pierwsza, wyznaczająca ostateczny termin redukcji 
wojsk na 15 marca, i druga, zachęcająca oficjerów i gemejnów do przechodzenia na służbę 
imperatorowej, dopełniły miary powszechnego wzburzenia. Zaś napływ wojsk rosyjskich, 
jaki się był rozpoczął pod koniec lutego, przetrwożył nawet najspokojniejszych. Przewidywano 
najgorsze następstwa. Nie dość już było wszelakiego gatunku wiolencji nad spokojnymi 
mieszkańcami, nie dość Igelströma, wiszącego nad krajem niby chmura gradowa, nie dość 
kompanii petersburskich arystokratów, odprawujących swoje karnawałowe psie wesela jakby 
na urągowisko powszechnej nędzy i smutków – jeszcze te wojska przeciągające od wszystkich 
rogatek pomnażały trwogi, niepokoje, drożyznę i swywolę... Przyglądano się im z nienawiścią 
i lękiem. Zwłaszcza iż w trop za nimi, z okolic, przez które maszerowali, nadciągały 
kupy zrabowanego chłopstwa i tysiące skarg na gwałty, łupiestwa i pożogi. Przyjmowano ich 
też groźnym pomrukiem, a tu i owdzie gradem kamieni i złorzeczeń. Nie powstrzymywało to 
jednak potoku żołnierstwa, który okryty rozmigotaną szczecią bagnetów, płynął nieustannie, 
napełniając głębokie ulice wrzaskiem dzikich śpiewek, bijących bębnów, graniem piszczałek, 
rzegotem brzękadeł i głuchym turkotem toczących się harmat i taborów. Przeto pomimo dni 
przykrych, zmiennych i zgoła marcową aurą dyszących, ruch na mieście był znaczny; zwłaszcza 
Krakowskie roiło się od rana do późnej nocy ciżbami ciekawych i wałęsającego się ultajstwa. 
A jakby na większą ekscytację powszechności, od kilku dni zwiększone patrole dragonów 
i kozaków włóczyły się po bocznych ulicach i obsadziwszy rogatki, wszystkich przejeżdżających 
dokuczliwie egzaminowały, nierzadko rozdziewając nawet do koszuli. Podniosły 
się protestacje aż do króla. Nic to nie pomogło. Tak nakazał Igelström i musiano się poddawać 
srogim rygorom i żołdackiej swawoli. Z tej przyczyny nie było kafenhauzu, handlu czy 
szynkowni, gdzie by nie powstawano na to niesłychane uciemiężenie wolnego narodu. Mnogie 
karteluszki nawołujące do oporu ukazały się na murach; różne burzące pisma krążyły z 
rąk do rąk i odczytywano je publicznie. Staszkowe jasełka niemało też podsycały wrzenie. 
Spiskowi zaś, korzystając ze zdarzonych okoliczności, rozwijali gorączkową działalność, 
kaptując sobie coraz większą kwotę adherentów. Wielu już bowiem socjuszów targowickich 
przejrzało, jako nie pozostaje nic nad niewolę lub orężne powstanie. Rozpacz ogarniała cnotliwych 
na widok upadku, do jakiego przychodziła Rzeczpospolita. Gorętsi widzieli sprawców 
w Radzie Nieustającej, w królu i pomiędzy dygnitarzami formacji grodzieńskotargowickiej. 
Przeciwko nim rosła nienawiść, szczególniej wśród pospólstwa. Podsycał ją 
nieustannie a zaciekle Barani Kożuszek pod Krakowską Bramą, wystawując ich szpetne 
uczynki i zdrady w jadowitych wierszykach, zaś ich wyobrażeniom, ucinając głowy na małej 
gilotynie. Karę aplauzowano powszechnie, a wierszyki krążące w tysiącznych odpisach wciskały 
się nawet do rąk królewskich. 

174 



Nie przeszkodziły temu gniewy dotkniętych ni zdwojone straże, ni nawet obwieszczenia 
marszałka grożące burzycielom spokoju ciężkimi karami. Spiskowi nie żałowali trudów, a 
mając po swojej stronie pospólstwo i zakonnych kwestarzów, wszędzie docierali ze swoją 
propagandą. Zwłaszcza ojciec Serafin, przebierając się w habity różnych konwentów dla 
zmylenia szpiegunów, pracował z niesłabnącą żarliwością. Pod pozorem kwesty włóczył się 
po mieście całymi dniami, wszędzie budząc ognistym słowem sumienia i nawołując do oręża. 
Z jego też przyczyny po wielu kościołach nawet konfesjonały służyły za trybuny agitacyjne. 
Pomagał niemało ksiądz Jelski obywatelskimi kazaniami, głoszonymi przy każdej sposobności, 
zaś ksiądz Meier sam starczył za tysiąc agitatorów. Prawdziwą jednak duszą poruszeń 
wśród szerokich mas Ludu stawał się Kiliński. Oddany sprzysiężeniu, bystry, obrotny i wymowny, 
jak szczupak nurkował po głębokim dnie miasta. Znaczył jego głos i na magistracie 
między rajcami, liczono się z nim i po urzędach, i cechach, a już zgoła był wyrocznią dla 
rzesz rzemieślniczych. Majster za głośno prawił swoje desideria, nazbyt grzmiąco wygrażał i 
zbytnio się wystawiał na oczy, lecz spiskową czeladź pomnażał, ducha budził i gorliwie rozkwaterowywał 
zdezarmowanych gemejnów. Szli mu we wszystkim na rękę: Sierakowski i 
Morawski, starsi cechów rzeźników i kowali. 

Te skryte zabiegi, propagandy, spiskowe przygotowania, szepty po kawiarniach, nocne 
zgromadzenia, tajemnicze znaki, denerwacje niepokojących oczekiwań, nieustanne a groźne 
wieści, nagłe trwogi, tumulty wybuchające coraz częściej, groźna postawa tłumów, wybryki 
ultajstwa, harmaty wytoczone na placach i skrzyżowaniach ulic, alianckie szeregi wkraczające 
butnie, rozgłośnie i zwycięsko, coraz sroższe zarządzenia Igelströma – wszystko to przejmowało 
powietrze miasta gorączką wojny. 

Ludzie snuli się rozanimowani, wzburzeni a dziwnie zarazem uważni na wszystko, co się 
dokoła staje, że za lada powodem pustoszały ulice, zamykały się bramy i sklepy, lecz wszędzie 
mógł dojrzeć czuwające groźne twarze i niemało karabinów w pogotowiu. Stan był takowy, 
że czekało się jeno, żali rychło zahuczą harmaty i rozlegną się krzyki: Do broni! 

Zaręba poczuł to wojenne powietrze natychmiast po powrocie. Radowała go niezmiernie ta 
powszechna gotowość i wiele sobie po niej obiecywał. Więc tym bardziej się starał, powziąwszy 
wiadomość od Kacpra, że wczorajsza Mała Rada, zebrana na reducie, nie zdeterminowała 
jeszcze wybuchu. 

– Nie może być! – zakrzyczał. – Wszak Chomentowski naglił mnie o przyjazd właśnie z 
racji, że termin będzie postanowiony! 
– Juści na Radzie nie byłem, ale wiem, iż tam prócz kłótni nic nie wyszło. Myśmy wyglądali 
pana porucznika jeszcze wczoraj! Drogi pewnie ciężkie? 
– Jak najgorsze. Polecę pod Sfinksy! Aha, chciałbyś nowin z domu? To ci jeno powiem, że 
Dosię kazałem przywieźć do Grabowa, zdrowa, przysyła ci jakąś paczkę, znajdziesz ją w 
swoim tłumoku. W grodzie zeznałem akt, mocą którego darowuję ci wolność i puszczam w 
dożywocie młyn po leku. Już się w nim twoja matka rozgospodarowała... 
Kacper jak długi rymnął mu do nóg. 

– Daj spokój. Wolnyś! Bądź mi tylko jak dotąd przyjacielem – ucałował go jak brata. – 
Grabowskich poddanych kazałem przepisać na prawo czynszowe. Bardzo się to nie spodobało 
stryjowi, Maryni i sąsiadom, ale moja narzeczona pierwsza o to zabiegała. 

– To pan porucznik po zrękowinach! 
Jak przyjacielowi opowiedziawszy wszystkie okoliczności zaręczyn, śmierci ojca, pogrzebu 
i agitacja po województwie, pobiegł Pod Sfinksy, do pałacu Działyńskiego, gdzie się 
ukrywała generalna kancelaria insurekcji. Pałac od strony Leszna był zamknięty, dając pozór 
zgoła niezamieszkałego, natomiast od dziedzińca, w parterowych stancjach wrzała praca 
dniami i nocami. Tam bowiem w rękach Chomentowskiego, Deybla, Cichockiego i paru 
młodszych oficjerów, ogniskowały się wszystkie nici sprzysiężenia. O tej kwaterze wiedzieli 
tylko najzaufańsi. Otoczono ją też tajemnymi strażami i pilnowano niby źrenicy. Zaręba 

175 



przedostał się od strony ulicy Elektoralnej, przez ogrody i przejścia znane jedynie wtajemniczonym. 
Przyjęli go okrzykami radości, szczególniej Chomentowski był mu niezmiernie rad, 
z czego korzystając Zaręba pytał o wczorajsze zebranie na reducie. 

– Kapostas dał takie racje, że większość nie chciała decydować terminu. 
– Bez rozkazu Kościuszki nie chciał nic decydować – dorzucił porucznik z regimentu 
Działyńskiego, Sierpiński, gorący jakobin. – Nie widzę ja przyczyny, dlaczego mamy zależeć 
od człowieka tak oddalonego od kraju. – To urąga rozsądkowi i paraliżuje nasze zamierzenia! 
– dodał kłótliwie. 
– Naczelnik – wyrzekł z mocą Zaręba. – Naród złożył w jego ręce swoje losy. 
– Dyktator! Samowładca! – warcholił, gotowy do zaciekłej sprzeczki, lecz Zaręba dojrzawszy 
w sąsiedniej stancji Radzimińskiego poszedł do niego. 
Rotmistrz był wymizerowany, blady, z gorączką w oczach. 

– A moje sprawy przybrały obrót niefortunny – zagadał po przywitaniu. 
– Właśnie byłem ciekawy, zaliś czego dokonał. 
– Pamiętasz, jak sobie planowałem postąpić z Zubowem! Po przyjeździe do Warszawy 
uformowaliśmy z Konopką najdoskonalszy plan. Przyszła nam w pomoc okoliczność sobotniej 
reduty. Marcin Zakrzewski nam powiedział, że przybędzie na nią Zubow ze swoją kompanią. 
To nam było na rękę. Jakoż ukazali się szumnie, w hiszpańskich przebraniach ze 
swoim chórem śpiewaków i tancerzów. Plan mieliśmy krótki: Zubowa wykraść ze sali, zapakować 
w sanie i sztychem go przymusić do powinności spełnienia. Wszystko udało się expedite, 
sprzyjała nam fortuna. Andzia sprawiła się nad pochwały. Wprowadził ją na redutę Piotrowski, 
przebraną za wróżkę. Od swoich oficjerskich amantów wysupłała przeróżne sekrety 
Zubowa. Rod pozorem wróżby zbliżyła się więc do niego i dalejże mu pleść duby smalone, a 
ekscytować przypominkami, profetując przy tym wywyższenie, pono nawet koronę. Dość, że 
dał się złapać na koń i by swobodniej słuchać i dalej uszów swoich komilitonów, pozwolił się 
wyprowadzić do bocznej stancji. Tam już czekaliśmy na niego! Piorunem wszystko się stało, 
łeb w burkę, pęta na nogi i ręce, że nim się pomiarkował, już leżał jak baran związany. Wynieśliśmy 
go bocznym wyjściem od karmelitów w sanie i co w koniach pary na Bielany! Dopiero 
w drodze dowiedział się ode mnie przyczyny porwania. Targał się niby oplatany siecią: 
groził, błagał i obiecywał, ale widząc, jako nic nie wskóra, zgodził się pokornie na wszystkie 
kondycje. W kościele bielańskim już czekał ojciec Serafin, Zośka z podkomorzyną i świadkowie. 
Kawaler oświadczył mi się akuratnie o rękę siostry, przyjąłem juści, sflisowano akt i 
przystąpiono do ślubu. Odetchnąłem sądząc koniec moich utrapień. Wypadło jednak inaczej. 
Bowiem kiedy ksiądz zaczął ich wiązać stułą, Zośka odskoczyła od ołtarza i plunąwszy w 
twarz narzeczonemu, oświadczyła, iż za nic w świecie nie pójdzie za niego. Prawiła, jakby 
zgoła pomieszana na rozumie. Niepodobna było przydawać jej wzgardy. Mnie zaś dziw krew 
nie zalała z takiego obrotu sprawy. Pociecha jeno była w tym, że Zubow pod jej nienawistnymi 
słowy wił się jak przydeptana gadzina. Posiniał w poniżeniu, wstydzie i bezsilnej złości. 
Musiałem go jednak puścić wolno. Jakże, z wolą czy bez woli, chciał jednak zmazać swoją 
winę. Słuszna pomsta mi się wymknęła pozostawiając jeno hańbę... 
– Niezwyczajna to panna. A może i miała rację zrywając śluby! Ani podobna wyimaginować 
ich pożycia! Zastanów się tylko! 
– Wcale też zabiegałem nie o to, by żyli potem jako turkawki. Wiedziałem, że od ołtarza 
zaraz się rozejdą. Szło mi jeno, by wróciła do domu z honorem i godną sprawą. I Zubow nie 
byłby się temu przeciwił, innego rozwiązania być nie mogło. Graf bogaty, poszłoby jak po 
maśle. Mało to przykładów! – dodał widząc spochmurniałą twarz towarzysza. 
– Gdzież teraz ona? 
– Zabrała ją do siebie podkomorzyną, pono ciężko zaniemogła, nie proszę Boga, lecz byłoby 
lepiej, żeby z tej choroby się nie podniosła... 
– Skądże się w tej sprawie wzięła podkomorzyną? 
176 



– Mokronowska, u której zakwaterowałem siostrę, odmówiła pomocy, a nawet powstała na 
mnie za samą myśl niepokojenia Zubowa. Dziwnego to nabożeństwa patriotka. Podkomorzyną 
zasię nie zawahała się przed wszelakim azardem, całą duszą przylgnęła do naszej sprawy. 
– Toś nie był na Małej Radzie? 
– Z racja tego niefortunnego ślubu spóźniłem się; kiedym przybył na redutę, już się Rada 
rozchodziła, nic nie zdeterminowawszy. 
– We wtorek wieczorem odbędzie się walne zebranie u szambelana Węgierskiego – rzucił 
im od stołu, przy którym coś pisał, Chomentowski. – Właśnie dzisiaj rano zawiadomił mnie o 
tym Rudecki. Myślę, że tam się już coś stanowczego udecyduje. 
– Najwyższy czas, gdyż miasto wre, jakby na minie prochowej, i lada iskra może spowodować 
wybuch – zauważył Radzimiński. 
Rozeszli się każdy do swojego zajęcia. Zwłaszcza Zaręba rzucił się wściekle do roboty i 
chodził w niej niestrudzenie niby koń w kieracie. Nie miał nawet czasu odwiedzenia kasztelanowej, 
choć przysyłała po niego, zaś czułe epistoły podkomorzyny zostawiał bez odpowiedzi. 
Dnie bowiem całe schodziły mu na lustracjach ludzi, broni, zapasów, formowania wolentariuszów 
i naradach w Arsenale i koszarach. Teraz w niedzielę o zmierzchu musiał asystować u 
Kilińskiego przysiędze, składanej przez młodzież cechową, zaś potem pić i naradzać się z 
majstrami. 

Dopiero we wtorek nad wieczorem, uporawszy się z pracą, poszedł do winiarni Maruszewskiego 
na róg Świętojańskiej i Freta, żeby nieco wypocząć i zebrać myśli przed naradą u 
szambelana Węgierskiego. Zaszył się w jakimś ciemnym kącie i popijając wino pogrążył się 
w medytacjach. 

Niewielkie, sklepione izby wypełniały się z wolna ludem i gwarem. Pociągano cienkusz, 
grano w domino i arcaby, palono lulki i zawzięcie dyskurowano w bieżących materiach. 
Kompania składała się z bogatszych mieszczan, urzędników, przejezdnej szlachty, oficjerów 
gwardii pieszej i ludzi najrozmaitszych kondycji. Nie zważał jednak na nikogo, dopiero wejście 
Klotzego poruszyło w nim uśpioną czujność. Klotze zasiadł pod oknem, przy jakimś 
francie przesadnie wystrojonym i głoszącym tak pieprzne uwagi o przechodzących kobietach, 
że grubas wybuchał śmiechem i trząsł się z kontentacji. 

Wkrótce zjawił się w winiarni ojciec Serafin pod pozorem kwestarza, był w kapucyńskim 
habicie, z gołą głową, chudością znaczny i żółtawą twarzą. Obchodził stoliki, częstował tabaką, 
coś uniżenie prawił, że tu i owdzie rzucono mu do puszki grosz jakiś, gdzieś usłyszał 
drwinę, indziej znów szpetną przymówkę, lecz niczym nie zrażony obchodził wszystkich. 
Czasem nawet przysiadał poszeptując temu i owemu na ucho. A w końcu zbliżył się do Klotzego 
ze znakiem wtajemniczenia. Ku zdumieniu Zaręby dał mu stosowną odpowiedź. Niemało 
tym zaniepokojony wysunął się do pierwszej izby i przywoławszy wychodzącego mnicha 
zapytał: 

– Kto sprowadził do spisku tego grubego kundla? 
– Piotrowski, z którym siedzi, będzie wiedział. Niech waszmość poczeka... 
Jakoż po krótkim czasie powrócił i rozkładając przed nim na stoliku święte obrazki, jakimi 
zwykle obdarzał dobroczyńców, zaszeptał: 

– Kasztelanie Mostowski. Cóż to za zacz? – dodał zaniepokojony. 
– Kundel. Znam go człowiekiem gotowym do najgorszych uczynków i podejrzewam o jakąś 
podłą kabałę. Radzę ustanowić nad nim nadzór. Siadajże, jegomość, coś nie tęgo trzymasz 
się na nogach. 
– Zasłabłem zdziebko, u nas wypada dzisiaj suchy dzień... – przyznał się. 
– Ojciec się umartwia, a to się psu na budę nie zda. – Burczał na niego z przyjaźni, gdyż 
cenił go i uważał. – Z regestrów, jakie mi pokazano, zobaczyłem, jako w ostatnich czasach 
przypuszczono do sekretu dużo różnego tałałajstwa. 
177 



– Prawda, sprzeciwiałem się przyjmowaniu byle kogo, ale mnie nie usłuchali. Wedle mojego 
rozumienia za wielu cywilnych, zwłaszcza tych miejskich obiboków. Za wiele też rozprawiają 
o insurekcji po sklepach, bilarach i handlach, i to głośno, w biały dzień i przy leda 
okazji. Ani wolno nam mniemać, że o tym nie wie ambasador. Psiarnia Baura nie próżnuje. I 
jeszcze jedno mam na sercu: oto Konopka posługuje się nawet ulicznymi gamratkami, zali się 
to godzi! – biadał szczerze zgorszony. Uspokoił mu sumienie Zaręba i nakarmiwszy chlebem 
i serem, bo nic więcej przyjąć nie chciał, poszedł na zebranie. Węgierski mieszkał zaraz na 
drugim rogu, od strony Szerokiej Freta. Staszek, znający dobrze Bauroską sforę, wałęsał się 
po ulicy, zaś pod sienią siedział skulony Marcin spod Kapucynów i żebrząc cichutko, bacznie 
penetrował wchodzących. Był to zbytek ostrożności, bowiem Węgierski, chociaż pod pozorem 
karnawałowego przyjęcia, ugaszczał samych jeno spiskowców osobiście sobie znajomych. 
Kiedy wszedł Zaręba, w obszernym salonie rzęsiście oświetlonym, zgromadzenie było 
prawie w komplecie. Czekano jedynie na Kapostasa. Na wszelką jednak okoliczność, w sali i 
bocznych stancjach, porozstawiano liczne stoliki do kart, a liberia roznosiła różne napoje i 
całe piramidy pączków i chrustu. Zebrało się osób kilkadziesiąt, najważniejsi spiskowcy z 
Warszawy i kilkunastu delegatów z prowincjów. Przeważali znaczniejszą kwotą cywilni, że 
zaledwie dojrzał wśród fraków jakąś wojskową kurtę. Honory domu sprawował żarliwie 
szambelan Węgierski, człowiek lat średnich, wysoki, o dobrotliwej, chudej twarzy, okolonej 
siwizną. Nosił się po polsku, przy prostej szabli miał oficjerski felcech. Panował już znaczny 
gwar i rozanimowanie, kiedy się zjawił Kapostas. Prowadził jakąś zamaskowaną damę i usadziwszy 
ją wpodle siebie, natychmiast otworzył naradę. Każdy brał miejsce, gdzie mu było 
wygodniej; większość zasiadła wielkim półkolem, wielu cisnęło się we drzwiach, a byli tacy, 
którzy w bokówkach najspokojniej zasiedli do kart lub pili nie wtrącając się do rozprawy. 
Rozpoczęły się dość bezładne i wielce burzliwe deliberacje; bowiem jedni, sami prawie wojskowi, 
parli, aby natychmiast oznaczyć dzień powstania, zaś drudzy, a tych była większość 
znaczna, żądała odroczenia wybuchu. Każdy przy tym dawał swoje niezawodne racje i każdy 
pragnął namiętnie przeważyć szalę na swoją stronę. Powstawały sprzeczki, ludzie już zaczynali 
tracić wiarę i cierpliwość, podnosiły się ostre głosy wyrzutów, gniew wzbierał w sercach, 
paliły się imaginacje, wzburzenie ogarniało, że tu i owdzie chwytano za głownie szabel lub 
bito pięściami o stoły. Kapostas tylko nieporuszony i spokojny, odpowiadał jedno i toż samo, 
że dopóki Kościuszko nie rozkaże zaczynać – zaczynać insurekcji nie można i nie wolno. 
Popierali go zgodnie moderanci. Opozycjoniści na czele z Karolem Mellerem, kapitanem artylerii, 
nastawali coraz gwałtowniej, groźniej i burzliwiej. 
– Dzisiaj musi być oznaczony termin – wołał zajadle Meller – bo od dzisiaj rozpoczęto redukcję. 
Czekacie, aż nam rozpuszczą wojska! 
– I nas samych wyłapią? Do widocznej zguby prowadzicie naród. 
– A po cóż nam się oglądać na Kościuszkę? – wystąpił Konopka. – Mająż losy kraju zależeć 
od człowieka wojażującego sobie po Italii, a który już może hołduje innym maksymom, 
który już może... 
Przerwały mu gwałtowne protestacje, lecz przeczekawszy chwilę wołał: 

– Mamy już pętlę na szyi, nie pora na deliberacje, zaczynać przymuszają nas okoliczności. 
A jeśli chcecie mieć na czele człowieka widnego, to wybierzcie Prozora! Wybierzcie Madalińskiego! 
Wybierzcie Działyńskiego! Godni najwyższych urzędów! Nie chcecie – wołał podrażniony 
milczeniem – to wskażę wam najgodniejszego w narodzie: Kołłątaja, geniusz to 
niezawodny! Mąż wspaniałych talentów, wielkiego umysłu i żelaznej ręki. 
– Klecha! – podniósł się jakiś wzgardliwy głos. 
– Ale ten klecha potrafi okiełznać polską swywolę, potrafi przydeptać jaśnie wielmożnych, 
potrafi dać pomyślny bieg rewolucji. 
Zakrzyczeli go tak namiętnie, że musiał umilknąć. Wtedy wystąpił Staś Potocki, cieszący 
się powszechnym uważaniem i sympatiami. 

178 



– Prozor z księdzem Dmochowskim, jak wiadomo waszmościom, wyjechali do Bielna po 
rozkazy Naczelnika, spodziewamy się ich z powrotem w końcu tygodnia. Poczekajmy parę 
dni z powzięciem ostatecznej decyzji... 
– Nie, nie! Z Kościuszką czy bez niego, a zaczynamy! – zakrzyczeli zapamiętalsi. 
– Dosyć odwlekań! dosyć bałamuctwa. Do broni, towarzysze! 
– Do broni! – wrzasnęło kilkunastu, i wraz błysnęły szable wydobyte. 
– Mości panowie! Nie gubcie sprawy! Zaklinam was na ojczyznę! – błagał Kapostas, przerażony 
niespodzianym obrotem. 
– Zdrajco! – zagrzmiał Meller rzucając się do niego z szablą. – Wkręciłeś się między nas, 
żeby przeszkodzić dziełu oswobodzenia! A jak Moskale przez czas nowej zwłoki zabiorą Arsenał 
i rozbroją wojska, cóż nas wtedy czeka? 
– Lepiej, żeby padło tysiąc, niźli miała paść cała ojczyzna przez naszą nierozwagę – dowodził 
nieustraszenie. – Zabij, a nie ustąpię. 
– A więc giń! Do mnie! Rozsiekać zdrajcę! – I runął na niego już zgoła nieprzytomny z 
gniewu. Szczęściem w porę jeszcze osłonięto Kapostasa murem szabel; podniósł się jednak 
tumult, zazgrzytały ostrza, lecz do krwi rozlewu nie przyszło. Mellera odciągnęli przyjaciele. 
Rozsądek wziął górę. Zebranie spełzło na niczym. 
Zaręba, który w tym wypadku podzielał opinię Kapostasa, odprowadziwszy go do domu, 
wręcz zapytał o tajemniczą damę, która gdzieś zniknęła. 

– Daj parol, że nie wydasz. To księżna Czartoryska! – szepnął mu do ucha. – Żarliwa patriotka 
i wielce ofiarna. Łączą ją związki przyjaźni z Kościuszką. Pani to mądra i wspaniałego 
serca – unosił się poruszony. 
Do późnej nocy wykładał mu przyczyny, zmuszające do odkładania jeszcze wybuchu, ale 
był bardzo wzburzony, postępek Mellera przejmował go smutkiem i niepokojeni o przyszłość. 

– To straszne, by los narodu mógł zależeć od jakiegoś krzykacza – ubolewał. – Taki gotów 
przez gorącą poczciwość zaazardować wszystko i zgubić! 

Rozstali się obaj, poruszeni tym, co się stało, i jednako zaniepokojeni. 

Nazajutrz o samym zmierzchu, kiedy Zaręba wracał z Arsenału, na rogu Bielańskiej zastą


piła mu drogę jakaś rozkwefiona dama. Sądząc, że ma przed sobą gamaratkę, odżenął ją od 
siebie i przeszedł. 

– Sewer! – posłyszał naraz za sobą głos Izy. – Czekam na ciebie od godziny! 
– Co się stało? Iza! – zabełkotał niezmiernie przetrwożony. 
– Ktoś wydał wczorajsze zebranie – zaszeptała przyciskając się trwożnie do jego boku. – 
Igelström wie o wszystkim. 

– Jezus, Maria! Niepodobna! Jeśli to zapustna krotochwila... 
– Masz tu regestr nazwisk! Nie pytaj, od kogo wydobyty! Dzisiaj w nocy mają nastąpić 
aresztowania. Przysięgam ci, że to prawda! Kacper mi wskazał, gdzie cię spotkać. Nie mogłam 
mu zawierzyć tego sekretu. 
Trzęsła się, głos miała przejęty łzami, trwogą, buchała od miej gorączka. 

– Ciebie nie wymieniono, ale spis może być niekompletny! Niech cię Bóg strzeże! U 
kasztelanowej mógłbyś się schronić... Boże! 
Tak był zaskoczony tą straszną nowiną, że nim się zdobył na zrozumienie jej bohaterskiego 
postępku, zginęła mu z oczów. Jakiś powóz odjeżdżał pospiesznie. Obejrzał się prawie 
nieprzytomnie. Mrok się robił, szare, przewilgłe tumany zawalały miasto, ulice leżały obmiękłe, 
pełne błota i puste. Przejechał patrol kozacki. 

Pojąwszy naraz grozę sytuacji odzyskał całą sprawność umysłu i poleciał co tchu Pod 
Sfinksy. Zdarzyło się, iż zastał jeszcze przy pracy Chomentowskiego z towarzyszami. Razem 
już odczytano ten złowrogi regestr obejmujący trzydzieści kalka nazwisk z Kapostasem, Czyżem, 
Węgierskim i Stasiem Potockim na pierwszym miejscu. Zaręba dostał febry przy czytaniu, 
ale Chomentowski nie straciwszy rezonu powiedział zimno: 

179 



– Igelström pierwszy atakuje, to daje nam przewagę. Co tu począć? Jak odbić cios? Ba, a 
jeśli jeszcze coś gorszego zamierza! A jeśli równocześnie uderzy na Arsenał i będzie chciał 
opanować koszary! – pobladł straszliwie i obcierając rzęsisty pot zaszeptał: – Musimy przewidywać 
najgorsze! 
Przystąpili do gorączkowej narady, jak czasu bitwy, że w jakieś pół godziny plan obrony 
był już z gruba wykoncypowany i rozdane czynności. 

Ta noc była jedną z najstraszniejszych dla spiskowców. Niepokój wyczekiwania przeżerał 
dusze. Wszyscy z bronią w rękach czuwali oczekując hasła, jakim miało być uderzenie w 
dzwony, jeśliby Igelström ruszył na Arsenał. Noc była ciemna i szczególniej burzliwa, gdyż 
wyprawiał dzikie harce wiatr, to deszcz spadał rzęsisty, to nastawały całe godziny śnieżnej 
zamieci, że pod jej zasłoną Zaręba przeprowadził dwie kompanie kanonierów do Arsenału. 
Potrojono straże, zaciągnięto łańcuchy, nabito kartaczami harmaty, wyrychtowano w kierunku 
Leszna i Bielańskiej, strzelnice narożne zjeżyły się lufami garłaczów, założono okna worami 
z piaskiem, rezerwy zakwaterowały się w salach zbrojowni i w podwórzach. A wszystko 
rzuciło się z pośpiechem, prawie bez tchu i w najgłębszej cichości i w skupieniu prawie modlitewnym. 
Dobrski, objąwszy główną komendę, ani przez chwilę nie przestawał wzmacniać 
swojej fortalicji. A obawiając się uderzenia od strony Muranowa, kazał na tyłach Arsenału w 
ogrodach sypać szańczyki pod baterię dział wymierzonych w Nalewki. Koszary Działyńskich 
na Ujazdowie Hauman w przeciągu paru godzin przeobraził w redutę; swoje trzyfuntówki 
okopał przed bramą, frontowe okna zamienił w strzelnice, gęste widety wysunął aż do placu 
Trzech Krzyżów i rozdawszy ostre ładunki czekał w zupełnej gotowości. Garść spiskowców z 
gwardii pieszej na Faworach obwarowała się w kaplicy. Gwardia konna w koszarach Mirowskich 
dawała obraz zbrojnego obozu, zdeterminowanego na każdą okoliczność, zaś koszary 
artylerii dzięki zapałowi oficjerów i gemejnów przemieniły się w fortecę. Zaręba dostał funkcję 
dozorowania ruchów wojsk rosyjskich. Przy pomocy Kilińskiego i jego wolentariuszów 
czuwał nad wszystkimi kwaterami aliantów. Całą noc krążył po ulicach, wystawał w bramach 
i kluczył po zaułkach przed gęstymi patrolami, jakie przerzynały miasto we wszystkich kierunkach. 
Równocześnie rozsyłano ostrzeżenia do wszystkich prawie spiskowych, zagrożonych 
aresztowaniem. Niestety, do wielu niepodobna się już było dostać, gdyż ich kwatery 
były strzeżone przez szpiegunów zaraz od samego zmierzchu. Byli i tacy, którzy nie chcieli 
uwierzyć ostrzeżeniom, inni zaś brali je za jakiś podstęp. A Baur z Rogozińskim i siepaczami, 
otoczony kordonem kozaków, równo o dziesiątej wyjechał na łowy. Wiodło mu się nie najgorzej, 
niby wilk spadał na bezbronnych i nieprzygotowanych, indagował tylko o nazwiska, 
zabierał papiery, jakie mu wpadły w ręce, kradł przy tym, co się dało i aresztowanych wysyłał 
pod konwojem do podziemi pałacu Igelströma. A gdzie mu się nie udało, odbijał zawód na 
domownikach, puszczając folgę swoim dzikim pasjom. Szczególniej srożył się, nie zdoławszy 
przychwycić Kapostasa. Mieszkanie zastał puste i z widocznymi śladami pośpiesznej ucieczki, 
to go przyprowadziło do takiej złości, że przy indagacjach własnoręcznie batożył służbę i 
rozbijał sprzęty. Rozwścieklony popędził dalej i niby wygłodzony wilk rzucał się na nowe 
ofiary. Tak się zabawiał do rana, przelatując ze swoją zgrają po Warszawie i pozostawiając po 
sobie jeno rozpacz, łzy i przekleństwa. 

Dopiero w przedpołudniowych godzinach dowiedziała się powszechność o zdarzeniach 
nocy. Miasto zawrzało gniewem i zgrozą. Lotem błyskawicy obleciały nazwiska aresztowanych. 
Wzięto szambelana Węgierskiego, młodego Węgierskiego, majora Czyża i kilkunastu 
cnotliwych, poważnych obywatelów. Wiedziano również o ocaleniu Kapostasa i ucieczce 
Joachima Moszyńskiego i Dziarkowskiego, właściciela kawiarni na Mostowej. Tłumy pociągnęły 
na Zamek z protestacjami na poczynanie sobie ambasadora, że król pod naporem poruszonej 
opinii wysłał do Igelströma marszałka z żądaniem uwolnienia aresztowanych. Na darmo, 
wskórał jeno obelżywą odmowę i nowe poniżenia. 

180 



Rzeczpospolita leżała bezsilna pod stopami nikczemnego satrapy. Głęboka konsternacja i 
upadek ducha objawił się wśród sprzysiężonych. Obawiano się słusznie, iż po tych aresztowaniach 
mogą nastąpić dalsze. Baur bowiem zabrał wiele kompromitujących papierów. 
Trwogą też przejmowała myśl, jak się zachowają przy indagacjach aresztowani? – Żali pod 
naciskiem różnych prywacji dotrzymają sekretu! – Zwłaszcza moderanci, zgrupowani przy 
Kapostasie, dali szpetny przykład rozprzężenia i dezercji. Wielu z nich potajemnie opuściło 
Warszawę, wielu pochowało się w domach możniejszych przyjaciół i po klasztorach. 

Przerwały się wszelkie związki między pozostałymi. Niszczono papiery i niemal wyprzysięgano 
się znajomości z podejrzanymi. Rozpraszali się nie dbając o nic prócz własnego bezpieczeństwa. 
Przez ten powszechny popłoch Warszawa dawała obraz jakby oblężonej, kto 
jeno mógł, siedział w domu. Obce żołdactwo zalewało ulice opustoszałe, na wszystkich 
skrzyżowaniach i placach widniały harmaty, biwakowali przy ogniskach kanonierzy i stały 
otwarte jaszcze na czerwonych kołach z amunicją. Kozackie pikiety przelatywały jak wicher 
burzliwy, zaś roty grenadierów, z bronią gotową do ataku, snuły się nieskończonymi kordonami. 
Miasto pod tym gwałtem przycichło, sposępniało, zamknęło się w sobie i przytajając 
gniew, gotowało się do słusznej zemsty. Bowiem pomimo rozbitego sprzysiężenia organizacja 
wojskowa nie upadła na duchu. Przeciwnie, ująwszy wszystkie nici spisku w swoje ręce, 
czynili gorączkowe przygotowania do insurekcji. W parę dni po pierwszych aresztowaniach 
Chomentowski zgromadził Małą Radę w pałacu Pod Sfinksami, złożoną z samych wojskowych. 
Zastanawiano się nad grozą sytuacji, w jakiej pozostawał spisek. Niebezpieczeństwa 
wzrastały. 

– Znam tylko jedno wyjście – wziął głos Chomentowski. – Niechaj Madaliński wystąpi z 
Kurpiami jak najrychlej. Weźmie dyrekcję na Warszawę, ten ruch rozdzieli siły Igelströma, 
będzie musiał część załogi warszawskiej wysłać przeciw następującemu. Skoro się to stanie, 
uderzymy na pozostałych i przy pomocy ludu dokonamy zwycięstwa. Za nami wystąpi Wilno. 
Jasiński tylko czeka znaku. Wtedy i Kościuszko będzie przymuszony do rozpoczęcia. Za 
naszą więc przyczyną powstanie cały kraj. Jeśli zaś tego nie uczynimy, Igelström nie dziś, to 
jutro spisek odkryje, nas wyłapie, wojska zdezarmuje, sprawa insurekcji upadnie i upadnie 
Rzeczpospolita. Wóz albo przewóz, wybierajcie! – mówił z niezłomną determinacją. 
– Zwycięstwo albo śmierć! – odkrzyknęli zgodnie i płomiennie. 
– Bo cokolwiek zarządzicie w takiej decyzji, będzie słusznym, jeno powtarzam: innej drogi 
nie znajduję! – zakończył, podając regestra wojsk gotowych. 
– Trzy tysiące może ruszyć z Madalińskim, wliczając w to jego brygadę, pułk księcia 
Wirtemberskiego i regiment królowej Jadwigi, dodając kwotę trzech tysięcy strzelców kurpiowskich, 
jakich uformował podkomorzy Zieliński, daje nam liczbę sześciu tysięcy! – wyliczał 
zimno Mycielski. – Warszawa ile może postawić łącznie z wolontariuszami? – zwrócił 
się do Chomentowskiego. 
Pokazała się liczba znaczna, koło dwudziestu tysięcy, zupełnie wystarczająca do uporania 
się z siłami Igelströma. Krótko już debatowano, gdyż wszyscy byli zdania, że tylko poruszenie 
Madalińskiego może jeszcze ocalić insurekcję. Zaczem Chomentowski rozpisał listy i 
jeszcze tej nocy powiódł je do Madalińskiego porucznik Sierpiński z Maruszewskim, do Wilna 
wyprawiono Zakrzewskiego Marcina, zaś do Krakowa ruszył porucznik Biegański. 

Dnie potoczyły się zwykłą koleją, zapełnione tylko niezmiernym trudem przygotowań, 
oczekiwaniem wieści od Madalińskiego i obawą aresztowania. Wobec bowiem łowów, jakie 
prawie co noc urządzał Baur, żaden ze spiskowców nie nocował już na swojej kwaterze. Zaręba, 
mający powierzone organizowanie wolontariuszów, sypiał u Kapucynów, w celi ojca 
Serafina, gdzie również znajdował schronienie ksiądz Meier, Konopka tak się gdzieś zaszył, 
że niepodobna było odgadnąć. Radzimiński zamieszkał w Arsenale i nie pokazywał się na 
mieście, inni przytulali się, gdzie mogli. Wszelkie zebrania ustały, nawet ulubione kawiarnie 
opustoszały. Każdy, jak mógł, uchylał się przed Baurowską sforą. 

181 



Któregoś dnia Zaręba zajrzawszy na swoją kwaterę na Krzywym Kole znalazł list od Izy, 
zapraszający na wieczorne przyjęcia. Nie widział jej od owego pamiętnego zmroku i nie miał 
jeszcze sposobności podziękować. Często jednak rozmyślał o jej wzniosłym postępku. Nie w 
porę przychodziło zaproszenie, ale pójść czuł się obowiązanym. Przebrawszy się po cywilnemu, 
by mniej zwracać na siebie uwagi jej dostojnych gości, poszedł. 

Ku zdumieniu już w sieni posłyszał skoczne rzępoły muzykantów. 

– Co u diabła zarywają jeszcze Wielkiego Postu? 
– My obchodzimy zapusty wedle starego stylu – objaśniał go drwiąco stary famulus szambelana. 
Tańczono angleza, gdy wszedł na salę. Przysunął się do przechodzącej Izy i krótkie, lecz 
gorące złożył jej podziękowania. Powiedziała z naciskiem: 

– Dla sprawy gotowam się ważyć na wszystko, poczekaj! 
Gonił za nią oczami, nie bardzo przejmując się jej deklaracją, znał ją bowiem nazbyt 
wrażliwą i pochopną do każdego azardu. Rozmyślał jeno, co ją mogło skłonić do tego. Błąkał 
się przy tym, penetrując między socjetą. Salon był pełny. Zubow jak zwyczajnie królował 
wpośród dam. Młodszy Igelström tańcował z Terenią, śliczną dzisiaj jak nigdy. W bocznych 
pokojach jak zwykle szła gruba gra. Towarzystwo było mieszane, polsko-rosyjskie, dosyć 
liczne i wybrane. Przy jednym z wielu stolików poświęconych faraonowi siedział Woyna, 
lecz dojrzawszy Zarębę przystąpił do niego i szepnął mu czule do ucha: 

– Nie imaginujesz, jak drżałem o ciebie. 
– Wobec takiego afektu zawiążmy nową motię – odparł wykrętnie. 
– Masz mnie za kpa! Bądź pewny, że kiedy przyjdzie pora... 
– Siądziesz do faraona i zapomnisz o wszystkim – podrwiwał. 
– Znajdę się tam, gdzie powinienem! – wyrzekł uderzając go rozżalonymi oczami. 
Zaręba powróciwszy do salonu zauważył jakąś zmianę w usposobieniu wszystkich. Siedzieli 
dziwnie powarzeni. Zubow wydawał jakieś polecenie jednemu z oficjerów, wskazując 
grającego w drugim pokoju generała Pizbora. 

Jakaś wiadomość musiała krążyć po salonie, bo szeptano sobie na ucho i twarze były poruszone, 
oczy wylękłe, ruchy niespokojne. Poniechano tańców, a wszystkie spojrzenia śledziły 
Zubowa, który w dalszym ciągu starał się zabawiać damy, zapominał jednak słów, przerywał 
w pół zdania, rozglądał się niespokojnie i jakby czegoś nasłuchiwał. 

– Madaliński maszeruje na Warszawę. Przed chwilą przyszła ta wiadomość – szepnęła Zarębie 
Iza wskazując mu miejsce przy sobie. Siedział ogłuszony, nie mogąc się poruszyć, chociaż 
serce załomotało mu straszliwie i wszystkie moce podrywały, żeby lecieć w miasto i 
krzyczeć: „Do broni! do broni!” 
Wtem ze sąsiedniego pokoju buchnął śpiew przy wtórze klawecyna. 

Allons, enfants de la Patrie 

Le jour de gloire est arrivé. 

To Woyna zaśpiewał Marsyliankę i jakby pijany jej zuchwałą potęgą, śpiewał ją coraz 
ogniściej, potężniej i tryumfalniej. 

KONIEC TOMU DRUGIEGO 

Warszawa, 10 stycznia 1916 


182 



183