Władysław St. 
Reymont 


Rok 1794 
Insurekcja 


Powieść historyczna 

I 


W nocy z 22 na 23 marca 1794 roku jeden z najsrożej spustoszonych przez czas i opuszczenie 
pawilonów tynieckiego opactwa dawał obraz prawdziwego obozowiska. Bowiem pomimo 
nie ustającej i nad wyraz przykrej pluchy już od samego zmierzchu ściągały do niego 
drobne oddziałki żołnierzów najdziwaczniej poprzebieranych, roztasowując się z wojskową 
sprawnością. Rozpalano ogromne ogniska i w czerwonych brzaskach i gryzących kłębach 
czarnych dymów coraz gęściej majaczyły srogie, obrośnięte twarze. Wraz też wybuchały 
niemałe spory i zaciekłe kłótnie o zaciszniejsze i suchsze miejsca, bowiem ogromna rudera, 
będąca kiedyś generalnym refektarzem opactwa, przedstawiała się po prostu opłakanie. W 
potrzaskanych murach, obdartych z tynków, nie dojrzałeś już ani okien, ani drzwi, natomiast 
czerniały w ich miejscach dzikie wyłomy, jakby wybite armatami. Przez zapadnięte sklepienia 
widniały resztki dachów, częściej jednak wskroś obnażone krokwie i łaty, niby przez żebra 
kościotrupa patrzała noc i zacinał deszcz pomieszany ze śniegiem, zaś na środku piętrzyły 
się kupy gruzów, porośniętych tarniną, lśniły bajora i kałuże, a tu i owdzie śmigało w górę 
jakieś drzewko w niepohamowanym roście. Po ścianach przeżartych wilgocią błąkały się 
resztki malowideł, tkwiły spękane muszle, drążone w marmurach, i żałosne strzępy stiukowych 
pilastrów. Nikomu to jednak nie psuło humorów, a zwłaszcza sierżantowi z regimentu 
generała Wodzickiego, Derysarzowi, który trzymał komendę nad zbierającymi się oddziałami. 
Stał w głównych drzwiach, prowadzących na dziedziniec i szerokich niby wierzeje stodoły, 
kopcił lulkę, a podkpiwając ze wszystkich, raz po raz krzyczał ogromnym głosem: 

– Kto idzie? Meldować się tam, trąby jedne! Krzekorzą jak zmokłe kokoszę! 
– Pierwszy pluton drugiej kompanii ze Skotnik! Pokornie melduję. 
– Toczą się juchy niby antały. Wchodzić na pokoje! – zaśmiał się dając im przejść. 
Jakoż wchodzili tęgim krokiem, zwartymi trójkami, prężąc pokurczone postacie, ale tak 
przemiękli, zabłoceni, w przeróżne łachy poprzybierani, że raczej dziadów i włóczęgów niźli 
żołnierzów podobieństwo trzymający. Za nimi ciągnęło parę żołnierek, objuczonych dziećmi, 
tobołami i najróżniejszym sprzętem. 

– Trzeci pluton pierwszej kompanii z Sidziny! – meldował kłoś z głębi dziedzińca. 
– Wchodzić! A obijać buciary z błota, bo mi na nic zapaskudzicie pawimenta – śmiał się 
rubasznie. – Ho! ho, pyski się im świecą jak rondle i kałduny sobie pozapuszczali! Mikołajczyk, 
a gdzie zostały wozy? 
– W błocie! Pod samym klasztorem uwięzły, melduję pokornie. 
– A dałeś znać w Samborku i Podgórkach? 
– Wedle rozkazu! Ino ich patrzeć. Wozy już słychać w bramie – dodał. 
– Pochodni! Poświecić i wtoczyć tutaj; miejsca dosyć i będzie poręczniej. 
Kilka pochodni buchnęło na wietrze oświetlając straszliwe błoto dziedzińca, klasztorne 
mury i parę wozów nakrytych zielonymi budami, które z niemałym wysiłkiem żołnierzów i 
koni podciągnięto pod refektarz i przetaczano do środka. Wagę miały nie lada, bowiem zawierały 
broń, moderunek i furaże dla ludzi i koni. Jakieś obwiązane głowy wyzierały spod 
bud i rozlegało się ciche kwilenie dziecka. 

4 



– Zległy tam które czy co? – zaniepokoił się Derysarz. 
– To ino chorzy, Drabik z Balcerkiem, dziecko pani Jurkowej. 
Ustawiono wozy w głębi, z dala od ognisk, wyłożono konie i zakrzątnięto się koło rozpalenia 
jeszcze jednego, największego ognia, przy którym nastawiono kotły na wysokich trójnogach. 
Zaczem gwar powstawał coraz większy i bieganina. Znalazła się wnet słoma, którą 
stroszono kupami w miejscach mniej wystawionych na pluchę. Rąbano na opał suche belki, 
skądciś przywleczone. Zabielało przy ogniskach parę niskich, pochodowych namiotów. Zaś 
kilku gemejnów, najsprawniejszych majsterków do wszystkiego, wysunęło się ukradkiem na 
penetrację i myszkowania. A że opactwo było godnie zaopatrzone, to nie upłynął i pacierz, 
gdy zaczęli powracać niosąc, co im wpadło w pazury i co tylko dało się porwać. Niejedna 
przy tym gąska zagęgała po raz ostatni w twardych żołnierskich rękach! A któryś z ostatnich 
wlókł za tylne nogi rozkwiczonego podświnka, nie zważając na klasztornego parobka, który 
wrzeszcząc i grożąc próbował mu go odbierać. Żołnierze skoczyli na pomoc kamratowi; ponieważ 
jednak parobek nie przestawał lamentować, sierżant rozkazał: 

– A dajże mu tam w pysk i za drzwi! 
Pachołek juści wyleciał jak z procy. Podświnka zarżnięto i właśnie go osmalano nad 
ogniem, kiedy zjawił się klasztorny ekonom, persona chuda, zakonną suknią przyodziana, 
różańcami brzękająca i przez nos z namaszczeniem rozgulgotana niczym indor. Sprawa przybierała 
obrót niefortunny; ale sierżant nie straciwszy rezonu wyparł się wszystkiego w żywe 
oczy, parobka oskarżył o umizgi nieprzystojne do żołnierek, a za niewinność swoich ludzi 
gotów był choćby w kościele przysięgać. A że przy tym czapkował ekonomskiej mości, łaciną 
gęsto szpikował i słowo szlacheckie dawał, ekonom uwierzył, o sprawach de publicis poszeptał, 
nowin naopowiadał i potem jeszcze przysłał z klasztornej spiżarni sporą beczułkę 
gorzałki, słoniny i wędzonych mięsiw. 

Przywitali te dary tak wrzaskliwą uciechą, że Derysarz groźnie krzyknął: 

– Cicho, kpy jedne! A jak mi, mocium tego, jeszcze raz przylezą ze skargą na którego, zapowiadam, 
każę go przepędzić przez kije! Nie będę za was oczów od psa pożyczał i łgał jak 
najęty. Jurkowa, świntucha sprawić i kiełbas narobić! 
– Wedle rozkazu, panie sierżancie – odrzuciła tęga, wysoka wiwandierka. 
– Mięsa pochować, zdadzą się w marszu. Gorzałkę rozdam przy kolacji. 
Wszedł ostatni oddziałek aż ze Skawiny, po nim przywlekło się jeszcze kilkunastu ludzi, 
ściągających po dwóch i trzech. Sierżant nie uwzględniając żadnych tłumaczeń wyrżnął im 
ostre pro memoria za opóźnienie. 

– Juści, mocium tego – przedrzeźniał – drogi złe, plucha, pewnie i przygoda jedna i druga, 
terefere kuku, strzela baba z łuku. Ale tego nie wyznasz jeden z drugim, żeś żadnej karczmy 
po drodze nie pominął! 
– Bośmy drogi pytać byli przymuszeni – zabełkotał jeden, mocno już podcięty – a że naród 
w tej stronie grzeczny, żołnierzów honorują, to jakże się z takim nie pokumać? Dobra moja 
kwaterka, lepszy jego garniec. 
– Melduję pokornie – jąkał drugi – jako sporo parobków chciało do nas przystać! Przyjścia 
pana generała Kościuszki czekają po wsiach niby zbawienia. 
– Milczeć w szeregach! Mikołajczyk, znieść karabiny i wszystek moderunek, po trzydzieści 
ładunków na strzelbę i po dziesięć skałek wydać! A kto znajdzie, mocium tego, stępiony 
bagnet, naostrzyć! Taczalnik jest? 
Posłyszawszy respons twierdzący, zasiadł przed namiotem twarzą do ogniska i gdy nastroszono 
pobok całe stosy karabinów, flint, pasów, ledewerków i wszystkiego, co było potrzebne 
do wyekwipowania, zaczął z regestru wyczytywać nazwiska, nie opuszczając przynależności 
do batalionów, kompanii i plutonów. 

– Mocium tego, raz-dwa, żołnierskim krokiem! – upominał niekiedy. 
5 



Każdy z wywołanych stawał przed nim sprężony jak drąg i otrzymawszy broń i potrzebne 
efekty dawał miejsce drugim. Każdego też z osobna obmacywał wilczymi ślepiami nie odpuszczając 
bez jakowegoś słowa: którym dostała się przygana, których witał przyjacielsko, 
których przekpiwał, aż śmiała się cała kompania, zaś z poniektórymi coś tajnie i długo poszeptywał. 
Zajęło to sporą kwotę czasu, gdyż ludzi było z górą trzysta. Żołnierz to mimo 
dziadowskich pozorów wystawiał się wybrany, równy wzrostem i wiekiem, chłop w chłopa, 
jednako rosłe, pleczyste i sprawne, w obrotach wyćwiczone, w bojach zahartowani, setne zabijaki, 
że mało który nie był naznaczony plejzerem. Sam wybór żołnierstwa. Bowiem generał 
Wodzicki przymuszony rozkazami hetmana pozornie zmniejszył swój regiment i zdezarmowanych 
żołnierzów niby to rozpuścił, ale cichaczem rozkazał ich rozkwaterować po wsiach 
okolicznych i własnym sumptem utrzymywał, na okoliczność insurekcji mając w pogotowiu. 
Taki postępek zjednał serca żołnierzów, że chociaż nie wszyscy byli dopuszczeni do sekretu o 
gotującym się powstaniu, wszyscy jednak gotowi byli dać gardła na skinienie generała. Więc 
też po skończeniu przeglądu wtajemniczeni otoczyli sierżanta, rozpytując natarczywie o 
wszelakie nowiny. Juści, powiadał, co sam wiedział, a że żołnierz był prawy i Polak cnotliwy, 
szeroko wystawiał nikczemne postępki aliantów, gwałty i uciemiężenia kraju. Żołnierstwo 
burzyło się coraz głębiej, srożyły się twarze zawziętością, błyskały oczy i zaciskały się pięście. 


– Odpłacim ścierwom! Byle prędzej! – wrzały niepohamowane gniewy. 
– Jutro zaczynamy! Sam Kościuszko poprowadzi! – rzucił im na końcu. 
Ta wiadomość niby piorun wstrząsnęła żołnierstwem, zakotłowało się przy ogniskach i 
wszyscy naraz zaczęli się wydzierać jak opętani. 

– Niech żyje Kościuszko! Niech żyje nasz ojciec! 
– Milczeć w szeregach! – ryknął groźnie. – Rychtować się do wymarszu i czekać! 
Jakoby wodą chlusnął na płomienie, tak w mig przygasły wrzawy i uczyniła się cisza. 
– Melduję pokornie – wystąpił podoficer Mikołajczyk – nie mamy doboszów. 
– Mocium tego, są w Krzeszowicach. Może który potrafi wybębnić werbla? 
– To powiedziawszy ogarnął się nieco i poszedł z powinnym raportem. Małe drzwiczki w 
końcu refektarza, jakimś cudem jeszcze ocalałe, prowadziły do kwatery zajmowanej przez 
Kościuszkę i przybocznych oficjerów. A skoro tylko zniknął za nimi, w obozowisku powstał 
ruch i gwar, jakby w ulu przed wyrojem. Dziury po oknach od strony Wisły pozapychano 
słomą, że zrobiło się nieco zaciszniej, chociaż deszcz nie przestawał ani na chwilę zacinać. 
Ogniska, ustawicznie podsycane, buchały w górę płomienistymi grzywami, rozlewając dokoła 
lubo prażące ciepło. Myto się przy nich i szorowano akuratnie wiechciami z grochowin. Żołnierki 
porozsiadane stadkami niby kokoszki, cos pilnie majstrowały igłami; jakaś tłukła kijanką 
przepraną koszulę, aż się rozlegało, insze zaś czyniły ochędóstwo przy dzieciach, a 
wszystkim ani na Zdrowaś nie zamykały się gęby. Na skrzyżowanych drągach suszyły się 
przemiękłe ubrania i buty, dla rychlejszego skutku wypełnione owsem. Tu i owdzie w rynkach 
i na patelniach skwierczały słoniny i kiełbasy, gotowano barszcze. Żołnierze przeodziewali 
się od nowa na wszystkich oczach. Całe szeregi porozsiadane przed ogniskami na gruzach, 
goliło się, strzygło i czesało. Na gwałt smarowano tłustością buty i bielono flint pasy. 
Mikołajczyk, żołnierz stary, wysoki, suchej kompleksji, o zakrzywionym w kształt dzioba 
nochalu i zaciśniętych wargach, w zastępstwie Derysarza miał baczenie na obozowisko. Nic 
nie uszło uwagi jego świdrujących oczów, przytajonych pod krzaczastymi brwiami. Każde 
przewinienie lub niedokładność w moderunku zauważył i nie przepuszczał. Wydał kuchtom 
dyspozycję względem przyprawienia jadła. Przyciszył babie krzekoty. Sklął baraszkujących 
chłopaków. Kogoś potraktował szturchańcem. Temu i owemu wetknął szczyptę tabaki lub 
użyczył do lulki tytuniu. Sprawdzał też pociągnięciem dłoni po twarzach robotę golarzy i 
prawie za każdym razem skrzeczał: 

– Szczecina! Popraw! Choćby ze skórą, a zbieraj do gładkości... 
6 



I cyrkulując dokoła ognisk, zawsze kończył przy otwartym kramiku Jurkowej; połykał 
kieliszek gorzałki, spluwał, przyglądał się kobiecie, zajętej robotą pończochy, coś medytował 
i nie mogąc się na nic zebrać szedł do majsterka, który rozłożywszy przy jednym z ognisk 
polową kuźnię osadzał skałki, przecierał lufy karabinów, reparował zamki, a głównie pociągał 
na brusie przytępione bagnety. Śmiał się przy tym ustawicznie, gwizdał i pod byle pretekstem 
leciał suszyć zęby do Jurkowej. Chłopak był przystojny, czarny jak żuk, kędzierzawy i w łaskach 
u kobiet. Nie spodobało się to Mikołajczykowi; więc skrzyczawszy go za próżniactwo 
zapędził do roboty i sam przy nim zasiadł próbując ostrzów, oglądając karabiny i pouczając 
cisnących się do ognia gemejnów. 

– Przyjdzie do bagnetów, dobra nasza! Żgaj twardo, a zawsze pod włos i prosto w bebech, 
potem zakręć: jak chrupnie, gotowy! Następuj drugiego! Karabin trzymaj krótko, swoje brzucho 
osłaniaj łokciami i przykładem, stawaj nieco bokiem i z prawej nogi. Dałeś bobu wrogowi, 
że się wykopyrtnął: odskakuj! A rusza się jeszcze, sztychem go do ziemi. W bitwie, przezpieczniejszy 
za plecami trup niźli raniony. A zapamiętajcie: Prusak niestraszny naszemu 
kamratowi, ale Moskal chwat na bagnety. Tamtego jenoś kolbą przez łeb trzasnął, a już na 
ziem leci i swoje „Herr Je” śpiwa; zaś drugiego się pilnuj, bo nim się pomiarkujesz, już ci 
flaki z torby wypuści. Znam ja ich sztuki. Niemało się człowiek nażgał jednych i drugich w 
bywszej wojnie pod Kościuszkiem. 
Do refektarza wtargnęło niespodzianie kilkudziesięciu chłopów zbrojnych pod wodzą jakiegoś 
wysokiego oficjera. Jakoby chmura polśniewających kos i białych kapot zawisła nagle 
w mrokach. Oficjer piskliwie zakrzyczał: 

– Rozstąpić się i dać miejsca przy ogniach! 
Żołnierze jednak jakby nie dosłyszeli, ani drgnął który. Wystąpił jeno Mikołajczyk i rozeznawszy 
oficjerską szarżę oddał mu powinne honory i bardzo politycznymi słowy poradził 
założenie osobnego biwaku. 

Oficjer się rzucał gniewnie i groził, a wreszcie przekonany, jako nie było żadnych dyspozycji 
względem mających nadciągnąć kosynierów, kazał się roztasować swoim w samym 
kącie refektarza. Rozpalono nowe ognisko na trzonie prawiecznego komina, przy czym powstały 
spory o drzewo i słomę, jakie chłopi chcieli zabierać żołnierzom. Ułagodził to jakoś 
Mikołajczyk, ale nie obeszło się bez klątw i wymyślań, jakich nie szczędzili gemejny. 

Kosynierów było pięćdziesięciu, wszystko paroby na schwał, z wyrostu dębom podobni, 
miniaste, przybrane akuratnie w białe kapoty i czerwone krakuski z pawimi czubami; kosy 
mieli na sztorc obsadzone, topory za skórzanymi pasami, rzęsiste nabijanymi mosiądzem, zaś 
na plecach zawinięte w płachty toboły. Siedzieli przy swoich ogniach cicho, schmurzeni jednak 
i wielce markotni z przyjęcia, jakie im zgotowali żołnierze, słyszeli bowiem dobrze docinki 
tak dojmujące, że już niejeden ledwie się hamował szczerząc jeno zęby niby pies rozwścieklony 
i warcząc. Ale skoro Jurkowa przysunęła się z baryłką i całym swoim kramem, 
ostro się wzięli gorzałkować przegryzając liczne kolejki suchymi kiełbasami a chlebem i se-
rem. Wnet się im poprawiły humory; jaki taki hukał z kontentacji, ktoś przyśpiewywał, a któryś 
jął wyciągać cienko na piszczałce. Tego było już za wiele żołnierzom i dalejże rozpuszczać 
jęzory i coraz głośniej dojadać: 

– Postępują sobie niby w karczmie, a fetory od nich biją, że niech Bóg broni. 
– Wszy ich tak ekscytują. Gnojki oparszywiałe! 
– Kołtuniarze! Wdziali pierwszy raz buty i myślą, że już są żołnierzami. 
– Niech no zobaczą harmaty, a portki pogubią ze strachu. 
– Wałkonie, juchy! Krowie ogony. Świńskie pociołki! – gadali coraz dosadniej. 
Mikołajczyk nie wzbraniał, a skoro Jurkowa powróciła na dawne miejsce i zabrała się do 
pończochy pilnując zarazem kuchty rozbierającego podświnka, zaszeptał do niej konfidencjonalnie: 


7 



– Żołnierze mają rację! Jakże od gnoju prosto na wojaczkę! – urażony się czuł do żywego. 
– Juści, generał Kościuszek wie swoje, ale i człowiek nie jest przez rozumu. Niemałej to potrzeba 
nauki i egzercyrunków, żeby zostać żołnierzem. A taki świniopas od razu ma być zdatny? 
Machać kosą parobka to sprawa, nie żołnierska! Nalej no pani kusztyczek: ziąb mnie 
trzęsie, bojam się, żeby mi frybra na jutro nie wypadła. Zobaczymy, jak się te parobki sprawią 
przy jutrzejszym dobywaniu Krakowa. Łykoszyn ma harmaty, kosami ich nie ugryzie. 
– Mój Boże – westchnęła ciężko – byle mojej chałupiny nie spalono przy tej okazji. Niewielka 
obrada, sześć stancyjek, ale stoi przy samej Bramie Sławkowskiej. Grzela, wysadź z 
woza mojego chłopaka, bo coś matyjasi – rozkazała kuchcie. – I gdziebym na stare lata przytuliła 
głowę, gdzie! 
Tu jęła wzdychać, aż jej spęczniałe piersi tak się rozpierały, że dziw nie puściły guziki 
opiętej, granatowej kurty. Kobieta była gładka, frontowa i wielce przemyślna; cały regiment 
Wodzickiego, w którym była wiwandierką, przepadał za nią. Nawet nie jeden z oficjerów 
ubiegał się o jej łaski, o czym z cicha szeptano. 

Mikołajczyk długo robił grdyką, nim wreszcie kropnął prosto z mostu: 

– Na mój rozum, powinna pani Jurkowa wziąć sobie przyjaciela... 
– Żeby mną poniewierał i przepijał moją krwawicę, jak nieboszczyk... 
– Trudno negować, jako hultaj był i ladaco, Panie świeć nad jego duszą! Znajdzie się i 
stateczniejszy! Juści nie taki kostera i pijus, jak na ten przykład ten kędzierzawy smoluch – 
splunął w jego stronę z awersją. – Znajdą się, którzy uszanują, fortuny przysporzą i przyczynią 
honoru, a nawet i ołtarza by się nie ulękli. 
Przerwała im nagle wybuchła muzyka: bębenek brzękliwie zawarczał, piszczałka przebieraną 
nutą zagrała i skrzypki urżnęły od ucha. 

– Cicho, psiekrwie! – skoczył do kosynierów z wrzaskiem Mikołajczyk. – Ani mrumru, bo 
o łby porozbijam instrumenty! Żywa dusza nie powinna o nas wiedzieć, a ci jak w karczmie! 
Cud będzie, jeśli tu kto nie przyleci ze sztabu. 
W złą chwilę wymówił, gdyż właśnie wpadł kapitan Wasilewski, a za nim wylękły Derysarz. 
Dostało się kosynierom, a szczególnie ich oficjerowi, którym był Jacek Bujak, bywszy 
dyrektor dzieci w krakuszowickim dworze, od niedawna fortragowany na podporucznika; lecz 
ten ku podziwowi, chociaż poczerwieniał, postawił się hardo: 

– Właśnie gotowałem się z powinnym raportem do generała Kościuszki, a nikt drugi nie 
ma mi nic do rozkazowania ni przygan. Zabawiali się z mojego przyzwoleństwa – grzmiał 
zaperzony tocząc wyzywająco oczami. 
Wasilewski parsknął mu śmiechem w nos i krzyknął do swoich żołnierzów: 

– Baczność! Jak się macie, dzieci? Dobry wieczór, Jurkowa i cipuchny! 
Rum powstał niesłychany i wśród niemałych wrzasków cisnęli się do niego z pytaniami 
nie bacząc na subordynację. Zwłaszcza żołnierki nie miarkowały swoich kontentacyj. Stał 
między nimi, roześmiany i również radosny wypytując o ewenty parotygodniowej rozłąki. 
Kobiety opowiadały na prześcigi, jedna przez drugą; słuchał cierpliwie, pogłaskując dzieci, 
które umorusanymi nosami trykały go w ręce. Człowiek był starszy, żołnierskiej postawy i 
donośnego głosu; twarz miał pogodną, dziobatą, czerwoną i oczy niebieskie, a chociaż brus, 
opryskliwy i wielce skory do szafowania kijami, regiment za nim przepadał, bowiem dbał o 
żołnierza i ujmował wszystkich prostotą obejścia i wesołością. Kiedy się uspokoiło, rozkazał 
wydawać kolację. Zadzwoniły żołnierskie kociołki, kuchta nalewał każdemu przepisaną rację. 
A już zadowolenie wybuchnęło niby burza, gdy z polecenia kapitana Derysarz z Mikołajczykiem 
jęli rozlewać gorzałkę w podawane manierki. 

– Podwójną rację! Noc zimna i jutro Bóg wie, co się zdarzy! – oznajmił i pierwszy napił 
się na zdrowie całej kompanii. 
– Bóg zapłać! Życzymy dobrego zdrowia! – odkrzykiwali z zapałem. 
8 



Wiara zaszumiała wesołością, brzękały kociołki, skrzybotały łyżki, błogość spromieniała 
twarze. Barszcz z grochem, kaszą, kapustą i sporymi sztuczkami mięsa ginął jakby w otchłaniach. 
Kości i suchary trzeszczały w potężnych szczękach. Kapitan zawijał jak wszyscy, jeno 
na wety przyniosła mu Jurkowa sporą miseczkę jajecznicy z kiełbasą. 

– Przy Jurkowej najlepszy francuski kuchta mógłby być pomywaczem – zachwalał dobierając 
się do specjałów. – Jak będę królem, Jurkowa musi być przy mnie do jajecznicy! Ba – 
przypomniał sobie – my brzuchy ładujemy, a tamci łykają ślinkę! Sierżant, pozwolić, co zostało, 
tamtym kamratom! – rozkazał wskazując kosynierów. 
Bujak przyleciał do niego z czułymi podziękowaniami. 

– Asan, kiedy ze starszymi masz sprawę, miarkuj się w słowach! – wypomniał surowo. – 
Leć na kwaterę generała, bo tam czekają wiadomości. 

Bujak poleciał jakby na skrzydłach. Kwatera była niedaleko, tuż za małymi drzwiczkami, 
w klasztornej stodole, przypartej do szczytowej ściany refektarza, pełnej jeszcze słomy i siana. 
Na klepisku, przy stole sprawionym z wielkich drzwi ułożonych na beczkach, siedziało 
paru oficjerów okutanych po uszy w kudłate burki, bowiem ziąb przejmował do żywego. W 
mdłych brzaskach świec, zatkniętych w drewniane kościelne lichtarze, ledwie można było 
dojrzeć twarze pochylone nad plantą, upstrzoną czerwonymi chorągiewkami. Rozważali w 
najgłębszym milczeniu, a jeden z nich tak spiesznie coś konotował, aż mu pióro pryskało. 
Niekiedy wiatr poświstywał chybocąc światłami, ćwierkały w strzechach wystraszone wróble 
lub parskały konie, ustawione pod wrótniami. 

Bujak przystanął na stronie nie ważąc się przerywać milczenia; dojrzał go jednak Kościuszko 
i wyciągając rękę powiedział dobrotliwie: 

– Bujak, jakież przynosisz awizy? Dużoś zwerbował? 
– Oto powinny raport, Obywatelu Generale – wyjąkał wzruszony i chociaż oblany potem i 
z rozłomotanym sercem, ciągnął – pięćdziesięciu obywatelów, rozgorzałych pragnieniem 
walki z tyranami – prawił górnie, po swojemu – wszyscy są zwerbowani w dobrach krakowskiej 
kapituły; jakoby z wilczej paszczęki, tak wyrwałem ich właśnie z gniazda zabobonu i 
przesądów, by służyli wolności. Jaśnie wielmożna starościna wolbromska, Dębińska, ofiarowała 
dla nich lenungi na dwa miesiące, okuty wóz, dwa wałachy z uprzężą i woźnika, zaś pan 
Siedlecki wyekwipował wszystkich sumptem jaśnie wielmożnej podkomorzyny Górskiej. 
Czekają twoich rozkazów, Obywatelu Generale! 
– Jakiż duch panuje między nimi? 
– Najżarliwszych poświęceń dla ojczyzny i ludzkości – nabrał tchu, pochylił swoją długą postać 
i wyciągając rękę wybuchnął – a mogę dołożyć, jako wszystkie poddaństwo i uciemiężeni 
oczekują jeno twego rozkazu, żeby powstać i runąć na tyranów i nieprzyjaciół wolności. Już po 
wsiach pieśni o tobie śpiewają, Obywatelu Generale, już baśnie prawią, już twoje sylwetki miasto 
szkaplerzów na piersiach noszą. I gdyby przeszkód nie stawiali dziedzice, wszystko chłopstwo 
zbiegłoby się do ciebie. Żydzi Mesjasza tak nie czekają, jak ciebie Polska cała... 
– Rad jestem twoim poczciwym sentymentom – przerwał mu – postępuj dalej w myśl moich 
instrukcji. Rano jutro odprowadzisz zwerbowanych Ślaskiemu do Rzeplina. Fiszer, napisz 
dyspozycję i dodaj parę słów do kapitana Kaczanowskiego. 
Skinął mu głową i gdy Bujak wyszedł, zatarł ręce i rzekł w zatroskaniu: 

– Z komendy Łykoszyna nie powinna się wyśliznąć ani jedna noga. 
– Dwa bataliony i kompania artylerii wystarczy do zwycięstwa. Jutro na południe Kraków 
będzie nasz – zabrał głos major Jagielski podnosząc głowę znad mapy. – Na wszelką ewentualność 
pójdą jeszcze w sukurs kompanie zdezarmowanych, jakie zebrał kapitan Wasilewski – 
spojrzał na pektoralik – wyruszą przed północą. W Krakowie wszystko zarządzone, uderzą na 
Łykoszyna o świcie. 
9 



– To pono oficjer wyższych instrukcji, może spłatać jakiego figla. 
– Musiał się czegoś domyślać, gdyż w ostatnich dniach obsadził dom Pod Baranami, pałac 
Spiski, kamienicę Pod Wagą i rozciągnął swoje posterunki po domach ulicy Sławkowskiej aż 
do samej bramy. Tym wydał swoje zamysły ucieczki, zaś dzisiaj od rana zdradził w tym 
względzie jeszcze wyraźniejsze inklinacje. Czyniliśmy temu wymarszowi różne ciche przeszkody. 
Nie zdoła wymknąć się niepostrzeżenie. 
– A mogło być już po nim – szepnął jakby z żalem Biegański, adiutant Wodzickiego, lecz 
poczuwszy na sobie oczy Kościuszki dodał objaśniająco: – Klubiści planowali oswobodzenie 
Krakowa w sposób szczególny: wyprawić przy zdarzonej okazji wielki koncert w kasynie 
Żelechowskiego na Szewskiej, zaprosić Łykoszyna wraz z całym jego korem i ugościć ich 
należycie, a równocześnie żołnierzom ich po kwaterach też nie żałować gorzałki, zaś w stosownej 
chwili uderzyć na nich i wytępić. Generał Wodzicki nie dopuścił jednak do tego. 
– I dobrze się zasłużył ojczyźnie! – wystąpił żywo Kościuszko. – Napadać pijanych i bezbronnych 
zbójecki to proceder, niegodny żołnierzów walczących za najświętsze prawa ludzkości. 
Takie zamierzenia przyniosłyby nam tylko hańbę. Naszą powinnością wystąpić w jasny 
dzień, otwarcie, przy biciu tarabanów. Sprawa, za którą gotowiśmy dać gardła, nie lęka się 
światłości, a nie przystoi jej uderzanie na wroga podstępem. Polak zawsze brzydził się zasadzką 
i nie daj Bóg, aby się przemienił. Nie zbraknie nam siły do pokonania wrogów, jeśli 
nie zbraknie ducha ofiarnych poświęceń i miłości! – zakończył poruszony, wsparł się łokciami 
o stół i ukrywszy twarz w dłoniach pogrążył się w zadumie. Nikt już nie śmiał zabierać 
głosu, jeno Jagielski szepnął na ucho Fiszerowi: 
– Te wzniosłe systemata nic jeno faramuszki, dobre dla sawantów, a grunt – tępić wroga 
na każdym miejscu i przy każdej okoliczności. Kazaniem nie nauczy moresu zbójów! 
Derysarz naraz głośno zameldował o wymarszu żołnierzów. 
Wypadli przed wrótnie stodoły przyjrzeć się pochodowi, gdy Wasilewski już wołał: 

– Formuj się w kolumnę! Trójkami! Ciąg się w prawo, marsz! 
Długi szereg migocący bagnetami występował z refektarza szykiem pochodowym. Przechodzili 
cicho i ginęli w śnieżycy, jaka się była właśnie zerwała. 

– Za opactwem wejdą na trakt, a dopiero pod Norbertankami na Zwierzyńcu dosięgną Wisły, 
gdzie już czekają promy i łodzie. Ksieni z nami w porozumieniu i w razie potrzeby 
schroni ich w klasztorze na jakiś czas – objaśniał Jagielski dosiadając konia. Biegańskiemu 
zaś na wsiadanym powiedział Kościuszko: 
– Powiedz generałowi, że stawię się na porę. Zaczynajcie w imię Boże! 
Patrzał za nimi nasłuchując milknących stąpań. Przepadło wszystko w śnieżycy i oddaleniu. 
Śnieg ciężkimi płatami zasypywał świat, opadał cicho i tak gęsto, że chociaż rozbielił 
nieco ciemności, na krok nie było podobna przejrzeć. Kościuszko wstrząsnął się od zimna i 
obtuliwszy się szczelniej w burkę zajrzał do refektarza. 

Rudera pokazała się mroczna i prawie cicha. Kobiety z dziećmi i paru woźników tulili się 
przy drgających ogniskach. Na chłopskim biwaku panował jeszcze cichy gwar. Wielu już 
spało na kupach słomy, widać też było klęczących przy pacierzach, jak przesuwali w palcach 
ziarna różańca, ktoś przez nos ciągnął jękliwym głosem Godzinki, zaś reszta obsiadłszy ogień 
pogadywała z cicha. Bujak coś pilnie konotował. Kościuszko przysiadł się do niego i zaszeptał 
nakazujące: 

– Nie wydaj mnie. Niech będzie pochwalony! 
– Na wieki wieków! – odpowiedział ten i ów, nie zwracając uwagi na przybysza; wzięli go 
za jednego z pozostałych żołnierzów. Nagrzewał zziębnięte ręce i jął z najbliższymi pogadywać. 
Zrazu odbąkiwali prawie niechętnie i ostrożnie; lecz tak sprawnie zatrącał o różne bolączki, 
że odpowiadali coraz żywiej i obszerniej nie tając niczego jak przed równym sobie. 
Rad z takiego obrotu zaindagował pierwszego z brzegu parobka: 
– A że cię to puścili z chałupy na wojaczkę? 
10 



– Nie pytałech się nikogo o przyzwoleństwo – warknął opryskliwie. – Cóż mnie ta w chałupie 
miało przytrzymywać? Głód, nędza i dziedzicowe kije! Powiadali: „Chodź, Jasiek, na 
wojnę!” to i poszedłem. Co mi ta gdzie dobrego, marnacyja i tyla... 
Drugi zaś, wyrośnięty, z płową grzywą równo przyciętą nad czołem, z oczami niby turkusy, 
rozgadał się obszerniej. 

– Jeszcze na jesieni dziady proszalne przynosiły do naszej wsi pisma od samego Kościuszką 
i rozpowiadały, jako zbiera ludzi na wojnę z panami. Sam organista czytał, że każdemu, 
któren do wojska przystanie, Kościuszek obiecywa dać rolę i grunta, ile koma potrza. Wierzyli 
nie wierzyli, bo gdzieby ta panowie co z dobrawoli użyczyli chłopom, cheba tych kijów! 
Ale jak rzepliński dziedzic przysięgowa! w kościele, że to wszystko święta prawda, to nie 
było dnia, żeby który do niego nie uciekał. Wybrałem się i ja z drugimi. Cóż, kiej me ekonom 
przydybał, zbił i obiecał za karę wysłać aż za Tarnów na leśne roboty. Ledwie me matula wykupiła 
rocznym ciołkiem. Potem pan Bujak me zmówił, kosę dał, z drugiemi stowarzyszył i 
do Kościuszką zaprowadził. Będziewa prać Moskali! – zaśmiał się junacko. 
Trzeci z kolei, chłop znacznie starszy, dziobaty i o ponurym wejrzeniu, mówił: 

– Żeby to była prawda, co ten Kościuszek obiecywa, wszystkie chłopy przystałyby do niego. 
Żaden by gnatów nie żałował, a przyszłoby głowę położyć, położyłby. A któż by się to 
oparł wszystkiemu chłopskiemu narodowi? – zatoczył dziko oczami i trzasnął kijem w ogień, 
aż się głownie rozleciały. – Ale bo to panowie przyzwolą na sprawiedliwość! Póki mają nóż 
na gardzieli, a sami zaradzić sobie nie potrafią, to skamlą: „Chłopie, ratuj!” i niby temu złemu 
psu, nową budę obiecują za obronę. A niech się jeno na lepsze przemieni, to nam w nadgrodę 
dołożą jeszcze poborów i pańszczyzny. Coć rzekłem, prawdę rzekłem. 
– Głupiś, Pietrek, jak ten rozdziawiony but! – powstał na niego starszy chłop o mądrych 
oczach i gębie naznaczonej plejzerem od ucha do nosa. – Nie panów idziema bronić, a jeno 
tej ziemi, wiary świętej i samych siebie. Mało ci to już nakładł w łeb pan Bujak, a ty cięgiem 
swoje jak ten baran: be i be, i trykasz łbem o ścianę. Trykaj sobie na uciechę, jeno drugim 
ducha nie odbieraj. Mądrzejsze od ciebie poszły. 
– Ja się ta panów nie bojam – wyrwał się któryś zuchwale – po wojnie, jak prawo będzie 
za nami a kosy w garściach, to niechże z nami popróbują dawnego traktamentu. Juści, każdy 
powinien dać obronę matce rodzonej. Woła nas Kościuszek: idziewa bić, kogo nam przykaże. 
– Czy to prawda, że on charakternik? – wtrącił któryś zwracając się do Kościuszki. – Mówią, 
jako potrafi przemienić się w kota i ptakiem w górę wyfrunąć? 
– I że choć taki wielki generał, a chłopów za swoim stołem usadza, z niemi za pan brat, a 
panów nawet do sieni dopuszczać wzbrania. 
– I pono sam król mu nakazał: Rządy bierz, panom za zdrady głowy ucinaj, a chłopów wynoś, 
ziemię im rozdawaj i na dworach osadzaj! 
– Tak pono zrobili w onej Francji, gdzie Kościuszek samego ich króla zwojował. 
Padały kłopotliwe pytania, snuły się gawędy, roiły się baśnie i majaczyły wyobrażenia o 
świecie, o ludziach i sprawach. A zwracali się z taką ufnością, iż czuł się w coraz kłopotliwszym 
położeniu. Na chwilę wybawił go jeden z parobków zagadując: 

– A może się wama chce jeść?... 
Skwapliwie mu przytwierdził, bez wahania zabierając się do jedzenia. Któryś przepił do 
niego prosto z flachy: napił się jakoby małmazji; drugi podał na patyku kiełbasę przypieczoną 
w żarze: jadł ze smakiem; trzeci podtykał mu chleb gruby i czerstwy: smakował w nim, jakoby 
w najprzedniejszych antypastach. 

Bujak, zaskoczony tą przygodą i zgorszony poufałością, z jaką chłopi traktowali Kościuszkę, 
siedział rozdygotany, cały w potach i gniewnie milczący. 

Na dworze była noc, wiatr się targał, czasem śnieg pobielał siedzących, niekiedy deszcz 
zacinał, ale ogień wesoło trzaskał, ciepło przejmowało do kości, a gorzałka zdziebko rozbierała; 
więc też niejeden folgując sobie plótł, co mu ślina przyniosła na język, jak się to zdarza, 

11 



kiedy ludzie się stowarzyszą, zdziebko podochocą i rozserdecznią, że każdy nawet nie pytany 
powiada swoje. Tykali materii tych, owych i przeróżnych. Nie brakowało głosów, obejmujących 
poczciwą troską całą Polskę. Niektórym roiły się orężne przewagi, śmiały się zdobycze i 
tryumfy, któryś znów głowił się nad niesprawiedliwością panów. Inny ciekawy był świata i 
pytał natarczywie o Warszawę, o króla, o dalekie kraje, o to, co za morzami. Pokazywali się 
przy okoliczności i niemali statyści. Przejawiały się niepowszednie rozumy i wielkie serca. 
Ten i ów nie ustrzegł się łez i tkliwych westchnień, gdy im Kościuszko wyłożył nieszczęścia, 
jakie spadły na Rzeczpospolitą. Potem znalazł się, który opowiadał bajki o wilkołakach i zaklętych 
królewnach; ale nie znalazł uznania, wydały się im nazbyt niepodobne do wiary. Starszy 
chłop z gębą plejzerowaną, jak się pokazało, bywszy żołnierz cesarski, rozwiódł się o wojnach. 
Tego słuchali w nabożnym skupieniu. Może i łgał, kto go ta wie, ale wtopili w niego rozgorzałe 
oczy wyrywając mu nieomal każde słowo. Tak bowiem trafnie oddawał bitwy zaciekłe, tumulty, 
granie harmat, obroty kawalerii, łupiestwa i mordy, i bujne, niefrasobliwe, hulaszcze życie żołnierskie, 
iż jakby je wraz z nim przeżywali. Śmieli się chmurząc i rozpalając na przemiany. Go-
rętsi, jeśli się coś nie stawało wedle ich życzeń, pokrzykiwali junacko, dodając w trudniejszych 
terminach odwagi; poniektóry już nawet za kosą się oglądał lub macał za pasem topora. 

Słuchał i Kościuszko, nie przestając się w nich rozglądać jakoby w rozwartych nagle księgach, 
zdumiewając się temu, co był w nich odczytywał. Zrozumiał, jako nie znał ich do tej 
pory, ani nawet imaginując, by takimi być mogli. Bowiem te paroby prosto od pługu i wideł, 
zalatujące gnojem i kożuchami, dawali mu obraz jakowychś wojów homeryckich. Grała w 
nich tak samo burzliwa, dzika krew i rozpłomieniały żądze przygód i nadzwyczajnych przewag, 
a zarazem pełni byli jakowejś dostojności, powagi, przystojnych manier, delikatności i 
niepohamowanej zaciętości. A pod tym wszystkim gorzała potężna żarliwością wiara w niego, 
w jego obietnice i w tę nową, przyszłą Polskę, jaką im ukazywał. Chwilami równał ich 
nawet w myślach z onymi rycerzami, ciągnącymi na zdobywanie Chrystusowego grobu. Radość 
nim owładnęła, radość filantropa, znajdującego społeczność żyjącą wedle praw natury, i 
radość wodza, i statysty. 

– Chłop wolny – konkludował w najgłębszym przeświadczeniu – to Polska wolna, to fundamentum 
jej potęgi i niepodległości. A któż się oprze całemu narodowi? – powtarzał słowa 
chłopskie, niedawno zasłyszane. – Przeto nie wolno nam desperować o jutrze! I nie potrzeba 
– myślał radośnie, odsuwając się nieznacznie od ogniska. I jak się był zjawił, tak i odszedł 
niepostrzeżony. 
Fiszer już chrapał z głową wspartą o siodło i wpół wgrzebany w sianie, zaś dla niego było nagotowane 
polowe łóżko. Rzucił się na nie, okręcił burką i zasnął twardym, żołnierskim snem. 
Było już dobrze po północy, kiedy Bujak obudziwszy Fiszera zameldował: 

– Przyszli jacyś przebrani za chłopów, dali hasło i napierają się przed generała. 
– Niech poczekają do rana! Ruszaj do stu diabłów!– zaklął rozespany. 
– Cóż to za jedni? Skąd? – wtrącił przebudzony Kościuszko. – Zapal światło! 
– Powiadają się być z Warszawy. 
– Przyprowadź, właśnie potrzeba mi wiadomości z Warszawy. 
Wszedł jakiś człowiek w chłopskiej odzieży i straszliwie obłocony i zdrożony. Był nim 
Sewer Zaręba, wysłannik wojskowej organizacji, która po rozbiciu sprzysiężenia przez 
areszty i dezercję wzięła rządy sprawy w swoje ręce. Na widok Kościuszki sprężył się i podając 
zwitek papierów meldował: 

– Plan wykoncypowany na okoliczność powstania Warszawy, twojego, Obywatelu Generale, 
potrzebujący wejrzenia i aprobaty. 
Kościuszko zasiadł znowu przy stole i wraz z Fiszerem przeglądał rysunki, cyfry, wyliczenia 
zestawionych sił polskich i moskiewskich. Zatopił się w tej pracy nie przestając od czasu 
do czasu rzucać krótkich zapytań. Zaręba dawał ścisłe responsy, jako że był jednym z najczynniejszych 
członków spisku. 

12 



– Pamiętam cię z przeszłej wojny – powiedział niespodzianie Kościuszko, mający szczególny 
dar pamiętania twarzy i nazwisk. – Powiadał mi też o waści Maruszewski. 
– Pod Dubienką miałem honor stawać na twoich oczach, Obywatelu Generale. 
– Jakżeś się o nas dopytał w Krakowie? 
– Ksiądz Dmochowski powiedział, dał mi hasło i przewodnika. Tam już wrze... 
– A wrze! Dzisiaj równo ze dniem bierzemy się do Łykoszyna. 
– Chwała ci, Panie! – wykrzyknął mimo woli; niezmierna radość go rozdygotała, że nie 
mógł się utrzymać na nogach. 
– Zmogła cię widać droga. Siadaj! 
– Trzy dni na koniu dały mi się nieco we znaki. 
– Azardowałeś zdrowiem – posłyszał znowu głos współczujący. 
– Okoliczności przynaglały. Byłem też przymuszony nadkładać drogi, kluczyć i przebierać 
się stronami, żeby ujść chytrze pozastawianych sieci patrolów kozackich. 
– Cóż Warszawa? Powiadaj! Fiszer, pokrzep go łykiem gorzałki! 
– Wszystka w dygocie na walkę z wrogiem i w oczekiwaniach. 
– Tak imaginujesz? Rozumiałem ją bardziej upadłą na duchu. Wprawdzie Maruszewski 
jeszcze w Dreźnie upewniał o jej gotowości, ale miałem relacje inne... 
– Po aresztowaniach trwał pewien upadek, nim zdołano się otrząsnąć z przygnębienia. 
Lecz aktualnie duch Warszawy podnosi się z godziny na godzinę, a szczególniej w pospólstwie, 
że już ciężko je utrzymać w karbach rozsądku. Wszystko się burzy, wrze i czeka z niecierpliwością. 
Każdy kładzie się spać z tą nadzieją, że go obudzą warczenia bębnów i krzyk: 
„Do broni!” Więc śmiem cię utwierdzać w pewności, Obywatelu Generale, iż na twój rozkaz 
Warszawa powstanie jak jeden mąż i zrzuci haniebne jarzmo niewoli – dowodził gorąco, 
niemal wybuchając. 
Kościuszko odsunąwszy papiery patrzył w niego przenikliwie. 

– Lud to bohaterski, wszystką duszą oddany ojczyźnie i gotowy do ofiar krwi i mienia; to 
wulkan, który za twoim znakiem, Obywatelu Generale, wybuchnie huraganem grzmotów i 
piorunów. Wobec wrogów tam już nie ma stanów, nie ma fakcji, nie ma bogaczów ni nędzarzów, 
co mówię, nie ma nawet płci. Wszyscy bowiem zdeterminowani na jedno: Zwycięstwo 
albo śmierć! Zarówno szewc jak i pyszny arystokrata, prostak jak i filozof jednakim dyszą 
pragnieniem walki za ojczyznę! Wielkie damy składają precjoza na wojska; liberia znosi 
swoje mizerne zasługi, majsterkowie i czeladź prują się do ostatniej złotówki, krupne baby 
składają się trojakami na broń i prochy; nawet nikczemne Żydostwo, nic ponad zyski nie widzące, 
usłyszało głos powinności i gotowe mimo przyrodzonego tchórzostwa brać się do oręża. 
Nikt nie pozwala się prześcignąć w ofiarności na święte cele insurekcji. Już matki bez jęku 
oddają jedynych synów. Są, którzy pomimo spóźnionego wieku stawają pod sztandarami, 
którzy porzuciwszy rodziny i majętności, żywoty kładą na ołtarzu ojczyzny. Taką się w tę 
porę dawa poznać Warszawa: bohaterska, ofiarna i nieustraszona. Fortuna Igelströma, jak się 
prędko wyniosła, tak jeszcze prędzej upadnie. Zaś z tymi, których kupiły ruble i talary, którzy 
patrzą jeno za partykularnym profitem lub czekają, kto będzie górą – zbytnio rachować się nie 
należy. To kupa zgonin: burza je rozwieje bez śladu; Król pójdzie z nami, pamięć na koniec 
Capeta go przyniewoli. Czego dowodzę, potwierdzą aneksa dołączone do pisma, jakie złożyłem 
– dodał nagle spostrzegłszy jakby cień nieufności w oczach Kościuszki, który istotnie tę 
nazbyt pomyślną relację o duchu i gotowości Warszawy przyjmował z pewnym niedowierzaniem. 
Wydały mu się poczciwą egzageracją. Zmienił jednak wkrótce swoją opinię, bowiem w 
dalszej rozmowie Zaręba okazywał się być człowiekiem oświeconym i o szerszym objęciu 
spraw krajowych. Wręcz mu to powiedział, traktując go z wyróżniającą dobrotliwością. Późno 
w noc rozpytywał go o najprzeróżniejsze szczegóły warszawskich przygotowań, a szczególniej 
o ludzi nie znanych sobie, a wyróżniających się w sprzysiężeniu. W końcu zeszła 
rozmowa na Kilińskiego. 
13 



– Trzeba go wysuwać na czoło dla przykładu i zachęty pospólstwa – radził. 
– Majster nie lubi chować się w cieniu, ambitna sztuka i rad się wystawia na oczy – objaśniał 
Zaręba. 
– Dosyć na dzisiaj – zakończył Kościuszko rzucając się na polowe łoże. – Zostaniesz przy 
mnie. Kraków za parę godzin będzie wolny, a jutro nastąpi publiczne proklamowanie aktu 
powstania. Będziesz miał z czym powracać do Warszawy. 
Fiszer spał już od dosyć dawna, więc i Zaręba mając rozmowę za skończoną zaszył się w 
siano, gdyż mroźny wiatr przeciągał po klepisku dobierając mu się do skóry. Zimno i przeróżne 
medytacje nie pozwoliły mu jednak zasnąć. Świeca, dla przezpieczności zatknięta we 
wodzie na dnie wiadra, rzucała w górę snopem małych brzasków, że wszystko zdawało się 
być majaczeniem. Zaręba wspierając się na łokciu zapuszczał oczy w stronę Kościuszki; lecz 
w ciemnościach i ciszy późnej godziny posłyszał jeno jego równy i spokojny oddech. Spał 
snem sprawiedliwego. Znał go z twarzy i postaci, jak żołnierz zna wodza, prowadzącego w 
boje; uwielbiał go jak i towarzysze, a nieraz w obozach, na biwakach i szczególniej na zebraniach 
spiskowych rozbierał jego cnoty i geniusz. Nigdy jednak nie wydał mu się tak wielkim, 
jak tego wieczora. Prosty w obejściu, skromny i przystępny, a bił od niego majestat bardziej 
onieśmielający niźli królewski. Człowiek to miary starożytnych bohaterów – rozważał – 
wódz, naczelnik, dyktator, a służy mu proste żołnierskie łoże, obciągnięte skórą i ordynaryjna 
stodoła za pałace. I nic, żadnej pompy, żadnej wystawności, żadnego przepychu! Nic dla siebie, 
a wszystko dla ojczyzny! Zdumiewał się poruszony do łez, gdy naraz posłyszał za sobą w 
sąsieku ostre trzeszczenie słomy. Wyraźnie ktoś skradał się od strony refektarza, przystawał 
na chwilę i znowu pełzał przyczajony. Zaręba uniósł nieco głowę i sięgnął po krócicę; przeszyło 
go straszne podejrzenie, więc gdy wynurzyła się jakaś tyczkowa postać zmierzając 
ostrożnie do Kościuszki, wyciągnął rękę i zmierzył do niej. Na szczęście nie zdążył jeszcze 
pociągnąć za cyngiel, kiedy Bujak, ściągnąwszy z pleców kożuch okrył nim Kościuszkę, zasalutował, 
zrobił zwrot w tył niby na paradzie i odszedł, jak mógł najciszej. 

– Poczciwy drągal – mruknął rozrzewniony chowając krócicę w zanadrze. 
Obudził go dopiero duży dzień i głośne rozmowy, z których łacno wyrozumiał przykrą 
nowinę o ucieczce z Krakowa Łykoszyna. Właśnie goniec generała Wodzickiego rozpowiadał 
obszernie o tym zdarzeniu. 

– Stało się źle, niepodobna gorzej – przerwał mu sfrasowany Kościuszko. – Snadź był 
uprzedzony o tym, co ma nastąpić. Chytra sztuka. Powiadomi swoich o naszych zamiarach i 
nie pozwolą się zaskoczyć. Pogoń już wysłana? 
– Miały iść za nim dwie kompanie piechoty i sto jazdy. 
– Fiszer, siadaj i pisz Wodzickiemu: Natychmiast pchnąć sztafety do Manżeta i Madalińskiego, 
niechaj co pary w koniach ruszą przeciąć mu drogę. Ktoś wydał. 
– Krakowscy targowiczanie – zawrzał rozjuszony Fiszer. – Siedzi tam przecież ten eksposeł 
grodzieński, konfident Sieversa, Głębocki, siedzi Ożarowski, siedzą i drudzy. Doszli sekretu 
i zdradzili przed Łykoszynem. W jaką stronę ruszył? 
– Sławkowską Bramą, i jak powiadają, ku Pińczowu – objaśniał goniec. 
– Dopiszę, aby piechotę wsadzono na wozy, to może go dopędzą. A czemuż nie uderzono 
na niego, gdy wychodził? Wszak bramy były obsadzone? 
– Nie było rozkazu! 
– A łby baranie, a kundle, a gamonie! Marsz do generała i gnaj co pary w koniu! Zaraz jedziemy 
do Krakowa? – zwrócił się do Kościuszki. 
– Ruszymy tam po południu, żeby stanąć o zmierzchu; tak radzi Wodzicki dla pewnych racji 
– odparł wzburzony, przemierzając spiesznie stodołę. 
– By Łykoszynowi nie nastawać na pięty – wybuchnął Fiszer. – Ja bym nalazł sprawcę, tego 
bigosu. Nie darmo generał był w takich faworach u króla jegomości, nie darmo też odradzał 
powstanie i straszył – jurzył zaciekle przeciw Wodzickiemu. Nic jednak nie wskórał; 
14 



Kościuszko tylko wzruszył ramionami i poszedł do kosynierów. Występowali w pochód pod 
wodzą Bujaka cale sprawnie i pokazując żołnierską postawę. Powiódł ich głębokim jarem ku 
Wiśle. Kościuszko dosyć długo patrzał na migoty kos i kapot, aż zginęli z oczów w nadbrzeżnych 
zaroślach. Wisła pełna, nalana roztopami, występująca tu i owdzie z brzegów burzyła 
się, ciemne fale niby wały toczyły się bełkotliwie, błyskając raz po raz bryłami lodów i śniegów. 
Dzień robił się cichy i dosyć jasny, przymrozek ściął błoto w grudę, łamiącą się pod 
stopami. Z wysokiego brzega widać było rozległy kraj, wsie poprzywierane do ziemi, pola 
pełne jeszcze śniegów i rozlewisk, drogi podobne zakrzepłym strumieniom, wzgórza lesiste, a 
niegdzie wieże kościołów. Stężała mgła zasnuwała kotliny i modre ściany dalekich borów. 
Organy zahuczały w klasztorze; to go wyrwało z zadumań, a glos sygnaturki powrócił do 
wytężonej pracy. Zapędził do niej Fiszera wraz z Zarębą. I cały ten dzień 23 marca przepędził 
w surowym milczeniu. Nie pomogły zwyczajne krotochwile Fiszera; uśmiechał się z nich 
jeno wargami, daleki w sobie od pustoty i tego, co się działo dokoła. W milczeniu przyjmował 
gońców z różnych stron, odbierał doniesienia i wysyłał jakieś rozkazy. Czasem pił gorącą, 
czarną kawę, której mu dostarczał Fiszer, przemierzał stodołę i znowu brał się do rozpatrywania 
planów warszawskiego powstania, dyktował Zarębie uwagi w najprzeróżniejszych 
materiach. A gdy pod wieczór wyjechał chłopski wóz, ubrał się w jakąś opończę, nacisnął na 
głowę baranią czapę i tak przebrany ruszył do Krakowa. 

– Tutaj rzucą się losy żywota lub zagłady – powiedział ujrzawszy miasto. 
Wysiedli przed pałacykiem Wodzickiego, stojącym pod murami Krakowa za tak zwaną 
Szewską Furtą, prawie naprzeciw ulicy Świętej Anny. Kościuszko szepnął hasło dyżurującemu 
w bramie oficjerowi, który nie poznawszy go z racji przebrania i ciemności rozkazał 
wartom przepuścić. Wodzicki już oczekiwał na niego w sali na pierwszym piętrze, gdzie 
miała się odprawić ostatnia narada, determinująca wybuch powstania. Jakoż pokrótce zaczęli 
się schodzić najznaczniejsi ze spiskowców, jacy się byli aktualnie znaleźli w Krakowie. 

Pierwszy zjawił się szambelan Aleksander Linowski, dniem naprzód przybyły na tę okoliczność 
z Wiednia; potem wszedł pułkownik regimentu Wodzickiego, A. Kczewski z kapitanem 
Wasilewskim, a na ostatku zakutani w płaszcze, z postawionymi kołnierzami, w kapeluszach 
nasuniętych na oczy pokazali się: Andrzej Kapostas, bankier z Warszawy, zbiegły 
szczęśliwie przed aresztowaniem; ksiądz Franciszek Dmochowski, przybyły z Drezna, prawa 
ręka księdza Kołłątaja, którego choroba jeszcze przytrzymała za granicą; generał ziemiański 
Jan Ślaski oraz kasztelan Dębowski. Witali się w milczeniu, obsiadając okrągły, wielki stół 
zawalony papierami. Sala była duża, ponura i dziwnie mroczna; mosiężny pająk na kilkadziesiąt 
świec dawał żółtawe, jakby gromniczne światło. 

Fiszer z adiutantem Wodzickiego, Biegańskim, asystowali naradzie w pełnym uzbrojeniu 
na wszelką okoliczność. Przez uchylone podwoje do sieni, przemienionej w kordegardę, połyskiwały 
bagnety dwóch gemejnów. Bywał tam również Zaręba, postawiony na straży przez 
samego Kościuszkę. 

Narada trwała długie godziny z krótka przerwą na posiłek zawczasu nagotowany na długim 
stole pod ścianą przy czym usługiwali adiutanci, albowiem dla utrzymywania sekretu nie 
dopuszczono nawet najzaufańszych ze służby Wodzickiego. Mało jednak jedli, pili jeszcze 
mniej i bardzo prędko powrócili do przerwanych obradowań. 

Juści, jako duszą zgromadzenia był Kościuszko. On udzielał głosu i jego krótkie zdania, 
wypowiadane ze spokojnym żarem przeświadczeń, brzmiały mocą rozkazów. Mało kto mu 
się przeciwił lub w czym kontrował. 

Wzywano też parę razy Zarębę, w materiach warszawskiego powstania indagując. Składał 
wyjaśnienia, jak powinne raporta, głosem nie dopuszczającym wątpienia, i powracał na swoje 
miejsce w kordegardzie w coraz większej denerwacji. Wiedział, iż ostateczna decyzja wybuchu 
zapaść musi nieodwołalnie. Słyszał zdeterminowaną godzinę, porządek i miejsce, gdzie 
jutro ma być ogłoszony powszechności akt powstania; lecz pomimo tego miotały nim wciąż 

15 



głuche obawy, żeby coś nie stanęło na przeszkodzie. Ćmił lulkę za lulką i promenował się po 
sieni, nie mogąc ustać ni usiedzieć na jednym miejscu. Co chwila też przez drzwi uchylone 
patrzył na głowy mężów ważących losy Polski, na ich twarze pobladłe, zradlone trawiącymi 
udrękami, przegryzione smutkami, a niekiedy rozjaśniane płomieniami nadziei. Grały w nich 
dusze żywe, czujące i oddane ojczyźnie. Miał ich za najgodniejszych w narodzie obywatelów, 
czcił na równi z najsławniejszymi w przeszłości, ale główną wagę położył na Kościuszce. W 
niego patrzył niby w słońce przyjmując ze drżeniem serca każdy dźwięk jego głosu. Niepokoiła 
go jednak jego nieprzenikniona twarz niby księga tajnymi znaki pisana i na siedem pie-
częci zamknięta. Niepodobna było z niej nic wyczytać. Jeno rozpłomienione oczy zdawały się 
uskrzydlać te w marmur zakrzepłe rysy. 

– Maska li to czy nieczułość? – rozważał, lecz nim doszedł responsu, odciągnął jego uwagę 
dość żywy spór, jaki się był zawiązał między szambelanem Linowskim a księdzem Dmochowskim, 
który pokazując się zaciekłym jakobinem, pragnął uformować insurekcję nie tylko 
na maksymach francuskiej rewolucji, ale co znamienniejsze, i na jej krwawych praktykach, 
nie przebierających w środkach. Wspierał swoją rację uczonymi cytatami, ognistą wymową i 
dosadnymi słowy. Linowski zaś gromił jego opinię z wytrawną i spokojną sztuką szermierza, 
pewnego swej ręki i oka, zadając mu raz po raz dotkliwe ciosy szyderstwem i drwiącą pobłażliwością, 
przy czym nie omieszkiwał najzjadliwiej zaczepiać jego patrona i przyjaciela, 
księdza Kołłątaja. Wspierał go w tym Wodzicki, okazowujący sankiulotom wzgardę i uważający 
hersztów rewolucji za opętanych zbrodnią ludojadów. 
– Ale te ludojady – zawrzał gwałtownie ksiądz Dmochowski – ogłosiły prawo człowieka, 
ugruntowały równość, wywyższyły cnotę, rozumowi dały powinne miejsce, uczciły starość i 
sieroctwo, w nędzarzu pokazały brata, obaliły przesądy, tyranom wypowiedziały wojnę, 
przemocy najeźdźców wybiły zęby i zbawiły ojczyznę! Te ludojady dały światu nową religię: 
równość, wolność i niepodległość! Gdzie, kiedy i kto dokonał większych czynów? 
– Koniec litanii taki – wtrącił żywo Linowski: – Zdetronizowali Boga, złupili kościoły, 
króla powlekli na gilotynę, delatorstwo uczynili powinnością republikanina, zbrodnię uznali 
zasługą, kradzież nazwali konfiskacją, wolność opinii ogłosili zdradą, terror postawili w miejsce 
prawa, uliczne gamratki wynieśli na boginie. Szpieg, gilotyna i kat oto ich nowa wiara, 
nazbyt obmierzła dla dusz cnotliwych, a już dla Polaków zgoła niepojęta. W naszej walce o 
podźwignięcie Rzeczypospolitej będzie po staremu „Bóg i Ojczyzna” hasłem jedynym. 
– Nie straszą mnie ich zbrodnie czy błędy, kiedy to jedno chowam w pamięci, że walczą z 
tyranami, giną za wolność i zbawiają ojczyznę! – powiedział Kapostas. 
– I w tym ich nieśmiertelna zasługa – zakonkludował Kościuszko. – Ale wracajmy do naszych 
spraw. Właśnie ksiądz Dmochowski ma złożyć pewne relacje. 
Ksiądz natychmiast zaczął z równym żarem i porywczością odsłaniać zabiegi, czynione 
przez egzulantów, rozproszonych po Europie, a mających na celu sformowanie zbrojnej ligi 
przeciwko Rosji. Turcja, Szwecja i Francja oto były potencje dyszące słuszną nienawiścią 
przeciwko najgroźniejszemu tyranowi świata. Nieustanny wzrost jej potęgi zagrażał wszystkim 
niewolą i upadkiem. Wspólny wróg przymuszał do wspólnej obrony granic i wolności. 
Co zagrażało Polsce, zagrażało jednako wszystkim socjuszom Ksiądz opowiadał obszernie. 
Zarzucono go pytaniami, więc rozwodził się nad miarę, aż zniecierpliwiony Kapostas zapytał 
wręcz: 

– Jakaż konkluzja? Występują przeciwko Moskwie razem z nami? 
– Wystąpią, to pewne; ale aktualnie Turcja jeszcze nie gotowa, Szwecja dopiero rozpoczyna 
zbrojenia, zaś Francja zwłóczy z decyzją z dnia na dzień. 
– Znaczy: sami rozpoczynamy wojnę z trzema potencjami. 
– Austria się nie liczy – wtrącił żywo Linowski – pozostanie w neutralności. 
– Dopóki się nam nie powinie noga; wtedy skoczy nam do gardła i wydrze ostatnie bebechy! 
– odezwał się milczący dotychczas Jan Ślaski. 
16 



– A układało się jak najpomyślniej – podjął znowu ksiądz Dmochowski. – Francja miała 
pchnąć wojska na Ren i zatrudnić króla pruskiego, Wielkopolska miałaby wtedy rozwiązane 
ręce. Turcja ze Szwedem następować mieli z dwóch stron na Moskwę, a my z trzeciej, najważniejszej. 
Taki układ zapowiadał najlepsze dla nas koniunktury. I zapowiada. Niegotowi 
dzisiaj, gotowi będą za miesiąc. Mamy w tym względzie wiarygodne zapewnienia. 
– My już czekać nie będziemy – zdeterminował Wodzicki. 
– Kości rzucone! Niechaj się stanie, co się ma stać – dorzucił posępnie Kapostas. 
– Liczymy już tylko na siebie i na własne męstwo – zabrał głos Kościuszko. – I zwyciężymy, 
jeśli nie zbraknie nam ducha poświęceń. Słuszność za nami. Przebrała się miara przemocy 
i zbrodni. Niechaj oręż rozstrzyga o naszych losach. Podnosimy sztandar walki o wolność, 
całość i niepodległość! Tylko Opatrzności wiadomo, co nam zgotuje fortuna. Zasię, 
chociażby losy zgotowały nam klęskę, pozostawimy rodakom testament usque ad finem. Ale 
dalsze odkładanie wybuchu byłoby rezygnacją i pogrążeniem całej sprawy. Cóż bowiem poczniemy, 
jak nam zdezarmują wojska, najcnotliwszych obywatelów uwiężą, najzdatniejszych 
oficjerów rozproszą, zasoby zniszczą, arsenały rozkradną, ducha przygaszą i cały kraj wezmą 
w kajdany? Strach padnie na powszechność, a reszty dokona małoduszność i egoizm! Jeśliby 
nam wtedy przyszli nawet z pomocą przyjaciele, będzie za późno; grób się już zawrze i staną 
przy nim liczne straże. A co najgorsze, zbraknie ducha, ludzi i organizacji. Poniechajmy zatem 
próżnych deliberacji, bowiem przed nami tylko ta jedna droga: Śmierć albo zwycięstwo! 
Porwali się z miejsc, strzeliły oczy i wraz wyrwał się zgodny okrzyk: 

– Śmierć albo zwycięstwo! 
– Zatem przystąpmy do rozważania generalnego planu powstania. 
Pisać regestra Korony, Wielkopolski, Litwy i wojsk ukrainnych rozkazał. 
Jedenasta zaczęła wybijać, kiedy skończyła się narada i ostateczna decyzja zapadła; zwarły 
się mocno dłonie jakby w niemej przysiędze, skrzyżowały się wierne spojrzenia i pierwszy 
przemówił Wodzicki, pochylając głowę przed Kościuszką: 

– Powszechna ufność w twoje ręce składa ster skołatanej Rzeczypospolitej. 
– Wola narodu w tobie upatruje jedynego pana i zbawcę. 
– Twoje cnoty, twoje czucia i twój geniusz, oto czym zbawisz i podźwigniesz. 
– Obywatelu Naczelniku, w tobie wszystka wiara i nadzieja Polski. 
– Każesz umierać, padniemy co do jednego. Rozkazuj, Dyktatorze! 
Leciały korne słowa do stóp prawego Naczelnika narodu. Nie odzywał się, może nawet nie 
słyszał, co do niego mówiono. Stał podobien ognistemu posągowi, w żarach wszystek i płomieniach. 
Majestat bił od niego, nieledwie świętość. Chwila była wzniosła i poruszająca do 
łez. Wiedzieli, jako tylko śmierć prowadzi do wolności i dobrowolnie wybrali śmierć. Nikt się 
nie zawahał. Sami się dawali na ołtarz całopalenia, by ofiarą własnej krwi kupić u losów 
szczęście ojczyzny. Zaiste, obraz to był bohaterów. Odchodzili w uroczystym milczeniu spełnionej 
powinności. Szli amfiladą ciemnych pokojów do tajnego wyjścia, poprzedzani przez 
adiutantów z zapalonymi światłami. Nie wiedział nawet, kiedy odeszli; dopiero trzask zawieranych 
drzwi zbudził jego uwagę. Obejrzał się na strony. Był sam jeden. Wielka komnata, 
pogrążona w słabych brzaskach świateł, zaledwie dawała się objąć oczami. Ze ścian wyzierały 
konterfekty mężów zasłużonych w narodzie, gdzieniegdzie widniały starożytne zbroje, 
stały farfurowe wazy, dające podobieństwo bukietów rozkwitłych, polśniewały oślepłe ze 
starości zwierciadła i przygasłe złocenia. Staroświecki sprzęt surowym kształtem gęsto zalegał 
pawimenta. Obejrzał się raz jeszcze i ruszył do stancji, przeznaczonej sobie na kwaterę, 
lecz nagłe zatrzymał się przed progiem. Owo między oknem a drzwiami wyłoniła się przed 
nim jakby groźna chmura. 

Dźwigał się na koniu olbrzymim skrzydlaty rycerz z kopią złożoną do ataku. Orle skrzydła 
u ramion, czarna, złotem nabijana zbroja i szyszak, powiewający czubem czarnych piór strusich, 
nadawały mu pozór majaczenia. Spoza opuszczonych krat przyłbicy jakby świeciły spoj


17 



rzenia, zaś koń, cały w blachach i łuskach, zdawał się brać pęd bojowy. Skrzydlaty rycerz 
uderzał z furią na niewidzialnego wroga, porywała go jakaś moc, niczym niepohamowana. 
Zdał się być wichrem w kształt rycerza zaklętym, posępnym widmem chwały i świetności 
dawno struchlałych pokoleń. 

Kościuszko pochylił głowę jakby przed cieniem zjawionej w tej wielkiej godzinie duszy 
praojców i nawrócił z powrotem do stołu. Ale skrzydlaty majak przysłonił mu sprawy najbliższe 
i zakrył niepokojące myśli. Upłynęło sporo czasu, nim jął odczytywać na nowo gotowy 
już do podpisów i proklamowania publicznego akt insurekcyjny. 

– Jeszcze parę godzin, a słowo stanie się ciałem! – pomyślał i odwrócił się gwałtownie, 
odniósł bowiem wrażenie, jakby ktoś wypowiedział te słowa. Nie było jednak nikogo w komnacie. 
Pałac Wodzickich, gdzie okoliczności zakwaterowały go na tę pamiętną w dziejach noc 
z 23 na 24 marca, zdawał się jakby wymarłym. Za oknami również leżało milczenie i czaiła 
się zimna, przemglona noc. Na niebo; zawalone skołtunionymi chmurami, wypływał księżyc, 
podobien srebrnemu korabiowi, wynurzającemu się z odmętów. Odłożył manifest, gdyż myśli 
o jutrze – o tym jutrze, przygotowywanym i wymarzonym w długie, nieprzespane noce, porwały 
go w szpony udręczeń. 
Spróbował zajrzeć w przyszłość i cofał się w zabobonnym lęku, jakby przed obliczem 
groźnej prawdy, wyłaniającym się z ciemności przeznaczeń. Biorąc taką dyspozycję umysłu 
za skutek przemęczenia trudami dni ostatnich, poszedł do swojej stancji i jak był stał, rzucił 
się na łoże, nagotowane za parawanem z zielonej kitajki. Ale i tam nie opuściła go troska 
czująca, i tam dopadły dręczące pytania i obsiadłszy duszę jakoby stadem drapieżnego ptactwa, 
złowróżbnie zakrakały. 

Po chwili Zaręba zobaczył go znowu na wielkiej sali pochylonym nad planami. Późno już 
było, świece w pająku gasły jedna po drugiej, coraz mroczniej spozierały ze ścian oczy konterfektów, 
coraz mgliściej rysowały się sprzęty, a skrzydlaty rycerz stawał się jeno cieniem 
ledwie dojrzanym. Wtem jakieś krzesło odsunęło się z gwałtownościami zaskrzypiała posadzka. 
Zaręba stanął we drzwiach. Kościuszko promenował się z wolna, cyrkulując dokoła 
stołu i raz po raz przystawał, by coś zobaczyć na mapie lub przeczytać w regestrach. Uderzyła 
północ. Duszno mu się naraz zrobiło, powietrze nazbyt nagrzane i przejęte zapachami świec 
gasnących przyprawiało o zawroty głowy, zaś ta sala wydała się naraz jakby grobową izbą, 
pełną ciemności i nieodgadnionych przerażeń. 

– Otworzyć okna! – rzucił krótki rozkaz, spełniony w milczeniu przez Zarębę. 
Wystawił zgorączkowaną twarz na chłodne powiewy. Noc wtargnęła do sali a wraz z nią 
spłynęły dźwięki jakiejś oddalonej muzyki. 

– Kapela o północy, co to znaczy? – spytał oczekującego rozkazów Zarębę. 
– Hejnał z wieży Mariackiej, jak zwyczajnie, przegrywany co godzina. 
Hejnał rozgłaszał się coraz cudniej, jakby noc zaśpiewała senną litanię mrących godzin. W 
niezgłębionej cichości i ciemnościach rozświergotały się złociste trele, niby ptakowie przed 
wschodem śpiewający radosną pieśń do słońca. Polały się perliste kaskady i wytryskały 
dzwonne fontanny. Słodko zaszeleściły deszcze niebiańskich melodii. Gorącym i niebosiężnym 
pacierzem grała niewidzialna kapela. Płomiennymi usty zdały się śpiewać zburzone 
ciemności. A kiedy hejnał przechodził w ledwie dosłyszane pianissimo, powietrze zdawało 
się drgać jakby warem szemrzących w południową spiekotę kwiatów, jakby wonnym pogłosem 
zbóż, przegarnianych skrzydłami omdlewających żarów. Ziemia śpiewała niebu hymn 
szczęścia. Zasię chwilami dominował głos mocny, uroczysty i rozległy – niby głos duszy samotnej, 
wyznający się wszystkiemu światu ze swoich nieśmiertelnych tęsknot i marzeń. Za 
czym podniosły się jakieś skargi jękliwe, jakieś żałosne błagania zawodziły w przemglonych 
pustkach, jakieś szlochy zrozpaczonych. Lamentowała straszna nędza żywota. 

18 



Odstąpił na stronę, przejęty do żywego i wzburzony. Nagła niemoc ogarnęła nim, że zasiadł 
ciężko przy stole. Myśli wzięły inny zgoła obrót, chwiejny i smutny. Poczuł się jak człowiek, gdy 
mu zbraknie gruntu pod nogami, a on stanie w bezradnej męce zrozpaczenia i niepewności. 

„Powszechna ufność składa w twoje ręce ster skołatanej Rzeczypospolitej” – zadźwięczały 
mu w mózgu słowa Wodzickiego. Zatargał się w sobie, w skroniach zabiło młotami, serce 
przestawało bić, cofał się w przerażeniu jakby przed straszliwą zjawą Golgoty. 

– A gdzież król, strażnik namaszczony? Gdzie hetmani? Gdzie urodzeni przewódcy tej 
ziemi nieszczęsnej? Czemuż nie stają na czele? – szeptały pobielałe wargi w stronę skrzydlatego 
rycerza. – Czemuż złożyli na moje słabe barki ten ciężar nadludzki? Zali godzien jestem 
takiego wywyższenia? 
– Zali podołam i wydźwignę? – myślał coraz trwożniej i w tym chwilowym upadku ducha 
zobaczył wszystko zgoła niemożliwym do dokonania. Zdumiewał się nawet własnemu zuchwalstwu. 
Słabym się naraz poczuł, samotnym i bezradnym, jak źdźbło, przymuszone stawiać 
czoło nawałnicom. Walczył jednak ze sobą, łamał się i szamotał. Burza się w nim rozszalała. 
Myśli się rwały niby ogniki, szarpane przez wichry. Bezsilność dawała gorzki posmak 
rozpaczy. Klęski widział, upadek, zatratę, a co jeszcze przed godziną zdało mu się niezłomne 
i pewne, waliło się teraz struchlałym rumowiskiem. Straszna noc zwątpienia opadła duszę. 
– Boże, miłosierdzia! Boże! – jęczał rozpięty na krzyżu nadludzkiej męki. 
Wybiła pierwsza. Zaręba, jakby skamieniały, stał w drzwiach kordegardy nie spuszczając z 
niego oczów. Rozumiał, co się w nim dzieje, i ujrzawszy respons na swoje niepokojące pytania, 
cierpiał wraz z nim nieopisane udręki. 

Naraz Kościuszko, jakby uciekając przed ostatecznym zwątpieniem, rzucił się do planów 
porozkładanych na stole. Szukał ratunku w regestrach i sumariuszach sił zbrojnych, czytał 
długie litanie spiskowców po województwach. Przeglądał ranglisty oficjerów podkreślając 
niektóre nazwiska. Rozpatrywał miejsca, zajmowane przez nieprzyjaciół, wykreślał marsze, 
konotował jakieś dyspozycje, obliczał zasoby i snadź generalny obraz przedstawił się pomyślnie, 
gdyż odetchnął z widoczną ulgą. Rumieniec okrasił jagody i oczy nabrały blasków. 
Tak się jednak utrudził tą gorączkową pracą, że przystąpił do okna zaczerpnąć powietrza, 
Owiał go przejmujący chłód i myśli wróciły do dawnego biegu. Pojrzał w niebo, w przymglone 
migoty gwiazd, w bezkresy ciemności, w niepojęte dalekości. Nieopowiedziana tęsknota 
poniosła go na jakąś wyże, z której oczami duszy ogarnął całą polską krainę. Leżała w 
mrokach i w milczeniu. Zasnęły nawet wichury i burze. Sama noc zdała się być snem. Jako 
ptak powracający z dalekich lądów, krążył w głuszy, aż przypadł piersią do ziemi ojczystej i 
ogarnąwszy ją wszystką mocą miłowania poczuł, że jego serce bije zgodnie i za jedno z milionami 
serc współbraci. I wraz z tym przeświadczeniem spływała w niego moc całego narodu, 
niezłomne męstwo i determinacja walki usque ad finem. W tej chwili łaski stawał się duszą 
i czuciem powszechności, jej sumieniem, nieśmiertelną wiarą i prawem. 

– Podołam i wydźwignę! – ślubował podnosząc czoło, spromienione glorią bohatyrskiego 
posłannictwa. I z taką mocą zestrzeliły się w nim wszystkie potęgi, że zajaśniał nadziemską 
pięknością. 
Poczuł się wodzem narodu i sprawcą, jego przyszłych losów. 

Słuszna duma zagrała mu w piersiach mocą wywyższenia i dobrowolnie przyjętej ofiary. 
Rozumiał bowiem, jako bierze na barki ciężki krzyż i dźwigać go powinien aż do końca dni 
swoich. Los wynosił go na szczyty niedostępne zwykłym śmiertelnikom, na szczyty Golgoty. 
Nie uchylił się jednak przed cierniową koroną przeznaczeń. Wszak już umierał dla siebie, aby 
żyć dla ojczyzny i ludzkości. Przeznaczenie formowało z niego nieśmiertelny płomień, by 
narodowi rozświecał ciemne i straszne drogi niedoli. 

– „Ani z soli, ani z roli, ale z tego, co mnie boli, wyrosłem” – przyszły do pamięci słowa 
Czarnieckiego. Treścią były najgłębszą i jego istności. Wszak z bólu wzięła się jego moc. 
Męką karmiła się jego dusza przez wszystkie lata żywota. Przemoc, tyrania, niesprawiedli19 



wość oto wiecznie krwawiące rany jego serca, oto generalni wrogowie. I nie dość będzie wypędzić 
nieprzyjacioły, nie dość uwolnić Polskę od hańbiącego jarzma i zratować dobytek 
wieków – trzeba jeszcze podżwignąć rodaków do słońca cnoty i prawdy. 

Bo służyć Polsce to służyć powszechnemu szczęściu, to pomnażać i utrwalać sprawiedliwość, 
to służyć ludzkości – zagłębiał się w górne rozważania. 

Wybiła druga godzina. Ostatnia świeca w pająku dogasała i w jej konającym blasku dojrzał 
po raz ostatni skrzydlatego rycerza. Zdał się unosić w powietrzu, furią bojową porwany. Jakby 
słyszeć się dawały poszumy jego skrzydeł, szczęk zbroi, tętenty rumaka i ogromny, niebosiężny 
krzyk, a tak wyraźnie, aż mu się to widziało cale niezwyczajnym. 

– Obraz to polskiej duszy doskonały – szepnął w zadumie i z tym dziwnym wrażeniem 
rzucił się na kanapę, żeby nieco rozprostować kości; spać mu się zgoła nie chciało. Ale przemogły 
go trudy i zmęczone myśli i czucia osunęły się bezsilnie w ramiona zapomnień. Zasnął 
głęboko pod strażą milczenia. Skrzydlaty rycerz czuwał nad nim. Strażowały dostojne męże, 
spozierające z konterfektów tkliwymi oczami. Wartę trzymał Zaręba. 
Godziny przechodziły niby wędrówce nie wiadomo dokąd spieszące, biły jak ślepe ciosy 
przeznaczeń, a każda przynosiła jakąś wiedzę tajoną o jutrze, a każda niby harfa rozdrgana 
czuciami całej Polski, a każda błogosławiła go na dzień jutrzejszy, na wielki czyn zmartwychpowstania. 


Wiatr uderzył w okna, szyby rozbieliły się świtaniem, budził się przemglony dzień; na 
mieście pomimo wczesnej pory podnosiły się gwary i ruch zgoła niezwyczajny: dudniały 
przetaczane harmaty, grały trąbki, dawał się słyszeć akuratny tupot maszerujących wojsk, 
niekiedy przelatywały konne oddziały, nawet sygnaturki kościołów rozświergotały się dzisiaj 
wcześniej. 

Równo też z uderzeniem szóstej Kościuszko zerwał się na nogi. 

Fiszer oczekujący już z raportami w małej stancji aż oniemiał na jego widok; tak mu się 
wydał przemienionym. Kamienna szarość powlekła mu twarz, brwie spinały się groźnie niby 
lwie, oczy patrzyły jako niezgłębione otchłanie, wyraz znaczył się w twarzy surową powagą i 
namaszczeniem, a wszystka postać pokazowała jakoby obraz Mojżesza po rozmowie z Panem. 
Zdawał się, jako i tamten, powracać na świat z tablicami Nowego Zakonu. Bił od niego 
majestat i potęga prawego Wodza Narodu. 

Fiszer z przyrodzenia wesoły i krotochwilny, a jako adiutant, socjusz i przyjaciel przypuszczony 
do wszystkich sekretów, w tej jednak chwili stracił zupełnie. kontenans, nie wiedząc, 
co z sobą począć. Dał spokój raportowaniom i nie śmiejąc przerywać milczenia jął niby 
to porządkować kancelarię; lecz wszystko leciało mu z rąk i serce tłukło się coraz niespokojniej. 


Dopiero kiedy Kościuszko zwrócił na niego oczy, spręży! się ponawiając raporta. 

– Na potem sprawy. Pójdziemy na mszę do Kapucynów. Gwardian czeka – przerwał mu i 
przypasawszy szablę okrył się płaszczem i ruszył naprzód. 
W ulicach leżał jeszcze mrok i tłukły się rzadkie, wilgotne mgły. Gdzieś z rzadka człapały 
po błocie nie dojrzane postacie żołnierzów i w różnych stronach miasta głucho warczały bębny. 


– Obsadzają bramy. Rozprowadza wojsko kapitan Wasilewski. 
Kościuszko nie odpowiadając wyprzedził go nieco i do klasztornej furty zakołatał. Otwarła 
się przed nimi posępna ulica korytarza. Weszli bocznymi drzwiami do kościoła, w głębokie 
mroki, ledwie zmącone świtaniem, lejącym się przez wąskie witraże. W pustych i mrocznych 
nawach leżała taka cichość, że kroki rozlegały się łomotem grzmotów. Ogarnęło ich powietrze, 
przesycone zapachami kadzideł, wosku i pleśni. 

Właśnie, gdy wchodzili, zapalano świece na wielkim ołtarzu i posunął się na przywitanie 
Wodzicki w asyście Jana Ślaskiego, Linowskiego, Dębowskiego i generała ziemiańskiego 

20 



Gabriela Taszyckiego. Przywitali się w milczeniu, bowiem gwardian już wychodził ze mszą, 
że tylko Linowski zdążył szepnąć: 

– Ksiądz Dmochowski eksplikuje się z nieobecności słabością. 
Kościuszko przyklęknąwszy na środku przed ołtarzem wsparł czoło na główni szabli i 
znieruchomiał w jakichś kontemplacjach. 
Msza była cicha i tylko niekiedy rozbrzmiewał starczy głos księdza lub dzwonki wybuchały 
brzękliwie. Gwardian biały jak gołąb, z brodą siwą i długą, wyschnięty na szczapę, dawał 
postać świętego ze starych obrazów. Odprawiał nabożeństwo na intencję insurekcji ze 
szczególną żarliwością, zaś ilekroć odwracał się od ołtarza, jego przełzawione oczy spływały 
na głowę Kościuszki warem niemych, serdecznych błogosławieństw. 

I wszyscy zdawali się modlić również gorąco, zarówno jakobin Taszycki, jak i człowiek 
starego autoramentu Wodzicki, jednako w tym momencie błagali Opatrzności o pomyślność 
sprawy. Wszak nie o partykularne sukcesy prosili Pana Zastępów, lecz o zmiłowanie nad ojczyzną, 
choćby kupione własnymi ranami lub śmiercią. I snadź całą duszę zawierali w modłach 
serdecznych, bowiem rozogniały się im twarze, trzęsły wargi spieczone, a w oczach 
świeciły łzy. 

Na ofertorium starym zwyczajem wyrwał szablę z pochwy Kościuszko i potem złożył ją na 
stopniach ołtarza. Wraz też zamigotały błyskawice i wszyscy rzucili obnażone żelaza i poklękali 
pokornie. Gwardian przystąpił do ceremonii poświęcenia; lecz kiedy odmówiwszy modlitwy 
zaczął kropić wodą święconą złożone szable, ręce mu się zatrzęsły, zbrakło sił, że ledwie 
powstrzymując łkania zaszeptał z niezwyczajnym żarem: 

– Za znieważony majestat Rzeczypospolitej! Za wolność! Za niepodległość! Za... 
Reszta słów uwięzia w gardle i wsparłszy się na ołtarzu rzewnie zapłakał. 
Zaś te męże hartowne w ogniach bitew, te męże azardom śmierci nieulękle zazierający w 
oczy, te męże wybrane spośród tysięcy zaszlochały długo tajonym ciężkim płaczem. Ważyli 
się na święte dzieło podźwignięcia ojczyzny, więc wszystkie troski, wszystkie obawy i nadzieje 
sparły im serca w tej chwili ostatniej takim udręczeniem, że łzy wytryskiwały ze same-
go dna wzburzenia i denerwacji. 

Gwardian opanowawszy nieco rychlej roztkliwienie podał im patenę do ucałowania i pobłogosławiwszy 
każdego z osobna dokończył mszy. 

Wyszli z kościoła dziwnie skrzepieni na siłach i zdeterminowani. 

Dzień się był zapowiadał pogodny, mgły z wolna opadały odsłaniając spiętrzone wieże i 

dachy Krakowa. Było już po siódmej, miasto wylęgało na ulice. W głównym Rynku rozgłaszały 
się łoskoty bębnów, kroki tysięcy i niemałe gwary. Ratuszowy dzwon nieustającym 
dzwonieniem zwoływał obywatelów. 

– Mamy jeszcze sporo czasu – zauważył Kościuszko i pozostawiwszy towarzyszów w 
bramie pałacu Wodzickich oddalił się z Fiszerem na swoją kwaterę. 
Tymczasem w sali pałacu na pierwszym piętrze, widnej, ogromnej i za dnia jeszcze wspanialej 
się pokazującej, zbierali się ci wszyscy, którzy mieli asystować przy ogłoszeniu aktu 
powstania. Pierwsze miejsce jako gospodarz i wiekiem najstarszy brał generał Wodzicki. Po-
tem szli: Kapostas, ksiądz Dmochowski, kasztelan Dębowski, hrabia Moszyński ze Zbylitowskiej 
Woli, szambelan Linowski, Tadeusz Czacki, Gabriel Taszycki, dwaj Śląscy: Andrzej i 
Jan, obaj wielcy patrioci, formujący oddziały kosynierów z niemałym uszczerbkiem własnych 
fortun, oraz paru oficjerów. Liberia roznosiła kawę i jej rzeźwiący zapach przepełniał komnatę. 
Tak jednak byli rozanimowani, iż mało kto wyciągał rękę po filiżankę. 

Godzina wyznaczona na ceremonię zbliżała się z wolna, lecz nieubłaganie, przejmując 
wszystkich coraz większym zdenerwowaniem. Głosy wybuchały nieoczekiwanie i nie wiadomo 
dlaczego zalegały niepokojące, długie milczenia. Spojrzenia szarpały się jak pobłąkani 
ptakowie. Ktoś promenował się nieustannie, przeraźliwie skrzypiąc butami. Byli, którzy 
wciąż wyglądali oknami. Żadna rozmowa się nie wiązała, urywano w pół zdania i rozchodzo


21 



no się bez widocznych powodów. Dygotały udręczone serca, zrywały się ciężkie westchnienia 
i przyspieszone oddechy. Ktoś gorzko się użalał na własny pektoralik za fałszywie pokazywane 
godziny. Ktoś znowu natarczywie indagował Kapostasa o Warszawę, pomimo iż nie 
dostał ani słowa responsu, gdyż bankier, wciśnięty w głęboki fotel, przyglądał się z natężoną 
uwagą skrzydlatemu usarzowi. Linowski z papierami pod pachą nieustannie kogoś zagadywał 
i obdzielając w zamian cichymi uwagami kręcił się niespokojnie po sali. Czacki po sto razy 
zbliżał się do półek z książkami, wyciągał po nie łakomie ręce i nawet nie tknąwszy odchodził 
spiesznie przyglądać się konterfektom. Tylko generał Wodzicki pozostawał zimny i spokojnie 
baczący na wszelkie okoliczności. Co chwila bowiem odbierał od ordynansów jakieś 
ciche doniesienia z miasta i co chwila również rozsyłał rozkazy przez Biegańskiego i drugich 
oficjerów, że prawie nie zamykały się drzwi od kordegardy. On zaś przybrany, jak na taką 
chwilę przystało, w paradny mundur, przepasany orderową wstęgą, w białej peruce, wysoki, 
chudy, z poradloną twarzą żołnierza, któremu życie zbiegło w posługach Rzeczypospolitej, 
siedział pod jednym z okien, zapamiętale kurząc lulkę i ledwie dojrzany w obłokach dymów. 

Czas wlókł się niemiłosiernie wolno, że już ogarniało wszystkich wzburzenie z denerwacji 
wyczekiwań. Więc gdy się ukazał pomiędzy nimi Kościuszko, w sali uczyniło się jakby jaśniej 
i weselej. Porwali się witać jakby dawno niewidzianego. Wszystkie oczy wpiły się w 
niego z natarczywością. Zarzucono go pytaniami, a otoczywszy nie pozwalano prawie się 
ruszyć z miejsca. 

W obejściu dworny i prosty zarazem, foremnej postaci, z włosem nieco zwichrzonym, z 
czołem jasnym i otwartym, piękny wyrazem dobroci, o spojrzeniu wyniosłym i jakby zadumanym, 
ujmujący słodyczą, uśmiechem i szlachetnością, dawał ze siebie obraz człowieka, w 
którym nie mogła postać nikczemność, fałsz ni egoizm. Promieniował niby słońce – ogrzewał 
i rozjaśniał. Może byli w narodzie więksi od niego wodzowie i statyści, ale nie było większego 
serca, większego umiłowania ojczyzny i większej cnoty poświęceń. Przeto górował jako 
orzeł w locie podniebnym nieprześcigły. 

Spoglądano w niego z uwielbieniem. Rozjaśniły się najchmurniej zasępione oblicza i spokój 
wracał do serc. Ożywili się, jakby im nagle do żył zwątlałych napuszczono świeżej i bujnej 
krwi. 

Kościuszko pomówiwszy prawie z każdym zabrał się do picia kawy, gdy kapitan Wasilewski 
wpadł do sali meldując zadyszanym głosem: 

– Imć Lichocki z rajcami miejskimi. Mają sobie za dyshonor powolność rozkazom pana 
Generała! – dodał nie bez ukrytej intencji. 
Jakoż wszedł Filip Lichocki, prezydent Krakowa, w asyście imci panów Czałczyńskiego 
wiceprezydenta, Tomasza Krzyżanowskiego syndyka i Jana Wytyżkiewicza zarządcy. Wchodzili 
odęci i rozsrożeni, dając poznać minami, jako ulegają jeno przymuszeniu. Szczególniej 
Lichocki, nad miarę ambitny i zadufany w swoim dostojeństwie, pokazywał lekceważenie dla 
zgromadzonych, uważając ich za uzurpatorów i warchołów. 

Wodzicki powstał na niego z gniewem. 

– To ty, niegodziwcze, jesteś prezydentem Krakowa? 
– Ja nim jestem – odparł czerwieniąc się, srodze dotknięty traktamentem i rozumiejąc, że 
mu to nic dobrego nie wróży. 
– Wiedziałeś, że Łykoszyn będzie uciekał z miasta i znać mi o tym nie dałeś! 
– Nie wiedziałem – wystawił się mężnie. – A że tam krupne baby na trecie mełły ozorami 
o spodziewanym wyjściu Moskali, nie sądziłem powinnością moją takowe bajki Generałowi 
donosić... 
– Nie rzucaj mi klimkiem w oczy, niegodziwy arystokrato! 
– Nigdy nie miałem dyspozycji do łgarstwa – zaperzył się – opowiem z rzetelnością, jak 
było: Owo wczoraj z rana o piątej godzinie, kiedym jeszcze spał, dobił się do mnie sierżant 
22 



moskiewski i powiada: „Jest rozkaz od jaśnie wielmożnego Łykoszyna, komendanta, byś, 
panie prezydent, zaraz do niego przyszedł, bo będziemy wychodzili z miasta.” 

Kazałem przywołać Zaydlera, prowentowego, i poszliśmy. Kiedym dochodził jego kwatery, 
właśnie z bramy wyjechała w kolasce Łykoszynowa, a szwadron jazdy i kozacy stali gotowi 
pod kamienicą. Na kwaterze, już w pustych pokojach, zastałem Łykoszyna. Oddał mi 
książki pożyczone od pana Heppena, klucze od wypróżnionych magazynów i powiada: „Bądź 
zdrów, prezydencie, a daleko do Pińczowa? Czy zdążę tam na południe?” Po czym wypadł z 
domu, siadł na konia i na czele jazdy wyjechał z Krakowa przez Sławkowską Bramę. Prawdziwość 
mojej relacji mogą poświadczyć wszyscy. Ani słowa nie ująłem, ni też dodałem. 

Generał Wodzicki mimo takich eksplikacji powsiadłszy na niego zekpał od ostatnich, aż 
Kościuszko chcąc nieco załagodzić sytuację przytrzymał Lichockiego za pas i powiedział: 

– Mój panie prezydencie, nie wchodzę ja w to, jakim byłeś względem Moskali, ale spodziewam 
się, że i dla mnie będziesz grzecznym. Cóż, rozkazałeś swoim pachołkom zwoływać 
lud pod ratusz? 
Rumor wchodzących zgłuszył dalszą rozmowę, weszło bowiem paru oficjerów, a pomiędzy 
nimi Fiszer z Zarębą. 
Naraz bębny zagrały i zadudniała ziemia pod ciężkimi krokami. 

– Batalion Czapskiego bierze dyrekcję na Rynek; i my tam zaraz ruszymy – objaśniał cicho 
Fiszer. 
– Ja się wysunę naprzód. Mój moderunek tak w drodze ucierpiał, że wstyd mi ściągnąć na 
siebie oczy. Wolę się zaszyć między pospólstwo. Rad bym się też dowiedział o duchu Krakowa, 
co mi snadniej dopiąć w pojedynkę – odpowiedział Zaręba i upatrzywszy sposobną 
porę, wydostał się z pałacu. 
Ogarnęło go prawie wiosenne powietrze. Nad miastem wisiały postrzępione mgły, przez 
które tu i owdzie przecierały się błękitne płaty nieba i wały białych chmur, a chwilami słońce 
blade niby opłatek. Dzień podnosił się pogodny, od pól pociągał wilgotny chłód, przejęty surowym 
oddechem ziemi, a chociaż po ogrodach i głębokich fosach leżały jeszcze kupy sczerniałych 
śniegów, już pierwsza wiosna pachniała w dziwnie słodkim powietrzu. Ptaki świergotały 
po nagich drzewach i blankach murów, a coś niepojęcie radosnego dźwięczało w głosach 
i zdawało się rozpierać wszystkie serca. Snadź i te wiośniane podmuchy zrobiły swoje, 
bo Kraków przybierał zgoła niezwyczajny wygląd, gdyż tłumy świątecznie wystrojone, rozanimowane, 
burzliwe i wesołe, wylęgały ze wszystkich domów. Każda z ulic stawała się bełkotliwym 
szumiącym strumieniem, którym mrowia ludzkie spływały w główny Rynek, jakoby 
w morze rozburzone, sfalowane i tysiącami głosów bijące. A nad tym zlewiskiem, ujętym 
w cembrowiny prawiecznych kamienic przedziwnej struktury, mariackie wieże strzelały w 
błękity, wynosiły się spiętrzone dachy i attyki, misterne zręby Sukiennic, strażowała potężna 
wieża Ratusza i jakoby w czas przypływu mewy, tak kołowały nad głowami stada białych 
gołębi. Prospectus był bardzo cudny, do zastanowienia zmuszający. 

Martwe zazwyczaj miasto budziło się z długiego letargu i na głos powinności ojczyźnie 
stawało do apelu. Bowiem wielkie polskie święto miało się obchodzić na tym prastarym Rynku, 
wpośród tych murów odwiecznych, które widziały Łokietków, widziały Kazimierzów, 
widziały Jagiellonów, widziały Batorych i Sobieskich, gdzie przez długie wieki srebrne surmy 
rozgłaszały chwałę zwycięstw, gdzie odprawowały się hołdy pruskie i moskiewskie, gdzie 
koronacyjne pochody, tryumfalne wjazdy, przewagi głośne na świat cały, zasługi bohaterów i 
wielkość Rzeczypospolitej świeciły nieśmiertelnymi blaski, gdzie snuły się nieprzeliczone 
pokolenia, gdzie przepływały czasy świetności, zarówno jak i klęsk, gdzie każdy kamień 
przemawiał głosem przeszłości, gdzie każdy wiek trwał zaklęty w kształt godny siebie. W 
tym przenajświętszym sanktuarium Polski, pod Wawelskim Wzgórzem, stojącym na straży 
„narodowego pamiątek kościoła”, miał znowu zahuczeć Zygmuntowski dzwon na zmartwychpowstanie. 


23 



Wśród tych murów, niby w „arce przymierza między dawnymi a nowymi laty”, miała się 
rozgłosić ewangelia nowego żywota narodu. Więc też spod łachmanów nędznego bytowania 
zaczynała przezierać królewska purpura odwiecznej stolicy. Dumny majestat przeszłej wielkości 
zdawał się mieć swój tron w każdym, choćby najlichszym pachołku. Snadź czucie tego 
było powszechnym, gdyż kto jeno żył, spieszył na Rynek i dając duszę wzniosłym uniesieniom 
prostował się w słusznej pysze i toczył zadzierzysto oczami. A tłumy narastały z minuty 
na minutę, że gwary były już jednym ogromnym szumem, z którego tu i owdzie wydzierały 
się strzeliste okrzyki nawoływań, dźwięki jakowychś trąb, to nawet piosenki nie wiadomo 
przez kogo rzucane. Że zaś ruch kołowy był powstrzymany, tym głośniej słyszały się wrzawy, 
tupoty kroków i tysiączne pogłosy i dzwony. 

Jakoś po dziewiątej, gdy mariacki hejnał prześpiewał, cechy krakowskie zaczęły ściągać 
na Rynek. Szły w ordynku, ze sztandarami na przedzie i odznakami, a przy odgłosie trąb i 
wtórze dzwonów ustawiały się pod Ratuszem. 

Nieco z boku wzięła miejsce żydowska deputacja: siwe brody, kunie kołpaki, atłasowe 
chałaty i białe pończochy znacznie ich wyróżniały. 

Ciżby tak gęstniały, że między Sukiennicami, ratuszem a połacią domów przeciwną nie 
sposób się było przecisnąć. Niekiedy tłumy kolebały się gwałtownie i parły ku ulicy Świętej 
Anny, skąd miał się ukazać Kościuszko. 

Powstawały z tej przyczyny niemałe sprzeczki, zamęty i warchoły, zwłaszcza iż akademicy 
łącznie z młodzieżą kupiecką i rzemieślniczą poczynali sobie coraz bujniej. Na każdym 
kroku widziało się ich poprzepasywanych czerwonymi bandoletami, na których: „Śmierć lub 
zwycięstwo”, „Równość i wolność”, „Wiwat Kościuszko”, „Jedność i niepodległość”, „Za 
prawa i ojczyznę” i wiele najrozmaitszych zdań wyrażone były białymi literami. Byli, którzy 
jeno czarne sylwetki Kościuszki pokazywali, przypięte na kapeluszach lub piersiach. Wszędy 
zaś spotykało się ludzi uzbrojonych. Kto przy szabli, nieraz odwiecznego kształtu, kto ze 
strzelbą na ramieniu, kto z całym arsenałem nożów i pistoletów za pasem, kto nawet z halebardą 
lub kosą na sztorc obsadzoną. Nie brakowało wideł i prostych okutych drągów, co przy 
zadzierżystych minach, kawalerskich fantazjach i pobudzonych animuszach i zawziętości 
przeciw nieprzyjaciołom ojczyzny niemało przyczyniało się do ustawicznych tumultów i 
groźnych zajść. Nierzadko też na widok person, pomawianych o przyjaźń dla Łykoszyna lub 

o wyznawanie targowickich pryncypiów, wszczynały się zapamiętałe wrzaski: 
– Na szubienice zdrajców! Rozsiekać! Bigosować! Dawać ich tutaj! 
I wraz z gradem złorzeczeń setki rąk chciwie się darło ku jaśnie wielmożnym gardzielom. 
Szczęściem, stłumiono te ekscesy w samym zarodku. A przy tym uwagę powszechności 
ujarzmiała coraz gorętsza chęć zobaczenia Kościuszki. Jakoż i nadeszła ta chwila, gdyż przed 
samą dziesiątą zagrały bębny. 

– Idzie! Kościuszko! Cicho, mospanowie! Cicho!– zawrzały przeciwne głosy. 
Tłum nagle przycichnął, zwarł się w jednym dreszczu, serca załomotały, a oczy wszystkich 
poniosły się w jedną stronę. 
Bębny warkotały coraz bliżej, potem trąby wrzasnęły niebosiężnymi glosy, huknęła sfornie 
wojskowa kapela i z ulicy Świętej Anny wypłynęła wielka chorągiew i niby amarantowy obłok 
powiała nad głowami. Biały Orzeł rozwijając władcze skrzydła unosił się coraz wyżej. 
Niezmierny krzyk wstrząsnął powietrzem i ustokrotniony odbiciem o mury, bił pod niebo nie 
milknącymi długo echami. Zadygotała ziemia pod ciężkimi, mierzonymi krokami żołnierzów. 

– Miejsca! Na strony! Na strony! – padły rozkazy i w mgnieniu oka uczyniła się przed 
wojskiem szeroka, pusta ulica. Błysnął gęsty las bagnetów, zażółciły się rabaty, rozbłysły 
mosiężne blachy u kapeluszów. Batalion regimentu Czapskiego w bojowym moderunku, 
zwarty na mur, sypał krokiem miernym i uroczystym. Na czele pod chorągwią postępował 
Kościuszko w asyście oficjerów i cywilnych. Kiedy znaleźli się na prost wylotu Szewskiej, 
24 



batalion rozłamał się na cztery części i utworzywszy wielki czworobok, stanął z bronią u nogi. 
Wtedy wszystkim oczom odsłoniła się postać Kościuszki. 

Stał w pośrodku wojsk i ludu, wyniosły, surowy, wielki, jakoby posąg wszystkiej Polski, 
zjawiony tęskniącym oczom w tej cudów godzinie. 

Właśnie słońce wybłysło spoza chmur otaczając go złocistą glorią majestatu, zaś z piersi 
tysięcy wybuchnęły grzmiące okrzyki. Jakoby szał ogarnął ciżby, wrzeszczano ze wszystkiej 
mocy, machano rękami, a z okien i balkonów, z galerii Sukiennic i Ratusza powiewano chustami, 
rzucano kwiaty, płakano. 

Lecz kiedy bębny nakazały spokój, zaległa taka cisza, że słychać było trzepotanie chorągwi 
i wystraszony lot uciekających gołębi. 

Wystąpił naprzód Linowski, a rozwinąwszy wielki papier rozpoczął odczytywać: Akt powstania 
obywatelów i mieszkańców województwa krakowskiego. 

Czytał głosem wyraźnym, równym i niezmiernie donośnym: 

„Wiadomy jest światu stan teraźniejszy nieszczęśliwej Polski. Niegodziwość dwóch sąsiedzkich 
mocarstw i zbrodnie zdrajców ojczyzny pogrążyły ją w tę przepaść.” 

Słuchano z zapartym tchem i nadzwyczajną uwagą. 

„...nie masz rodzaju fałszu, obłudy i podstępu, którymi by się te dwa rządy nie splamiły dla 
dogodzenia swojej zemście i chciwości.” 

Pomruk wzbierającej burzy zaszemrał w ciżbach. 

Linowski czytał coraz dobitniej, głos jego bił spiżowymi dźwiękami gniewów, gdy jął 
oskarżać aliantów o zbrodnie, spełniane nad wolnym narodem. Zdrady wypominał nikczemne, 
wiarołomstwa, deptanie najświętszych praw wolności, a nawet i czucia, tyranię, rozszarpywanie 
ojczyzny, pogwałcenie traktatów, całą litanię podłości, barbarzyństwa, gwałtów i 
zbrodni, cały ogrom nieszczęść i upadku, w jaki pogrążyli Rzeczpospolitą. Głos jego urastał 
do potęgi gromów, druzgotał okropnością przedstawianych krzywd i wstydem hańby przepalał. 


Otwierały się nie przyschnięte rany i wszystkie krzywdy stawały w pamięci. Gniew wzburzył 
serca, poniżona duma i majestat człowieka i obywatela zawyły w sercach krwawą żądzą 
odwetów i zemsty! 

A Linowski jakoby przed sądem narodów i odwiecznej sprawiedliwości wołał głosem 
ogromnym, głosem wszystkiej uciemiężonej Polski: 

„Mając więc niezłomne przedsięwzięcie zginąć i zagrzebać się w ruinach własnego kraju 
albo oswobodzić ojczystą ziemię od drapieżnej przemocy i haniebnego jarzma, oświadczam 
w obliczu Boga, w obliczu całego rodzaju ludzkiego, iż używając niezaprzeczonego prawa 
odporu przeciwko tyranii i zbrojnej przemocy, wszyscy w duchu rodackim, obywatelskim i 
braterskim łączymy w jedno siły nasze i zaręczamy sobie nawzajem nie oszczędzać wszelkich 
ofiar i sposobów, jakich tylko święta miłość wolności dostarczyć zdoła ludziom, powstającym 
w rozpaczy na jej obronę. Uwolnienie Polski od obcego żołnierza, przywrócenie i zabezpieczenie 
całości jej granic, wytępienie wszelkiej przemocy i uzurpacji, ugruntowanie wolności 
narodowej i niepodległości Rzeczypospolitej, ten jest cel święty powstania naszego.” 

Przerwał, by złapać powietrza: ni jeden szmer nie zmącił modlitewnej cichości, jeno oczy 
paliły się ogniami powstrzymywanych uniesień i twarze dawały obraz najgłębszej uwagi, 
czułości i skupienia. 

Przeczytał jeszcze zarys urządzeń, jakie muszą powstać, żeby insurekcja w skutkach pomyślnych 
zawiedzioną nie była i przeszedł do szczegółów: 

„Za powszechną więc nas wszystkich wolą stanowimy, co następuje: 

Primo: Obieramy i uznajemy niniejszym „aktem naszym Tadeusza Kościuszkę za najwyższego 
i jedynego Naczelnika i rządcę całego zbrojnego powstania naszego...” 

Nagle jakoby orkan się zwalił i wybuchnął wszystkimi potęgami żywiołów. 

– Niech żyje Kościuszko! Wiwat! Niech żyje Naczelnik! Niech żyje! 
25 



Uczynił się nieopisany zamęt, ledwie kordony żołnierzów odparły napór uderzających 
ciżb. Wzdymali się niby morze do dna rozburzone i rozszalałymi falami bijące. Wszystkie 
głosy, wszystkie spojrzenia i wszystkie czucia, pijane uniesieniem radości, leciały pod stopy 
Naczelnika. Burze okrzyków, tysiączne wołania, gdzie już płacze radości, gdzie jeno ręce 
wzniesione, gdzie twarze zalane łzami zachwyceń, gdzie rozwiedzione ramiona, gdzie oczy 
obłąkane w szczęściu nadludzkim – dawały słaby jeno obraz tego, co się działo w sercach i 
umysłach. 

Nikt już nie słuchał dalszego czytania Linowskiego. Zbędne już im były słowa i zgoła niepotrzebne 
w tej chwili, kiedy stał wśród nich On, Wódz, Naczelnik Narodu, Władca wszystkich 
dusz, prawdziwy król powszechności! On wydźwignie Rzeczpospolitą! On zaprowadzi 
sprawiedliwość! Prawdziwą wolność ugruntuje! Ufna radość przepełniała serca i głosiła się 
dokoła, łączyła pobratane dłonie i wśród płaczów roztkliwienia rzucała ludzi sobie w objęcia 
przyjaźni. 

Trwało to pewien czas, aż znowu twardy warkot bębnów nakazał milczenie. 

Naczelnik wystąpił na środek czworoboku; wyrwana z pochwy szabla zamigotała w słońcu, 
podniósł ją w górę i z oczami wzniesionymi, podobien do archanioła wzniosłością oblicza, 
przysięgał narodowi: 

– „Ja, Tadeusz Kościuszko, przysięgam w obliczu Boga całemu narodowi polskiemu, iż 
powierzonej mi władzy na niczyj prywatny ucisk nie użyję, lecz jedynie jej dla obrony całości 
granic, odzyskania samowładności narodu i ugruntowania powszechnej wolności używać 
będę. Tak mi, Panie Boże, dopomóż i niewinna męko Syna Jego...” 
Przestał tocząc dokoła wniebowziętymi oczami. 

Pochyliły się przed nim sztandary, wojsko sprezentowało broń, kapele uderzyły tryumfalną 
fanfarą, zadzwoniły we wszystkich kościołach dzwony, ze wszystkich piersi wyrwał się krzyk 
niezmierny i Zygmuntowski dzwon zahuczał, aż zadygotały mury; bił z wolna, głosząc uroczyście 
dalekim ziemiom i miastom, i morzom, i górom, i ludom, całemu światu i wszystkiej 
Polsce zmartwychpowstania godzinę. 

Naczelnik, otoczony ciżbami, ruszył na Ratusz podpisywać akt powstania. 

26 



II 


– Qui non est nobiscum, est contra nos – zakończył obszerne wywody ksiądz Dmochowski, 
zabierając się do pisania. – Zaczekaj, waszmość, na instrukcję! 
Zaręba, który miał z nim tajną naradę imieniem klubu „Obrońców Wolności”, obsunął się 
na jakieś krzesło, śmiertelnie przemęczony. Dyskurowali bowiem od paru godzin, a teraz już 
przebrzmiał hejnał Mariackiej wieży i dzwony po kościołach rozgłaszały południe. Ta właśnie 
długa narada, przeplatana zaciekłymi dygresjami, namiętna i co chwila grożąca wybuchem 
partykularnych animozji, przyprawiła go o wielkie wzburzenie. 

Ksiądz bowiem wydał się jakobinem najkrwawszego wzoru i z nieprzezwyciężonym uporem 
powtarzał swoje generalne principia: doskonała równość, śmierć króla i objęcie rządów 
przez Kołłątaja. Tymi tylko sposoby mniemał wydźwignąć Rzeczpospolitą. Zaś ani słuchać 
nie chciał przedstawień rozsądku, jako praktyki paryskich sankiulotów zastosowane w Polsce 
mogą zaszkodzić powstaniu: odstręczą umiarkowanych i wystraszą szlachtę. 

– Powiesić z tysiąc, a reszta skapituluje! – uznawał tylko takie remedium. 
Takim też duchem przejęte desideria i instrukcje koncypował dla socjuszów w klubie 
„Obrońców Wolności” zebranych. Zaręba miał je przewieźć do Warszawy; ale Zarębą jęły 
targać buntownicze wątpliwości. 

– Żołnierzem jestem, wodzem mi Naczelnik, a powinnością posłuszeństwo i walka w polu 
– zdeterminował otrząsając się z awersją. Zwłaszcza to formowanie politycznej fakcji za plecami 
Naczelnika, może nawet i przeciwko niemu, przejmowało go zgryzotą. Zali mógł się 
przykładać do takiej sprawy? Wydawała mu się niegodną zdradą ubóstwianego wodza! Innymi 
teraz oczami spojrzał na swoich przyjaciół z klubu „Obrońców Wolności”. I przeraził się 
obrazem panowania fakcjonistów i pospólstwa – obrazem zamętów, terroru i nieuniknionej 
wojny domowej. Przykład Francji utwierdzał go w tym przeświadczeniu. Zaś z wielu półsłówek 
Dmochowskiego, nieoględnie rzucanych w zapale dyskursów, wychodziło, jako Naczelnik 
miał być tylko powolną kukłą w rękach Kołłątaja. 
– Jakże? – zastanawiał się, przejęty gniewem i troską. – Wódz ma iść pod dyktaturę klechy? 
Prawy da pierwszeństwo podstępnemu? Najwyższa cnota i patriotyzm – ustąpi miejsca 
maksymom, widzącym zbawienie jeno w szubienicach! Nie może tak być! – protestował w 
duszy, spoglądając na Dmochowskiego. 
Ksiądz pisał pod oknem wychodzącym na ciemną uliczkę, że tylko profil jego głowy znaczył 
się wyraźnie. Często się prostował, gryzł pióro, zażywał tabakę, wyciągał palce u rąk, aż 
trzeszczały stawy, śmiał się cichym, okrutnym śmiechem i rzucał się z powrotem do pracy, z 
takim rozmachem atakując papier, jakby godził w nieprzyjacioły. Jego sucha twarz mieniła 
się w grze najróżniejszych dyspozycji serca, bladoniebieskie oczy świeciły lodowymi blaski, 
a przez zaciśnięte wargi wił się przyśmiech podobien do migotu puginału. 

– W rogowej szafie znajdziesz waszmość kiełbasę, chleb i gorzałkę! Przegryź, jeśliś głodny 
– poradził nie odrywając się od pracy. – Zaraz skończę. A sentymenta wybij sobie z głowy. 
Rozumem wszystkiego dochodź, nie pobłądzisz. 
– Sam rozum chuda szkapa, niedaleko na niej zajedzie! – zaśmiał się rubasznie. 
27 



Ksiądz wkrótce skończył i wręczając mu pismo wyznał z naciskiem: 

– Stawiam jeno principia, waszmość resztę wyłożysz ustnie. Jak tylko ksiądz podkanclerzy 
przyjedzie, znajdziemy się rychło w Warszawie. Kiedy wyruszasz? 
– Kiedy mi rozkaże Naczelnik. – Skłonił się po wojskowemu i odchodził. 
– Jeszcze jedno – zatrzymał go dźwigając się z miejsca – przypominam, jako każdy z klubistów 
powinien najgłębszą tajemnicę i posłuszeństwo. 
– Ojczyźnie powinien, nie f akcji! – mruknął, szarpnięty gniewną przekornością i nie zważając 
na jego dłoń wyciągniętą do pożegnania wyszedł pospiesznie. 
– Właśnie moją powinnością , uwiadomić Naczelnika o formującej się kabale! 
Wrzał, przyprowadzony do wzburzenia, i w pierwszym poruszeniu postanowił wydać te 
zamysły. Nim się jednak przedostał do Naczelnika, przyszło zastanowienie i rozwaga wzięła 
górę nad denerwacją i gniewem. 

– Dawałem na sekret kawalerski parol! Niepodobna mi zdradzać socjuszów! 
Łamał się w sobie czas jakiś, błąkając się bezradnie po Szarej kamienicy, którą był Żeleński, 
kasztelan biecki, oddał do dyspozycji Naczelnika. Przeto cały ogromny dom przedstawiał 
się aktualnie jednym obozowiskiem. W sieni obszernej i wysokiej niby kościół rozkładało się 
wojsko; na dziedzińcu paliły się ogniska, parkotały kotły z jedzeniem i również mrowiło się 
od żołnierstwa; po schodach wiodących na piętra snuły się nieskończone sznury schodzących 
i wchodzących, brzęczały szable i ostrogi, rozlegały się rozmowy i ciężkie tupoty, a wszędzie 
połyskiwały bagnety i wrzał gorączkowy, zadyszany ruch. Bowiem na pierwszym piętrze 
znajdowały się kancelarie Naczelnika. W pierwszej izbie ze schodów, poprzedzonej ciemną 
antyszambrą, siedział kasztelan Dębowski w asyście skrybów, prowadzących regestra ofiar, 
jakie składano na cele insurekcji. Izba duża, sklepiona i mroczna, zapchana była ludźmi po 
wręby. Na szerokim stole pod oknem, na ławach, na podłodze nawet i gdzie się dało, piętrzyły 
się góry tobołów, paczek i przeróżnych rzeczy. 

Kilkadziesiąt person różnego wieku, płci i stanu tłoczyło się do regestru, że pisarze zaledwie 
nadążyli konotować, bowiem wciąż napływali nowi ludzie i znoszono nowe ofiary: składano 
broń sieczną i palną, klejnoty, stopione srebra i połamane, stołowe zastawy, ciężkie 
dzbany i roztruchany, złote pektoraliki, staroświeckiego kunsztu manele, zausznice i pierścienie, 
trzęsienia od kołpaków, rzęsiście obsypane diamentami, pasy przerabiane złotą i srebrną 
nicią, srebrne faramuszki z kobiecych gotowalni, wyczynione marcypanową robotą, wschodnie 
kubki sadzone kamieniami, zapinki złote, guzy od kontuszów rznięte w koralach i drogich 
kamieniach. Niektórzy zaś gotowym groszem wyuczali po kilkadziesiąt dukatów, inni srebrem 
supłali po paręset złotych, a jakieś mieszczki wytartych trojaków przynosiły torebki, 
Byli deklarujący całe wozy mąki, zboża, słoniny i siana, które już stały w Rynku pod oknami. 
Byli, za którymi pachołkowie dźwigali kręgi ołowiu, beczułki prochów, torby skałek, postawy 
żołnierskiego sukna i ogromne sztuki płócien. Dawali stadka baranów i wołów. Którzy ofiarowywali 
wozy z zaprzęgami i woźnikami, którzy znosili stosy ładownic, wypełnionych gotowymi 
ładunkami, którzy znosili skóry, siodła z czaprakami, pasy do karabinów, pendenty i 
tornistry, którzy dźwigali toboły koszul i lejbików dla gemejnów. Nie brakowało i czystych 
szmat na flejtuchy. Dostawiono też sporą kwotę co najwybrańszych koni do harmat. Jacyś 
szewieccy majsterkowie przynieśli kilkanaście par butów submitując się pokornie, że nie mogą 
dać ojczyźnie więcej. Kapostas ofiarował pięć tysięcy kos. Ksieni norbertanek na Zwierzyńcu 
przysłała dwie armatki, dwa moździerze i jedne szmigownicę – i kto by tam wszystkich 
wyliczył i wszystko. 

Na głos powinności stawili się wszyscy cnotliwi obywatelowie, że nie brakowało szlachty, 
księży i mnichów, mieszczan ni nawet pospólstwa, składającego ostatnie grosze na potrzeby 
ojczyzny. Zbrakło jeno najbogatszych, jaśnie wielmożnych, jak zawsze nieobecnych w podobnych 
okolicznościach. A że przy tym Kraków był z dawna podupadły wielce i cały kraj 

28 



zrujnowany, więc summa summarum te ofiary w proporcji potrzeb insurekcyjnych były jeno 
przykładem poczciwości i żarliwego patriotyzmu podnoszącego ducha. 

Zaręba przyglądając się czas jakiś ludziom i darom przeszedł do sąsiedniej komnaty, gdzie 
pod komendą szambelana Linowskiego pracowała osobista kancelaria Kościuszki, W następnym 
pokoju siedział on sam z generałem Wodzickim, któremu właśnie chirurg bandażował 
chore opuchnięte nogi. 

Na widok wchodzącego Fiszer podniósł się od stołu. 

– Masz sprawę do Naczelnika? 
– Nie... nie... Przyszedłem za nowinami. Gdzie wojska wychodzą? 
– W pole! Tyle ci jeno powiem: naprzeciw Moskalom!– szepnął mu do ucha. 
– Fama rozgłasza, jako pod Skałą widziano już kozaków! 
Usiedli w kącie pod oknem. Z Rynku biły wrzawy głosów, turkoty wozów, porykiwania 
spędzonych stad, a niekiedy grania trąbek, aż pobrzękiwały szyby. 

– Tak blisko jeszcze ich nie ma – szepnął Fiszer – ale z wielu stron nadciągają. 
– Skutek ucieczki Łykoszyna. Ciężko się będzie wywinąć z tej matni. 
– Przyjdzie chwycić byka za rogi! 
– Żeby to nastąpiło jak najrychlej, bo już w mieście szerzą się popłochy! 
– Nastąpi to prędzej, niźli sobie imaginujesz. Gdzie ci się spieszy? 
– Nigdzie! Powłóczę się po mieście, a o zmierzchu pójdę do Parissota. 
– Rozumiem: Kraków dał ci się we znaki! – zaśmiał się cicho. – Gdzie mu do Warszawy! 
– Bezczynność raczej. Nie wypieram się, rad bym do Warszawy choćby w tej minucie i nie 
potrafię wyrozumieć, dlaczego mnie Naczelnik nie wyprawia. 
– Szykuje ci jakąś szczególną funkcję. Tak sobie imaginuję! – dodał ostrożnie. 
– I przyznam ci rację, Kraków nudzi mnie setnie. Mam powyżej uszów tego lamusa, gdzie 
żywe pomieszane z umarłem i zwalone na jedną kupę rupieci truchleje w czcigodnym zapomnieniu 
jak w grobie. 
Wybiła godzina, wyznaczona na przyjęcie u Naczelnika. Fiszer porwał się do swoich powinności, 
gdyż w antyszambrze pełno już było wyczekujących. 

I drzwi się prawie już nie zamykały w tej niezliczonej procesji. 

Szła szlachta przyjezdna i okoliczna: buńczuczne posesjonaty w odświętnych kontuszach, 
pasach i pozłocistych karabelach; i szli chudopachołkowie przy szerpentynach na konopnych 
rapciach, w wytartych czamarach, z czapkami w garściach i kłaniający się na wszystkie strony. 
Szli mieszczanie, szły mnichy z odległych klasztorów; szły damy w czerni żałobnej i szły 
damy wyfiokowane, pachnące francuskimi wódkami. Przemykali się Żydzi z tajnymi wiadomościami. 
Były jakieś postacie proszalnych dziadów przypominające. Wpadali kurierzy obłoceni 
po czoła. Cisnęli się zdezarmowani oficjerowie. Nie brakowało modnych frantów, brząkających 
łańcuszkami i pieczątkami. Znalazł się i poeta z sążnistym dytyrambem na cześć 
wodza. Zgłaszali się ludzie mający sekret pewnego zwycięstwa. Inni zasię znali niechybne 
sposoby wyniszczenia wrogów z kretesem. Dopraszała się przed oblicze Naczelnika różna 
biedota, filuci, wydrwigrosze i ludzie wiecznie cisnący się do wszystkich możniejszych. Trafiła 
się i chłopska para z pobliskich Bronowic, z koszykiem jaj i gąską w podarunku, którzy 
zaraz w progu gruchnęli na kolana, wybuchając lamentliwą skargą na jakieś żołnierskie swywole. 
Cisnęli się nawet, którzy pragnęli jeno nasycić oczy widokiem ukochanego wodza, wyrazić 
mu swoją radość i wziąć ze słów jego święty wiatyk nadziei. 

Słowem, jakoby pan zasiadł na majestacie z powszechnej ufności zbudowanym, tak niby 
rzeka wezbrana niosły się przed niego serdeczne troski, bezgraniczne uwielbienia, krzywdy 
zadawnione, sieroce łzy, powinne hołdy, prośby i skargi. 

Na próżno Fiszer mnożył przeszkody, na próżno szambelan Linowski wystawiał utrudzenie 
Naczelnika i brak czasu. Fala wzbierała z minuty na minutę, takimi molestacjami szturmując 
w strzeżone podwoje, że Naczelnik rozkazał dopuszczać wszystkich. 

29 



Zaręba nie widząc końca tych audiencji wyszedł na świat. 

Dzień był jasny, nagrzany a przejęty chłodnymi powiewy, jak, to bywa w początkach 
kwietnia. Słońce stało jeszcze wysoko. Strzeliste wieże i dachy miasta pławiły się w bladym, 
złotawym świetle. Grały szyby wyniosłych kamienic. Spokój leżał na wysokościach pod szaromodrawym 
niebem, gdzie stada gołębi wirowały wystraszonym lotem. Zasię na dole, w 
gęstwie ulic, placów i domów wrzały tysiączne gwary, głosy muzyk, porykiwania stad, tętenty 
końskie, turkoty wozów i jakby szamotania burzy, miotającej się wśród murów. Albowiem 
główny Rynek i przyległe ulice dawały obraz walnego jarmarku. Na całej połaci między 
Sukiennicami a Mariackim kościołem ledwie się było można przecisnąć wśród mrowia 
wozów z furażami, bryk pod białymi budami, chłopskich wasągów, koni wyłożonych, wołów 
spędzanych z różnych stron, bab z kramami, chłopstwa i przeróżnej liberii. 

Na każdym kroku widziało się ciągnące z dalszych stron, srodze obłocone, dworskie kałamaszki, 
karoce, pojazdy, przypominające strukturą odległe czasy, podwody pełne podróżnych 
tobołów, kredensów i spyży. 

Zaś co pewien czas maszerowały przez Rynek bojowe kolumny wojsk, wychodzących w 
pole przy grzmiącej muzyce trąb, piszczałek, suchym warkocie tarabanów i wrzasku pauprów 
i pospólstwa, wieszającego się po bokach. Rozwinięte chorągwie, furkoty proporców, migotanie 
bagnetów, twardy, akuratny łomot kroków i marsowe postacie żołnierstwa wyruszającego 
na wroga budziły powszechne uniesienia. Jakby szał radości ogarnął tłumy. Zatrzeszczały 
rzęsiste aplauzy; powiewano czapkami, krzyczano ze wszystkiej mocy, błogosławiono, żegnano 
łzami, zachętą, pacierzem, obdarowywano, czym kto jeno mógł. Kto grosze dawał, kto 
złotówki, kto i dukata wciskał w twarde żołnierskie ręce. A ile kiełbas ponieśli, wiele chlebów 
i flach z gorzałkami! A kiedy w jakiejś chwili wyrwała się z ciżby znana wszystkim piosenka: 

Do broni! bracia, do broni! 
Dzień sławy dla nas przychodzi! 

tłumy zawtórowały z entuzjazmem nie do opisania. Cały Rynek buchnął w niebo taką potęgą 
zapału, szczęścia i radości, aż mury zadygotały, załomotały chorągwie i zakolebowały 
się drzewa. Śpiewali jak jeden mąż, czuciem jednym porwani, jedną wiarą zwarci i jedną nadzieją 
pijani. 

Gdy zasię szeregi przeszły, pospólstwo zbierało się pod Szarą kamienicą i dojrzawszy w 
oknach pierwszego piętra choćby cień przypominający Kościuszkę, wiwatowało na jego cześć 
długo i burzliwie. Rozanimowanie było tak powszechnym, iż co chwila znajdowały się powody 
zbiegowisk, tumultów, wzburzeń i okazowywania najżywszej radości. Nawet prawieczne 
pałace i domy otaczające Rynek, zrujnowane, obdarte z tynków do żywej cegły i 
kamienia, ponure, z pozabijanymi oknami, prawie opuszczone, przybierały weselszą postać 
pod ozdobą powywieszanych chorągwi i dywanów. Nie raziły nawet łachmany pospólstwa i 
nędza, wyzierająca ze wszystkich twarzy i kątów. Radość nadawała wszystkiemu tęczowe 
farby nadziei. Tchnienie wielkości uskrzydlało duszę, wynosząc ją ponad nędzę szarych, 
przyziemnych bytowań. Bowiem cały Kraków żył pod wtór tarabanów, wymarszów, głuchego 
dudnienia przetaczanych harmat, żołnierskich piosenek, ognistych przemówień, patriotycznych 
uniesień i wojennych wieści, nadlatujących ze wszystkich stron. Każda nowina 
znajdowała wiarę i głębokich wyznawców. Każda szynkownia stawała się klubem zawzięcie 
politykujących. Każda plotka szerzyła się gwałtownie niby ogień. Najnieprawdopodobniejsze 
wieści wstrząsały do głębi. Rozporządzenia Naczelnika i władz świeżo uformowanych rozlepiane 
po murach odczytywano w modlitewnym skupieniu. Nie brakowało i trwóg, niepokojów 
i fałszywych alarmów. Byli, którzy jako krucy krakali najgorsze horoskopy. Byli z roz


30 



mysłem, a po cichu sączący jady zwątpień i niewiary, i tacy, dla których wszystko przybierało 
kształt przerażenia, klęski i upadku. Miasto żyło w gorączce, naprężeniach i zmieniających się 
z godziny na godzinę nastrojach. Lecz pomimo wszystko dawało obraz wytężonej pracy, zabiegów 
i patriotyzmu. Zbierano broń, formowano milicję, składano ofiary. Po kramach i sklepach 
sprzedawano konterfekty Kościuszki, puginały wolności, narodowe kokardy, bandolety 
z napisami, piosenki, patriotyczne pisma, mapy. W kuźniach dzień i noc kuto kosy i piki, toczono 
szable i bagnety. Po klasztorach wyrabiano ładunki. Kobiety w oknach i po głębokich 
sieniach skubały szarpie i szyły bieliznę dla żołnierzów. Mówiono sobie „obywatelu”. Przysięgano 
na wolność, równość i Kościuszkę. Zawzięcie tropiono za szpiegunami. Całe miasto 
wylęgało na ulice zbrojnie i wrzaskliwie, gdy prowadzono kozaków złapanych w okolicach. 
Publicznie nazywano zdrajcami targowiczan domagając się na nich szubienicy. Sadzono 
drzewa wolności. Klubiści na oczach powszechności palili konterfekty króla jegomości. Młodzież 
paryską modą paradowała we frygijskich czapkach. Sypano szańce pod Wawelem i dokoła 
Krakowa. Co dzień o świtaniu wychodziło przeszło trzystu ludzi do tej roboty: szli starzy 
i młodzi, bogaci i biedni, arystokraci zarówno jak i pospólstwo. Nie brakowało znacznych 
dam ni gamratek. Były to regimenty pracy, maszerujące przez miasto ze śpiewami, zbrojne w 
łopaty, taczki, żelazne łomy... 

Kto zaś był czulszego serca na niedolę ojczyzny, zaciągał się do wolentariuszów. 

Opustoszały sklepy, handle i warsztaty, gdyż wszystka młodzież stanęła pod insurekcyjnymi 
chorągwiami. Napływali z przedmieść i miasteczek, przedzierali się mimo zdwojonych 
straży z cesarskiego kordonu, uciekali z klasztorów. Major Jagielski egzercyrował ich od rana 
do późnej nocy pod Ratuszem. 

Właśnie Zaręba przecisnął się był na drugą stronę Rynku, gdzie na ogromnym kwadracie 
ocembrowanym głowami gapiów uczyli się wojskowych obrotów. Było ich paruset, podzielonych 
na drobne oddziały, pod wodzą starszyzny z regimentu Wodzickiego. Jagielski miał 
nad nimi generalną komendę, a sierżant Derysarz, podoficer Mikołajczyk prowadzili egzercyrunek. 
Nauka szła dosyć nieskładnie i tępo, gdyż zbieranina to była szczególniej pstrokata. 

Obok szlacheckich synków, sejmikowych rębaczów i jarmarcznych obiboków znajdowali 
się mniszkowie zbiegli spod klasztornej klauzury, rzemieślnicy, kupczykowie, przeróżna liberia, 
pokłóceni z ekonomskimi kijami parobcy, dezerterzy i ultajstwo pourywane z postronków. 
Jednym pachniały żołnierskie swywole, drugich pędziła żądza przygód, trzecich zaś 
kondemnatki przymuszały chronić się pod chorągwiami. Stawali i z przyrodzonego animuszu. 
Byli, którym żołnierka widziała się jedyną deską ratunku. Większość jednak pchnął w szeregi 
święty głos powinności. Słowem, były to zgoniny nawiane podmuchami gotującej się wojny 
ze wszystkich kątów Polski. Każdy też był na swój sposób obdarty, nieledwie w łachmanach, 
lecz gęby mieli zabijaków na każdą sprawę zdeterminowanych. Naród był przy tym niesforny, 
burzliwy, przebiegły, do karności nieprzywykły, w szelmostwach nieprzebrany, a posłuch 
za kajdany uważający. Trzeba go było wziąć w żelazne garście, by na jakiego takiego żołnierza 
przerobić. I akuratnie trafili; wprawdzie komendant Jagielski, mimo srogich maksym, 
jakie wyznawał, był ciapą, lecz sierżant Derysarz i podoficer Mikołajczyk pokazali się w sam 
raz. Derysarz ze szczególniejszą pasją pieścił się z nimi po swojemu, nie przepuszczając żadnych 
uchybień, a żołnierz był srogi i wymagający. 

– Pluton, marsz! Na prawo zwrot! Stój! Równaj się! – grzmiała po sto razy jedna i ta sama 
komenda i po sto razy sierżant, przelatując przed rozwiniętym szeregiem, wyrównywał front 
pięścią, kolanem i kpinami. 
– Wciągnij kałdun – wrzeszczał – mocium tego, gdzie to zostawiasz kulasy! Ty, trąba, nie 
zadzieraj łba, bo ci gołębie napuszczą! 
Mikołajczyk miał inne zgoła sposoby egzercyrunku, cichsze, ale przy których niejeden 
gwiazdy zobaczył w południe, popuścił juchą lub splunął własnymi zębami. I posłuch znaj


31 



dował prędszy, że jego plutony sprawniej wykonywały obroty, maszerując z takim wigorem, 
aż błoto rozbryzgiwało się na wszystkie strony. 

Zaręba przystąpił do Jagielskiego z zapytaniem: 

– Cóż to za franty w obcisłych białych portkach? Chodzą niczym tancmistrze. 
– Górale z Nowotarszczyzny! Chwaty i zbóje pierwszej wody. 
– Za dużo laktansów – mruknął rozpatrując się w twarzach i postaciach. 
– Takim najbardziej pachnie wojenka i ojczyzna nie jest czczym słowem. 
– A tamci przed Derysarzem? Istne łamignaty, paroby jak tury! 
– Cieńskiego z Polanki ludzie! Sam ich zwerbował w kordonie cesarskim. 
– Generalnie mało tu widzieć chłopstwa! – zauważył lustrując szeregi przebrane w kapelusze 
wojskowego kształtu, natomiast nierzadko powiewające łachmanami. 
– Dziedzice bronią ich na wszystkie sposoby. Wczoraj z niemałą burdą odebrali mi kilkunastu 
swoich zbiegłych poddanych. Prawo mają za sobą. Wzięli ich w dyby i pognali kijami 
jak stado. Nawet Naczelnik nie mógł przeszkodzić! 
– Ja bym chłopów nie dał, a dziedziców przepędził choćby kolbami! – warknął. 
– Chciałem tak postąpić, ale przyleciał Fiszer z dyspozycją, żeby się nie przeciwić, bo 
szlachta może podnieść larum na całą Rzeczpospolitą, czego ze względu na aktualne okoliczności 
unikać nam potrzeba. I słuchać musiałem! – westchnął ciężko. 
– Psiakrew – zawrzał poruszony do gniewu – byle szlachetka ma swoje prawa, nie ma ich 
tylko ojczyzna! Jakżebym pragnął takiej okazji! – wzdychał żarliwie i napatrzywszy się do 
syta egzercyrunkom, ludziom i miastu, gdy zmierzch zaczął zapadać, pociągnął do zajazdu 
Parissota na Floriańskiej. Tam bowiem w izbie od podwórza, obszernej, niskiej i pełnej fetorów 
gorzałek i zwietrzałego piwska, zbierali się klubiści. Ku niemałemu zdumieniu zastał tam 
Kapostasa na rozmowie z Siedleckim, plenipotentem podkomorzyny Górskiej, gorącym patriotą, 
lecz również, jak i bankier, zaliczanym do moderantów. 
– Właśnie imieniem podkomorzyny poluję na porucznika – przywitał go na wstępie, odciągając 
do kąta na dłuższą i sekretną rozmowę. 
Tymczasem w izbie w miarę następującej nocy zbierało się coraz więcej osób. Wchodzili 
na palcach, lękliwie, z minami srogich spiskowców i przywitawszy się umówionymi znaki 
zabierali miejsca przy dużym okrągłym stole, ustawionym na środku. Parę łojówek w mosiężnym 
świeczniku rozniecało żółtawe, dymne światło. Stołowy chłopak z głową okręconą w 
białą ścierkę, drzemał pod zielonym, pękatym piecem. Z sąsiedniej stancji przedzierał się 
brzęk naczyń, a niekiedy wrzaskliwe głosy pijaków. Klubiści rozmawiali z cicha, obzierając 
się podejrzliwie na milczącego Kapostasa i szepcących na stronie. Kurzono tylko zawzięcie 
lulki, że wkrótce dym wypełnił niską sklepioną izbę, że ledwie było można rozpoznać twarze. 
Dopiero wejście Żukowskiego, miejskiego patrona, ożywiło socjetę. Żukowski, człowiek dorodnej 
postaci, twarzy gładkiej i ozdobionej pięknym, sumiastym wąsem, pomimo znacznej 
cyrkumferencji wielce żywy i ognistego temperamentu, stawał się duszą każdej kompanii. 
Zadzierżysty, kąśliwy, w gębie obrotny, nie przebierający w słowach, zaciekły jakobin, choć 
nosił się po polsku w kontuszu i przy karabeli, był postrachem wszystkich spokój miłujących. 
Z jego też wejściem wnet się zagotowało, powstały spory i głosy nabierały wigoru. Zjawiły 
się również cynowe dzbany z piwem, a tu i owdzie zalakowana flacha. 

Kilku młodzieńców, poprzepasywanych bandoletami, patrzyło w niego jak w obraz nie 
opuszczając ani słóweczka. Rozmowa stawała się powszechną o ewentach dnia, nowinach, 
plotkach i nadziejach. Żukowski, protestant z zasady, z pasji i z pieniackiego usposobienia, 
burzył się powstając ogniście na wszystko, co zrobiono bez jego współudziału. Oponentów 
mieszał z błotem i wydrwiwał. Wszędzie widział jeno zdrajców, jurgielników i głupców. 

Wejście Berniera w kompanii Kuczerowicza, Wolfa, Sztumera i Wilanta podnieciło jeszcze 
jego zapalczywość. Były to persony w mieście rej wiodące i socjusze, stanowiący jądro 
krakowskich jakobinów. Rzucił się do nich o poparcie swoich dowodzeń. 

32 



– Oto cnotliwi obywatele! Prawda czy nieprawda? Najlepiej wiedzą, co się dzieje. Mówcież, 
aspanowie. Cóż słychać? 
– Bardzo źle – odpowiedział Wilant, najstarszy, chudy jegomość, napychając krogulczy 
nos tabaką. – Bardzo źle! – powtórzył złowrogo, zabierając się do kichania. – Naród się burzy 
i niepokoi. Bezczynność i pobłażliwość władz nie budzi otuchy w pomyślne skutki powstania. 
Złe wiadomości lecą ze wszystkich stron... 
– Exemplum: Kozacy byli wczoraj pod Szycami – przerwał mu Wolf. 
– Wiem gorsze – jął prawić Kuczerowicz, ogromny, łysy, z kwitnącym nosem i twarzą 
osypaną pryszczami; srodze wysadzony brzuch oparł na rancie stoła i odsapnąwszy gadał, 
pryskając śliną dokoła: 
– Znajomy ksiądz uciekł spod Pińczowa! Wiecież, dlaczego? Oto przed wielkimi siłami 
Moskali ciągnących na Kraków! 
– W mieście już powiadają, jako brygada Madalińskiego rozbita ze szczętem. Z pewnych 
ust wiem! Plotek bym nie powtarzał – wyrzekł nieśmiało Sztumer. 
– A ja wam powiem najgorsze! – zabrał głos Bernier, Francuz, ale czujący po polsku i gorący 
patriota. – W mieście zmawiają się, aby skoro tylko wojska wyruszą w pole, oddać się 
pod cesarską protekcję! 
Nowina była wagi niezmiernej; wszystkie oczy wpiły się w niego z niepokojem, on zaś 
podniósł się i żywo gestykulując jął siekać prędkimi, syczącymi wyrazy: 

– Ja wiem kiedy! Ja wiem gdzie! Ja będę wiedział kto! Tyle wam jeno zawierzę, że dzisiejszej 
nocy chodziła deputacja na Podgórze do cesarskiego komisarza. Bayr przyjął ich z 
otwartymi ramionami. Paktowali z nim do świtania. I musiano tam zawrzeć jakieś haniebne 
układy! – poczerwieniał nagle i bijąc pięścią w stół, aż zadzwoniły naczynia, zakrzyczał: – To 
zdrada główna! Domagam się na zdrajców szubienicy! 
Porwali się żądając ściślejszej relacji. Odmówił zasłaniając się tajemnicą in statu, którą zaraz 
poniesie Naczelnikowi. Strach i przygnębienie zasępiły oblicza. Nowina zdawała się nie 
do wiary, ale przynosił ją człowiek godny, żarliwy patriota i doskonały jakobin. Spoglądano 
więc na siebie w cichym przerażeniu. Nawet Zaręba srodze się zaniepokoił, na co zaszeptał 
mu do ucha Kapostas: 

– Bajędy strachajłów, zbierane po kafenhauzach i rynkach. Słuchajmy cierpliwie dalej tych 
osłów, poprzybieranych we lwie skóry! 
I czekali niedługo, bowiem Żukowski zaintonował na ten sam tenor: 

– Po owocach ich poznacie je! Prawda czy nieprawda? Cóż to mamy dzisiaj? Ostatni marca. 
Ileż czasu od proklamowania insurekcji? Cały tydzień. I cóż przez tyle dni uczyniono? 
Pytam się, cóż uczyniła Rada Narodowa? Nic jeszcze nie uczyniła – odpowiedział wodząc 
tryumfalnie oczami po kompanionach. 
– A ja się pytam – skorzystał z przerwy Kuczerowicz – czemu jeszcze nie wystąpiła Warszawa? 
Czemu Poznań milczy? Czemu Wilno nie ruszyło? My tutaj, boże światy, wystawiamy 
się na sztych, nadstawiamy głowy, na nas cała moc moskiewska spada, my boże światy, 
pierwsi możemy paść... – wyrzucał coraz żałośliwsze słowa. 
– Nie to jest groźne – przerwał mu niecierpliwie Bernier – ale to, że targowiczanie spiskują, 
księża spiskują, arystokraci spiskują, zdrada chodzi w biały dzień i naigrawa się z ojczyzny! 
I wszystko bezkarnie. Trybunału żądam i szubienic! 
– Skoro się tak zaczyna, nietrudno przewidzieć skutki – zakrakał Wilant. 
– A któż to pierwszy wołał na Ratuszu: króla zdetronizować i zdrajców powywieszać! 
Prawda czy nieprawda? Nie w smak im to poszło, radzi mostów za sobą nie palić. A któż się 
domagał wyrzucenia ze sali królewskiego konterfektu? Znowu ja, i znowu na darmo! Ja 
pierwszy wołałem: rewolucję dokonywa się rewolucyjnymi praktykami. Ja pierwszy żądałem: 
skonfiskować majętności kościołów, arystokratów i opieszałych; ogłosić uniwersał o zrównaniu 
stanów, zniesieniu tytułów i zaprowadzeniu doskonałej równości. Żądałem zaprowadzenia 
33 



trybunałów rewolucyjnych, szubienic na każdym placu i wieszania zdrajców, wieszania arystokratów, 
wieszania podejrzanych! Nie słuchano mnie! A dlaczego? Bowiem u góry siedzą 
zamaskowani wrogowie ludu! Bowiem tyranowie przywdziali maski patriotów! Prawda czy 
nieprawda? – grzmiał coraz potężniej. 

– Właśnie nieprawda! – padł mocny, spokojny głos z ciemnego kąta. 
– Kto śmie! Zdrada! – zaryczał w gniewie Żukowski. – Mości panowie, do broni! Zdrada! 
Rumor się uczynił, porwali się z miejsc, zamigotały puginały i kilkanaście stalowych żądeł 
zmierzyło w piersi Kapostasa, który nie bacząc na zabójcze żelaza wystąpił na światło. Poruszony 
był do głębi, ale wyrzekł spokojnie: 

– Schowajcie broń na prawdziwe nieprzyjacioły! Nie pusta ciekawość mnie przywiędła, 
chciałem jeno posłuchać mężów radzących de publicis. I byłbym głosu nie zabierał, lecz skoro 
tutaj padło tyle inwektyw i insynuacji, skoro jakieś zawiedzione ambicje przewodzą, skoro 
byle bajęda znajduje wiarę, a strach kieruje opiniami, muszę wystąpić i powiedzieć: W tydzień 
po przysiędze już bunty! już formowanie spisków przeciw władzy przez was ustanowionej! 
już warchoły! już nieszczęsne liberum veto! Rozumiałem was mężami in statu, a widzę 
poczynania fakcjonistów. Kto zaś mówi: lepiej niech przepadnie Polska, jeśli miałaby 
powstać nie na obraz moich maksym, ten ci ją po trzykroć zabija! Chodźmy, poruczniku, nic 
tu po nas. 
Ustępowali im z drogi bez słowa, nawet Żukowski zaskoczony srogą reprymendą, nie zdobył 
się na respons. Powszechna konsternacja odprowadzała ich w grobowym milczeniu, gdy 
drzwiami, do których się kierowali, wpadł Gabriel Taszycki z Januszewiczem, sekretarzem 
Akademii, duszą i głową krakowskiego sprzysiężenia. 

– Wiecie – wołał od proga – nadzwyczajne nowiny! Cielecki w Sieradzkiem podniósł powstanie. 
Toruń również powstał, nawet nie przepraszając króla pruskiego wyrżnięto jego 
knechtów co do nogi. W Gdańsku wylądowali Francuzi, przy ich pomocy wierni gdańszczanie 
przywrócili panowanie Rzeczypospolitej. Niektóre komendy dywizji ukraińskiej ruszyły 
ze swoich leż i jak burza roznoszą wrogów, zastępujących im drogę, na szablach i kopytach. 
Litwa lada dzień wybuchnie! Oto macie pewne nowiny! 
Kapostas wyszedłszy przed dom szepnął smutnie do Zaręby: 

– Tyle prawdy w tym co i w tamtych, trwożnych wieściach! Bajędy i oman! 
– Nawet pierwsze rozumiem bliższymi, prawdy. Waszmość odchodzi? 
– U pani starościny wolbromskiej dzisiaj asamble, obiecałem przyjść. Zbiera się tam wyższa 
socjeta krakowska i wszyscy bawiący przejazdem. Pani Dembińska wzór patriotek i poświęcenia. 
Warto się jej pokłonić. 
– Żałuję, lecz powinienem oczekiwać na Fiszera w tym zajeździe! – submitował się i pożegnawszy 
Kapostasa powrócił do Parissota, jeno już do głównej izby od ulicy, gdzie było 
pełno gwarów i dymów z lulek. 
Zebrała się liczniejsza kompania miejskich personatów, przejezdnej szlachty i oficjerów. 
Rozprawiano z ożywieniem, a niekiedy z gorącością, buchającą ostrymi kontrowersjami, że 
Zaręba znalazł się jakoby na dnie kipiącego kotła. Dopiero usadowiwszy się w jakimś ustronniejszym 
kącie zaczął to i owo wyławiać ze sprzeczek i dyskursów. Przeszkadzały mu jeno 
pijackie wrzaski, huczące nieustannie z bocznej stancji. Lusztykowali tam oficjerowie ze 
swoimi gamratkami. Brzęki kielichów, piski dziewczyn, sprośne przyśpiewki, nieprzystojne 
słowa i żołnierskie klątwy hulały tam wraz z szaloną wesołością. 

Znany dobrze Zarębie głos Biegańskiego górował nad wszystkimi, trzymał prym i najczęściej 
pobudzał towarzyszów do śmiechów, tupań, dzikich okrzyków i wznoszenia coraz innego 
zdrowia. Pito na umor i zabawiano się, jak zwyczajnie przed wymarszem na wojnę. Ale 
generalną uwagę zwracała obszerna nisza w głębi, gdzie siedziała kupa okolicznej szlachty: 
kontuszowa, podgolona, wąsata, miniasta, głośno wyznająca swoje opinie, tracące staroświecczyzną, 
i dziedzicowskie, święte racje. Kwitnął pomiędzy nimi, na pierwszym usadzony 

34 



miejscu, gruby bernardyński przeor, o czerwonej i pełnej niby księżyc twarzy, wspartej na 
obfitych kondygnacjach tłustych podbródków, przyozdobionej potężnym nochalem ślicznej 
farby śliwkowej. Mówił przez nos reformacką modą, gęsto szpikując wywody łaciną i jeszcze 
gęściej zalewając wzniosłe cytacje wielkimi szklenicami wina. Snadź dyskursy, jakie prowadzili, 
były gorzkawe w posmaku, bowiem mimo częstych kolejek twarze mieli skwaszone, 
posępnie brzmiały słowa i troska wyzierała z oczów. Dawali obraz zebranych na pogrzebową 
stypę. Deliberowali też nad sprawami de publicis, jakby odprawowali egzekwie wśród długich 
pauz, ciężkich westchnień i nieledwie płaczów. 

– A w konkluzji bunty i rebelie! —determinował ponuro i z najgłębszym przeświadczeniem 
stary Chwalibóg. – Jeno patrzeć, jak rozbestwione podżeganiami chłopstwo rzuci się na 
nas i primo impeto zacznie wyrzynać, rabować i palić! Jeśli ta rewolucja zwycięży, to kaput z 
nami, mości panowie! 
– Frukta to nikczemnych maksym i niedowiarstwa! – rzekł swoje ktoś drugi. 
– Co poczyna się nie z Bogiem, przeciwko porządkowi świata się aklamuje! 
– Volenti non fit iniuria – szepnął mnich wycierając spoconą łysinę. 
– Co przeor powiada? A któż z nas pragnął tego, co się aktualnie zaczyna? 
– Vide, cui fide – dorzucił jak wyrocznia, macając za szklenicą. 
– Słyszane to rzeczy! – zabrał głos szlachcic tak chudy, że grały mu gnaty przez granatowy 
kontusz; twarz miał na podobieństwo szabli, strzępiaste wąsiska i siwy, srodze zwichrzony 
czub na długiej głowie. – Chamom wolność i ziemię! Moją ziemią i moimi poddanymi sobie 
dysponują! I kto? Rzeczpospolita! prawa! konstytucje? Zaś by! Jacyś zwarcholeni oficjerkowie, 
jakieś głodne sawanty, jakieś pierwsze lepsze skurczybyki! Zali to krotochwila? A my, 
panowie bracia, pozwalamy czynić ze siebie pośmiewisko, my szlachta, my sól tej ziemi, my 
jedyni panowie tej Rzeczypospolitej! – huczał groźnie Jacek Kluszewski. 
– Veto, powiadam! Veto! – podjął namiętnie siwy, ale zadzierżysty szlachcic w pawiowym 
kontuszu, wspaniałej postawy i pięknego oblicza. – Więc ja, Kasper Męciszewski, szlachcic z 
dziada pradziada, od prawieków broniący swoją krwią tej ziemi, od prawieków stanowiący 
fundamentum tej Rzeczypospolitej, mam mieć odjęte wolności i przywileje! Mnie, Kacprowi 
Męciszewskiemu, mogą nadawać prawa jakieś Kościuszki, jakieś skryby, jakieś zbrojne ultajstwo! 
Chrystusie ukrzyżowany! Królowo Korony Polskiej, ratujcie, bo nie wytrzymam! – 
wołał z rozpaczą. 
– Vana sine viribus ira! – żgnął niby z przypadku przeor. 
– Bezsilnego! Co też jegomość powiada! – zaprotestował gorąco najmłodszy pomiędzy 
nimi, Sobieniowski, rudy jak lis i zapalny niby siarka. – Otóż nie! Właśnie ważyłem w głowie 
pewien zamysł, miałem go wyłożyć indziej, ale kiedy okoliczności przymuszają, zaraz wyłożę: 
Eo instante zawiązać konfederację: za wiarę, ojczyznę i klejnot szlachecki! Rozesłać uniwersały, 
a sto tysięcy szabel nas poprze. Wszystek naród szlachecki opowie się przy nas jak 
jeden mąż. Innej rady nie znajduję. 
– I powtórzy się historia nieszczęsna barskiej! – szepnął smutnie Chwalibóg. 
– Właśnie iż się powtórzyć nie może! Barska miała przeciwko sobie prawie wszystkie sąsiedzkie 
potencje, a za nami stanie cała potęga najjaśniejszej gwarantki, stanie król pruski, 
staną wszyscy monarchowie, walczący z hydrą rewolucji. Wszakże hasłem naszej konfederacji 
będzie walka za wolność, porządek, święte zasady, za monarchię i Boga! – wrzał, porwany 
zapałem. 
– Nie krzycz tak głośno! Posłyszy który z tamtych frantów i każe cię przyaresztować. Mają 
władzę. Może się przy tym waści coś niemiłego przygodzić – ostrzegał szydliwie przeor. – 
Gotowi zapomnieć się! Gbury są, wiadomo. 
– Mnie aresztować! Niechaj spróbują – burzył się uderzając dłonią po głowni karabeli. – 
Kto by mnie śmiał tknąć! – wyzywał tocząc zdziczonymi oczami. 

35 



– Królom obcinają głowy, to i do szlacheckiej skóry dobrać się potrafią – jurzył z jakimś 
tajonym rozmysłem bernardyn. Rozmowa przeto przybrała obrót ostrzejszy, namiętny i przejęty 
rozdrażnieniem. Rozsrożone oczy krzyżowały się ze spojrzeniami mieszczan niby szable 
tnące ze ślepą, mściwą uporczywością gniewów. Niekiedy leciały ku nim kąśliwe, zaczepne 
słowa, niekiedy urągliwe, wyzywające śmiechy. Nie dali się jednak sprowokować. Siedzieli 
porozpierani przy stolikach, zajęci jedynie grą w domino, kurzeniem lulek, piciem i dosyć 
swarliwymi dyskursami. Ale Zaręba, biorący miejsce jakby na miedzy dzielącej obie socjety, 
dobrze widział, że pod tym pozornym spokojem dygotali ledwie powstrzymywaną wściekłością, 
że ten i ów zgrzytał zębami przeklinając z cicha na czym świat stoi. Odwieczne awersje 
groziły wybuchem lada chwila i Zaręba był zdeterminowany wystąpić, chociażby przyszło do 
szabel, przeciwko braciom szlachcie. Na szczęście do burdy nie doszło, nie musiała być na 
rękę przeorowi, gdyż skierowawszy rozmowę na inne materie wyrzekł na końcu: 
– Chciałbym sobie wyimaginować, który z nas najpierwej uczyni akces do powstania. 
Podniosła się cała burza, każdy z osobna i najuroczyściej przysięgał o niezmienności swoich 
opinii. Nawet myśl o akcesie wydawała się im zdradą i zaprzaństwem. Przeor się bronił, 
całował najbliższych, dolewał wszystkim i dobrodusznie prawił. 

– A jeśli za Kościuszkiem opowie się cały naród? Pora jeszcze zawrócić! Uderzyć w pokorę! 
Jak to powiadają: pokorne cielę dwie matki ssie. 
Juści, że tym wywołał jeszcze gorętsze protestacje i wzburzenia. Zaręba zdumiewał się obrotności, 
z jaką bernardyn prowadził swoich kompanionów do jakiegoś, sobie jeno wiadomego 
celu. Przerwał mu te mimowolne podsłuchiwania Fiszer, który wpadł do kafenhauzu, jak 
zawsze buńczuczny, strojny, miniasty, pobrzękujący szablą i ostrogami, roześmiany i witający 
się na wszystkie strony. 

– Mam dla ciebie rozkaz – szepnął siadając przy nim i podając szarą, zalakowaną kopertę – 
rozkaz Naczelnika, otworzysz go na miejscu, w Rzeplinie. Ślaski już tam pojechał rano. Konie 
i twój mantelzak czekają przed domem. Możesz jechać, kiedy zechcesz, byleś jeno zdążył 
do Rzeplina na świtanie. Uprzedzam: cztery mile i droga, że i do piekła gorsza być nie potrafi. 

– Moje gnaty zwyczajne wszystkiego. Naczelnik już wyruszył? 
– Nie wiem. Wojska pomaszerowały do Bosutowa. Są ważne doniesienia. Lada dzień 
przyjdzie do spotkania z Moskalami. Bóg jeno wie, jak wypadnie: harmat mało, jazdy mało i 
licha, cała nadzieja w piechocie, garść to jednak nikczemna! – szeptał zatroskany. 
– Męstwo i poświęcenie musi starczyć za liczbę – odrzekł z wiarą Zaręba. 
– A musi! Chodźmy do towarzyszów! Słyszysz, jak się zabawiają? Wypijemy strzemiennego 
i pojedziesz. Na jedną tylko minutkę!– prosił serdecznie. 
Ale Zaręba, nie dając się niczym skusić, wyszedł pospiesznie. 
Przed kafenhauzem czekał wózek i spod budy odezwał się jakiś głos. 

– Powinne służby panu porucznikowi! Jestem ojciec Anioł, kapucyn kapelan kosynierów 
Ślaskiego! Jedziemy razem do Rzeplina. 
– Bardzom rad kompanii! Będzie weselej i ojciec musi znać drogę. 
– Jak swój różaniec! Juści, zawżdy milej duszy, jak jedna drugą ruszy. 
Noc była ciemna, przejmował mroźny wiatr, na ulicach było pusto i właśnie, gdy ruszali, 
mariacki hejnał zaczął wyśpiewywać swoje cudne trele i zegary wybijały dziesiątą godzinę. 

36 



III 


Pora była wczesna, przedświtowa, ziemię obtulały jeszcze grube kożuchy mroków, jeno na 
niebie poczynało się już nieco przecierać i wskroś chmur rozsypanych szarawymi stadami, 
leciał ku zachodowi blady, jakby przetrwożony księżyc. Dzień był już niedaleki, zwiastowały 
go bowiem piania kogutów i pierwsze przebłyski zórz. Niekiedy zawiewał zimny, przenikający 
wiatr. Brał też cale grzeczny przymrozek, jaki nawiedza pola o wczesnej wiośnie, że ścięta 
na grudę ziemia łamała się z chrzęstem pod nogami wolontariuszów Ślaskiego, stojących głębokimi 
szeregami przed rzeplińskim dworem. Prawie dwa tysiące zbrojnego chłopstwa pokryło 
wielki majdan jakoby śniegiem, przyprószonym sadzami nocy. Mrowili się gąszczem 
nieprzejrzanych cieniów. Las pik i kos, osadzonych na sztorc, polśniewał w mrokach lodowymi 
soplami. Stali rozwiniętym frontem, ramię przy ramieniu i w przepisanym ordynku, z 
oficjerami na swoich miejscach. 

Bił od nich szmer cichych szeptań i pobrzęków; pary oddechów przysłaniały twarze szarym 
tumanem, że nie sposób było rozpoznać. 

– Zewrzyj się! Baczność! – przeleciała grzmiąca komenda. 
Zbrojny lud zwarł się w nieprzełamaną ścianę zjeżoną lśniącymi grotami. 
W ganku dworu pod wysokimi kolumnami wystawiony ołtarz rozmigotał się nagle jarzącym 
światłem. Obraz Częstochowskiej wyzierał spośród świateł, choin i kwiatów, jakoby z 
obłoków. 

– Naprzód! Marsz! – padł znowu krótki rozkaz. Zadudniała ziemia pod ciężkimi krokami; 
jakoby ciemny bór poruszył się z miejsca i szedł szeleszcząc rozchwianymi konarami, 
ogromny i groźny. 
– Stać! Do nogi broń! 
Ucichły bicia kroków tysięcy; szczęk przerzucanej broni wionął niby wicher i zbrojny lud 
znieruchomiał nagle i jakby wrosnął w ziemię o kilkanaście kroków przed ołtarzem. Pęk znaków 
i chorągwi wykwitnął przed frontem, stanęli pod nimi oficjerowie z kapitanem Kaczanowskim 
i Janem Ślaskim, generałem ziemiańskim, na czele. Na flankach nieco jeno naprzód 
wysunięci dobosze, przybrani weselnie w pawie kity i wstęgi u czapek, z pałeczkami w rękach, 
czekali tylko znaku, aby uderzyć w tarabany. 

Zasię na stronach i pod białymi ścianami dworu cisnęło się chłopstwo niby na odpuście. 
Dwie ogromne lipy, dźwigające się pod oknami, obwieszone były chłopakami, jakby stadem 
rozćwierganego ptactwa. 

Poruszyły się naraz ciżby i zaszemrały, gdy w ganku zasiadła imć Ślaska, de domo Walewska, 
siostra wojewody sieradzkiego, pani obywatelskiego ducha i cnót wielkich, prawdziwa 
matka poddanych, matrona postaci wspaniałej, a mimo lat pięknego jeszcze oblicza. Otoczył 
ją liczny fraucymer i najmłodsi synaczkowie. Kilku sąsiadów i rezydentów stanęło na 
stopniach ganku, rozglądając się ciekawie po szeregach. Widniały bowiem w tej przedświtowej 
bladości niskiego nieba jak łan zbóż, polśniewających sinymi kłosami. 

Dzwonek zabrzęczał i ksiądz proboszcz ze Skały wyszedł ze mszą świętą. 

37 



Na jakiś znak zbrojne zastępy padły na kolana, pochyliły się gąszcza kos i pik, wszystkich 
przejęło uroczyste skupienie. Rozmodliły się dusze, z warg spływały gorące szepty pacierzy, 
że zdało się, jakoby ten rozdrgany, wzmagający się szmer był tajemniczym śpiewem wszystkiego 
przyrodzenia o słońcu, cieple, bujnym roście i świętych łaskach budzącej się wiosny... 

Aż owo dzwonki dały sygnał na Podniesienie. 

Bębny zawrzały rzęsistym grochotem, trąbki uderzyły fanfarą, pokłoniły się chorągwie; jęk 
zerwał się palącym wichrem, rozpinały się ramiona, gdzieś z cieniów buchnęły łkania kobiet i 
naraz runęli w proch przed Majestatem. 

I kiedy msza przeciągnęła się dalej, znowu przyszły chwile żarliwych rozmodleń. I znowu 
tysiące wiernych serc w tym momencie żywota może ostatnim przywierało w kornej czci do 
stóp Częstochowskiej. 

Chłopskie rycerstwo modliło się wszystką mocą wiary i ufności. 

Chłopskie rycerstwo suplikowało żarliwie o zwycięstwo nad wrogiem. 

„Przyczyń się, Królowo Korony Polskiej! Ziścij błagania! Wyproś u Syna.” 

Niby młoty zabiły rozpalone serca. Gdzie już łzy brużdżą srogie oblicza, gdzie z szeregów 
wyciągają się błagalne ręce i ktoś głośno wzywa Boskiej pomocy. Święte uniesienia ogarniają 
zbrojne męże. Nagła burza wezbranej potęgi rozpręża przygięte w jarzmie karki, skrzepią 
dusze i ponosi je szlakiem chorągwianym na bój zaciekły, na zwycięstwo, na wolność! 

– Jezu, Maria! Jezu! Hej! – rwą się upalne westchnienia. Ledwie już gardziele zdołają wydać 
głos jakiś. Ledwie już serca pomieszczą czucia. Dziw, dusza nie wyrwie się jak ptak w 
obłoki. Pazury ściskają drzewce aż do bólu. Pot zalewa czoła. Twarze stają w łunach. Dygot 
wstrząsa. Pioruny migocą w oczach jadowitymi połyskami mieczów. Bezmierna, cicha radość 
przejmuje szeregi. 
„Daj śmierć, daj rany, ale spraw zwycięstwo!” Oto prośba jedyna, oto pacierz powszechny, 
oto wiara dufna, wybuchająca niebosiężnym krzykiem tysięcy, i bije ku gasnącym gwiazdom, 
do zórz widnym już krwawym rąbkiem wschodu, unosi się w nieskończoność i tam leci, gdzie 
nawet najzuchwalsza myśl nie dosięga. 

– Żołnierzu polski! – zagrzmiał naraz tubalny głos od ołtarza. – Żołnierzu! – powtórzył 
ksiądz tocząc dokoła orłowymi oczyma – któryś z dobrawoli stanął pod chorągwiami Polski, 
któryś gotowy wylać za nią krew swoją, mówię ci: Uczyniłeś, jak Pan Bóg przykazał, jak 
uczynić byłeś powinien. Pytam się jeno, za kogo to jeszcze wybierasz się wojować? Czy i za 
panów, jak ten i ów głupi powiada? Nie wierz kpom. Za pohańbione kościoły, za sponiewieraną 
świętą wiarę, za swoją wieś, którą ci wrogowie łupią i palą, za swoją wolność i ziemię 
bić się będziesz! Za swoją ziemię i wolność będziesz wojował, żołnierzu. Bowiem na Polskę, 
niby paskudna szarańcza, zwaliły się nikczemne somsiady i dalejże ją rozrywać na strzępy! 
Wrogi nie wybierają, co pańskie a chłopskie, jednako paląc, rabując i do nędzy przywodząc. 
Ostatnią krowinę wyprowadzą ci z obory, ostatni kęs chleba odbiorą, ostatni grosz ukradną. 
Wszystka Polska we łzach i uciemiężeniu! Ciężkie terminy spadły na tę prześwietną Rzeczpospolitą! 
Więc kto jeno żyw, kto ma Boga w sercu i sumienie, staje w obronie matki rodzonej! 
Generał Kościuszko zwołuje na wielką wojnę wszystkie mieszkańce tej ziemi, wszystkie 
stany i wszystkie chłopy polskie. To mówię ci, chłopie czy panie, spadaj na wrogów, gdzie 
ich dopadniesz, i bij psubratów; bij kłonicą, bij orczykiem, bij kamieniem i czym ci się jeno 
żywnie spodoba, byłeś ich tylko prał do ostatniego dechu, do ostatniej pary. I ty, żołnierzu, 
bądź bez miłosierdzia dla nieprzyjaciół wiary i ojczyzny! Zwycięstwo albo śmierć! A zbawisz 
Polskę, wolność weźmiesz w nagrodę i największym panom równym się staniesz. Zasię pogromione 
twoimi rękami wrogi wnukom swoim zapowiadać nie przestaną: „Nie zaczepiajcie 
chłopskiego narodu. Cichy on i sprawiedliwego serca w pokoju, ale straszliwy i nieprzebłagany 
w wojnie. Cudzego on nie łakomy, lecz swojego z garści nie popuści, a krzywdy nie daruje.” 
A pamiętaj tam jeden z drugim, że nie grzechem jest wytępiać wroga, a jeno zasługą 
38 



przed Bogiem i narodem. Bo jeśli padniesz w tej potrzebie i już w białej szacie niewinności 
zapukasz do niebieskich podwojów, święty Piotr wyjrzy i zapyta: 

„A coście to za ludzie?” to śmiele wołajcie: „My polscy żołnierze!” – „Cóżeście znacznego 
dokonali, że się tak na dwór Boski ciśniecie?” – „Pobilim wrogów i dalim gardła , za wiarę 
i Polskę.” Zdziwuje się temu wielce święty Namiestnik, może i głową pokręci, może zrazu i 
nie powierzy, że to jeszcze do tej pory rycerzów w sukmanach do nieba nie wpuszczał. Ale 
wy nic, jeno wołajcie: „My kosyniery pana Ślaskiego! My som chłopy z Rzeplina, ze Skały, z 
Cianowic, z Przegini, z Sułoszowej, z Jerzmanowic, z Łaź, i gdzie się tam który uplągł, które 
z dobrawoli stanęlim bronić Rzeczypospolitej: otwórz, święty Pietrze!” Wysłucha i rzeknie: 
„Kiedyście tacy poczciwi, to wejdźcie.” I otworzą się przed wami święte wierzeje wiecznej 
szczęśliwości! Sprawiedliwe lenungi wypłacą ci w niebie, żołnierzu, a na ziemi sto mszów 
odprawi się za ciebie i wspominać cię będą po wiek wieków, zaś wdowy i sieroty opatrzy 
szczodrze Rzeczpospolita! Płaczcie, ojcowie i matki – wołał potężniej dosłyszawszy szlochania 
– płaczcie! Pofolguj swoim łzom i ty, jaśnie wielmożna dziedziczko, aby się spełniło wedle 
Pisma Świętego: „Czyja siejba w płakaniu, tego żniwo weselem się stanie.” Nie łamać 
szeregów!– zagrzmiał widząc wyginający się tu l. owdzie front. – Stój w miejscu! Amen! 

Po czym przystąpił do poświęcenia znaków i chorągwi, nastożonych na stopniach ganku. 
Odprawowała się ta ceremonia bardzo uroczyście i wśród rzewnego nastroju, a kiedy skończywszy 
modlitwy pokropił wodą święconą wszystkich dokoła, chorążowie dźwignęli w górę 
bojowe sztandary. W perłowym powietrzu świtów jakby zaszemrały orle loty. Królewski 
biały ptak uniósł się na skrzydłach amarantów. 

Na ten obraz zagrały trąby, zawarczały wszystkie bębny, mosiężne kotły huknęły, zakolebał 
się gwałtownie las pik i kos, wyrwane z pochew szable zamigotały błyskawicami, lunęła 
karabinowa salwa i z tysięcy gardzieli buchnął ogromny krzyk: 

– Zwycięstwo albo śmierć! 
– Żołnierze! – wołał ksiądz wskazując chorągwie. – Oto święte znaki, które was powiodą 
na bój, na zwycięstwo i na wolność! 
– Zwycięstwo albo śmierć! – zerwał się głos tysięcy i od uderzeń kos o kosy poszedł brzękliwy 
łomot, jakoby bicia niezliczonych żelaznych cepów. Bojowa zawierucha ogarnęła 
wszystkich. Wichura krzyków, strzałów i uniesień zatargała chorągwiami, że załopotały rozwijając 
amarantowe skrzydła i pokazując na przemian to orła białego, to pszeniczny złoty 
snop na skrzyżowaniu kosy z piką i napis z dala widny: „Żywią i Bronią”, złotem aftowany. 
– Baczność! Równaj się! Stać! – huknęła komenda. Przycichło, szeregi stanęły zwartym, 
nieprzełamanym murem. 
Ksiądz stanąwszy na stopniach ganku podniósł wysoko srebrzysty krzyż i przy blaskach 
zórz jął odczytywać rotę przysięgi. Czytał z wolna, wyraźnie i z taką mocą, jakby wrębując w 
umysły na wieczną rzeczy pamięć. Wiara zaś powtarzała niby pacierz jednym wielkim głosem. 
Przysięgali warem serc ofiarnych, wszystką duszą i wszystką dufnością, że ten zgodny 
chór podobien się stawał w swojej mocy wiosennym grzmotom, huczącym gdzieś nad polami. 

– W kozły broń! Odstąp! – padła znowu komenda po skończonym, ślubowaniu, że w 
mgnieniu oka broń zastożyła się na majdanie w akuratnych odstępach, a karne szeregi poszły 
w rozsypkę. Każdy leciał do swoich zebranych na stronach. 
Wraz też z dworskich oficyn wyniesiono potężne kotły z gorącą strawą i kuchty jęły rozlewać 
barszcz, dawać chleby i kawały mięsa pozatykane na patykach. Pod lamusem stojącym 
z boku dworu wytoczono cale grzeczne antały z gorzałką i piwem, którymi szafowali podoficerowie. 
Potworzyły się na majdanie bezładne obozowiska, jakoby na jarmarku, cichsze jeno i 
sforniejsze, chociaż gęsto upstrzone kobiecymi przyodziewami. Ugwarzano się, pojadając 
zarazem należycie. Nad porządkiem czuwał Jacek Bujak z Bartoszem z Rzędowic, bowiem 
starszyzna poszła na śniadanie do dworu. Jeno dziedziczka we własnej osobie rozdzielała pomiędzy 
kosynierów pierniki, słodzone ciasta i suche kiełbasy, jakie za nią dźwigali w koszach 

39 



pachołkowie. Zasię synaczkowie, każdy na swoją rękę, wtykali żołnierzom paczki z tytuniem 
i krótkie, wiśniowe lulki. Nawet proboszcz, jak był na przysiędze w komży i stulę, tak się 
promenował nie szczędząc poczciwego słowa, otwartej tabakierki, a gdzie i skaplerzów. 

Gwar panował na majdanie znaczny, lecz dziwnie przystojny i w należytą powagę obleczony. 
Owszem, zdarzało się, iż jakieś matczysko popłakiwało żałośnie, że tam któryś z ojców 
wzdychał i sfrasowany łeb pazurami orał, że jakaś opuszczona dziewka wybuchała wstydliwie 
tajonym szlochem, lecz wszystko ginęło w radosnym rozgwarze, jakoby w szumie borów 
o wschodzie słońca. Śmiały się oczy, spłomieniały twarze, wrzała krew bujna i serca nabrzmiewały 
junacką ochotą na święte gody bojów, przygód i azardów. 

I poranek się był zapowiadał cudny, właśnie w sam raz, żeby rozweselać człowiecze dusze. 
Księżyc zaszedł, chmury się gdzieś zapodziały, niebo się uczyniło jakby z perłowej, lśniącej 
masy i na wschodniej stronie rozlewały się rubinowe zorze, gęsto przetkane smugami litego 
złota i seledynu. Dzień wstawał pogodny i cichy. Dymy z kominów biły prosto niby topole. 
Powietrze pachniało szczypiącym w nozdrzach przymrozkiem. Świetlisty namiot nieba rozpinał 
się coraz szerzej i błękitniej na przyjęcie słońca, o którym już wieściły gońce zórz, przebudzeni 
ptakowie, porykiwania stad i radość ogarniająca ludzi, radość dziwnie bujna, wylana 
i zarazem uroczysta. Cieszono się powszechnie, jakby w dniu wielkiego święta. Majdan wrzał 
od śmiechów i pokrzykow wzbierającej mocy. Niecnotliwe krakowskie junactwo, burzliwe i 
nieposkromione, pełne tężyzny, pobrzękiwań, przyśpiewek, pawich czubów, fantazji, zuchwałości 
a wesela, panowało niepodzielnie wśród kosynierów. Komu tam powstały w sercu 
frasunki? Komu tam straszne były trudy, znoje i rany? Komu tam co ważyła nawet śmierć 
sama? 

Hej! Niech jeno trąbki zagrają, niech jeno bębny zawarczą i Naczelnik powiedzie! Runą 
jak burza i wszystek świat wraży na kosach rozniosą! 

Rozpalone imaginacje dawały cudne farby obrazom bojów, tryumfów i przewag. 

Jakoby tęcze snuły się te baśniowe rojenia przez wszystkie dusze i polśniewały we wszystkich 
spojrzeniach. A podsycał je niestrudzenie Jacek Bujak. Tyczkowaty, zawsze spocony, 
nieśmiały a zapalczywy, uwijał się między kupami, ognistymi słowy zagrzewając ducha. Do 
pomocy miał paru krakowskich akademików z bandoletami na ramionach i z oficjerskimi 
feldcechami przy szablach. Owszem, słuchali go z uważaniem, choć śmieszył swoją postacią i 
płaczliwym głosem, że ten i ów z cicha przekpiwał lub czynił złośliwe a trafne uwagi. Bowiem 
duszą obozu był kto drugi, za którym chodziły rozmiłowane wszystkie oczy. Był nim 
Bartosz z Rzędowic, kniazia Szujskiego bywszy poddany! Chłop w sile lat, krzepki jak dąb, w 
barach rozrosły, średniak wzrostem, gibki w pasie, chyży i rączy niby jelonek. Twarz miał 
suchą i przystojną, oczy niebieskie, nos prosty, wąsy krótko przycięte, zęby wilcze, rozum 
niepowszedni, a serce lwie. Rzucił grunt, żonę i dzieci, pana, i prawie pierwszy stanął pod 
insurekcyjnymi sztandarami. Ślaski przeznawszy go w lot, niemałą z niego miał wyrękę i pomoc 
przy werbunkach. Roztropny bowiem był, przebiegły, jedyny do sekretu, a przy tym wytrwały, 
twardy i nakazujący sobie posłuch. Z przyrodzenia krewki, zawsze skory do wypitki i 
wybitki, wesoły jak szczygieł, zuchwale na każdy azard się ważący, wzbudzał w chłopstwie 
głęboką ufność i ślepe przywiązanie. Więc chociaż jeszcze na żadną szarżę fortragowany nie 
został, znaczył w obozie tyle, co sam kapitan Kaczanowski, którego zresztą żarliwie wyręczał 
w egzercyrunkach i komendzie. 

Stal był właśnie pod lamusem rozpowiadając o czymś kamratom tak wesoło swoim zwyczajem, 
że pokładali się od śmiechów, gdy Bujak nakazawszy zakładać konie do wozów naładowanych 
furażami, spyżą i mantelzakami, poleciał do komendanta zasięgnąć języka 
względem wymarszu. 

I niemało się stropił obrazem, jaki był ujrzał w dworskiej jadalni. 

W jarzących światłach pająków widniały twarze zatroskane, nieledwie posępne. Wesoły 
ogień trzaskał na kominie, sędziwe a brzuchate gąsiory stały na stole, smakowite zapachy 

40 



łechtały nozdrza, służba uwijała się na palcach i Ślaski co chwila molestował panów braci, 
sam podsuwając półmiski, a skinieniem rozkazując nalewać co najstarsze tokaje! Nie osiągał 
jednak zamierzonych skutków. Siedzieli bowiem dziwnie smutni, milczący i schmurzeni. 
Somsiedzi zdawali się drzemać nad pełnymi kielichami, zaś oficjerowie zebrani przy sobie, 
przeglądali planie okolic Krakowa nie rozmawiając jak tylko w materiach wojskowych. Nawet 
kapitan Kaczanowski nie miał zwyczajnego humoru; siedział sfrasowany, wzdychał, odgarniał 
wzgardliwym ruchem dania, nasłuchiwał czegoś od strony dalszych komnat, a tylko 
niekiedy zwracając się do Ślaskiego szeptał z grobowym animuszem. 

– Jasiu! napij się do mnie! – wypijał duszkiem i milczał w dalszym ciągu. 
– Jakiż giez cię ukąsił? – zagadnął go wreszcie Ślaski. 
– Trapi mnie, czy aby chłopy dotrzymają placu regularnym wojskom. 
– Stawię głowę o zakład, że dotrzymają! 
– Żeby się zdarzyły okoliczności małych utarczek, pochodów, dłuższych następowań, to 
by się rychło zaprawili w żołnierce, lecz jak się ma aktualnie, lękam się spotkania nawet z 
Łykoszynowymi rotami. Niechby im tak na przywitanie plunęli z harmat! Zwieją, gdzie ich 
oczy poniosą. Gdzie tam parobkom prosto od cepa mierzyć się z prawdziwym żołnierzem! 
– Nie zlękną się i harmat, uręczam! Poznałem ich naturę i nieraz mi aż dziwno, skąd w tym 
chłopstwie bierze się tyle wojennego animuszu i kawalerskiej fantazji. 
– Animusz animuszem, a grunt egzercyrunek, sprawność, obroty i karabin dla żołnierza. 
Znasz mnie, iż byle czym się nie trapię. 
– Wojna zrobi z nich żołnierzów, jakich drugich na świecie nie najdziesz. 
– Wiem, będą młócili nieprzyjacioły niby cepami – szepnął zniechęcony i kwaśny – do 
każdej bijatyki w sam raz się przygodzą, nie neguję. Dla mnie zaś, starego żołnierza, tyle się 
widzą warci, co i pospolite ruszenie albo Kawaleria Narodowa. Szczęściem, jako do posłuszeństwa 
nieco lepiej wdrożeni. Pij do mnie, Jasiu! To mi dopiero wojsko, do którego można 
przystąpić tylko z wiatrem! – splunął. 
– I dobrze urodzeni nie pachną z natury larendogrą. Jak się z nich zbierze stutysięczną armię, 
to ci przestaną śmierdzieć! 
– Wojaczka tym chamom do cna we łbach poprzewracała! Szlachta się użala, że przez 
twoje werbunki poddani się burzą przeciwko swoim panom. 
– A cóż dopiero powiedzą, kiedy Naczelnik wyda uniwersał, poręczający wolność każdego 
chłopa stojącego pod sztandarami! Przestaną się wtedy burzyć. 
– Nie posłuchają! Ślaskich, szczerbiących swoje fortuny dla miłości ojczyzny i ludzkości, 
nie naliczy w Polsce nawet i mendla! 
– Na nieposłusznych prawom ustanowią się trybunały! 
– Pij do mnie, Jasiu! A któż to przyniewoli do posłuszeństwa jaśnie wielmożnych? – Jaśnie 
wielmożni? Wiadomo, kruk krukowi oka nie wykolę. By szlachta broniła Rzeczypospolitej z 
takim ferworem, jak umie bronić swoich fortun i przywilejów, jedna wraża noga nie postałaby 
w naszych granicach. I byłyby zbędne takie medicamenta heroica, jak werbowania chłopstwa 
– podkreślił z naciskiem. – Bujak, cóż tam nowego? 
– Wszystko nagotowane do wymarszu! Przyszedłem po rozkazy! 
– Bym sam coś wiedział! Czekamy na kuriera z Krakowa, powinien być lada chwila. 
Jeszcze nie skończył, gdy pod dwór zajechał długi wasążek pod zieloną budą i po chwili 
wszedł Zaręba w asyście kapucyna. 

– Od Naczelnika do jaśnie wielmożnego generała Ślaskiego! – meldował podając opieczętowaną 
kopertę. Nim Ślaski odczytał, Kaczanowski rzucił się na szyję przybyłemu i wolał 
radośnie: 
– Zaręba! Jakże się masz! A to fortunnie się składa! Nowy duch we mnie wstąpił. Prezentuję 
waszmościom: Zaręba, porucznik artylerii koronnej! I prosto z Warszawy, co? – nie dał 
mu jednak przyjść do słowa. – Hej! służba, dawać tu jeść i pić, a prędko! Ledwie się trzyma 
41 



na nogach! Siadajże, waszmość! Nasze drogi pod zdechłym Brysiem. Takim rad z waścinego 
przyjazdu! Cóż tam w Warszawie, powiadaj, bo mnie krew zaleje z niecierpliwości! Chyba 
sobie podpiję na takie święto! – wołał rozanimowany. 

– Mości panowie, rozkaz Naczelnika! – odezwał się Ślaski otwierając papier. – Wymarsz 
ma nastąpić natychmiast. Podpułkownik Kaczanowski obejmie komendę i poprowadzi kosynierów 
do wsi Koniuszy. Porucznik Zaręba pozostanie przy nim aż do dalszej dyspozycji. 
Kapitanie, oto patent na twoją podpułkownikowską szarżę. Winszuję ci awansu z całej duszy! 
– uściskał go serdecznie, dając przystęp towarzyszom, cisnącym się z radosnymi powinszowaniami. 
Kaczanowski zaskoczony nieoczekiwanym faworem Naczelnika, ledwie wykrztusił: 

– Bóg wam zapłać! Jeszcze ja czegoś znacznego dokonam, choćby z tymi parobami. Bujak, 
trąbić na zbiórkę! Ruszamy! Nim to jednak nastąpi, powiadaj waszmość o Warszawie, bo 
ginę z ciekawości! Jasiu, pij do mnie, okrutnie mi zaschło w gardle. 
– Zdrowie podpułkownika Kaczanowskiego! – wniósł Ślaski półkwartowym kielichem. 
Aż dwór zadygotał od wiwatów, krzyków i karabinowej salwy pod oknami na cześć nowego 
podpułkownika. Podochocony Ślaski rozkazał wydać kosynierom beczkę gorzałki, zaś dla 
swojej kompanii przynieść co najstarsze gąsiory! Rozpoczęła się pospieszna pijatyka, niezmierne 
ożywienie ogarnęło wszystkich. Pito na umór i wiwatowano bez przestanku, lecz 
pomimo tych wrzasków Zaręba musiał składać obszerną relację o Warszawie, Mówił ogniście 
i z wielkim poruszeniem. 

– Miody najsłodsze lejesz mi w serce! – przerywał mu co chwila Kaczanowski. – Słuchajcie, 
waszmoście! Słuchajcie! – wrzeszczał nie mogąc się już pohamować, aż w jakimś miejscu 
zerwał się i ryknął: – Za zdrowie Warszawy! 
Spełniono toast duszkiem, trębacze za oknami zagrali fanfarę, bębny zawarczały. 

– Inny wigor poczułem w kościach! – wyznawał się radośnie i gdy Zaręba jął przedstawiać 
gorącego ducha Warszawy i pragnienie walki, znowu mu przerwał: 
– Bić psiekrwie, bić i pobić! Oto moja żołnierska maksyma, oto moja filozofia! Niczego 
nam więcej nie potrzeba! Reszta głupie wymysły sawantów, piecuchów lub zdrajców! Prać 
wroga, gdzie się da i czym się da, to mi jedyna polityka! Daj pyska, poruczniku! Razem deklarowaliśmy 
się czasu Wielkiego Sejmu na prawo miejskie, to i razem pójdziemy aktualnie 
w chłopską służbę. Byle to jeno ojczyźnie wyszło na dobre. Jasiu, piję zdrowie twoich kosynierów! 
Ślaski porwał się z miejsca i gdy nalano kielichy, wygłosił uroczyście: 

– Wnoszę zdrowie nowych obywatelów Rzeczypospolitej! W twoje ręce, Bartosz! – zwrócił 
się do wchodzącego właśnie Bartosza, który jakby nagle skamieniał w progu. 
Wetknięto mu w garść pełny kielich, otoczono, trącano się jak z równym. Oprzytomniawszy 
rychło, podniósł w górę kielich i ryknął ze wszystkiej mocy: 

– Do ostatniej pary za Polskę i wolność! Wiwat Naczelnik! Wiwat wszystkie stany! 
Rumor powstał niesłychany, wiwatowania bez końca i prawdziwa pijatyka. Roztkliwienie 
ogarnęło całą kompanię. Ściskano Bartosza jak rodzonego brata. Każdy cisnął się do niego z 
kieliszkiem i serdecznymi wynurzeniami. Niejeden już płakał, pobudzony świętym obrazem 
zgody i miłości. Któryś przypasywał mu swoją karabelę. Ktoś już przypuszczał do herbu i 
nazwiska. Tylko jeden Kaczanowski nie stracił głowy, bowiem w jakiejś chwili krzyknął jakby 
przed frontem: 

– Basta! Bartosz do szeregów! Mości panowie, wyruszamy! 
Na to właśnie weszła pani Ślaska ze swoim fraucymerem i domownikami. Zaczęły się 
tkliwe, pospieszne pożegnania, zwłaszcza iż za oknami grały już trąbki, warkotały bębny i 
ziemia dudniała pod stopami tysięcy. 

Pito jeszcze strzemiennego, pito zdrowie pani domu, rodziny, domu, przyjaciół, somsiadów, 
nieobecnych, Kościuszki, że co chwila buchały wrzaski wiwatów niby salwy i brzęki 

42 



tłuczonego szkła. Prawiono oracje, których nikt nie słuchał! Ściskano się, brano w ramiona, 
padano damom do nóg i płakano z rozczulenia. Skorzystał z tego zamętu Kaczanowski, bo 
ujrzawszy swoją bogdankę, do której wzdychał całą zimę, śliczną pannę Maciejowską, wielkiego 
domu sierotę, na opiece Ślaskich pozostającą, przysunął się do niej skwapliwie. 

– Moje najniższe służby! Z pożegnaniem staję przed waćpanną. 
Panna, cudna niby majowy poranek, zatrzepotała trwożnie złocistymi rzęsami, na różane 
policzki padły bladoście i wyrzekła z powstrzymaną żałością: 

– Jedź, waszmość, z Bogiem i niech cię anieli święci strzegą od złej przygody. 
– Bóg zapłać za poczciwość, ale zdaje mi się, jako waćpanny już więcej nie zobaczę... 
– Powiedziała mi wczoraj kabała, że wrócisz zdrowy! – zasromała się nagle wyznania. 
– Moje ty krocie! – wykrzyknął, zuchwale atakując jej rączki. – Moje ty krocie! 
I na tym musiał poprzestać, powinność oderwała go od lubej, wołano na niego, wojsko 
czekało na wodza, wszyscy wychodzili w ganek i panna umknęła z drugimi. 
Dzień był na świecie, widno się zrobiło, siwy mróz pokrywał ziemię, z dachów już kapało, 
zorze pobladły, gdyż słońce co tylko miało się pokazać. Niebo zdało się być wydęte, jakby 
szklane, bez chmur, niebieskawe. Powietrze pachniało przymrozkiem. Nad ziemią słał się 
jeszcze niski, rzadki tuman mgiełek, przez który białe kapoty kosynierów dawały obraz zagonów 
rozkwitłej gryki, nad nimi powiewały suche badyle kos, pik i bagnetów. Ciche szepty 
brzęczały niby pszczoły. Stali rozwiniętym frontem we cztery bojowe kolumny; w odstępach, 
czyniących podobieństwo głębokich ulic, widnieli dobosze. Oficjerowie zajmowali powinne 
miejsca, zaś flanki okrywały sekcje fizylierów z karabinami o nastawionych bagnetach. 

Kaczanowski obrzucił wzrokiem wodza zbrojne zastępy, zabłysnął szablą i krzyknął: 

– Hufiec w kolumnę, półsekcjami, dyrekcja na lewo krok drożny! Marsz! 
Ruszyli z miejsca ostro i wraz zagrała kapela do wtóru krokom, bijącym w ziemię; maszerowali 
defilująco przed dworem, skręcając na drogę wyboistą, wijącą się w łagodnych spadkach 
wskroś nagich sadów. 

Z ganku leciały za nimi błogosławieństwa, słowa tkliwych pożegnań, znaki krzyża, wiewania 
chustami, a nawet ciche szlochania fraucymeru. Zaś chłopstwo, ciżbiące się na majdanie, 
wybuchało lamentami, kobiety zawodziły wniebogłosy, a co młodsi wieszali się po płotach, 
drzewach i zrębach, byle dłużej się napatrzyć, jak rozciągnięta kolumna, niby wstęga 
barwista, połyskująca ostrzami grotów, pawimi czubami, białością sukman, przewijała się 
wśród niskich chałup, poletek, sadów i zarośli, opłyniętych jeszcze modrawą przysłoną mgieł 
porannych. 

Ostatni właśnie pluton był przemaszerował i ostatnie furażowe wozy się przetoczyły, że 
nawet kapelę słychać było coraz ciszej, gdy pokazało się słońce. Wyniosło się nad światem 
ogromne i czerwone, niby oko Pańskiego majestatu. Wtedy na ganku poprzyklękali, a sama 
dziedziczka zaintonowała pobożnie: 

Kiedy ranne wstają zorze, 
Tobie ziemia, Tobie morze, 
Tobie śpiewa żywioł wszelki: 
Bądź pochwalon, Boże wielki! 

Wiatr był się poruszył od wschodniej strony i poniósł dufnością przejęte głosy za wojskiem, 
że ten i ów odwracał oczy na biały, wyniosły dwór, na wieś przywartą do wzgórza, na 
pola rodzone, ten i ów westchnął żałośnie, a niejeden cicho zapłakał. 

– Krok podwójny! Broń do woli! Marsz! – śmignęła niby biczem twarda komenda. 
43 



I szli już karnie, ostro i w powinnym ordynku. Spływali ze wzgórz niby rzeka, burząca się 
w ciasnych brzegach, spieniona, rozmigotana w słońcu, kręta i niczym niepowstrzymana W 
swoim biegu. Któryś na przedzie, by ulżyć nabranemu sercu, zaśpiewał drygliwego krakowiaka; 
trąbki jęły z cicha przywtórzać, niekiedy warknęły hulaszczo bębny, a czasem piszczałka 
dodała wigoru, że szeregi rozśpiewały się ze wszystkiego serca i ochoty. Zdawało się, 
jakoby żurawiane klucze, nisko przeciągające nad ziemiami, zaśpiewały radosną pieśń powitań. 
W porankowym, cichym i chłodnym powietrzu, pod niebem, polśniewającym najcudniejszymi 
bławatami, wśród ciemnych, osędzielizną okrytych borów i pogarbionych pól jeszcze 
przymglonych i niegdzie po wyżach grających tęczowymi farbami szronów, w słodkich promieniach 
słońca, te pleśnie zdawały się stawać żywym głosem tryumfującej wiosny. Tryskały 
w niebo jak młode pędy, pijane mocą, radością i weselem. I ledwie ścichała jedna piosenka, 
już druga biła w niebo, już trzecia świergotała nad polami niby skowronkowie, już dalsze 
dzwoniły nieustannie. 

Śpiewali radośnie i smutnie, żartobliwie i zgoła nabożnie, weselnie i na żałobną, posępną 
nutę. I z tym śpiewem rozgłośnym, bujnym i serdecznym maszerowali niepowstrzymanie 
wskroś pól niezmierzonych, jeszcze szarych, a jeno tu i owdzie zielonymi płachtami ozimin 
przytrzaśniętych, wskroś lasów mrocznych i chłodem dyszących. Parli się drożynami podobnymi 
do rzek błotnistych, gęsto nasadzonych kamieniami; przez wąskie i głębokie jary, gdzie 
zimno tchnęło ze skalnych zboczy, a pod nogami chrupały poczerniałe śniegi; niby węże pełzali 
przez nagie wzgórza, zasiane złomami białych skał; przechodzili wsie zapadłe w sady i 
przywarte do ziemi, nędzne, obdarte a cudne w przepychach wiosny i słońca. 

Mijali kościoły, krzyżami znaczące daleką, nieskończoną drogę. Mijali białe pańskie dwory, 
wynoszące się pysznie nad ciżbami pokrzywionych chałup. I Męki Pańskie na rozstajach 
spoglądały na nich przekrwionymi oczami. I przydrożne drzewa witały cichym poszumem. I 
sama ziemia zdała się budzić pod ich stopami z zimowych odrętwień. Grzmieli bowiem, jak 
pierwsza wiosenna burza! Wiosna wraz z nimi spływała. Zmartwychwstania nowina rozniosła 
się po ziemiach. Rozgłaszały ją nieustannie skowronkowe świergotania, niesły ją ciepłe, 
pieszczotliwie całujące powiewy. Coś o niej tajnie szemrały pokręcone przygięte do ziemi 
sady. Coś powiadały pszczoły, burzące się po ulach. Coś krzyczeli przelatujący ptakowie i 
coś bełkotały zadyszane ruczaje i poniki, srebrzystymi pasmami połyskujące w słońcu. Wieść 
się niesła niby błyskawica, oblatująca w mgnieniu pół świata. Wiedziały już o niej ziemie i 
góry wiedziały, wiedziały i bory. Wiedziało całe przyrodzenie. Bowiem na dnie wszystkiego 
zawrzało coś, od czego rozum się mieszał, a serce zamierało z dziwnej lubości, że człowiek 
byłby leciał bez pamięci gdzieś, za czymś, w cały świat; byłby się chwytał tych złocistych 
promyków, śmiał się, klękał przed słońcem, przed każdym zielonym ździebłem i przed każdym 
listkiem bił pokłony, a zarazem chciało mu się płakać z niewypowiedzianego szczęścia, 
rozbierała go tęskność i bujna radość kazała śpiewać, krzyczeć, biec w pola i zdawać się na 
wolę każdej szalonej przygody. 

Wiosnę śpiewały chłopy, ciągnące na krwawe boje! 

Już pąki topoli były nabrane i pachnące niby usta dziewczyny; już w miejscach zacisznych 
i nagrzanych stokrotki podnosiły różane rzęsy; już listki blade i wilgne, niby świeżo wyklute 
pisklęta, rodziły się w słonecznej pieszczocie! Pierwsze motyle leciały jak biały okwiat wiśni. 
Niekiedy bocian przepływał nisko nad szeregami okrywając żołnierzów cieniem. Gdzieś niebami, 
znaczące się jeno przeciągłym krzykiem niesły się ciągi dzikich gęsi. Bydło ryczało po 
oborach! Jaskółki śmigały rozświergotanymi kulami. Dzieci wraz z pieskami szalały po drogach. 
Dzwony biły z nie dojrzanych kościołów. Czasami stada kruków przeciągały na północną 
stronę, że długo dawały się słyszeć złowróżbne krakania. Niekiedy wiatr stoczył się z 
szumem ze wzgórz, załomotał chorągwiami, zadzwonił na ostrzach, stargał pawie pióra i pognał 
z chichotem na bory i lasy. 

44 



A kiedy słońce podniesło się wyżej i spłynęły szrony i grudy, zamrowiło się po polach; ludzie 
wychodzili na robotę, wyjeżdżały wozy, ciągnęły brony, pędzono stada lękliwych owiec 
na zrudziałe zbocza wzgórz, pługi zaprzężone w czerwone woły odwalały czarne, lśniące ski-
by, a już miejscami, na świeżych i nieco przeschniętych rolach dojrzał chłopów, jak przepasani 
w szare płachty, posiewali ziarna półkolistym akuratnie wymierzonym ruchem; ale na 
widok maszerujących wojsk, na pogłos śpiewek i turkotów trąbek, na migotanie kos porzucali 
pracę i kto jeno żyw, leciał przyglądać się z bliska żołnierzom. 

– To nasi! Chłopy! Jezu miłosierny! Chłopy idą na wojnę! – wrzały zdumione krzyki. 
Stawali w osłupieniu! Kobiety wybuchały płaczem, szlochały dziewki, poznawano bowiem 
niejednego ze swoich w szeregach. 

– A kaj to ciągniecie, kaj? – pytali sfrasowani starce. 
– Na wielką wojnę! Za wolność bić się idziema, za Polskę! – odkrzykiwali dumnie, junacko, 
potrząsając bronią i hardo tocząc oczami. 

I maszerowali dalej wśród błogosławieństw, płaczów i podziwów. 

Bywało, iż gdy przechodzili wsie, wszystka ludność wysypywała się na powitanie, wynoszono 
im, co kto miał, dzieląc się radośnie ostatnim kęsem chleba. Zdarzało się, iż jakiś chłopak 
niby urzeczony przystawał do szeregów i szedł za głosem trąbek, za wiewem proporców i 
kos migotem, szedł na śmierć lub zwycięstwo. W jakiejś wsi kościelnej przyjmowano ich 
biciem dzwonów i świętymi obrazami, a ksiądz ognistym przemówieniem pokrzepił na ciężkie 
boje. Było, że i jakiś dwór pański na roścież otworzył serca, gumna i podwoje na przyjęcie 
chłopskiego rycerstwa. 

I na krótkim odpoczynku sam dziedzic jaśnie wielmożny Wielowiejski ugaszczał ich, 
czym jeno mógł. A gdy odchodzili, kazał dać cztery konie i wozy wyładowane różnym dobrem 
i żołnierskimi moderunkami, zaś Kaczanowskiemu wsadzono do bryki srodze pękaty 
tobół, wypchany jadłem i napitkami. Ale zdarzały się i mniej fortunne przyjęcia. Maszerowali 
bowiem i przez takie wsie, w których z rozkazu dziedziców kołowroty zastawali zamknięte, 
chałupy jakby wymarłe, a w opłotkach i obejściach ani żywej duszy – gdzie tylko pospuszczane 
z łańcuchów pieski naszczekiwały zajadle. Żołnierstwo szemrało na takie praktyki, lecz 
Kaczanowski, jadący wraz z Zarębą dobrze wymoszczoną bryką na końcu kolumny, nie 
zwracał na to uwagi, zajęty indagowaniem towarzysza o Warszawę, a głównie rozpowiadaniem 
o cnotach i gładkościach imć panny Lusi Maciejowskiej. 

Jechali wolno, konie, chociaż tęgie i wybrane, szły stępa, krok za krokiem, bowiem droga 
stawała się coraz cięższa. Rozmiękłe, rzadkie gliny naszpikowane kamieniami, pełne wybojów 
i kałuż; miejscami grząśnie i ruchome niby wody bajory; miejscami potoki, rozlewające 
się w jeziora, poznoszone mosty i rozmyte wiosennymi deszczami groble czyniły niemałe 
przeszkody pochodowi. Kolumna rozciągała się niby wąż pełzający z trudem przez wzgórza i 
doliny. 

– Aż mnie zatyka z lubości, jak o niej wspomnę! Stoi mi na oczach! – wzdychał. 
– Czy to już po deklaracji? – pytał Zarębą, setnie już znudzony i srodze senny. 
– Ustaną w tym błocie! Bujak, Bartosz, uważać! Rozłażą się na strony niby cielaki! Równaj 
się! – krzyknął nie tracąc z oczów kolumny ani na chwilę. – Nie mogłem! Jakże, pora to 
na zrękowiny! Ptaszka moja złocista! 
– A pewnyś waszmość chociaż jej sentymentów? 
– Nie było akuratnej sposobności wyrozumienia jej w tym względzie. Nieraz ja zaczynałem 
cyrkulować w tę stronę, ale panna, jako że przekorna z przyrodzenia, oczkami jeno wierci, żarcikami 
sadzi, a do konfidencji nie dopuszcza. Mniemam jednak, że jest mi przychylna, niejeden 
luby dowód zakonotowałem w pamięci. Nawet imć Ślaska nieraz dawała mi to rozumieć. 
– Waszmość w czepku urodzony, boć tam i Andzia trawi czas na tęsknocie... 
– Andzia? Mówże mi o niej! Cóż porabia ta cipuchna, co? – rozrzewnił się wspomnieniem, 
lecz dotknięty nazbyt szczerymi relacjami, skręcił pospiesznie w inną stronę. 
45 



– Coś nie widać Ślaskiego! Miał wkrótce wyruszyć za nami. 
– Może stronami przebrał się już do Koniuszy. 
– Psiakrew, te drogi! Dobrze, jeśli tam się dowleczemy na północek. 
– Z pewnością wyczekuje nas Naczelnik... 
– Niepodobna przyspieszyć! Patrz utytłani w błocie niby świntuchy! Dziw, nie pogubią 
kulasów! Prędzej, chłopcy! Marsz! Marsz! – zagrzmiał wychylając się z bryczki, ale jakby na 
złość, znowu cały tabor się zatrzymał. Kilka wozów utknęło w błocie i konie zapadły się po 
brzuchy. Powstała znaczna mitręga. Przeszkody mnożyły się na każdym kroku i pochód się 
opóźniał. 
Kraj był cudny, wysoki, górzysty, porosły lasami, pełen wiosek, dworów i kościołów, dający 
co chwila rozległe widoki na dolinę Wisły i aż dalekich, sinych Tatrów sięgające, lecz do 
marszów większymi siłami zgoła nieprzysposobiony. Głębokie, wąskie parowy, niesłychanie 
strome zbocza, spadziste drogi, nieprzebyte błota, wezbrane rzeczki, gliniaste, do dna rozmiękłe 
ziemie, często w miejsce gościńca kamienista dróżka, przemieniona w rwący potok, w 
najwyższym stopniu krępowały ruchy wojsk, a szczególniej taborów. Miejscami trzeba było 
rąbać lasy i mościć nimi bajory, kłaść mosty, rozkopywać jary, konie przeprowadzać stronami, 
a wozy przenosić na drągach. Wszystko jednak przezwyciężano wśród nieustających 
śpiewek, drwin, wrzasków i śni na chwilę nie słabnącego animuszu. 

– Towarzystwo w takich okolicznościach już by sadziło diabłami, a klęło na czym świat 
stoi, a ci jeszcze sobie stroją żarciki – admirował szczerze Zaręba. 
– Bo zwyczajni trudów, błota i nadstawiania własnymi gnatami – odburknął jakoś sennie 
Kaczanowski i już się nie odezwał do samej Goszczy którą był wyznaczył na nieco dłuższy 
wypoczynek. Zasię skoro kosynierzy roztasowali się nad wielkim stawem, rozlanym w pośrodku 
wsi, przepadł w jakimś wozie taborowym. Ale jak tylko trąbki zagrały na wymarsz, 
znalazł się na powinnym miejscu. Stał przy wyjściu ze wsi niby włodarz, bacznymi oczami 
przeglądający stada mimo przepędzane. Kolumna rozwijała się w tęgim, wypoczętym marszu. 
– Bartosz, a wyciągać kulasy! Wieczór za pasem. 
– Melduję pokornie, że już niedaleko, za tym borem – wskazał granatową pręgę horyzontu. 
– Trzymaj krok! Prędzej, chłopcy, prędzej! Naczelnik nas czeka – zachęcał. Wesoły był po 
wypoczynku i żartobliwie usposobiony, a kiedy znowu kałamaszka potoczyła się za wojskiem, 
powrócił do lubej materii sławiąc nad miarę zalety swojej bogdanki. 
– Urodą przenosi wszystkie, jakie znałem – zapewniał ogniście. – A poczciwa i zdatna do 
wszystkiego. I gospodarna! Takich krupniczków, jakie ona przyprawia, nie piłeś waszmość 
nigdy w życiu. Przy tym nie żadna udana trusia, co to wobec kawalera rumieńczykiem się 
okrywa, podłogę oczkami wierci, pary z gęby nie popuści, niby się to sroma, a dobrze wie, 
gdzie raki zimują. Moja przeciwnie, rozmowna, rezolutna i potrafi palnąć, że w pięty pójdzie. 
Nie zaczynaj z taką, jeśliś niepewny swojego. Fortunę też ma grzeczną w Sandomirskiem. Co 
tam dłużej obwijać w bawełnę, kocham się! Zaręba, jak mi Bóg miły, strasznie się kocham. 
Słyszysz? 
– Słyszę i gorąco admiruję takowe sentymenta. Całym sercem życzę, aby fortunne okoliczności 
pozwoliły podpułkownikowi zapalić pochodnie Hymenu – wyrzekł z szorstką nieco 
porywczością, bowiem nagle przypomniała mu się Ceśka i dziwna tęskność zagrała w jego 
sercu, nie nazbyt skorym do miłosnych tkliwości. 
– Bóg ci zapłać! Niech no wojna się skończy, a w mig się ożenię! Zobaczysz mnie jeszcze 
waszmość osiadłym na roli! Ha! ha! będę wołki wypasał, gorzałę pędził, zboże spławiał do 
Gdańska, pieniał się ze somsiady, syny płodził, na sejmikach gardłował i po urzęda sięgał, jak 
przystało poczciwemu człowiekowi. Miły Boże, dajże mi tej szczęśliwości zażywać choćby z 
kopę latek. Jak bym się na nowo urodził! Patrz, waść, jak pięknie na świecie, jakby na jakimś 
italskim kopersztychu! Człowiek sobie folguje, a nie wiadomo, co nam jutro przyniesie fortuna 
– zasępił się na chwilę. – Do diabła z melancholią! Napijmy się lepiej. Mam pod siedze46 



niem przedni miodek, w sam raz na taką wiosenną aurę i miłosne termedie. W twoje ręce, 
poruczniku! Pijmy, a reszta jakoś tam będzie! Co się nam smucić! Nie darmo śpiewają: 

Kieliszek braciszek, gorzałeczka siostra, 
Rączka przyjaciółka, do gęby zaniosła. 

Wnet ja waści wykuruję ze złych humorów! Teraz na drugą nogę. A może i waści nie 
oszczędzi ten szelma Kupido? Szepnij imię miłowanej, a wypijem jej zdrowie i każę na jej 
cześć dać salwę! 

Nie doszło jednak do tego, bo Zaręba się jakoś wykręcił zagadując o czym innym. 

Kaczanowski gadał bezustannie i gęsto różne zdrowia koncypował nie przestając jednak 
ani na chwilę baczenia na wojsko, gdyż w jakimś miejscu huknął rozgłośnie: 

– Krok podwójny! Raz, dwa! Raz, dwa! Kapela, zagrać mi, a siarczyście! 
Jakoż prostowały się natychmiast ustające w błocie szeregi, kapeliści rznęli od ucha, zrywały 
się znowu junackie piosneczki, a tarabany głuchym warkotem dawały takt mocnym, 
sprężonym krokom i długa kolumna, zjeżona błyszczącymi grotami, raźnie maszerowała 
wskroś rozsłonecznionych pól. 

Dzień się już był kończył, gdy w jakimś miejscu szeregi wynurzyły się nagłym skrętem z 
mrocznych lasów na świat, zalany krwawą pożogą zachodu. 

– Koniusza! Pokornie melduję! – ozwał się Bartosz wskazując nieco na prawo srogą górę, 
wynoszącą się samotnie niby wyspa na rozległym morzu ziem spiętrzonych i zastygłych. Oblewały 
ją czarne lasy, a na szczycie, w łunach zachodu, majaczyły kościelne wieże i jakieś 
białe mury. 
– Patrzy na orłowe gniazdo!– szepnął Zaręba podnosząc perspektywę do oczów. 
– Za dobry pacierz staniemy u podnóża – dołożył jeszcze Bartosz. 
– Ciężko się będzie na nią wciągać, zwłaszcza taborom – sfrasował się Kaczanowski. – 
Musi tam być przed kościołem jaki plac. Znasz tę górę? – zwrócił się do Bartosza. 

– Toć moja parafia! Miejsca tam dosyć choćby dla całego wojska! Co zaś do dróg, to jedna 
idzie prosto do kościoła zakosami, stroma jeno i żmudna. Ale kto nie chce wstępować do Koniuszy, 
ma drogę obiegającą całą górę, która wychodzi do traktu na Słomniki. Dymy widać 
gęste na wierzchołku, pewnikiem biwaki. 
– Prawda! Prędzej! Chłopy, prędzej! Zagrać fanfarę, niech nas dosłyszą! Rozwinąć chorągwie! 
Ostrym krokiem! Marsz! Marsz! 
Słońce zachodziło za burą, wielką chmurę. Mrok prószył na ziemię popielnym oparem. 
Głębokie doliny zapływały mgłami, że zdały się być jeziorami, ujętymi w modrawe ściany 
borów lub w skaliste cembrowiny łysych poszarpanych wzgórz. 

Trąby grały rozgłośnie i w mrokach coraz gęstszych kolumna szarzała niby wielka, wzburzona 
rzeka, tocząca się z głuchym bełkotem. Niekiedy zaświeciły nad nią ostrza kos, a niekiedy 
załopotały chorągwie, jakoby ogromne skrzydła ptaków, lecących w purpurowych zorzach 
i brzaskach. 

– Słońce zachodzi źle, pewna plucha w nocy! Bujak, tabory wysunąć na czoło! 
Koniusza wyrastała przed nimi coraz groźniejszym cieniem, jakby sięgającym rozkrwawionego 
nieba. Bił od niej mrok, chłód i pogłosy dalekich wrzaw. 
U samego podnóża, na skrzyżowaniu dróg, pod kamiennym Chrystusem, siedzącym z twarzą 
wspartą na ręku, już oczekiwał Ślaski. 

– Widziałem was z daleka, może od godziny, a nie mogłem się doczekać – zwrócił się do 
Kaczanowskiego – zdaj służbę któremu z oficjerów, bo musiemy prędzej stanąć przed Naczelnikiem, 
Bartosz, a dawajże konia panu podpułkownikowi! 
47 



– Mości poruczniku, bierz komendę i prowadź dalej kosynierów. 
– Sama droga doprowadzi cię na miejsce – dorzucił jeszcze Ślaski. Pojechali tak spiesznie, 
aż iskry posypały się spod kopyt. 
Zaręba nie tracąc czasu zaraz w ich ślady pociągnął kolumnę. Droga była fatalna, stroma, 
naszpikowana odłamkami skał, wyboista, miejscami nawet niebezpieczna, szczególniej dla 
koni i wozów, a tak ciemna z racji boru, który ich okrył czarną, nieprzeniknioną płachtą, że 
musiano zapalić pochodnie. W czerwonych, smolistych brzaskach dawali obraz fantastycznego 
korowodu cieniów. Na domiar złego zaczął mżyć drobny, uporczywy deszcz i z wolna 
droga przemieniała się w potok. Z tych różnych okoliczności zmitrężyli tyle czasu, że już noc 
zapadła, nim się dowlekli na szczyt wzgórza. 

Fiszer, oczekujący na nich na górze, zakrzyczał już z daleka: 

– Zgasić pochodnie! Nie wolno żadnych świateł ni krzyków! Cicho tam! 
– Zali tak blisko Moskale? – zaszeptał Zaręba. 
– Zbliżają się z paru stron i na pewno obserwują tę górę. Miejsce dla kosynierów pod kościołem! 
Nie popuszczaj z garści, bo lada chwila mogą zaalarmować na dalszy pochód. Lecę 
meldować o waszym przyjściu. 
– Jeszcze słówko: gdzie główna kwatera? 
– W tym białym domu obok cmentarza. Naczelnik srodze zajęty, siedzi u niego cały sztab 
z Madalińskim i Manżetem. Ale jeśli szukasz towarzyszów, znajdziesz ich w karczmie, jest 
tam już Biegański. Za jakie pół godziny przylecę do was. 
Ale Zaręba myślał przede wszystkim o kosynierach. Kolumna wydostając się na wierzchołek 
rozlewała się cicho niby woda, zajmując wyznaczone miejsca. Rozbito parę namiotów, 
zaś z wozów Bujak rozkazał postawić jakby barykadę, pod osłoną której rozkładali się żołnierze. 
Chorągwie i znaki umieszczono w dzwonnicy i obstawiono wartami. Kościelny parkan, 
zakończony daszkiem, dawał schronienie niejednemu. Przytulali się, gdzie mogli, lecz większość 
musiała się kontentować gołą, kamienistą ziemią, że ta część placu z racji białych sukman 
dawała pozór jakby przyprószonej śniegiem. Że ognie były wzbronione, ciżbili się dla 
ciepła coraz gęściej i pojadając gwarzyli z cicha. Cały zresztą wierzchołek wzgórza, nadspodziewanie 
obszerny, był zatłoczony wojskiem, namiotami i taborem. Kilkanaście chałup i 
wszystkie budynki tak były zapchane żołnierstwem, że chłopstwo szukało schronienia po sadach 
i w boru. Wszędzie stały warty i rygor panował srogi, wojenny. Wyloty dróg spadających 
w doliny były szczególniej obsadzone, stały w nich nawet armaty nabite kartaczami. 

Noc szła ciemna, ni jedna gwiazda nie migotała na niebie, zawalonym burymi, skołtunionymi 
chmurami. Wiatr huczał w dolinach i bił w lasy niby przypływ gniewnego morza. Na 
górze zaś nie drgnęła nawet gałązka, cicho było i ciemno, tyle jeno, że deszcz szemrał nieustannie, 
a tu i owdzie żarzyły się lulki. Pomimo nakazanego spokoju ściszone szeptania, 
kroki, parskania koni, szczęki broni czyniły głuchy szum jakoby wód płynących niedojrzanym 
łożyskiem wskroś ciemności. 

Zaręba spenetrowawszy cały plac i wszystkie obozowiska stanął jakby na warcie przed 
główną kwaterą. Pożerała go ciekawość rezultatów narady. Niestety, okna szczelnie zasłonięte 
okiennicami nie dawały zajrzeć do wnętrza, zaś z głosów, jakie się niekiedy wydobywały, 
nie sposób było wyrozumieć cośkolwiek. Co chwila ktoś tam wchodził, a wtedy strumień 
światła chlustał z białej sieni na stratowane klomby, straże wartujące pod oknami i na 
drzewa, wynoszące się przed gankiem niebosiężnym pióropuszem. Dojrzał też jakieś konie 
przywiązane do sztachet i kupę ludzi siedzących na ziemi. Parę łojówek w podróżnych 
świecznikach, przysłoniętych z góry derą, rozpiętą na szablach wetkniętych w ziemię, oświetlało 
nieco jakieś młodzieńcze twarze. Była to młódź szlachecka, same gołowąsy, która pouciekawszy 
ze szkół i domów przystała do insurekcji. Formowali jakby przyboczną gwardię 
Naczelnika. Któryś z nich dojrzawszy stojącego oficjera zaprosił go do kompanii. Zaręba się 
wymówił i poszedł zlustrować swoich kosynierów. Prawie wszyscy spali nie bacząc na deszcz 

48 



i przejmujące zimno, czuwały jeno warty postawione przy wozach i znakach oraz Bujak. 
Znalazł go pod oficerskim namiotem, na barłogu, latarnia stała na ziemi, czytał przy niej jakąś 
książkę. Chciał się zrywać na nogi, lecz Zaręba nie dopuścił i przysiadłszy na słomie spytał 
żartobliwie: 

– Regulamin służby czy Ksenofont? 
– Prawa człowieka. Ewangelia wszystkich ludów i wszystkich czasów! 
– I, nie osłoni od kuli ni pchnięcia bagnetów! – rzekł lekceważąco. 
– A jednak ta broń skuteczniej zwalcza tyranów niźli harmaty i armie! – zawołał górnie po 
swojemu i powstał gotowy do zaciekłych dyskursów. 
– Kto ma zginąć, ten zginie, choćby miał na sercu samego Jana Jakuba! 
– Padnie za ludzkość i szczęście przyszłych pokoleń. Zginie bohatersko, a z krwie jego 
wstaną mściciele – wybuchnął obcierając spoconą twarz i ręce, gotowy już do najzacieklejszych 
sporów i dowodzeń, rozanimowany i wyzywający. 
– Waćpan naszpikowany wzniosłymi maksymami niby zając słoniną – zauważył nie bez 
irytacji i poszedł do karczmy ogrzać się nieco i pożywić. 
Karczma murowana, z ogromnym, łamanym dachem, wspartym na potężnych słupach, 
stała akuratnie naprzeciw kościoła. Pod ścianami i w sieni wielkiej jak stodoła leżeli pokotem 
żołnierze i połyskiwały stogi karabinów. Zaś w izbie czarnej, obszernej i przetłoczonej niezmiernymi 
belkami, buzował się tęgi ogień na trzonie komina, przysłoniętego niskim okapem, 
i wrzało niby w ulu. Spora kompania oficjerów zabawiała się kielichami, wielu drzemało po 
ciemnych kątach, a byli, którzy rozciągnięci na kupach siana chrapali, aż się rozlegało. Z alkierza 
dochodziły brzęki szklenic i pijackie wrzaski. Grano tam w karty i pito. Snadź im 
przewodził Biegański, gdyż najczęściej dawał się słyszeć jego zapalczywy głos. 

Zaręba zasiadłszy przed ogniem zapalił lulkę i puścił wodze jakimś dziwnie smutnym 
rozmyślaniom. Czuł się znużony, wyzbyty ze sił i wielce niespokojny. Jakby na coś czekał i 
czegoś się obawiał. Naraz podniósł zdziwione oczy: stał przed nim jakiś młody, smukły chłopak 
i dziwnie znajomym głosem mówił: 

– Nie poznaje mnie waszmość? Jestem Stach Górski! 
– Stach! Śmierci bym się spodziewał prędzej niźli ciebie. Jakże się masz? No, siadaj, 
mów! Co cię tutaj zagnało? – pytał, głęboko poruszony niespodzianką. 
Chłopak przysiadł się i wyznawał, jako uciekł ze Sieniawy, z dworu księcia generała ziem 
podolskich, i wstąpił do wojska. Pachniała mu wojaczka, szabelka i wrony konik. Prawie 
dzieciuch, czarny jak kruk, śliczny, o czerwonych wargach, promiennym oku i panieńskiej 
cerze, dawał pozór wypieszczonego papinka, nie umiejącego ani be, ani me, a w istocie był 
młodzieńcem rokującym najpiękniejsze nadzieje. Zaręba cieszył się nim jak rodzonym bra-
tem, chociaż mu tylko wypadał ciotecznym i w dodatku był synem nienawistnego kasztelana. 
Chłopak pokazował się bystrym i pojętnym nad swój wiek, umiarkowanym w sądach i opiniach, 
szlachetnym i o wielce dwornych manierach. Hardo nosił głowę i z góry spoglądał, 
lecz ubrany był skromnie, w krótki kożuszek, baranią czapkę i jałowicze buty. Głos miał przy 
tym ujmujący, delikatne obejście i czarujący uśmiech. Porucznik opowiedział mu o matce, 
zatrącił o Izie, ale nie wspomniał o kasztelanie. 

– Ja wiem, że mój ojciec zaprzedany imperatorowej – zaczął nie bez goryczy – nie krył się 
z tym w listach. Najgorsze, iż z tydzień temu przyjechał do Sieniawy Klotze, aby mnie zawieźć 
do Petersburga. Miałem być pomieszczony w kawalergardach następcy tronu. 
– Aż tak! To patrzy na kasztelana: żądny fortuny i wyniesienia. 
– Właśnie w tę porę gotowałem się z towarzyszami uciekać do Kościuszki. Nie wiedziałem, 
co począć! Ojciec nakazywał pod błogosławieństwem, Klotze nalegał, nawet sam książę 
generał zachęcał. Komuż winienem był posłuszeństwo? 
– Ojczyźnie! Ręczę, jako twoja matka dumna będzie z takiego postąpienia. 
49 



– Żal mi ojca: tyle sobie na mnie zakładał nadziei! Zali mogłem służyć wrogom? A jakby 
mi kazali podnieść oręż przeciwko ojczyźnie? Strach mi nawet pomyśleć – pobladł, łzy mu 
zaświeciły w oczach i groza podnosiła włosy – sam powiedz, com był powinien? 
– To, coś uczynił. Uwielbiam taką determinację. Postąpiłeś jak prawy Polak. 
– Uciekliśmy ze Sieniawy we czterech: ja, Cieński, Bobrowski i Toczyłowski; gnaliśmy 
lasami, żeby zmylić pogonie, Klotze na pewno mnie wyszlakuje. 
– Tutaj jesteś przezpieczny, nie obawiaj się niczego. Pod kim służysz? 
– Pod samym Naczelnikiem. Jest nas wolonterów przy jego boku ze stu. Jeździmy na podjazdy. 
Już nawet zażywałem utarczki z kozakami – pochwalił się radośnie. 
Zaręba jął go w tej materii obszerniej indagować, kiedy wpadł Bartosz. 

– Pokornie melduję – zaszeptał strwożony – jakiś dziedzic przyjechał ze starościńskimi 
sługami i chce siłą odbierać swoich zbiegłych parobków. 
– Co? Śmiał aż tutaj, do obozu? Chodź, Stachu, zobaczysz rzecz niepowszednią. Bartosz, 
co bądź się zdarzy, pamiętaj, ani pary z gęby! Sekret jak na spowiedzi! 
Kiedy dochodzili biwaku kosynierów, Bartosz zaszeptał niespokojnie: 

– Czy pan komendant wyda tych chłopów? – strach zadygotał w jego głosie. 
– Zobaczysz! Przyprowadź paru co najtęższych parobków i czekaj rozkazów. 
W namiocie Bujaka czekał tęgi, wysoki szlachcic w piaskowej opończy, podbitej futrem. 
Twarz miał krotochwilnego opoja, wyłupiaste oczy, konopne, nastroszone wąsiska i stentorowy 
głos. 

– Jestem Jaworski z Krakuszowic – prezentował się z niemałą godnością. 
Zaręba rzucił swoje nazwisko i traktując go z wyszukaną grzecznością, jakby najmilszego 
gościa, przymuszał do rozmowy o gospodarstwie, pogodzie i sąsiedzkich stosunkach. Jaworski 
pienił się, przysapywał i czas jakiś odpowiadał politycznie, lecz w końcu zbrakło mu cierpliwości 
i gruchnął prosto z mostu: 

– Ja tam, panie święty, matko jedyna, nie przyjechałem na asamble i dyskursy. Przed obliczność 
generała Kościuszki nie dopuścili mnie, więc tandem rżnę do oficjera kosynierów i 
powiadam: żądam wydania moich poddanych. Byli wczoraj w Rzeplinie, więc są tutaj, w 
obozie. Dam ja bobu tym ultajom. Trzech parobków i jeden żonaty: summa summarum, dwanaście 
dni pańszczyzny pieszej i dwa konnej, nie licząc już powinności w naturaliach. To nie 
bagatela, zwłaszcza teraz, kiedy wiosenne roboty się zaczynają. 
– Masz waćpan katalog tych ludzi? 
– Oto jest: Michał Zawada, Józef Szczepanów, Adam Mikołajczyk i Tomek Barabasz. 
– Bartosz, przyprowadź ich tutaj! Jeśli zechcą dobrowolnie wracać z waćpanem, nie będę 
ich przyniewalał do pozostania – wyrzekł surowo i obejrzał się za siebie. 
W odchylonych skrzydłach namiotu stał Bujak, a za nim kupa chłopów. Oczy się im paliły 
złowrogo, dały się słyszeć krótkie sapania i przestępowanie z nogi na nogę. Jaworski zapalczywie 
wywodził swoje prawa, żalił się i groził na przemiany. 

W jakiś pacierz Bartosz przyprowadził tych zbiegłych. Stanęli w drzwiach namiotu nieruchomo 
jak posągi. Światło latarni zaledwie wyjawiało ich twarze i posępnie rozgorzałe oczy. 
Kosy ściskali w rękach, topory błyskały za pasami. 

– A psy jedne! A gnojki! Ja wam pokażę wojaczkę! – wrzasnął Jaworski trzęsąc pięścią. 
– Milczeć i ani kroku z miejsca! – huknął Zaręba i zwrócił się do chłopów. – Dziedzic 
przyjechał po was! Jeśli macie ochotę, to wracajcie z nim do domu... 
– My nie dziedzicowi, Polsce przysięgalim – wyrzekł pierwszy Zawada. 
– Nic mu do nas, my som żołnierze Kościuszka. 
– Któż by chciał wracać do jarzma i pod bat, lepiej by zdechnąć pode płotem. 
– To z panów najgorszy. Pies ma u niego większe znaczenie niźli poddany, kątownik, o 
bele co każe tłuc do ostatniego dechu, do żywego mięsa obdziera, głodem morzy i dziopom 
50 



nie przepuszcza. Mało tego, bo łońskiego roku zaprzedał dwóch parobków do cesarskiego 
wojska. Wszystkie chałupy płaczą na niego! Krzywdą jeno ludzką żyje! Miłosierdzia nie zna! 
Piekielnik to nad piekielniki! 

Padały ciężkie słowa oskarżeń niby kamienie na bardzo podniesioną głowę Jaworskiego. 
Jeno wąsy szarpał, ściskał kurczowo głownię szabli, a zbiesionymi oczami nienawiści jakoby 
świdrem przewiercał parobków. 

– Tandem, powracać nie chcecie? – przerwał skamlenia Zaręba. 
Runęli przed nim w proch i czepiając się jego nóg zawyli w śmiertelnej trwodze: 
– Na miłosierdzie boskie, nie wydawaj nas, panie, temu piekielnikowi! 
– Dosyć. Odstąp! Marsz na swoje miejsca! Słyszałeś waćpan respons! Nie mam nic do 
nadmienienia. Moją powinnością bronić ich przed każdą przemocą. 
– Protestuję! Panie święty, matko jedyna, protestuję! – zaryczał już siny z gniewu, ledwie 
władnący mową i strasznie dotknięty. – Jak to, ja nie mam prawa do moich poddanych? 
Waszmość wyprawia sobie ze mną niegodne igraszki! Waszmość gwałci kardynalne prawa 
Rzeczypospolitej. Obranyś waszmość z rozumu czy co? Wolne żarty, nie mnie brać na plewy! 
Chłopcy, chwytać moich ludzi, zakować w dyby i na wozy! Nuże, a pospieszać! Sam sobie 
wymierzać będę sprawiedliwość! Prędzej tam! 
– Bujak, kto się tknie choćby palcem tych ludzi, wsypać mu pięćdziesiąt odlewanych. 
– Wedle rozkazu się stanie, panie poruczniku! – trzasnął ręką w daszek i wyszedł. 
– Tego kpa znam, był dyrektorem moich dzieci, podmawiał chłopstwo do buntów... Teraz 
mi jasno, teraz miarkuję, w jaką wpadłem kompanię! Rebelizantów! 
– Nie będę się tłumaczył, jeno przypomnę: któren z poddanych stanie pod chorągwiami insurekcji, 
wolnym ma być od pańszczyzny i powinności. Jeno Kościuszko władny jest szafować 
ich krwią i życiem. Waść nie masz do nich najmniejszego prawa. 
– Właśnie że mam: jak mi się spodoba, odpuszczę ich w żołnierkę, ale na przymus odpowiem 
szablą! Do króla pójdę ze skargą, przed trybunały, na sejm! 
– Nie wrzeszcz, waćpan! I coś jeszcze rzeknę, wysłuchaj: oto nie masz wstydu ni sumienia! 
Kraj w upadku, nieprzyjacioły w granicach, kto jeno poczciwy, stawa w obronie ojczyzny, 
Kościuszko ogłosił świętą wojnę o całość, wolność i niepodległość. Nawet chłopstwo się 
garnie pod chorągwie na głos powinności, ale dla waści i jemu podobnych najważniejszą 
sprawa: zachowanie pańszczyzny! Milsze wam jakieś parszywe psie Wólki niźli ojczyzna! 
Podłe egoisty! 
– Nie przyjechałem słuchać peror, jeno po swoich zbiegłych poddanych! 
– Nie podnoś, waść, głosu i ruszaj sobie do wszystkich diabłów! 
– Jak? Do mnie taka mowa? Może się przesłyszałem, może mnie słuch myli? 
– Toć powtórzę, żeś cymbał i wynoś się, pókim dobry! – zawołał Zaręba. 
– Za taką obelgę zapłacisz mi krwawo, hetko pętelko! Popamiętasz Jaworskiego! Nie 
puszczę ci tego płazem, smyku jeden! – wyrwał szablę i rzucił się ku niemu. 
– Rata! – krzyknął Zaręba, nawet nie racząc się zasłaniać przed ciosem. 
Wpadło sześciu żołnierzów z nasadzonymi bagnetami. 
– Wyprowadzić tego jegomościa na dół, na trakt do Goszczy. A będzie się opierał, burdy 
wyrabiał, bronił: macie kolby. Bujak, poprowadź! Precz z nim! 
Zakotłowało się nagle pod namiotem; lecz po chwili Jaworski był rozbrojony, zakneblowany, 
gdyż ryczał niby wół zarzynany, i wyniesiony. 
Stach Górski patrzał w Sewera oczami przerażenia i zarazem admiracji. 

– Narobi wrzasku na całą Rzeczpospolitą! – nieśmiało zauważył. 
– Niechaj krzyczy. Nie obejdzie się tam bez dotkliwych pamiątek! Oto masz szlacheckie 
fanaberie! Cokolwiek byś poczynał dla szczęścia i ocalenia ojczyzny, musisz takiego pierwszego 
lepszego cymbała molestować o przyzwoleństwo. Bowiem on jest panem Rzeczypospolitej 
i może krzyknąć: Nie pozwalam! I może ćwiertować ją na części i bezkarnie sprze51 



dawać! Niepodobna znosić tego dłużej! – skarżył się przejęty zgorzkniałymi czuciami. Rozmawiał 
w tej materii do późna, lecz zaraz po odejściu kasztelanica rzucił się na słomę i natychmiast 
zasnął. 

Nie słyszał nawet powrotu Kaczanowskiego i wołań Ślaskiego, spał jak zabity. 

Wkrótce cisza oprzędła całą Koniuszę i sen pogasił wszystkie gwary i ruchy. A jakoś wnet 
po pierwszych kurach deszcz był ustał, zrobiło się chłodniej, chmury opadły w doliny, niebo 
się przetarło i tu i owdzie zaświeciły gwiazdy. Potem zaś księżyc wypłynął na modrawe nieskończoności. 
Świat przemieniał się w senne majaczenie. Srebrzysty welon spowił kiry nocy. 
Ziemia stała się już tylko wzburzonym morzem sinych mgieł, po których niby chmury płynęły 
czuby gór i czarne majaki lasów. Nie wiadomo już było, gdzie kończy się ziemia i zaczyna 
niebo. Wszelaki kształt był już tylko skrzeniem świateł i mroków. Bezdenna otchłań się 
rozwarła milczenia i tajemnicy. Wszystkie żywioły zapadły w senne upojenia. 

Aż wiatr zbudzony gdzieś w nizinach przybiegł zatargać odrętwiałymi drzewami. Nagie 
gałęzie chwiały się cicho, lękliwie, jakby goniąc za własnym cieniem. Nawet się zdało, iż 
czarna wieża kościoła również się kołysze. Na placu drżały połyski karabinów, poustawianych 
w kozły. Grudy uśpionych żołnierzów znaczyły się rzędami, niby czarne zagony. Niekiedy 
rżały gdzieś konie. Stąpania wart odmieniały się równo i monotonnie, jak ruchy wahadeł. 
Wozy rzucały mętne, przerywane groble cieniów. Niekiedy podnosiły się jakieś senne 
głowy, ktoś zakaszlał, szczęknęły bronie, zaskowyczał pies obozowy. Cisza potem stawała się 
jeszcze uroczystsza. 

Tylko w głównej kwaterze czuwano. W jakiejś chwili otwarły się drzwi, ktoś wyszedł i 
bezszelestnie snuł się między uśpionymi wojskami. 

– Wer da? – wołały straże nastawiając bagnety. Cień przystawał. 
– Warszawa! – padało hasło. Żołnierz prężył się, karabin wracał na ramię, a cień majaczył 
w coraz innej stronie. Żołnierskie psy chodziły za nim nieodstępnie. Czasem pochylał się nad 
pośpionymi szeregami; to słuchał ech z głównego obozu, rozbitego pod Koniuszą na skalbmierskiej 
drodze, ale najczęściej wsparty na armacie, zapierającej drożną gardziel, patrzał 
czułymi oczami troski w nieprzejrzane dalekości, jakby w duszę własną, a może w jutro, 
wstające z niezgłębionych otchłani przeznaczenia?... 
52 



IV 


Pora była jeszcze wczesna, na świtaniu; na wschodzie rozpalały się pierwsze zorze, a niskie 
niebo zaczynało się, podnosić i przecierać z ciemności. Szare mgły pokrywały ziemię 
jakoby wzburzonymi wodami, z których tu i owdzie wytryskiwały samotne drzewa, łysiny 
skalistych wzgórz i czarne lasy, pnące się na wyniosłości. Niezmierny spokój rozpościerał się 
nad światem. Oszroniałe gąszcze, jakoby z perłowej masy uczynione, stały zdrętwiałe, bez 
ruchu. Powietrze było stężałe, rzeźwe i bardzo słuchliwe. Nie przepadał szmer choćby najlichszy. 
Bełkotały nie wiadomo gdzie jakieś strumyki. Z dolin od wsiów, zatopionych we 
mgłach, dochodziły piania kogutów i niespokojne naszczekiwania. A gdzieś z południowej 
strony, jeno daleko, daleko, zadrgały głucho i trwożliwie jakby bicia dzwonów i brzask pożarów 
zatlił się w mrokach krwawymi zarzewiami. Zdawały się tam pomnażać czarne chmury 
skłębionych dymów. Gasło to jednak w świtaniach i ściekało. Natomiast skowronki coraz 
liczniej śpiewały nad ziemią. Kroki pikiet, brodzących we mgłach, bity akuratnie i miarowo 
jak wahadła zegarów. Niekiedy zagrzmiał tętent przelatujących podjazdów. Czasem zatargał 
krzyk straży żądających hasła i twardy zgrzyt odwodzonego kurka! Czuwano wszędzie żarliwie 
i nieustannie. 

Koniuszą, widna nad morzem mgieł niby czarny korab unoszący się w spienionych odmętach, 
zawrzała ruchem i rozbłysnęła ogniskami. Wstawał również i główny obóz, zatoczony 
pod górą, nad drogą do Skalbmierza, skryty pod drzewami i cały jeszcze we mgłach. Wielkie 
ogniska rozkwitały w szarych ćmach czerwonymi krzakami dając niekiedy widzieć majaki 
oddziałów, zwierających się do wymarszu, chwiejne zarysy łbów końskich, pęki lanc z obwisłymi 
proporcami lub czarne gardziele harmat. Obóz zawrzał wytężonym ruchem, ale pomimo 
pośpiechu, z jakim zwijano namioty i upakowywano wozy, nie dojrzał bezładnej gorączkowości, 
bowiem wszystko odprawowywało się w wymierzonym tempie i wedle komendy. 
W miarę jeno przybywającego dnia wzmagał się pośpiech i głośniały końskie rżenia, skrzypy 
wozów, brzękania zaprzęgów, nawoływania i krótkie rozkazy. 

Właśnie pod tę porę zadzwoniła gdzieś z góry sygnaturka na znak rozpoczynającej się 
mszy świętej. Obóz z nagła przybrał postać cichszą i bardziej skupioną. W nieprzejrzanych 
tumanach i brzaskach ognisk rozszeptały się pacierze jakby szmerem niezliczonych liści. Zaś 
po rosie spływały z Koniuszy echa śpiewań i przejmujące, dalekie grania organów. Msza odprawiła 
się prędko, gdyż pokrótce zaśpiewały dzwony ogromnym głosem. I jeszcze były coś 
rozgłaszały na wszystkie strony świata, gdy na urwistej i krętej drodze z Koniuszy pokazał się 
oddział kawalerii. Pędzili na dół, ginęli oczom na skrętach, znowu migotali na białej drodze, 
aż zjechawszy na podgórze przepadli w nizinnych mgłach na długą chwilę. Pokazali się dopiero 
za obozem, na wzgórzu znacznie wyniesionym, przy gardzieli szerokiego wąwozu. 

Naczelnik się pokazał ze swoim sztabem i asystą konnych wolonterów. 

Obóz ścichnął, znieruchomiał i dech przytaił. Wszystkie oczy darły się do niego przez 
mgławe przesłony niby przez ogromną, zapoconą szybę. 

Owo w tym momencie słońce się pokazało, ogniste płomienie trysnęły na świat, mgły nagle 
skłębione zaczęły bić w górę pierzastymi słupami niby dymy z niezliczonych kadzielnic. 

53 



Wielka chorągiew dźwignęła się przy Naczelniku i zagrała trąbka. 

W odzewie wszystkie tarabany naraz zabiły, suchy grochot posypał się prędko, mocno, nakazujące 
i wraz zadudniła ziemia pod krokami tysięcy. Armia ruszyła w pochód. 

Wynurzali się spod góry, z mgieł rzednących i leśnych mroków, jakoby z wnętrza samej 
Koniuszy, owi bajeczni rycerze, śpiący tam od prawieka, którzy gdy pora nadeszła i trąby 
zagrały, powstali na krwawe boje, na zbawienie ojczyzny. 

Zagrzmiała ziemia pod kopytami, zalśniły lance i powiał szum proporców biało-zielonych. 
Ukazała się straż przednia, oddział wyborowej kawalerii, uformowanej z poszczególnych 
szwadronów Madalińskiego, Manżeta, Biernackiego i Wirtemberga. Wiódł ich major Rożniecki 
na ścigłym siwoszu, czwaniąc nim przeróżne obroty. Konie mieli rosłe, suche, zwrotne 
i o krwie gorącej. Siedział na nich lud dorodny, zarówno towarzysze, jak i pocztowi. Spod 
wysokich, czarnych czap, przepasanych na skos białymi sznurami i zdobnych w białe kity, 
widniały twarze ogorzałe, nastroszone, konopiaste wąsiska, oczy niebieskie, a miny srogie. 
Pierwsze szły szwadrony Madalińskiego pod porucznikiem Zborowskim. Chłopy drapieżnym 
orłom podobne, ci to właśnie pierwsi podnieśli chorągiew insurekcji; sam żołnierz wyborowy 
i w ogniu wypróbowany. Porwali się z Różan i Ostrołęki, wymówili posłuszeństwo królowi i 
hetmanom, a zawróceni spod Warszawy racjami polityki poszli na przebój ziemiami króla 
pruskiego wycinając mu garnizony, rozbijając oddziały, łapiąc kasy i obalając graniczne słupy. 
Znaczyli swój pochód trupami knechtów i paleniem pruskich urzędów, rozsiewając blady 
strach, sięgający aż Berlina! Jechali czwórkami, każdy szwadron z osobna i ze swoimi oficjerami 
na czele, z karabinami na plecach, z długimi lancami u prawego biodra, pochyleni nieco 
naprzód, spokojni a uważni. Sprezentowali broń przed Naczelnikiem i gdy padła komenda, 
porwali się z miejsca galopem, aż zafurkotały proporce, oficjerskie białe płaszcze wzdęły się 
na kształt skrzydeł i linia czerwonych pantalonów z białymi lampasami zamigotała rozwianą 
wstęgą. 

Za nimi w przepisanym odstępie wyłaniały się głębokie szeregi piechoty. 

Dwa prawie kompletne bataliony regimentu Wodzickiego. Żołnierz rosły, barczysty, dobrany 
wzrostem i zgoła w nowym moderunku: granatowe kurty z różowymi rabatami i takież 
pantalony, obcisłe z lampasami. Na głowach wysokie, czarne kołpaki z wąskimi daszkami, 
nad którymi trójkątna, wysoka mosiężna blacha z orłem, czyniąca z kołpaka podobieństwo 
biskupiej infuły; denko czerwone i strojne zakrzywione niebieskie pióro; skórzana podpinka 
pod brodą; białe flintpasy, ledewerki, czarne z białymi orłami patrontasze, cielęce tornistry 
przy boku, płaska blaszana flasza u pasa i karabin z nasadzonym bagnetem na ramieniu. Oto 
była postać tych walecznych żołnierzów. Przed pierwszym batalionem jechał na karoszu major 
Lukke, a drugim dowodził major Kalk. 

Maszerowali w przepisanym porządku, ściśniętym frontem, z doboszami w odstępach 
między kompaniami i młodszymi oficjerami na bokach. Przeszło tysiąc doborowego żołnierza; 
ława serc mężnych i oddanych ojczyźnie. Mimo drożnego marszu przeciągali przed Naczelnikiem 
wyciągnięci i sprężeni jak na defiladzie, rypiąc nogami, aż się otwierało błoto. 
Krok przy tym trzymali tak akuratnie mierzony, że las bagnetów dawał pozór stalowej, równej 
szczotki. 

Naczelnik pochylając się z konia obejmował ich zadowolonym spojrzeniem, znajdując ich 
w wyśmienitej kondycji, o czym był nawet mówił do stojących pobok: Zajączka, Madalińskiego, 
Manżeta i Fiszera. 

Potem zazieleniła się niby łan kompania artylerii Deybla: dwanaście armat różnego wagomiaru, 
cugi dobrane do maści, czarne i w czarnych zaprzęgach. Za każdą półbaterią jaszcze 
amunicyjne i porządkowe wozy, zielono pomalowane. Konnowody w czerwonych, wysokich 
rogatywkach z białymi kitami na przodkowych koniach. Kanonierzy w zielonych kurtach z 
czarnymi obszlegami, przy szablach, w stożkowych kapeluszach z podwiniętym rondem i 
rozstrzępionymi, białymi piórami, maszerowali z prawej strony, zaś bombardierzy z wycio


54 



rami na ramionach i amunicyjnymi torbami, przewieszonymi przez plecy, jak czasu marszu w 
bliskości nieprzyjaciela, trzymali krok tuż za armatami. Baterie przesuwały się powoli, miejscami 
nawet utykając, gdyż wozy, jaszcze i lawety zarzynały się w błocie aż po osie. Nieraz 
wypadało doprzęgać zapasowe cugi, a całą kompanię ruszać do pomocy. Rwały się zaprzęgi, 
przez co i czasu niemało zmitrężono. 

Rudawe, długie cielska harmat, toczące się na niskich łozach, dawały podobieństwo 
straszliwych krokodylów, jakoby gotowych do skoku. Czekało się, rychło li te potwory zaryczą 
i buchną ogniem i żelazem. 

Dowodził nimi kapitan Laskowski. 

Naczelnik lustrował działa ze szczególniejszą uwagą, bowiem na tej broni zwykł był zakładać 
wielkie nadzieje. Cóż, kiedy ich kwota była w proporcji potrzeb nikczemna! 

Nowy grochot bębnów i głuche bicia kroków odwróciły jego zatroskane oczy. 

Nadchodził batalion trzeciego regimentu imienia Czapskiego pod kapitanem Waligórskim; 
ludzi pół tysiąca, różniących się jeno żółtymi rabatami i kapeluszami. 

Po nim następował szóstego regimentu Ożarowskiego batalion drugi pod starym pułkownikiem 
Szyrerem. Batalion wiódł ze sobą dwa działa trzyfuntowe. 

Zaczem znowu pokazała się kawaleria długą kolumną zbrojnych mężów i koni wesoło parskających. 
Czoło kolumny sprezentowawszy broń przed Naczelnikiem ruszyło truchtem. Łoskot 
bębnów i tętent koni dawał podobieństwo przelatującej burzy. Przemknęło ośm szwadronów 
Madalińskiego, główna siła jego brygady, wyprowadzonej niespełna miesiąc temu aż hen 
znad Narwi. Znać było na nich trudy gwałtownych pochodów i nieustannych przerąbywań się 
wskroś nieprzyjacielskich zasieków. Właśnie o tej porze, gdy już były mgły opadły i słońce 
zaświeciło im w oczy, łacno dojrzał ich wymizerowanie. Wielu miało jeszcze głowy w zakrwawionych 
szmatach i na twarzach ledwie podgojone plejzery. Moderunek też pokazowa! 
się zszarzany i obdarty, zaś wychudzone, poszerszeniałe konie jeno grały żebrami. Przeciągali 
jednak miniasto, buńczucznie i z nie osłabłą ochotą na nowe trudy, boje i rany... 

Za nimi przejechało również ośm szwadronów z brygady Walewskiego; tych brygadier 
Manżet osadził na miejscu, że dziw konie nie zaryły nozdrzami w błocie, zasalutował Naczelnikowi 
i ruszył na czele swojej brygady naprzód. 

Ledwie zady ostatniego szwadronu zginęły w wąwozie, kiedy cała droga od Koniuszy zabieliła 
się jakby śnieżną nawałą i tysiącznymi migoty. 

Następowała potężna kolumna kosynierów. Prowadził ją Kczewski, bywszy pułkownik regimentu 
Czapskiego, wraz ze Ślaskim i adiutantami. 

Chłopi pokazali się w zwartych szeregach, niby młody, brzozowy gaj, jednako śmiali, gibcy 
i biali. Pokrywała ich niby ruchoma fala maków rozkwitłych, nad którą gęsto chwiały się 
sine, połyskliwe kłosy pik, kos i bagnetów. Walili mocno, prędko i niefrasobliwie, jakby na 
procesją. Już tu i owdzie pękały szeregi, łamały się linie i gubili krok, a na widok Naczelnika 
zapomnieli o wszelkiej subordynacji, bowiem naraz tysiące czerwonych krakusek wyleciało 
w powietrze i wybuchnął ogromny, niebotyczny krzyk. 

– Niech żyje Naczelnik! Niech żyje nasz ociec! – I wraz jęli czynić pokłony chorągwiami. 
Szczęściem następujące tuż piechoty tak potężnie na nich napierały przymuszając do pośpiechu, 
że przeszkodziły rozsypce całej kolumny, wielu już bowiem darło się na wzgórek do stóp 
Naczelnika. 
– Podwójny krok! Marsz! Marsz! Biegiem! – grzmiał zgniewany Kaczanowski do swoich 
żołnierzów, następujących na pięty kosynierom. I sprawił, co był chciał, nie dopuszczając 
większego rozprzężenia. Prowadził bowiem cztery kompanie wyborowej piechoty: dwie z 
regimentu Czapskiego i dwie Ożarowskiego. Kościuszko powierzył mu asekurację kosynierów. 
Funkcja była ważna i dowód niemałej wiary w jego zdatność, ale chociaż komendę 
przyjął, sprawował ją nie nazbyt usatysfakcjonowany. Właśnie w tej materii był się zwierzał 
Zarębie obok jadącemu. 
55 



Po nich już tylko ciągnęły tabory pod osłoną żołnierzy municypalnych Krakowa. 

Naczelnik przepuściwszy ostatnie szeregi wjechał na dość wyniosłe zbocze wąwozu i podniósłszy 
do oczów perspektywę, przeglądał maszerującą armię. Pokazowała mu się garścią 
znikomą, ledwie się znaczącą w przestrzeniach. Chmurniał nie odpowiadając na jakieś słowa 
Zajączka, jakby jeszcze raz obliczał te skąpe siły do proporcji wrogów, przeciwko którym 
wyruszały: sześciotysięczny korpus, powstający zuchwale na wszystką potęgę imperatorowej 
i króla pruskiego! 

Zali to nie szaleństwo? 

Spiął konia ostrogą i wymijając żołnierzów, patrzał im w twarze. 

Każdy starczył na dziesięciu! Mówiły mu to spojrzenia, pełne męstwa i bezgranicznej miłości 
ojczyzny. Każdy da głowę z uniesieniem! I położyć ją musi! 

Dumał podnosząc wzrok na orły szamocące się na chorągwiach: Padniemy wszyscy, lecz 
krzyk ginących obudzi sumienie powszechności. A skoro raz ocknie się Rzeczpospolita, walczyć 
musi aż do zwycięstwa! 

Skręcił nieco na stronę i polami pospieszał na czoło armii, okryty jakby chmurą oddziałem 
wolonterów cwałujących za nim. 

Zasię wojska, mitrężąc sporą kwotę czasu z racji ciężkich dróg i utykania w błocie artylerii, 
maszerowały rozciągniętą kolumną, wyginającą się po sfalowanych polach wstęgą rozmigotaną 
barwami tęczy. Powiewały nad nią proporce i lśniły lasy bagnetów. Czasem zagrała 
trąbka, zawarczały bębny lub rozdzwoniły się na kamieniach kopyta szwadronów. Świeciło 
blade słońce, skowronki śpiewały nad głowami wszystką radością, niebo rozpinało się seledynową 
oponą i tchnienia wiosennej aury przejmowały lubością. A dokoła roztaczał się kraj 
cudny, wysoki, dziwnie pofałdowany, pełen niespodzianych rozpadlin, długich grzbietów, 
wąskich dolin, bełkocących wezbranymi potokami, głębokich, mrocznych wąwozów, rodzajnych 
pól, wiosek, rozłożonych u stóp wzgórz, dzikich pustek, zielonych łąk, czarnych lasów, 
stawów podobnych do modrych oczów pogubionych w nizinach i szarych skał występujących 
z ziemi niby pięście gniewnie grożące. Kraj cudny, ale mało sposobny do obrotów większymi 
masami wojsk i niebezpieczny, gdyż na każdym kroku zjawiały się przeszkody, tamujące 
poruszenia i mogły czyhać zasadzki. Armia z tej przyczyny posuwała się z wolna i z niezmierną 
ostrożnością, prawie z palcami na kurkach karabinów. Konne i piesze patrole nieustannie 
brodziły dokoła z uwagą, przetrząsając najbliższą okolicę, zaś na dłuższych odpoczynkach 
wojsko przybierało postać wyczekującego napadu wroga. Nie wypuszczano z garści 
karabinów. 

– Jaka nakazana dyrekcja? – zagadał Kaczanowski Zaręby. 
– Oczywiście na Skalbmierz; gdzie dalej pomaszerujemy, ani sobie imaginuję. 
– A ja wiem jedno: że od Warszawy nadciąga Tormasow, od wschodu czai się tu gdzieś 
Denisow, od Lublina pospiesza Rachmanow; i Łykoszyn także musi być niedaleko, że idziemy 
jakoby w nastawiony sak, w który jeśli pozwolimy się wpędzić, to i całej garści kłaków z 
nas nie pozostanie. Wyszliśmy, aby ich pobić! Szukajże wiatru w polu! Paskudna okolica, na 
staje nie odkryjesz przyczajonego wroga. Górki, gaiki, białe chatki, strumyki; brakuje tej sielance 
pasterza z piszczałką i owieczek z błękitnymi szarfami, a byłoby jak na teatrum! – drwił 
klnąc na przemian. 
– Masz podpułkownik humory, jak po occie siedmiu złodziejów! A może jaka kontuzja? 
– Sam nie wiem, co mnie do pasji przyprowadza. Chyba bliskość bitwy, którą czuję w powietrzu! 
A może waść podejrzewa, że mnie tak ekscytuje dowództwo nad kosynierami 
Kczewskiego? Kawalerski parol, nie pragnąłem tego honoru i sam na tę szarżę doradzałem 
tego starego kpa. Ślaski z polecenia Naczelnika indagował mnie w tej materii. Wolałem dostać 
w asekurację tych nowych obywatelów. Ho! ho! niech no mi się zachwieją w ogniu, dam 
ja im bobu! Mniemam, jako na taką okazję długo czekał nie będę. Zobaczysz, jak będą brali 
nogi za pas! 
56 



Zaręba zbył ten przedmiot milczeniem, szło mu o nierównie ważniejszą sprawę. 

– Czy istotnie Moskale nadciągają i z tylu stron? 
– Prawda, i rachują ich na kilka tysięcy. Naczelnik miał pewne wiadomości, a nie dopuszczając, 
aby nas przydybali w Krakowie i może wygnietli, postanowił wystąpić naprzeciw. 
Niemały to azard ruszać z taką garścią! 
– Od tego wystąpienia zależy powodzenie insurekcji i przyszłość Rzeczypospolitej. 
– Jakby waść słyszał, że takie same racje podawał Naczelnik. Zadanie nasze bardzo ciężkie: 
trzeba nam nie dopuścić połączenia się nieprzyjaciół, rozerwać sieć, jaką nas chcą ułowić, 
i maszerować na Warszawę. Tom słyszał w nocy na naradzie w Koniuszy. Tylko Zajączek 
się temu przeciwił. Nie lubię rudego pyska tej wielmożności. Zawsze stawia veto i 
wściekły, jeśli nie postawi na swoim. Większy to ambit niźli zdatność. A przy tym przybiera 
pozór srogiego jakobina, żeby łacniej przycinać każdej zasłudze i cnocie!– mówił z nietajoną 
niechęcią. 
– Trudno o bardziej utrafiony konterfekt. Cóż to za wsie przed nami? 
– Pierwsza nad drogą Imbramowice, zaś tamta za nią, nieco na prawo, Gruszów – objaśniał 
zaglądając do marszruty – tam właśnie mamy wyznaczony dłuższy odpoczynek. Piechota już 
nawet sięga opłotków. Naturalnie, do chałup się nie dociśniemy, przyjdzie nam rozkładać się 
na błocie. Żeby nas tylko nie ugościł jaki rzęsisty deszczyk! – szepnął wskazując na długą 
szarą chmurę, zaciągającą słońce. 
Naraz w Imbramowicach czy też gdzie za nią zatrzeszczały karabinowe wystrzały, zrazu 
pojedyncze, rozsypane i bezładne, a po chwili już regularnymi salwami. 

– Baczność! Formuj się w kolumnę ściśniętą! Kolumna przez lewo w tył – zwrot! – zakrzyczał 
Kaczanowski, bowiem już cała armia drgnęła gwałtownie wstecznym rochem. 
Bębny biły krótkim, groźnym werblem. Zagrały trąbki kawalerii. Komendy grzmiały ze 
spokojną mocą. Adiutanci pędzili z rozkazami, aż koniom grały wątroby. Wojska cofnąwszy 
się nieco, rozwijały się na polach szerokim frontem przed Imbramowicami. Piechota wzięła 
stanowiska z obu stron drogi, armaty zatoczono w przerwy i na boki, kawaleria stanęła na 
flankach, rezerwy na wskazanych sobie miejscach, zaś kosynierzy sformowani w ściśniętą 
kolumnę, strzeżoną na skrzydłach przez kompanię Kaczanowskiego, pozostali na drodze jakby 
wrośnięci w ziemię. Tyralierskie łańcuchy czołgały się z karabinami gotowymi do ataku. 
Kiedy armia ustawiła się do bitwy i jakby zakrzepła w miejscach, strzały rozległy się mocniej, 
gęściej i bliżej. We wsiach wybuchały straszne lamenty i krzyki. Czasami dochodziły tętenty 
koni, wrzaski jakieś nieludzkie i głuche szczęki broni. Wrzask podniósł się niebosiężny, gdy 
jakaś chałupa w Gruszowie stanęła w ogniu i wystrzeliły fontanny czarnych dymów. Wojska 
jednak stały nieporuszone, twarze były skupione w zasłuchaniu, oczy błyszczały żywiej, serca 
się tłukły niby spętane ptaki, a garście silniej ściskały kosy, lance czy karabiny. 

Naczelnik raz po raz ukazował się przed frontem z trębaczem, otrębującym rozkazy. 
Jakieś szwadrony, odłamujące się z flanków, wymykały się gdzieś na strony. 


– Już ich docinają, ani jedna kozacka noga ujść nie powinna – powiedział Fiszer osadzając 
konia przy Zarębie. 
– Chwała Bogu, doda to wojskom ducha. 
– Ba, nie wiadomo, czy za tym podjazdem nie następują główne siły. Na razie nic jeszcze 
pewnego. Trzeba czekać! – szepnął i pognał do taborów pozostawionych dalej. 
Zaległo uroczyste milczenie jakoby w czas nabożeństwa, wojska stały z przytajonym 
tchem, zasłuchane w odgłosy potyczki, która zdawała się przetaczać ze strony na stronę; wieś 
i sady zasłaniały walczących, lecz już słyszeć się dawały coraz bliższe wrzawy, tętenty i go-
rączkowe, prędko następujące salwy. Wkrótce zaś na polach z prawej strony Imbramowic 
pokazały się konie bez jeźdźców, zbiesione, całe w pianie i pędzące na oślep. Potem kilkunastu 
kozaków, leżących na końskich karkach, rwało ze wszystkich sil próbując się przemknąć 
pomiędzy wzgórzami a kawalerią stojącą na swoich stanowiskach. Szwadrony ani raczyły 

57 



spojrzeć na tę czerń uciekającą w popłochu, natomiast tyralierzy, przyczajeni w zaroślach, 
przywitali ich z boku rzęsistym i celnym ogniem; kilku spadło na ziemię, a reszta, snadź 
oprzytomniona strzałami i widokiem wojsk, zawróciła w miejscu z niesłychaną sprawnością i 
akuratnie pod nastawione lance nadbiegających dragonów Zborowskiego. 

Na oczach wszystkiej armii zawiązała się krótka, rozpaczliwa walka. Kozacy zwartą kupą i 
rozpuściwszy konie uderzyli pikami. Dragoni gruchnęli z pistoletów. Wstęga ognia i dymów 
przeleciała. Zamigotało kilkadziesiąt szabel siekąc bez pardonu. Splątany wir ludzi i koni 
okręcał się dokoła, jak kiedy wicher pochwyci kupę zwiędłych liści, zakotłuje nimi, zatarga, 
rozmiecie a kręci bezustannie niby wrzecionem. Nie sposób było rozeznać ludzi w tej zawierusze, 
zaledwie dojrzał oszalałe skręty koni i migotania szabel. Czasem złowrogo zgrzytnęły 
żelaza, koń wypadał z odmętu, raz po raz buchał chrapliwy, nieludzki krzyk i raz po raz jakiś 
człowiek spadał pod kopyta. Wszystko odprawiało się tak błyskawicznie, że nim się dobrze 
przyjrzano, kozaków już nie stało; dragoni roznieśli ich na szablach, porąbali, zatratowali i na 
głos trąbki, nie chowając okrwawionych szabel, ruszyli z powrotem. 

Chłopstwo rzuciło się łapać konie, obdzierać zabitych i zbierać rozrzuconą broń. 

Wojska snuły najszczęśliwsze horoskopy z tej zwycięskiej potyczki, ale wciąż czuwały z 
bronią u nogi, gotowe na każdą okoliczność. Oficjerowie stali na swoich miejscach, dobosze 
czekali z podniesionymi pałkami, trębacze z trąbkami w rękach. Zapalone lonty dymiły cienkimi 
pasmami, amunicyjne jaszcze były otwarte, paszcze armat narychtowane, kanonierzy na 
swoich miejscach, cugi z przódkarami również. 

Czas dłużył się wszystkim niezmiernie; głód już skręcał kiszki, drętwiały nogi, ciężyła 
broń, niejednego morzył sen, lecz co pewien czas wstrząsał znieruchomiałymi szeregami 
krótki, twardy głos komendy: 

– Baczność! Stać! Baczność! 
Tak przechodziła godzina za godziną. I tak przeszła reszta dnia. Słońce skryło się za wyniosłymi, 
lesistymi wzgórzami, cień padł na niziny i chłód wstawał z przemiękłej ziemi. 

Zmierzch sypał na świat szarym tumanem zimnych oparów. 

W pierwszej z brzega chałupie Imbramowic odbywała się narada, badano rannych jeńców i 

wyczekiwano z rosnącym niepokojem powrotu rozesłanych podjazdów. 
Było już zupełnie ciemno, gdy pojawił się znowu przy Zarębie Fiszer. 

– Nareszcie! Już mnie diabli bierą z wyczekiwania! – zagadał Kaczanowski. 
– Rozkaz Naczelnika! – zasalutował podając mu długi, nie zapieczętowany karteluszek, 
– Nim skrzeszą ognia i przeczytam, dostanę z ciekawości pypcia na jęzorze. 
– Nie ma sekretu, powtórzyć mogę: „Podpułkownik Kaczanowski natychmiast obsadzi 
swoimi kompaniami Imbramowice i weźmie pod szczególny dozór trakt do Skalbmierza. Na 
okoliczność pojawienia się nieprzyjaciela w ciągu nocy zatrzymywać go ma jak najdłużej, 
zbada jego siły i cofać się będzie do głównych sił. W razie spokoju opuści pozycje o świcie.” 
– Widzę, dyspozycje odmienione. Nie idziemy już na Skalbmierz? – ledwie wykrztusił. 
– Zmieniły się okoliczności. Armia pomaszeruje akurat w przeciwną stronę. 
– Przebóg, czyżby od tamtej ściany już nam zagradzali drogę! 
Fiszer pochyliwszy się z siodła szepnął im z trwożnym naciskiem: 
– Mówię sub secreto: jesteśmy jakby otoczeni z trzech stron! Tylko cicho, na Boga! 
– Bywało się w gorszych opałach! Zmienia to jednak postać rzeczy. Rozkaz to rozkaz, ale 
jakże mi odpowiadać za dobry skutek bez armat i choćby szwadrona kawalerii? 
– Zapomniałem dodać, że dwa granatniki i jedną sześciofuntówkę już prowadzi waszmości 
porucznik Małachowski. I stawi się na rozkazy szwadron z brygady Manżeta! 
– Cóż postanowiono względem kosynierów? pytał Zaręba, głęboko poruszony wieściami. 
– Pułkownik Kczewski już dostał rozkazy. Pozostaną przez noc na tych polach, zajmą 
miejsca wojsk odchodzących na nowe pozycje. Mają się tak roztasować i tyle zabrać miejsca, 
jakoby biwakowała wszystka armia! 
58 



– Fortel dla zamydlenia oczów! Z tego konkluduję, jako Moskale gdzieś blisko! 
– Być może, jako aktualnie już patrzą na nas z tamtych gór z prawej strony i na wprost! – 
wskazał pogarbione i czarne linie lasów, oddalone zaledwie o parę wiorst. Jasne niebo wydawało 
ich stromość i rozległość. – Mości poruczniku – zwrócił się do Zaręby – Naczelnik 
przyzywa cię do swojego boku. Do fortunnego jutra, panie podpułkowniku! – popędzili 
spiesznie w stronę Imbramowic. 

Kaczanowski z prawdziwą przykrością rozstawał się z Zarębą, wobec jednak wyraźnego 
rozkazu jeno zaklął siarczyście i przystąpił gwałtownie do wypełniania poleceń wodza. W 
jakąś godzinę wszystko było dokonane na godne przyjęcie wrogów i wieś pogrążona w ciemnościach 
i ciszy dawała obraz jakby wymarłej. 

Równocześnie i kosynierzy rozkładali się na opuszczonych przez wojska stanowiskach. 
Zatoczono bardzo szerokie obozowisko. Rozbito kilkadziesiąt namiotów, a kilkaset niewielkich 
ognisk, rozrzuconych bezładnie i na dużej przestrzeni, buchnęło w niebo czarne niby 
smoła. Rozmigotała się cała nizina, wrząca już niemałym gwarem i krętaniną. Zwłaszcza po 
gorącej strawie, kiedy przedzwoniły kociołki, humory jęły się podnosić i coraz swobodniej 
ujawniać. Wielką do tego przyczyną okazały się żołnierki, jakie były ściągnęły do obozu wraz 
z taborami, każdą bowiem obsiadły kupy parobków, suszących do nich zęby i po swojemu 
baraszkujących. Juści, dłużne nie pozostawały, że zaś gęby miały wprawne i w słowach nie 
przebierały, to niefrasobliwy śmiech nieustannie rozlegał się przy ogniskach. A że starszyzna 
niczego nie wzbraniała, więc doszło do tego, iż gdzieś w środku obozu zagrała chłopska kapela: 
skrzypki rżnęły od ucha, bębenek warczał i basy pobekiwały drygliwie do wtóru, że tu i 
owdzie prawie same nogi jęły przytupywać i jakieś zawadiackie piosneczki wylatywały niby 
pobrzękiwania pasików. Obóz przybierał postać odpustowego zbiegowiska, lecz z dala mógł 
się istotnie wydawać obozem wielkiej armii, dufnej w swoją siłę. Nieposkromione śmiechy, 
śpiewy, grania i światła rozchodziły się daleko w nocnej cichości. Z wolna też i ludzie ze 
wsiów pobliskich: z Imbramowic, z Gruszowa, ze Smoniowic, przywabieni tym zgiełkiem, 
ściągali pośpiesznie całymi gromadami, jakby na dziwowisko. Stawali zrazu z daleka, nieśmieli, 
rozciekawieni, a nie mogący zawierzyć własnym oczom. 

Jakże, toć za dnia widzieli tysiące maszerującego wojska, tysiące konnicy przewalało się 
drogami, poszóstne cugi ciągnęły harmaty, szły nieskończone wozy, widzieli starszyznę na 
wspaniałych koniach: a tu jeno pokazywały się oczom same chłopskie twarze i chłopskie 
ubiory! I odprawowała się zabawa niby na jakimś chłopskim weselu! Ki diabeł poprzemieniał! 
Przecierali sobie oczy. 

– Patrzajta no, ludzie! Samo chłopskie wojsko! Parobki z Rzędowic, z Żydowa, z Koniuszy 
i ze wszystkich okolicznych parafii! Sami nasi! – dziwowali się niepomiernie, przysuwając 
się coraz bliżej. Bartosz zapraszał do ognisk, a straże nie wzbraniały. I nabrawszy śmiałości 
runęli całą kupą do obozowiska. I dalejże witać swojaków obłapiać się z nimi, a cieszyć. 
Niejedna matka ułapiła za szyję swojego chłopaka i niejedna dziewczyna. Końca nie było 
uciechom, gawędom i radościom, oblewanym rzęsistymi łzami powitań. 
Pułkownik Kczewski rozkazał pejzanów należycie ugościć. 

Do nóg mu padły starce w podziękowaniach, czym głęboko poruszony kazał im przynieść 
gorzałki wysłuchując przy tym długiej litanii błogosławieństw. 

Godnie się też odpłaciło chłopstwo za ten przyjacielski traktament, gdyż niezadługo zjawiły 
się całe wozy naładowane żywnością, zaś prócz tego wiedli na postronkach spasione 
wieprze, wiedli cielęta i barany nie rachując już drobiu. 

– Co to znaczy? Dla kogo? – pytał zdumiony obfitością darów pułkownik. 
– Melduję pokornie: Dla wojska! Dla Polski! – odpowiadał prosto Bartosz. 
– Żeby ordynaryjne chamstwo miało tyle czucia dla ojczyzny! Świat się przewraca do góry 
nogami – myślał pułkownik nie mogąc tego wymiarkować. Schronił się pod namiotem rozbitym 
z dala od gwaru, nasłuchując szemrzących borów, zali nie wydadzą jakichś zdradnych 
59 



nieprzyjacielskich zamysłów. Ślaski z kapitanem Casparim zawieruszyli się gdzieś z chłopami, 
więc sam był przymuszony czuwać nad bezpieczeństwem wszystkich niby żuraw. Co 
pewien czas lustrował straże i przez Bartosza, warującego przy nim nieodstępnie, utrzymywał 
czucie z Kaczanowskim. A czas mu się przy tym dziwnie przedłużał i ze wzmożonym niepokojem 
wyczekiwał świtania. Jeszcze do niego było daleko, zaledwie dziesiątą wydzwonił mu 
do ucha pektoralik. Noc też stawała się coraz ciemniejsza i od zachodu podnosił się wiatr, 
staczał się niekiedy ze wzgórz i ze świstem roznosił głownie ognisk. 

Tymczasem główna armia, zaraz, skoro się ściemniało, wziąwszy się z miejsca na lewo, 
ruszyła między wsie Przemęczany a Radziemice, drogą wielce błotnistą i stopniowo wznoszącą 
się pod górę. Wojska opuszczały swoje pozycje w największej cichości, oddział za oddziałem 
i nieznacznie wsiąkały w gęstniejącą noc. Zapadała taka nieprzenikniona ciemność, 
że na krok nic nie rozpoznał i każdą kompanię czy szwadron musiał prowadzić wytyczny w 
asyście chłopów, znających wszystkie okoliczne wertepy. Posuwano się też jakby po omacku, 
krok za krokiem i ze ściśniętymi kolumnami. Błoto tłumiło żywsze odgłosy. Koła wozów i 
harmat, pookręcane słomą, zaledwie dawały znać o sobie. Nikt się nie mógł odezwać głośniej. 
Oficjerowie szeptem wydawali rozkazy. Wzbroniono palić lulki. A za Radziemicami, na zboczach 
porytych starymi łomami wapniaka i pełnych głębokich, zalanych jam i pułapek, kawaleria 
poprowadziła konie za uzdy, że cały ten pochód dawał podobieństwo jakby czarnej 
chmury, pełzającej niepowstrzymanie wskroś pól i wzgórz, porośniętych krzakami. Zaś te 
stąpania tysięcy ludzi i koni, nie dojrzanych w ciemnościach, dawało impresję, jakby plusku 
nieustannej ulewy czy wodospadu. Podobieństwo utwierdzał głuchy turkot jakiegoś młyna od 
strony Radziemic. Dopiero kiedy poruszył się wiatr i zaszumiały lasy, nic już nie zdradzało 
pochodu wojsk. Tylko w ciemnościach przydrożne drzewa siekły gałęziami po twarzach, że 
żołnierz klął w rozdrażnieniu drogi, kamienie, noc i wszelkie zawady, zwłaszcza iż z chwilą 
wymarszu niepokój jął się wdzierać do umysłów. Nie potrafili wymiarkować, co się stało. 
Czemu zbaczają z drogi wytkniętej rano i zgoła w niewiadomym kierunku? Co znaczy ten 
marsz nocny, prawie ucieczka, i do tego po takich psich wertepach? Lęk przejmował serca. I 
jakby na cięższą udrękę i podsycanie obaw z opuszczonych pozycji leciały za nimi wzmagające 
się wrzawy i świeciły coraz jaskrawsze łuny. Czyżby to nieprzyjaciel rozkładał się na ich 
dawnych stanowiskach? A może już następują? Skóra cierpła na takie przypuszczenie i niejeden 
mimo woli przyśpieszał kroku. Trwożne szeptania wrzały w szeregach i oczy odwracały 
się z utajoną obawą. A prawdy nie wiedzieli nawet oficjerowie maszerujący wraz ze wszystkimi. 
Na krótkich odpoczynkach przykładano uszy do ziemi: żadnych tętentów ni oznak pogoni 
ani żadnego podejrzanego głosu, nic, jeno poszumy wiatru, bełkoty jakichś rzeczułek i 
niekiedy rżenia końskie. 

– Marsz! Marsz! – popędzały ciche rozkazy; żołnierz brał broń na ramię, prostował grzbiet 
i maszerował dalej już znacznie spokojniejszy. 
Mijali jakieś wsie zacieśnione kamiennymi płotami, a strasznie błotniste; jakieś wody, ledwie 
siwiejące z nocy, mieli po jednej, to po drugiej stronie; jakieś orne pola sprawdzały nogi, 
utykające na czubatych zagonach i w głębokich bruzdach. Kościół podobien wyniosłej 
skale zamajaczył na chwilę. Głębokie wąwozy, obrośnięte lasem, że tylko nad głowami szarzał 
pas nieba, zanurzały ich w ciszę i noc jeszcze czarniejszą. Czasem przeprowadzały ich 
drzewa wyciągnięte nad drogą niby pikiety sprężone w powinnej postawie. Niekiedy podnosili 
się na obnażone grzbiety zasiane głazami, gdzie było znacznie widniej i przestronniej, a 
wiatr krzyczał przeciągle w same uszy i uderzał rozkolebanymi barami. 

I tak przechodziły długie, zda się, nieskończone godziny. 

Sen kleił powieki, ciężyła broń, nogi się plątały i niejednemu tak się już troiło w głowie, iż 
byłby utknął nosem w jakim rowie i pozostał tam bez pamięci, lecz z racji zwartych szeregów 
płynęli niepowstrzymanie naprzód, jak rzeka wezbrana w ciasnym łożysku i tocząca się ciężarem 
masy i nabranego rozpędu. 

60 



Było już dobrze po północy, gdy armia się rozłożyła na jakimś polu osłoniętym lasem zacisznym 
i na tyle widnym, że można było rozpoznać mrowiących się po nim ludzi Żołnierz 
przysiadał, gdzie był stanął, i nie wypuszczając broni zabierał się skwapliwie do sucharów i 
manierek. 

Pole było nieco spadziste i na samym dole, przy drodze, szarzało jakieś domostwo, w którym 
rozkwaterowała się główna kwatera. 

Zaręba, chociaż całą drogę przebył w orszaku Naczelnika i parę razy był przyzywany do 
jego boku, nie kwapił się wraz z drugimi do ciasnych izdebek, tak się bowiem czuł śmiertelnie 
przemęczony, że pozostał na dworze, koniowi popuścił popręgi, okręcił się burką i przycisnąwszy 
się do ściany natychmiast zasnął. I nic go nie potrafiło rozbudzić, nawet Górski próbujący 
się z nim koniecznie rozmówić. Koń snadź również znużony położył się przy nim i tak 
spali obtuleni w noc i ciszę, jaka wnet ogarnęła wszystek świat. Obóz jakby zamarł. Nawet 
główna kwatera nie dawała znaku życia, przysłonięte okno broniło od ciekawych. I wiatr z 
wolna przestawał szumieć. 

Czuwały jeno konne i piesze pikiety gęsto porozstawiane. 

Równo jednak z pierwszym świtem, kiedy niebo na wschodzie pobielało i wierzchoły gór 
wynurzały się z morza ciemności, Naczelnik ukazał się przed kwaterą, skoczył na konia i tylko 
w asyście Zajączka i trębacza pomknął ku Janowiczkom. Nim straże zdążyły sprezentować 
broń, już go przysłoniły drzewa niedalekiego parowu. 

Wraz też zabito werbla i wojska w jednej chwili porwały się na nogi. 

Dzień czwartego kwietnia 1794, wypadający w piątek, ów nieśmiertelny racławicki dzień, 
podnosił się jasny, przejęty cichością i operlony rosami. Zorze rozkwitały na wschodniej stronie 
i w ich purpurowych brzaskach zaświergotały pierwsze skowronki. Powietrze dyszało 
wiosną. Rosa siwą wełną pokrywała ziemię i drzewa. Świat z wolna wyłaniał się z chaosu 
nocy, jakoby w czas stworzenia, i oczom tkliwym na powaby natury pokazował się w dzikiej, 
pierwotnej urodzie. Okolica jawiła się w szczególniejszej piękności: górzysta, przeorana parowami, 
strojna tu i owdzie w lasy i w zielone płachty ozimin, a patrząca siwymi oczami stawów 
i rozlewisk. Pod wzgórzami w szarych mrokach świtań przebłyskiwał kręty Cieklec srebrzystymi 
pasmami migotów. Dzwoniły jakieś niewidzialne ruczaje i poniki. Ale mało wielbiono 
te cuda, jakie był jasny dzień odsłaniał, bowiem oczy przetarte z krótkiego snu orały z 
niepokojem w mrokach i głuchych dalach. 

Obóz pogrążony jeszcze w cieniach zawrzał zwyczajną krętaniną i codziennymi zabiegami. 
Żołnierz zajmował się jakby do wymarszu na paradę. Rozlegały się śmiechy, żarty i złośliwe 
uwagi; lecz spodem tej piany codziennych zabiegów krążyły wieści szeptane do ucha i 
jakieś słowa krakały o bliskości nieprzyjaciela, o jego ogromnych siłach i o nieuniknionej 
bitwie. Wiedziano tam, z czym powracają rekonesanse i w jaką stronę zmierzają nowe podjazdy, 
przemykające się skrajami lasów i ciemnymi jeszcze parowami. Stary żołnierz, czując 
wzbierające nad głową niebezpieczeństwo, tym żarliwiej opatrywał broń, zakładał świeże 
skałki i próbował ostrza lanc i bagnetów. Nie uszli też powszechnej uwagi pomimo oddalenia 
oficjerowie wyczekujący Naczelnika przed główną kwaterą ni ich zasępione twarze i tajemnicze 
narady. 

Jakoż istotnie, w miarę podnoszącego się dnia, twarze ich chmurniały zdradzając źle maskowane 
zgryzoty. Wielka planta, rozłożona na stole wyniesionym pod chałupę, ściągała 
wszystkich do siebie. Raz po raz ktoś nad nią nisko pochylony wodził palcem po liniach i 
znakach, a potem odwracał zatroskane oczy na okolicę, coraz jaśniej na widok występującą. 

Generał Madaliński w kudłatej burce na ramionach i w czerwonej, wysokiej konfederatce 
promenował się przed domem okrążając wielką gnojówkę, na której gdakało całe stado wystraszonych 
kur, przystawał niekiedy i powlókłszy oczami po szeregach formujących się na 
polu, ruszał dalej i coraz niecierpliwiej szarpał jasne, nastrzępione wąsy. Brygadier Manżet, 
coś dziwnie ponury, kołysząc się na pałąkowatych nogach, rozmawiał w drzwiach z majorem 

61 



Lukką. Kapitan od artylerii Laskowski otoczony towarzyszami wskazywał na plancie strome 
zbocza i kręte górskie drożyny i klął siarczyście. Stary pułkownik Szyrer szeptał do ucha krępemu 
kapucynowi, a kwatermistrz Wasilewski siedząc na przyzbie gwizdał. 

Wolontery z Górskim na czele stali na stronie przy swoich koniach. 

Niepokój brzmiał w szeptach, czaił się w oczach, rył się w twarzach i szarpał sercami. 
Rozmawiali, a oczy mimo woli brodziły po lasach i uszy nasłuchiwały. Sytuacja bowiem 
przedstawiała się groźnie, a nawet wprost beznadziejnie. 

Wojska zajmowały podłużne płaskowzgórze, ostro wynoszące się z południa ku północy, 
od zachodu zamknięte zboczami ściętymi równo jakby nożem; od wschodu bagnistą niziną, 
przerżniętą strumieniami, za którymi gwałtownie podnosiły się wzgórza porośnięte lasami; 
zaś od południa leżały wysokie grzbiety Górki Kościejowskiej. Jakoby żelazna obręcz więziła 
armię znajdującą się w kotlinie. Pozycja pokazywała się pułapką prawie bez wyjścia. Pogorszały 
jeszcze sytuację zwarte lasy, głębokie parowy, mokradła i strome zbocza, niezmiernie 
utrudniające wszelkie ruchy masami. Na północy za dziemierzyckim dworem wynosił się bór, 
przerwany parowami i lasami, a łącząc się z lasami Marchocic i Racławic wielką płachtą 
spływał po spadzistości do drogi wiodącej z Dziemierzyc do Janowiczek. Na wprost tej drogi, 
stanowiącej oś rozłożonej armii, nad dworem. Janowiczek wyrastało Zamczysko, góra podobna 
do olbrzymiego kopca i przenosząca wszystko swoją wysokością; od niej na prawo, 
niby zastygłe fale, rozchodziły się kamieniste grzbiety Górki Kościejowskiej, Wrocimowic, 
Lelowic Górnych i będzińskie lasy, niby potężny amfiteatr, piętrzący się zwałami wzgórz i 
borów. 

I właśnie ów amfiteatr zajmowali Moskale. 

Podjazdy doniosły, że już obsadzili Marchocice, Racławice, Zamczysko, Górkę Kościejowską 
i Lelowice Górne, czyli wszystkie wyżyny i wszystkie wyjścia. 

Zagrodzili drogi od północy, od południa i od wschodu i przyczajeni po lasach na dogodnych, 
górujących stanowiskach, pięćkroć liczniejsi czekali gotowi. 

Jedynie wolna strona od zachodu, w razie przegranej i odwrotu, strome zbocze Smoniowic 
było nieprzebytą tamą i stawało się grobem. 

Nie pozostawało jak zwyciężyć lub zginąć. 

Rozumiał to Madaliński i rozumieli wszyscy zebrani oficjerowie. Generał nie stracił ducha 
i wyszedłszy na szersze pole przed formujące się oddziały, z perspektywą przy oczach uważnie 
lustrował okolice, a zwłaszcza płaszczyzny nadające się do działań kawalerii. Fiszer z 
konotatką w ręku nazywał każdą miejscowość i objaśniał. Madaliński długo medytował nad 
położeniem, ale powróciwszy rzekł: 

– Tak czy owak, a z tej diabelskiej matni wyrąbać się musimy! 
I wyrąbiemy się, panie generale! – wraz odpowiedzieli w najgłębszym przekonaniu. 
Szczególniejsza zaszła przemiana we wszystkich; bo o ile z początku dręczyły ich niepokoje, 
obawy i wszystko jawiło się w najposępniejszych farbach, to obecnie, gdy każdy już 
zważył całą grozę położenia i zajrzawszy śmierci w oczy, własnej duszy się spowiadał, nabierali 
cale innego animuszu. Prostowały się hardo postacie i spojrzenia skrzyły się ogniem dumy 
i pewności. Jakby właśnie w tę porę wschodzące słońce rozpalało w nich radość i dziką 
moc męstwa. I ani kto mógłby imaginować okoliczność klęski! Lwie serca biły zgodnie jedną 
wiarą i pewnością. Wróg zapędził ich w matnię! 

– Wyrąbiemy się! – wołali z żelazną determinacją. Wróg pięćkroć silniejszy, ma potężną 
artylerie, zajął górujące stanowiska, może atakować od razu z trzech stron. Zali kępa trzcin 
oprze się huraganowi? 
– Niechaj uderza! Czekamy! Tym chwalebniejsze będzie zwycięstwo i większy tryumf – 
odpowiadały wszystkie czucia zestrzelone w jedno pragnienie i w jedną pewność. 

62 



Kwestia była rozstrzygnięta, że poniechano tej materii. Rozmowy potoczyły się o innych 
sprawach, dopomagał do nich żarliwie Fiszer swoimi żartami, wesołą twarzą i niefrasobliwym 
śmiechem. Miał zawsze jakąś facecję do opowiedzenia. 

Baczność, Biegański ucieka z jakimś skarbem! – zwrócił uwagę na adiutanta, który z 
ogromnym garem w rękach wyszedł spoza węgła chałupy i siadł na przyzbie. 

– Kto by sięgnął po mój skarb, weźmie w łeb! – groził wesoło Biegański. Jakaś bosa babina, 
podkasana do kolan, a z głową omotaną w czerwoną chustę, niosła za nim miskę runtową i 
jajka w podołku koszuli. Nalał w michę, trzymającą ze dwa garnce, wybił w nią jaja i przyprawiwszy 
w należytej proporcji pieprzem i solą przywołał Zarębę, frasującego się pod krzywą 
wiśnią sumiennie ogryzaną przez jego konia. Porucznik przypiął się do miski z niekłamanym 
zapałem. Znalazły się wnet i dwa cudne charty Manżeta oraz kilka kundlów skomlących 
na stronie. Nie wytrzymał również i Fiszer z paru towarzyszami. Byli ciekawi tej uczty. 
– Ordynaryjny chłopski żur na osikowym kołku, tyle że zasypany kaszą, omaszczony pół 
kopą jaj i śmietaną. Niegodne to waszych brzuniów, mości panowie – dworował Biegański – i 
ma tę przykrą właściwość, rozdymę, co w bitwie czy marszu może być przyczyną wielce ambarasujących 
przypadków. Zaręba, spieszysz się, jakby cię gonili! Siadaj, Fiszer! Jeśli za nic 
uważasz swoje zdrowie, spróbuj! No, raz, dwa, trzy! Halt, dosyć! 
– Specjał, jak Boga kocham! Każę nagotować dla Naczelnika. Hej, babuś, sam tu! 
– Niech Pan Bóg opatrzy, księże kapelanie! – zakrzyczał naraz wystraszony Biegański do 
kapucyna kierującego się w ich stronę. Uśmiechnął się pobłażliwie i poszedł dalej. 
– Przepaścisty niczym studnia; widziałem wczoraj na Koniuszy, jak nalał w siebie spory 
cebrzyk maślanki. Miałby tego żuru na jeden łyk – usprawiedliwiał się Biegański. 
Naczelnik powrócił z Zajączkiem i zniknął w chałupie. Fiszer poleciał za nimi, a reszta 
oficjerów się rozproszyła. Dojadali już spokojnie, kiedy pole przed kwaterą rozbieliło się szeregami 
kosynierów. Kczewski ze Ślaskim poszli do Naczelnika, zaś Kaczanowski oddawszy 
konia ordynansowi przysiadł się do Zaręby. 

– Jakże tam przeszła noc? – spytał porucznik – zaszły jakieś przeszkody w marszu? 
– Owszem, noc spokojnie, a ranek syto! Wyruszyliśmy późno, pokazało się bowiem, że 
zniknęło kilkunastu chłopów. Znaleźli ich po wsiach u swoich bab pod pierzynami. Zwojujże 
świat z takim żołnierzem – dał upust niechęciom. – Cóż Moskale? 
– Leda chwila dadzą znać o sobie. Jak waszmość znalazłeś wojska? 
– W doskonalej kondycji. Baraszkują niby w koszarach. A jakiż duch w sztabie? 
– Pewni, że jak nas nie pobiją, to my ich rozniesiemy! – ruszył dowcipem Biegański. 
– Nie pora na krotochwile! – powsiadł na niego Kaczanowski. 
– Naczelnik wzywa waszmość podpułkownika! – meldował Fiszer asystując mu do kwatery. 
Biegański popędził za nimi. Zaręba zaś zawiesiwszy koniowi torbę z owsem poszedł wałęsać 
się między wojskami już gotowymi do wymarszu. 
Cudnąż bo przybrały postać owe dziemierzyckie pola, pokryte rozwiniętymi oddziałami. 
Tysiące proporców igrało z porannym powiewem; tysiące lanc i bagnetów kwitnęło długimi 
zagonami, okrytymi jakoby źrałym, kłosistym zbożem. 

Rżały konie gryząc wędzidła i grzebiąc niecierpliwie nogami. Wiały pióra i kity przy czapach 
i kapeluszach. Wiały chorągwie i znaki. Mieniły się w słońcu barwy. 

Tysiące srogich, żołnierskich twarzy czekało jeno znaku; tysiące oczów płonęło nieulękle; 
tysiące wiernych, polskich serc rwało się do walki za wolność i ojczyznę. 

Stały głębokie szeregi piechoty z bronią u nogi. Falowały nieco, niby wody poruszane 
ukrytym nurtem, brygady kawalerii. Szczupła artyleria w pochodowym ordynku zalegała 
część drogi. A nieco niżej przy parowie, wiodącym do Janowiczek, i dokoła głównej kwatery 
szumiały chłopskie zastępy, pstre od kapot, rozmigotane kosami, czerwonymi ferezjami i rogatywkami. 
Przy nich niby owczarki pilnujące stada stały kompanie Kaczanowskiego. 

63 



Słońce świeciło jasno i niezgorzej dogrzewało. Powietrze niesło upajający smak wiosny. 
Skowronki śpiewały nad głowami. Od lasów pociągały zapachy, że aż w nozdrzach wierciło. 
Szwadron Zbrowskiego przystroił się w całe pęki niebieskawych przylaszczek, zaś drugie 
zatykały za kokardy kołpaków zielone gałązki choiny, jakby na jakieś gody. Boć i zgoła weselna 
dyspozycja przepełniała serca. Żołnierz był niezgorzej wypoczęty, syty, gorzałką skrzepiony, 
ochotny do bitki, a wszystek bujnym animuszem wrzący. Wzmogły się jeszcze humory, 
gdy wraz z taborami pokazały się żołnierki. Radosny szmer poszedł po szeregach. Prawie 
co parę kroków dojrzał szepcące pary. Kobiety wieszały się u boków mężów i przyjaciół. 
Dzieci wesoło harcowały za rozwiniętymi frontami. Wiwandierki z baryłeczkami na pasach i 
z kramami pełnymi różności kręciły się między żołnierstwem, witane przyjaźnie. Jurkowa, 
szczególniej uważana w regimencie Wodzickiego, ze łzami witała kamratów. 

A sierżant Derysarz, ukontentowany jej widokiem, wystąpił szarmancko: 

– Jurkowa, mocium tego, o ślicznych kolorach niby róża! 
– Ktoś w nią z bliska nadmuchał, to się przez noc rozwinęła—dociął któryś z gemejnów. 
– Dmuchnę ja ci w ucho, aż ci się w ślepiach zaróżowi! – odkrzyknęła ze śmiechem. 
– Cały regiment wyglądał pani Jurkowej! – podchlebiał stary podoficer Mikołajczyk. 
– Rada bym była przylecieć choćby na skrzydłach, ale przez tych parobów zmitrężyliśmy 
niemało czasu. Maszeruje to chłopstwo niczym krowy na jarmarek. Pułkownik aże zbladł ze 
złości! Pono na srogą bitwę się zanosi? – spytała ciszej. 
– Jatki tu będą, moja pani Jurkowa, prawdziwe jatki. Właśnie na tę okoliczność chciałbym 
coś poradzić – rzucił tajemniczo, odciągając ją na stronę. Nie zdążył jednak, bowiem w tejże 
chwili wybuchnęły wrzawy, tupania i śmiechy. 
– Szarak! Huzia go! Łapaj! Bierz go! Huzia! – zakrzyczeli z szeregów. 
Zając sadził polami dziemierzyckimi, a prosto na wojska. Gnały za nim chłopskie kundle 
zawzięcie naszczekujące. Sadził szczupakami nie zważając na wrzaski, psy zostawały coraz 
dalej. Naraz zabielały z prawej strony charty Manżeta biorąc go w swoje obroty. Szarak, 
snadź stary gracz, jednym susem przesadził głęboką drogę do Janowiczek i rwał jak szalony 
w stronę dziemierzyckiego dworu. Charty śmigały za nim niby białe strzały. Skręcił gwałtownie 
w prawo. Przeleciały go w zaślepieniu. Zdążył się znacznie odsądzić. Dojrzawszy 
fortel rzuciły się w pogoń wyciągnięte jak struny, prawie nie dotykające ziemi 

Wojska umilkły, czekano końca z zapartym tchem i z jakąś zabobonną ciekawością. 

Szarak dobywał ostatnich sił; naraz wywinął młynka i zbiwszy ich z tropu przejechał im 
pod samymi nosami. Zaskowyczały krótko i złowrogo. Nastało mgnienie wahania. Biały talerz 
szaraka ledwie się znaczył na szarym polu. Pognały takim pędem, że się wydawało, jakby 
płynęły powietrzem, tak ruchy były szybkie i falujące. Już dopadały, już nawet się zakotłowało, 
gdy zając jakimś ostatnim, rozpaczliwym rzutem cisnął się na szeregi, stojące o kilkanaście 
zaledwie kroków. Bezwiednie się otwarły przed nim i bezwiednie się zamknęły dla 
psów. Ogłupiałe, zjuszone, latały bezradnie, skowycząc i próbując się przedrzeć. Kolby zagradzały 
im drogę. Przyleciał ordynans i wziąwszy je na smycze oćwiczył w zapłacie. 

Dobry czy zły omen przed bitwą, panie sierżancie? – pytali żołnierze Derysarza. 

– Diabli wiedzą, mocium tego. Na dwoje babka wróży. Niby zły, z drugiej jednak strony... 
Zbrakło już czasu na wysnuwanie horoskopów: bębny zabiły na wymarsz. 
Naczelnik ukazał się przed frontem, jechał przy nim kapelan z krzyżem w ręku. 
Komendy przeleciały po szeregach i wojska jęły się sprawnie dzielić i rozłamywać na części 
formując się wzdłuż drogi do Janowiczek, we trzy korpusy złożone z różnej broni. A kiedy 
zagrzmiały kapele, zagrochotały wszystkie tarabany i podniosły się chorągwie i znaki, każdy 
korpus ruszał w swoją stronę. 

Pierwszy poprowadził Zajączek na lewo, w pola od strony północnej. 
Na czele drugiego, przeważnie kawalerii, stanął Madaliński, a wziąwszy z miejsca dyrekcję 
na prawo zajął stanowisko wsparte o szeroki wąwóz od Wrocimowic idący. 

64 



Trzeci korpus, główne siły, Naczelnik posunąwszy na skraj płaskowzgórza rzucił we środku, 
na poprzek drogi do Janowiczek, mając przed sobą potoczystość pól spadających aż pod 
Zamczysko, przerżniętych pod tą górą strumieniami, a bliżej siebie łańcuchem pagórków, 
zarośniętych krzakami. Od lewej strony, prawie przed samym frontem, jeno znacznie niżej, za 
drogą tworzącą parów, miał las na dół schodzący; tam przywarli w zupełnym ukryciu kosynierzy 
z półbaterią i asekuracyjnymi kompaniami Kaczanowskiego. 

Skrzydło Zajączka, rozwinięte w czystym polu, żadnej naturalnej obrony nie miało. 

Utworzona tym kształtem pozycja z racji znacznego wyniesienia z daleka była widna i dająca 
niejakie podobieństwo wielkiej reduty, z frontu opasanej parowem, na węgle lasem na 
dół schodzącym, zaś z lewej strony jeno żywymi piersiami żołnierzów. W przerwach między 
skrzydłami a centrem usypano baterie pod takim kątem, by działa skrajne mogły sukursować, 
sztrychując boki następujących. 

Tabory cofnięto w tył, na rozstaje dróg przed Dziemierzycami. 

Naczelnik z adiutantami, pomiędzy którymi był Zaręba, zajął jakąś prawieczną mogiłę, 
wyniesioną nad drogą do Janowiczek, z której mógł ogarniać wojska, już w porządku batalii 
uformowane i czuwać nad ruchami następującego nieprzyjaciela. 

Jakoż Moskale nie kazali długo na siebie czekać. 

Godzina była trzecia z południa, gdy z prawej strony zatrzeszczały pierwsze strzały. 

Nad zaroślami podniosły się obłoczki dymów. Gdzieś głucho zadudniła ziemia. Na pagórkach 
między jałowcami pokazały się nieprzyjacielskie jazdy. Powiew przynosił dalekie pogłosy 
jakiejś dziwnej śpiewki. Śpiewali awansując na bok Madalińskiego. 

Z nie dojrzanej jeszcze strony zagrzmiały armaty; nie donosiły jednak, kule prały ziemię 
daleko przed frontem. Madaliński stał nieporuszony, tylko szwadrony przedniej straży pod 
majorem Lukke ruszyły naprzeciw. Po wydobyciu się z wąwozu poszły z miejsca kłusem i 
szeroką ławą. Zagrochotały prędkie salwy. Krzyk wstrząsnął cichym powietrzem. 

Zawiązała się utarczka. Zwarli się raz i drugi. Rozbłyskiwały szable i po krótkim zmaganiu 
się Moskale jęli się cofać. Lukke chciał ich zgarnąć z lewego flanku: wymknęli się ku Kościejowskiej 
pod osłonę armat, bijących stamtąd coraz potężniej. Potem pokazali się na górujących 
pozycjach w stronie Racławic. Sytuacja miejsca nie sprzyjała widokom atakowania. 

Madaliński, ściągnąwszy z powrotem szwadrony, całą swoją kawalerię przesunął za wąwóz, 
na szeroki wzgórek, mocno go ubezpieczywszy. 

Równo z końcem tej akcji na lewym skrzydle pokazały się nieprzyjacielskie piechoty, artyleria 
i głębokie kolumny jazdy. Spuszczali się ze wzgórz, z lesistych parowów i dróg. 

Pustowałow wyprowadzał całą armię na szczupłe siły Zajączka. 

W czystym, przesłonecznionym powietrzu widać było mimo oddalenia jak na dłoni zielone 
szeregi jegrów, rozwiane żółte sztandary z czarnymi orłami, czerwone koła jaszczów i nieprzejrzane 
gąszcze bagnetów. I wyraźnie dochodziły grania trąbek, bicia bębnów i głuche, a 
mocne kroki maszerujących. Wzbierali z wolna, niby chmura pełna piorunów. A jednocześnie 
i na wyniosłościach z prawej strony i naprzeciw, po lasach, formowała się jeszcze groźniejsza 
nawałnica. Słychać ją było coraz wyraźniej. Dudnienia toczących się armat, stąpania tysięcy 
koni, marsze licznych pułków, chociaż zakryte dla oczów lasami brzmiały w powietrzu jakoby 
szumem rzeki z gór spadającej. 

Naczelnik wyjechał przed front. Wojska stały z karabinami u nogi, karne i zdeterminowane. 
Twarze były uroczyste i surowe, brwie ściągnięte, spojrzenia zimne. 

Kawaleria zwarła się jak bór, że jeno niekiedy z tych cichych głębin zadzwoniły kopyta, 
zaparskały konie i powiał szum proporców. Przy armatach trzeszczały rozpalone lonty, jaszcze 
stały otwarte, przódkary i cugi w tyle, kanonierzy na powinnych miejscach; trębacze i 
dobosze w oczekiwaniu komendy. 

Żelazny spokój bił od szeregów gotowych na śmierć. Tchnienie wielkości owiewało tę 
garść bohatyrów, nieulękle patrzących w chmury nadciągających nieprzyjaciół. 

65 



Świeciło radośnie słońce, nagrzany wietrzyk pieściwie muskał twarze i poruszał sztandarami. 
Na tle szarych pól, w obręczy zielonych lasów i kamienistych wzgórz, pod niebem 
lśniącym najcudniejszym bławatem, w powietrzu pachnącym pierwszą wiosną i przejętym 
świergotami ptaków ten hufiec, ledwie się znaczący barwami, kładł się zuchwale w poprzek 
burzy nieprzemożonym progiem. 

Naczelnik czuł to całą istnością i rozumiejąc jako zbliża się chwila, od której rozpoczną się 
nowe dnie polskiego żywota, popędził przed szeregami. Spromieniona twarz grała mu najgłębszymi 
poruszeniami duszy, oczy ciskały błyskawice, postać brała kształt wymierzonego 
ciosu; leciał jak wicher palący i w jakimś miejscu osadził konia, uniósł się w strzemionach i 
wyrwawszy szablę, podobien orłu chwały i zwycięstwa, wołał ogromnym głosem: 

– Żołnierze! Za wolność i niepodległość! Zwycięstwo albo śmierć! 
– Zwycięstwo albo śmierć! – niebosiężny krzyk wybuchnął mocą świętej przysięgi. 
Jakby w odpowiedzi zagrały moskiewskie armaty. 
Pustowałow rzucił swoje piechoty do ataku. 
Zajączek przywitał je ciągnionym, nieustającym ogniem, a półbateria Kaczanowskiego, 
ukryta w lesie i dobrze celowana, orała mu szeregi czyniąc w nich głębokie szczerby. Ani 
drgnęli maszerując niepowstrzymanie po pochyłości jak staczająca się lawina. I pod przykryciem 
flankowego ognia armat i dymów naraz pierwsze linie podniósłszy nieludzki wrzask 
biegiem uderzyły na bagnety. 

Zajączek wytrzymawszy to pierwsze, straszne uderzenie, cofnął się gwałtownie o kilkanaście 
kroków, zasypał batalionowymi salwami, a odpowiadając zuchwałym kontratakiem wziął 
ich na bagnety. Zachwiali się, jak kiedy rozjuszone bydlę w największym pędzie wytnie niespodzianie 
o mur. Wtedy Manżet z jazdą zajechał im z prawego boku i zanim się zastawili 
frontem, skłuł lancami pierwsze szeregi, poszarpał następne i już dobierał się na tyły. Drugie 
linie stały bezradne nie mogąc strzelać, aby nie razić swoich w plecy; dopiero kozacy z wyciem 
zastąpili mu drogę. Szwadrony w mgnieniu oka niby na paradzie odmieniły szyk i pomimo 
ciężkiego terenu rzuciły się na nich z niepohamowanym impetem. Nie wytrzymali ani 
Zdrowaś Maria. Manżet ogarnął ich z obu skrzydeł i wsiadłszy na karki pognał przed sobą jak 
stado wylękłych baranów. Chciał ich rzucić na szeregi drugiej linii, ale ogień flankowych 
kartaczów przymusił go do odwrotu. Tymczasem piechota, odepchnięta przez Zajączka i 
mocno przerzedzona, cofała się w porządku na dawne stanowisko. Pustowałow już nie następował 
tak natarczywie, ale baterie nie przestawały bić, nieustannie groziły jazdy, a piechoty, 
otworzywszy gęsty ogień, co pewien czas robiły poruszenia jakby do generalnego atakowania. 
Były to fałszywe manewra celem uwięzienia sił i uwagi, bowiem równocześnie druga 
potężna kolumna moskiewska zaczęła awansować na środek i skrzydło Madalińskiego. Pokazała 
się na wzgórkach porośniętych krzakami i uderzyła mocno, zapamiętale napierając. 

Słońce się przyćmiło od dymów i zadygotała ziemia, jakby się zwalił huragan. 

Kolumna atakowała zaciekle raz po raz to środek, to prawe skrzydło, usiłując za każdą cenę 
skruszyć i przełamać ten żywy, niezwalczony wał. Bronili się jak lwy, odpierając atak za 
atakiem. Ogień węgłowych baterii wyrywał głębokie szczerby, celne salwy strzelców prażyły 
niemiłosiernie; Lukke z jazdą bił niby taranem, że w atakujących szeregach trup gęsto padał i 
powstawało zamieszanie. Pomimo takich wstrętów kolumna spowita dymami, zionąca ognistymi 
paszczami dział, miotała się po polach z dzikim rykiem niby potworny gad, bijący na 
oślep łbem, zjeżonym tysiącami bagnetów. I chociaż wielokrotnie odrzucana niezłomnym 
męstwem, dziesiątkowana i miażdżona, powracała uporczywie i wzmożona posiłkami, następowała 
z taką siłą, że w końcu zdobyła górzyste stanowisko Madalińskiego. Całą jazdę rzucił 
jej od lewego flanku. Niby o skałę, odbiła się o potężne zastępy jegrów. Wtedy, przywiedziony 
do ostateczności poprowadził cały swój korpus do kontrataku. Nie odzyskał jednak wzgórza 
i musiał się cofać za wąwóz pod straszliwą ulewą żelaza. Popłoch wkradł się w szeregi. 
Moskale darli się za nim szturmowym, krokiem, z flanku baterie rozwijały ogień natężając go 

66 



co chwila. Bronił się jak osaczony dzik cofając się krok za krokiem, spychany coraz bardziej 
na środek ogólnych pozycji. Na domiar złego szwadron Kawalerii Narodowej Biernackiego, 
mając wszystko za stracone i ogarnięty paniką, haniebnie pierzchnął z pola przyczyniając się 
do chwilowego zamętu. 

Położenie stawało się groźnym; na szczęście nadbiegły w samą porę posiłkowe piechoty i 
po zażartej walce na bagnety powstrzymały wroga osadzając go w miejscu. 

Naczelnik nakazywał bronić pozycji nad wąwozem do ostatniego tchu. 

Już coraz ciężej przychodziło stawiać czoło wrogowi, przeważającemu liczbą i artylerią. 

Bowiem świeża, jeszcze potężniejsza kolumna moskiewska pokazała się na lewym skrzydle 
i wraz z wojskami Pustowałowa zaczęła następować z całą forsą. 

Bitwa rozgorzała na całym froncie. 

Dwie armie jakby chwyciły się wpół i mocując się, szamocąc, gnąc w skręty, biły się ogarnięte 
szaleństwem, pijane krwią i mordem. 

Szczupłe polskie zastępy walczyły z zawziętą, zimną furią straceńców. Nie ustępowały już 
ani piędzi ziemi. Co chwila zatapiały je tumany kurzawy, dymów i ognia, że jeno krwawe 
płachty chorągwi targanych zawieruchą, rozwiane proporce i płoty lanc wskazywały ich pozycje. 
Zdały się być nikłą wysepką, przeciwiącą się nieustraszenie rozszalałym potęgom żywiołów. 
Biły w nich całe orkany piorunów. Wyżerały mózgi ogniste rozwieje błyskawic i 
dręczyły nie milknące kanonady. A co pewien czas głębokie szeregi jegrów niezliczonymi 
falami spadały na nich z dzikim skowytem nienawiści – i rozpryskiwały się jak fale podarte o 
bohaterskie piersi obrońców. 

I tak przechodziły długie godziny śmiertelnych zapasów i zmagań. Bitwa huczała jak burza 
przetaczając się z miejsca na miejsce i bijąc nieustannie grzmotami armat, gradem kul i dziką, 
obłąkańczą wrzawą. 

Zaś niekiedy nastawały nagłe, nieoczekiwane przerwy. Bitwa jakby zamierała, obie armie 
jednako znużone krwawym trudem nabierały tchu. Wrzała tylko gorączkowa praca poza 
frontami, w ambulansach, gdzie opatrywano ranionych. 

Opadały dymy i pod promiennym słońcem i niebem błękitnym śpiewały skowronki. 

Ale w tej dziwnej, chwilowej ciszy tym okropniej podnosiły się jęki rannych i konających, 
wołania o ratunek i jakieś rozdzierające szlochy. Pokazywało się pobojowisko zasłane trupami 
koni i ludzi, stosami połamanej broni, strzępami krwawych szmat. Całe pole zdawało się 
drgać, krzyczeć i płakać. Człowieczy ból wył strasznymi ranami. Czołgali się na czworakach 
umierający. Słaniały się jakieś postacie, podobne maszkarom zlepionym z krwi, błota i ran, a 
wrzeszczące nieludzkimi głosami. Okropnie charczały zdychające konie. Ze wszystkich stron 
rozbrzmiewał łkający jęk, podobien klangorom żurawi odlatujących za dalekie, dalekie morza. 


I ledwie zadyszane piersi wytchnęły, ledwie przewiązano rany i obtarto czoła uznojone 
krwią i potem, ledwie pijane okropnościami oczy spojrzały w słońce, w błękity nieba i we 
świat wiosną dyszący – już znowu zabiły bębny, grały trąbki, grzmiały działa. 

Bitwa rozpoczynała się na nowo. Na polach nieprzyjacielskie szeregi, podobne do płotów 
najeżonych bagnetami, poruszały się w różne strony, sypały ogniem, zwierały się i odmykały, 
maszerowały z miejsca na miejsce sprawiając się w szyki gotowe do natarcia. Nad bateriami 
wykwitały kłęby czarnych dymów. Z flanków zaczęły się wysuwać oddzielne komendy jazdy. 
Wkrótce mógł rozpoznać nawet gołym okiem czerwonych kozaków Denisowa, dragonów 
Rachmanowa i huzarów Muromcewa, jak z wyciem, świstem, śpiewaniem, przy wtórze mosiężnych 
blach i trąb pędzili na skrzydła. 

Naprzeciw podnosiły się szwadrony Madalińskiego, Manżeta i Zbrowskiego, ochoczo występujące 
na harce. Ruszyli w skok, aż ziemia zadzwoniła pod kopytami, a koniom zagrały 
śledziony. Nieśli się rozwiniętym szykiem, równo jak pod miarę, głowa w głowę, z pochylonymi 
lancami w pierwszych liniach, uderzali z prawiecznym okrzykiem: „Jezus, Maria!” i z 

67 



takim niepohamowanym impetem, że zwykle nieprzyjaciel nie wytrzymawszy ciosu szedł w 
rozsypkę. Brali na szable pierzchające hordy i gonili tak daleko, dokąd się tylko dało, nieraz 
w zapale aż pod same paszcze armat. 

Ale i piechoty do ostatniego gemejna potykały się z niezrównanym męstwem, stałością i 
wzniosłą wzgardą niebezpieczeństwa. Żołnierz pijany czadem krwie, prochów i walki zapamiętywał 
się w zawziętości. Za nic już sobie ważył rany, za nic śmierć, za nic wielką przewagę 
nieprzyjaciela. Prześcigali się w bojowych azardach. Niejeden jak orzeł uderzał na całe 
stada. Bili się za wolność, za ojczyznę i za Naczelnika w jednej osobie, który wciąż był na 
wszystkich oczach i zawsze tam, gdzie mogło grozić niebezpieczeństwo. Żołnierz czuł się 
pod jego okiem bezpieczny. On zaś jednako w gęstym ogniu, jak i w bagnetowych rzeziach, 
spokojny i zamknięty w sobie, czuwał niezmordowanie nad parowaniem ciosów przeciwnika. 
Nie uszło przy tym jego uwagi zachowanie się w boju żołnierzów i oficjerów. Każdemu natychmiast 
wymierzał sprawiedliwość, a szczodry był w łaskach i tak tkliwego serca, że nieraz 
sam podtrzymywał ranionych. Umierali też z jego imieniem na stygnących wargach. A gdzie 
się pokazał, tam rosły serca, wzmagały się mdlejące siły i utrwalała się niezachwiana wiara w 
zwycięstwo. Nierzadko widziano go na mogile z perspektywą przy oczach, śledzącego obroty 
nieprzyjaciela. W jednym z takich momentów stanął przed nim chorąży Dębowski z raportem 
od Kaczanowskiego. 

– Dwa regimenty, cztery ciężkie baterie, liczne jazdy – czytał półgłosem z karteluszka i 
podniósł raptem oczy na las na dół schodzący, ale niepodobna było dojrzeć pól za nim położonych. 
– Powiedz podpułkownikowi, że dobrze! – rzucił krótko. 
Zjechał z mogiły i samoczwart, z nieodstępnym Fiszerem, Biegańskim i Zarębą, odprawiwszy 
na stronę chorągiew wolonterów, ruszył pomiędzy walczące wojska. Jechał stępa nie 
zważając na świszczące dokoła strzały. Przyglądał się ze szczególną uwagą szeregom. Walczyli 
wciąż z niezachwianym męstwem. Oficjerowie dystyngowali się nad wszelkie pochwały. 
Baterie celnie dyrygowane ani jednego naboju nie miotały na próżno. Jazdy niby stada 
sokołów raz po raz biły na wroga. I wśród straszliwych odmętów bitwy, wśród dymów, kanonad, 
nieustających atakowań i coraz sroższego naporu wojska trzymały się z niewzruszoną 
stałością. Lecz jego zatroskane oczy łacno dojrzały, że żołnierz się już wyczerpywał, że nabrzmiałe 
ręce od ciągłego nabijania i strzałów ledwie już utrzymywały rozpalone karabiny, że 
konie ledwie się już trzymały na nogach od ciągłych szarż i wycieczek, że fronty były coraz 
cieńsze, że ubytków nie było czym zastępować. Jedyne rezerwy jeszcze nie wyczerpane stanowiła 
chłopska ruchawka, uzbrojona w kosy, oraz kompanie Kaczanowskiego. Mimo woli 
obejrzał się na pola za frontem; stało tam kilkanaście namiotów okolonych wałami rannych, 
między którymi bielały komże kapelanów i kręcili się chirurgowie. Odwrócił zasmucone oczy 
na walczące szeregi, ledwie widne w dymach i błyskach. 

– Wytrwają jeszcze z godzinę, może ze dwie – konkludował równając topniejące wojska z 
chmarami następujących Moskali. – A co potem? – wzdrygnął się; chłodem śmierci przeniknęła 
ta myśl. Tormasow trzyma wielkie rezerwy na moment decydujący i może je pchnąć lada 
chwila na punkt upatrzony. – Rozważał patrząc z niepokojem na środek swoich pozycji i 
skrzydło Madalińskiego, wciąż osłabiane dla podtrzymywania Zajączka, na którego napierano 
z coraz większymi siłami. Na to właśnie skrzydło z wolna przetaczała się cała bitwa. Niebezpieczeństwo 
takiego obrotu pokazowało się oczywiste, ale sposobu zaradzenia skutecznego 
nie było. Nie miał czym należycie zasłonić wschodniego boku. Nie miał również ani jednej 
zbędnej kompanii do ubezpieczenia centrum. I targając się w bezsilności, jeszcze raz przejrzał 
doniesienie Kaczanowskiego i zażądał od Fiszera planty okolicy. Nie sposób było ją rozpatrywać 
na koniu, szarpał ją wiatr i uprzykrzenie świstały kule. W pobliżu, ale o dobre strzelenie, 
paliło się duże ognisko, siedziała przy nim kupa rannych i stały jakieś konie. Na widok 
68 



wyższych szarży odstąpili na stronę. Fiszer przyniósł bęben, na którym Naczelnik jął rozpa


trywać położenie gruntów i kierunek parowów i dróg. 

Kaczanowski bowiem meldował o formowaniu się Moskali na polach za lasem. 

Jasno wychodziło, że tylko z tamtej strony Tormasow mógł wymierzyć ostateczny cios. 

Po dłuższych medytacjach Naczelnik podniósł głowę znad karty, dziwnie przemieniony; 
twarz mu grała radością i oczy strzelały błyskawicami. Napisał na bębnie jakieś dwa rozkazy i 
zwrócił się do Zaręby. 

– W skok do Kczewskiego! Ten drugi oddaj Kaczanowskiemu; znajdziesz ich w lesie nad 
parowem. Na wszelki przypadek weź sobie jakiego żołnierza – spojrzał po lżej rannych. 
Wystąpił jakiś potężny wyrostek z twarzą obwiązaną, a zuchwałymi oczami. 

– Melduję pokornie: mój koń zdrowy, mnie tylko pysk przechlastali... jeśliby był rozkaz... 
– Któżeś? – spytał Naczelnik; podobał sobie w rezolutach i junackich postawach. 
– Pocztowy spod porucznika Zborowskiego. Urodzonym Dmowski z Dmoch, województwa 
podlaskiego – nie zaniedbał prezentacji – na towarzysza nie pozwoliła ojcowska fortuna... 
– Ruszajcież z Bogiem! Któryś z was musi dowieźć rozkazy. 
Zaręba zasalutował, przeżegnał się i zmacawszy w olstrach pistolety, konia spiął i popędził, 
a okrążywszy skrzydło Madalińskiego wydobył się za parów i pod ogniem moskiewskich 
flankierów gnał polami jak wicher. 

Naczelnik spojrzał na zegarek; było już dobrze po szóstej. Wieczór się zbliżał. Słońce leciało 
na dół. Góry i lasy kładły długie cienie. Rosa pokrywała ziemię i pociągał chłód. Dymy 
wiszące nad polami modrawe, poszarpane przędzą, kolebały się od grzmotów. 

Ognie strzałów błyskały coraz wyraźniej i bitwa srożyła się z coraz większą gwałtownością. 
Nieustannie trzeszczące salwy karabinów ledwie się dały zauważyć przy huku dział. 
Ciężkie baterie ryczały głosami, od których wszystko dygotało, a drzewa przyginały się do 
ziemi. Co chwila jęk rozdzierał powietrze i buchał hukiem piorunu. Z przeszywającym wizgiem 
leciały granaty i pękając dawały obraz garści rozżarzonych węgli, ciskanych na szeregi. 
W przedwieczornej cichości te dzikie wrzawy bitwy nabrzmiewały głosami huraganów. 
Niekiedy wydobywał się ponad wszystko świst, chichoty i nieludzkie wycia jakby tysiąca 
oszalałych diabłów: to kozacy rzucali się do boju. Zasię chwilami spływała ze wzgórz ku zorzom 
wieczornym bijąca pieśń, szeroka, smutna, rozkołysana tęsknym poszumem borów, 
oddających rozełkanymi echami. To śpiewały moskiewskie piechoty, następujące ścieśnionymi 
kolumnami. 

Bataliony Wodzickiego, pchnięte naprzeciw, odpowiadały siarczystymi przyśpiewkami, 
jakoby obertasowych hołubców trzaskaniem, przeplecionym żałosnym zawodzeniem lub 
osmęconą, rzewną nutą, i wraz do wtóru rypiącym gwałtownie tarabanom uderzały zapamiętale 
na bagnety. Rzucali się w pląsach, obrotach i podrygach, jakoby w taniec. Śpiewy gasły 
w potokach krwi. Rwali się do siebie z zajadłością wygłodniałych wilków. Buchały przeraźliwe 
krzyki, jęki, klątwy. Człowiek polował na człowieka. Pierś uderzała o pierś. Zgrzytały 
żelaza. Wolność potykała się z ciemięstwem, żołnierz świętej sprawy z niewolnikiem. Łamały 
się szeregi. Każdy uderzał na upatrzonego. Każdy, by nie być zabitym – zabijał. Tworzyły się 
okropne kłębowiska, w których jeno dojrzał okrwawione bagnety i szable, nieprzytomne twarze 
i oczy oszalałe. Powietrze wrzało rozjuszonym wrzaskiem. Bito się na wszystkie sposoby. 
Śmiertelnie splątane wiry przewalały się po pobojowisku. Krew bluzgała pod nogami. Ludzie 
padali ciężko jak podcięte drzewa. Raz po raz ryki bólów tryskały jakby fontannami krwi. 
Nierzadko zapaśnicy walili się na ziemię i tarzając się w zaciekłej walce i własnej krwi marli, 
zatratowani przez swoich i wrogów. Gorącość bitwy nie pozwalała brać niewolnika. Mordowano 
się bez pardonu i miłosierdzia. W strasznych tumultach, gdzie już nie było miejsca na 
broń, chwytano się za gardła, za łby, za włosy i prano o ziemię, duszono, rwano pazurami. 
Walczono na bagnety, na szable, na kolby, na noże i na pięście, a w potrzebie i zęby umiały 
zadawać rany i śmiercie. Bito się do ostatniego tchu Bataliony Wodzickiego walczyły z takim 

69 



męstwem i niepowstrzymaną furią, że nieprzyjaciel zdziesiątkowany i rozbity szukał ratunku 
w bezładnym cofaniu się w tył. Wtedy bębny gwałtownie nakazały zwycięzcom powrót i drugie 
linie zakrywając ich sobą występowały na front szturmowym krokiem, z bronią do strzału. 

– Plutonami ogień! Pierwszy pluton zaczynaj! Tuj, cel, pal! Nabijaj! – podnosiły się twarde, 
miarowe komendy i na zbroczone i stratowane pola, pełne trupów, konających, porzuconych 
rynsztunków, okrwawionych szmat i tlejących się pakuł od przybitek, występowały no-
we szeregi. Rozpoczynała się bitwa ogniowa. Salwy trzeszczały za salwami, dymy znowu 
zasnuwały pobojowisko, huki armat wstrząsały ziemią, błyskawice strzałów ślepiły, a śmierć 
ciągnęła dalej swoją nieubłaganą kośbę. Napierały ze wszystkich stron piechoty, uderzały 
jazdy i grzmiały wszelkie kalibry dział. Moskale całą przewagą swojej liczby i artylerii znowu 
próbowali przełamać i zgnieść polskie szeregi. Trzymały się jednak niepokonanie, niezachwianie, 
utrzymując szyk i porządek. 
– Tuj, cel, pal! Nabijaj! Tuj, cel, pal! Nabijaj! – rozlegały się jednako czujne komendy. 
Niekiedy, gdy wojska pod osłoną dymów z bliska na siebie nacierały i ogień stawał się 
rzęsistszy, a gęściej wywracali się żołnierze, te same głosy rozkazywały: 

– Otwórz szeregi! Rannych i zabitych za front! Zamknij! Ścieśnij się! Tuj, cel, pal! Nabijaj! 


I tak szło w kółko na całym polu walki, jakoby w straszliwym kieracie. 

Na wielkiej baterii sześciodziałowej, usypanej na węgle pomiędzy centrum a skrzydłem 
Zajączka, dobrze umocnionej szańczykami, panował taki sam spokój i porządek. 

Kapitan Laskowski sam rychtował działa i znaczył stopień odległości, a po każdym wystrzale 
kazał naprowadzać armaty na miejsca, przez co bateria nie zmarnowała ani jednego 
pocisku zadając ciężkie straty nieprzyjacielowi. 

– Pierwsze działo od lewego pal! Nabijaj! Drugie działo pal! Nabijaj! – wołał przeciągle 
tubalnym głosem sprawdzając co trochę wiatr i gdy zawiewał z prawej strony, armaty zaczynały 
grać z lewej półbaterii, żeby dym nie zasłaniał. 
– Huncwoty, huczą i grzmią jak na odpuście. Myślą, że nas tym jak Turków wystraszą! – 
odezwał się wzgardliwie na straszliwy ryk moskiewskich baterii. Naczelnik stał przy nim. 

– Nasze szczęście, mają kiepskich kanonierów. Poniosła jakie straty bateria? 
– Dwa konie zabite, trzech gemejnów rannych i wóz kowalski zdruzgotany. Można wytrzymać! 
– Ale jak długo? – rzucił nasłuchując wściekłych kanonad ciężkiej artylerii. 
– Mam jeszcze po pięćdziesiąt pełnych strzałów na działo nie licząc kartaczów. 
W tej chwili zjawił się konny z raportem od Kaczanowskiego. 
Naczelnik przeczytawszy doniesienie pchnął z rozkazami Fiszera do Zajączka, Biegańskiego 
do Madalińskiego i poszeptawszy coś Laskowskiemu skinął na swoich wolonterów. 

Popędzili galopem głęboką drogą ku Janowiczkom. Las schodzący na dół wnet ich osłonił 
od strzałów. Mroczno było w parowie, drzewa dygotały od grzmotów. Wąski pas nieba nad 
głowami znaczył kamienistą i błotną drogę. Naczelnik tak popędzał konia, że w kilkanaście 
minut pokazały się pola. Na brzegu lasu, dobrze jednak ukryte w gąszczach, już czekały wybrane 
kompanie kosynierów ze Ślaskim na czele. Przeszło trzystu chłopa co najwyborniej 
egzercyrowanego w wojskowych obrotach stało w cieniu drzew, podobni do smukłych a potężnych 
pni. Obok uformował się oddział Kaczanowskiego. 

Naczelnik nakazawszy najgłębsze milczenie posunął się na sam skraj lasu. Na obszernym 
polu, zbiegającym ku dworowi w Janowiczkach, widniały moskiewskie wojska, wyciągnięte 
w pochodową kolumnę. Szły jakby od Racławic i w najzupełniejszej cichości, bez zwykłych 
trąbień, bębnów i wrzawy. Na czele poruszało się kilka ciężkich baterii, dobrze okrytych piechotą 
i chmarami jazdy. Łatwo można było odgadnąć, że bierą dyrekcję ku wschodowi, wła 

70 



śnie na skrzydło Madalińskiego. Cios był obmyślany doskonale: zgnieść słaby flank i runąć 
przeważającymi siłami na tyły Zajączka! Taki plan obiecywał niechybny skutek: klęskę Polaków. 
Los jednak zdarzył inaczej. 

Naczelnik przejrzawszy sytuację miejsca rzekł do Kczewskiego prędko: 

– Wszystko teraz zależy od niespodziewanego i mocnego uderzenia w bok tej kolumny. 
Spokojnym się wydawał, ale przy wydawaniu rozkazów głos mu się łamał. 
– Kaczanowski, awansuj waszmość na środek, ja uderzę z chłopami od czoła. Tylko nie 
bawić się strzelaniną! Na polu biegiem i od razu brać na kosy i bagnety! Pułkowniku – zwrócił 
się do Kczewskiego – ubezpiecz resztą kosynierów nasze tyły i dziemierzycki parów. Górski, 
zasłonisz z wolonterami prawy bok od jakowejś niespodzianki. 
– Obywatelu Generale! – wystąpił Zaręba – pozwól mi wziąć udział w tej akcji jako prostemu 
żołnierzowi. Pragnę pod twoim okiem walczyć, a choćby i zginąć. 
– Rób, co uważasz. Mości panowie, pamiętajcie: wroga trzeba bić, jeszcze raz bić i pobić! 
Spojrzał po szeregach i wydobywszy szablę zawołał donośnie: 
– Naprzód w imię Boga! Podwójny krok! Marsz! – Nacisnął konia i pojechał przed frontem. 
Chłopi ruszyli z miejsca jak jeden, przesuwając się między drzewami jakimś przyczajonym, 
wilczym krokiem. Ślaski prowadził czołową kompanię, mając pod ręką Bartosza. Zaręba 
stanął przy nim z wydobytą szablą. Przy drugiej szedł Bujak. Trzecią wiódł porucznik 
Munkiewicz. Maszerowali w uroczystym skupieniu, w mrokach dziwnie świeciły im oczy, z 
warg płynęły gorące, porwane szepty pacierzów; febra trzęsła niejednym. 

Nagle las się urwał i jasny dzień uderzył w oczy. Zawahali się na mgnienie. O jakieś sto 
kilkadziesiąt kroków przed nimi wyrosła moskiewska kolumna, płynąca wielkim półkolem ku 
Wrocimowicom, niby wezbrana groźnie rzeka. 

– Kosy do ataku! Za wolność i ojczyznę! Naprzód, chłopy! – zagrzmiał głos Naczelnika. 
Wraz załomotały wszystkie bębny i biły przyspieszonym tempem do ataku. 
Porwali się jak burza, z okropną wrzawą i krzykiem. 
Gwałt powstał w kolumnie. Zagrały spiesznie trąby i bębny. Gorączkowo odprzodkowywano 
armaty. W zamieszaniu rozpoczęli bezładną strzelaninę. 

– Biegiem! Biegiem! Biegiem! – krzyczeli coraz szybciej oficjerowie. 
Nagły huk wstrząsnął powietrzem, kartacze chlusnęły warem ognia i żelaza. 
– Jezu! – ktoś jęknął, ktoś się zwalił, a reszta pędziła groźna, rozjuszona, niepowstrzymana. 
Jeszcze nie dobiegli, gdy kartacze znowu rzygnęły im prawie w same twarze. 

– Bij w nich! Jezusie, Maryjo! Bij, kto w Boga wierzy Za mną! – ryknął Bartosz rzucając 
się z kosą na asekurację dział i tnąc straszliwie. Chłopy spięły się za nim, jakby tabun dzikich 
koni, kosy wzniesły się wstęgą błyskawic i spadły piorunami. Runęli jak orkan, druzgocąc 
wszystkie przeszkody. Zawyła dzika zawierucha! Prali jakoby cepami, jeno nie ziarno tryskało 
spod tej młocki, ale krew z ran okropnych, odwalone łby, obcięte ręce, krwawe strzępy 
ciał. Bartosz prowadził niby zjurzony odyniec, a za nim, jako potężne warchlaki, szły rozsrożone 
kumy tnąc straszliwymi kłami na śmierć. 
Bartosz pierwszy rzucił się na armaty, kanonierów pogromił, roztlały już zapał przydusił 
czapą i wyrwał jak żądło, a skoczywszy okrakiem na zdobyczne działo zakrzyczał: 

– Moja harmata! Moja, psiakrew! – I kto się zbliżył, marł pod ciosami jego kosy. 
Kum Świstacki zdobył drugą. Bujak wziął trzecią, lecz pozostał na niej przewieszony i podarty 
jak szmaty bagnetami. Ale wtedy, jak przez wyłom w pękniętej tamie, chlusnęła spiętrzona 
fala chłopów na połamane szeregi Moskalów. Rozpoczęła się rzeź, urągająca wszelkim 
wyobrażeniom. Nieludzki ryk wydzierał się raz po raz. Siekli, jakby gęsty i zwarty łan, do 
czysta. Siekli bez miłosierdzia. Co chwila zrywała się chmura migotów i co chwila okropny 
krzyk bił w niebo. Kto żebrał pardonu – marł nie wymówiwszy jeszcze tego słowa. Kto się 

71 



próbował bronić – padał jak zrąbane drzewo. Jakaś rota przywiedziona do rozpaczy, próbowała 
ich powstrzymać bagnetami. Hej, nie przeszło i Zdrowaś, a już leżała pokotem, poćwiertowana 
jak woły. Kozacy próbowali stawić czoło. Luty wicher tak nie rwie, nie łamie 
drzew, nie roznosi liści, jak prędko rozsypali się krwawą sieczką pociętych ciał. Walili zwartą 
ławą, zmiatając kosami, co się tylko dało. 

Kaczanowski ze swoimi kompaniami dokazywał nie mniejszych przewag, wgryzając się w 
nieprzyjacielskie boki jakoby żelaznymi kłami. Porwany bojową furią walczył nie szczędząc 
własnych sił, zaś jego chorąży Krzysztof Dębowski, zuchwały młodzik o niepohamowanej 
waleczności, prawie sam jeden zdobył baterię dział ze wszystkimi zaprzęgami i amunicją. 
Dokonał tego na oczach Naczelnika i upojony zwycięstwem, szalał bijąc w nieprzyjaciół niby 
grom, roznoszący śmierć i przerażenie. 

Kolumna pod takimi ciosami jęła się gwałtownie miotać, niby przydeptana żmija, na darmo 
usiłując się sprężyć i rozwinąć. Sytuacja miejsca już nie pozwalała na odzyskanie przewagi, 
nie dopuszczała nawet zebrania myśli. Naczelnik bowiem czuwał nieubłaganie, prowadząc 
atak za atakiem. 

– Za wolność! Za całość! Za niepodległość! Naprzód! – grzmiał nie pozwalając im na 
oprzytomnienie. 
Moskale, ogarniani potężnie od czoła, szarpani coraz zajadlej z całego boku, spychani na 
kupę, splątani, gęsto znacząc pole trupami i rannymi, zaczynali się już na wszystkie strony 
wyginać, chwiać i kolebać. 

Naraz Zaręba dojrzał, że ostatnia bateria, jaka im jeszcze pozostała, i to najcięższego kalibru 
dział, próbuje się wydobyć z ciżby, że już zaprzęgi prane batami ruszają z miejsca. Jeszcze 
chwila, wydostanie się na wolniejszy plac, otworzy ogień i wszystko stracone! Włosy mu 
powstały na głowie i błyskawicowo zmierzył całą przepaść niebezpieczeństwa. 

– Za mną, chłopy! Kosy do ataku! Biegiem! Biegiem! – zakrzyczał rzucając się naprzód. 
Zagrodził mu nagle drogę płot bagnetów, kozackich spis, wycierów, a nawet i drągów. 
Sto ciosów zagroziło śmiałkom! Skoczył pierwszy, chłopi runęli za nim niepowstrzymaną 
nawałnicą. Zarębie w pierwszym starciu rozleciała się szabla, wyrwał któremuś kosę i cisnął 
się wściekłym rzutem na całą kupę. W mgnieniu oka uformowała się zawierucha, opętańczo 
rycząca, pokryta kurzawą i tryskająca potokami krwi. 

Ale chłopi przemogli, rozgromili, wycięli co do jednego i zdobywszy armaty rwali się naprzód 
z niemałym wrzaskiem zwycięstwa. Zaręba prowadził, a groźny wojennym wyćwiczeniem, 
męstwem i zimnym objęciem sytuacji mnożył uderzenia, rozbijał kupę po kupie i tak 
szybko a uporczywie następował, że czoło kolumny rozprysło się pod uderzeniami chłopskich 
pięści jakoby krucha szklana zastawa. Świst kos, straszliwa siła ciosów, od których rozłupywali 
się ludzie jak szczapy, przejmowały Moskalów taką zgrozą i strachem, że widząc niechybną 
śmierć uciekali, ciskając broń i co im przeszkadzało. 

Naczelnik w jakiejś chwili przywołał Zarębę. 
Stawił się cały w krwi, w podartej kurcie, ledwie dyszący, ale upojony niezmierną radością. 


– Widziałem, coś dokonał. Ojczyzna ci tego nie zapomni – uściskał go czule. 
– Moja powinność – ledwie wyszeptał z utrudzenia – zasługa to kosynierów, Obywatelu 
Generale! 
– Zasłużyli się ojczyźnie ponad spodziewanie. Ale to potem. Bierz konia i pędź z rozkazem 
do Zajączka! Powiedz, co się tu dzieje. Ma wszystkimi siłami atakować, całą forsą. 
Porzucił go pędząc do walczących. A już zarówno żołnierze Kaczanowskiego, jak i kosynierzy 
zdawali się być wściekli; pijani walką i własną mocą, oszaleli, często bez czap, a nawet i bez kurt i 
kapot, zjuszeni krwią własną i nieprzyjaciół, straszliwie się zwijali przy tym okropnym żniwie. 
Chłopi wyrąbywali ten człowieczy bór z nieopisaną furią, a bór z jękiem żałosnym walił się poko


72 



tem, wył miłosierdzia i litości. Nie przepuszczali nikomu. I krzykając junacko, niekiedy z dzikim 
śmiechem rąbali jakby na wyprzódki, któren prędzej, któren mocniej, któren więcej. 

Kiedy Zaręba ruszał do Zajączka, kolumna była już przełamana, rozbita i uciekała na 
wszystkie strony świata w panicznym popłochu. 

W dogasającym dniu, w modrawym zmierzchu i cichości, jaka świat ogarnia wraz z następującą 
nocą, tragicznie brzmiały krzyki rozpaczy, jęki rannych i konających. Docinano broniących 
się jeszcze tu i owdzie. Jakiś oddział jazdy, osłaniający sztabowe powozy, torował 
sobie drogę pałaszami, ogromna żółta chorągiew z czarnym orłem powiewała nad nimi. I już 
się wymykali, kiedy pod kaplicą, naprzeciw dworu w Janowiczkach, spadł im na karki Górski 
z wolonterami, rozbił w mgnieniu oka, powozy zagarnął, sztandar wydarł i wziąwszy na szable 
pognał bez pamięci aż na błotne łąki Racławic. Co nie padło od miecza, potopiło się w 
bagniskach. I gdzie jeno się obrócił, mógł już dojrzeć sromotnie pierzchających. Wielu spróbowało 
schronienia w lesie na dół schodzącym; tych Kczewski przywitał kosami, a przyczajeni 
tyralierzy pożegnali celnym ogniem, że z krzykiem rozpaczy uciekali, gdzie ich oczy 
poniosły. Prędki zmierzch, a głównie rozkaz wzbraniający pogoni salwował resztki rozbitej 
kolumny. 

Bitwa skończyła się równo ze dniem. 

Jeszcze na lewym skrzydle Zajączek gromił, aż trzęsła się ziemia od huków, wrzasku i tętentów, 
a już trąby uderzyły zwycięską fanfarą. Zagrały kapele. Tarabany jęły bić tryumfalnym 
marszem i ze wszystkich stron tryskały w niebo krzyki radości! 

Owo po skończonej walce Zajączka, w której Pustowałow poległ, a jego korpusy w szybkiej 
rejteradzie szukały ocalenia, zwycięskie wojska zaczęły ściągać na punkt wyznaczony. 

Naczelnik stał konno na wzniesieniu, cały w łunach pochodni i ognisk, jakoby w złocistych 
gloriach, z daleka widny wszystkim oczom. Pokazywał się tak rozjaśniony radością i 
strzelisty niby pacierz dziękczynny za ten szczęśliwy dzień dla ojczyzny. 

Wojska ściągały z wolna z szumem niemałym i gwarem; niektórzy ze śpiewem, podobnym 
do szczęku rąbiących mieczów; niektórzy z hulaszczą, pijaną piosneczką; niektórzy zaś z 
czapkami w rękach pobożnymi głosy czcili miłosierdzie Pańskie. 

Wracały uznojone piechoty, całe w plejzerach, krwawych szmatach, poczerniałe od dymów, 
a świecące upojonymi oczami; powracały groźne jazdy w poszumie proporców; wracały 
baterie w bojowym porządku, z zapalonymi lontami. Wszystkie wojska defilując przed 
Naczelnikiem składały wraz trofea zdobyte na nieprzyjacielu. Spiętrzały się stosy broni i 
wszelakiego rynsztunku. Oddawano pozdzierane ordery. Zatykano w ziemię oznaki rot i batalionów. 
Prowadzono jeńców; niewielu ich było, ponieważ zaciekłość walki nie pozwalała 
brać niewolnika. Górski stawił się ze zdobytym sztandarem. Naczelnik zgromił go za to, że 
wbrew zakazowi poważył się ścigać uciekających; na zakończenie dostał jednak pochwałę za 
męstwo. Defilada zajęła sporo czasu, gdyż Naczelnik oddawał sprawiedliwość każdej zasłudze. 
W obliczu wojsk ucałował czule Zajączka, Madalińskiego, Manżeta, Lukkę i Kaczanowskiego, 
nie pomijając nawet niższych szarż. 

Na ostatku, z przyczyny dalszej drogi, nadciągnęli kosynierzy. Już z dala niesły się pogwary, 
śmiechy i pokrzyki jakby powracających z jarmarku. Wiedli ze sobą dwanaście zdobytych 
armat. Groźne, spiżowe paszcze, obficie zlane krwią pokornie przyległy u stóp Wodza. 
Chłopska wiara stanęła półkolem, chorągiew z orłem i snopami dumnie powiewała. 

Naczelnik podjechawszy przed front wzruszonym głosem zawołał: 

– Chłopi! Swoim męstwem w znacznej mierze przyczyniliście się do zwycięstwa! Dziękuję 
wam imieniem Polski. Krwią za nią wylaną podpisaliście swoją wolność. Świadczę, jako 
wolni jesteście i równi każdemu. A czego dokonaliście, zachowa wdzięczna potomność! Zaś 
ciebie, Bartoszu, od dzisiaj Wojciechu Głowacki, placuję chorążym przyszłych grenadierów 
krakowskich. Daj mi swoją kapotę, mości Głowacki: będę ją nosił do końca wojny jako znak 
poważania i miłości dla nowych obywatelów Rzeczypospolitej! 
73 



– Niech żyje Naczelnik! Wiwat naród! Wiwat wolność! – zerwały się huragany uniesień i 
wraz z wieścią o zwycięstwie leciały po wszystkiej Polsce echami wstającej wolności. 
Nad ranem Biegański wraz z Zarębą ruszyli do Warszawy, lecz dla bezpieczeństwa każdy 
inną drogą. 

74 



V 


Teatr wrzał ukropem braw, długo nie milknących i tak gwałtownie potęgowanych tupaniem 
i krzykami, że trzęsły się ściany i gasły światła. Aktorowie stali w owej ulewie rzęsistych 
aplauzów, jakby nieco skonsternowani, wylękło zezując ku marszałkowskiej loży. Skoro 
jednak przycichło, Bardos znowu zaśpiewał: 

Gdzie się w niewoli żyje, 
Nie masz tam wzajemności; 
Pies na powrozie wyje, 
Każdy pragnie wolności. 

Publicum podchwyciło melodię i wraz wszyscy zaśpiewali jednym, ogromnym głosem. 
Szczególniej śpiewał parter zapchany młodzieżą wojskową i cywilną. Nawet z wielu lóż wtórowały 
głosy zapału i uniesień. Strojne damy do pół wychylone z lóż, twarze w gorączce, 
oczy w błyskawicach, ręce złożone do braw, ciche łzy entuzjazmu i ta zwrotka w powszechnym 
rozanimowaniu bijąca zgodnym rytmem czucia wolności to był obraz Narodowego Teatru 
na reprezentacji Krakowiaków i górali w dniu 8 kwietnia. 

Patrzcie, Polacy, patrzcie. 
Jak mało wam potrzeba 
Do niewoli, którą macie: 
Kajdan, wody i chleba. 

Tysiące pięści podniosło się groźnie i ryk wstrząsnął teatrem. 

– Precz z tyranami! Precz z niewolą! Precz z aliantami! 
Niemądry, kto wśród drogi 
Z przestrachu traci męstwo; 
Im sroższe ciernie, głogi, 
Tym milsze jest zwycięstwo. 


Teatr już słuchał z tchem zapartym, w milczeniu, jeno mimowolne okrzyki, westchnienia i 
niekiedy jakiś przejmujący szloch dawały miarę powszechnego poruszenia, że kiedy spadły 

75 



zasłony, niełacno się otrząśnięto z tych patriotycznych ekscytacji. Spoglądano na siebie przejawionymi 
oczami uniesień i zarazem zdumienia. 

Właśnie wtedy był wszedł Zaręba i poszeptawszy na stronie ze spiskowcami, przypadkowo 
napotykanymi, przecisnął się na przód parteru i wsparty o barierę, grodzącą miejsca muzykantom 
wyznaczone, najspokojniej rozglądał się dokoła. Był jak zwyczajnie po wojskowemu, 
niezwyczajnie tylko wymizerowany i blady, lecz dorodnością oblicza i foremnej postaci ściągający 
uwagę dam. Stal pod migotem lornetek, niby pod krzyżowym ogniem, nieulękle parując 
zaczepne spojrzenia i uśmiechy, tak zdawało się tym jedynie zajęty, że ani kto zauważył, 
jako raz po raz ktoś brał od niego jakieś sekretne słówka i roznosił je w ciżbach. Bowiem teatr 
natłoczony był od stropu do pawimentów. Aż ćmiło się w oczach od strojów i piękności. Parter 
był nabity i jakby wybrukowany głowami mężczyzn, zaś cztery piętra lóż wystawiały się 
być amfiteatralnie spiętrzonym żardynem, gdzie pod blask rzęsistych świateł grały najcudniejsze 
kwiaty wdzięków. A wszędzie połyski diamentów, pióra, obnażone ramiona, łabędzie 
szyje, fryzury kunsztowne, promienne oczy, wargi nabrane purpurą, suknie utkane jakby z 
pajęczyn i motylich skrzydeł, migotania wachlarzów i strzeliste spojrzenia, wszędzie bogactwo, 
uroda i wyszukana dworność manier. Wizytowano się wedle zwyczaju po lożach. Słychać 
było brzęki szabel i skrzypienia drzwi. Niekiedy z loży do loży leciały słowa powitań. 
Spojrzenia krążyły w nieujętych lotach. Gwar się podniósł. Modne franty w pasiatych frakach, 
z włosami misternie wzburzonymi, okręceni w chusty po brodę, z gałkami lasek pod 
wargą, wykrygowani, opięci, brzękający łańcuszkami, pieczątkami, kręcili się nieustannie po 
lożach i parterze. Nieustannie też rozlegały się po różnych piętrach przenikliwe wołania teatralnej 
liberii: 

– Afisz reprezentacji! Libretto Krakowiaków i górali. Afisz! 
– Cóż to za socjeta? Prawie nikogo nie znam! – pytał Zaręba jakiegoś towarzysza. 
– Patriotyczni łyczkowie ze swoimi magnifikami i progeniturą! – posłyszał szydliwie. 
Nie pytał więcej, bowiem rozdarły się zasłony i rozpoczął się mowy akt spektaklu. Skończył 
się również rzęsistymi brawami, długo nie milknącymi, on zaś tym ciekawiej lustrował 
owe publicum, rzadko spotykane w takiej proporcji na reprezentacjach. Odszukał pomiędzy 
nimi panią Barssową z córkami i panią Radzimińską. Konopka siedział przy nich. Dopiero w 
lożach dolnych, nad parterem, o ile rozsunięte złocone kraty pozwalały, zobaczył więcej znajomych 
twarzy. Obok królewskiej, na wprost sceny, ciemnej i zasłoniętej, brała miejsce pani 
generałowa Mokronowska ,ze swoim ślicznym fraucymerem. Tuż za nią siedziała piękna Jula 
Potocka ze synaczkami, zaszeptana z Gardinerem, angielskim rezydentem. Nieco dalej pani 
Grabowska w asyście jakichś fircyków; w białej peruce, wyblechowana, upstrzona muszkami, 
wyczupirzona i nadęta, dawała podobieństwo sowy drzemiącej wśród gawronów. Była i pani 
hetmanowa Ożarowska z kompanią rosyjskich dam i oficjerów. Dziwiła niemało obecność 
starej księżny wojewodziny Jabłonowskiej, otoczonej dworem przyjaciół, ludzi znanych z 
obywatelskiego ducha. Księżna cieszyła się u powszechności taką estymą, że wszyscy uchylali 
przed nią czoło jako przed doskonałym wzorem cnót i patriotyzmu. Generalne jednak 
zdziwienie wywoływała słynna Luhlli, nigdy nie spotykana na polskim teatrze. Wystawiała 
się na przedzie loży piękna, strojna, połyskująca rosą diamentów, zimna i do modnej kukły 
podobna. Siedziała, obojętnie przyjmując ciekawe, natarczywe spojrzenia i złośliwe uwagi 
parteru. Woyna rozpierał się przy niej z cynicznie drwiącym uśmieszkiem i częstym, niedbale 
maskowanym poziewaniem. 

Naraz uwaga powszechna zwróciła się w inną zgoła stronę. Padła wieść o Racławicach i 
szerzyła się jak pożar. Szeptano ją sobie na ucho, pod sekretem: podawano z ust do ust, z piętra 
na piętro; wszędzie znaczyła swój ślad wybuchami radości, ledwie stłumionymi okrzykami, 
osłupieniem niespodzianych zdumień, gdzie nawet łzami cichego szczęścia. Zwłaszcza 
parter wzburzył się i zaszumiał jak morze. Nie było końca gorączkowym dyskursom. Twarze 
stawały w łunach i błyskawicach uniesień. Ściskano sobie dłonie i padano w ramiona. Piersi 

76 



zaledwie zdołały objąć czucia wzmożone. „Racławice! Naczelnik! Zwycięstwo!” Te słowa 
huczały w teatrze niby wiosenne, upajające gromy. Powietrze stawało się upalne. Zagrała 
krew. Sprężały się chęci natychmiastowego zmierzenia się z wrogiem. Imaginacje snuły obrazy 
zwycięstw. Trzaskano w szable. Znikały niepodobieństwa. Dusze płonęły ekstazą poświęceń 
i miłości. Już głośno dawano wyraz swoim opiniom i nadziejom. Nawet marzenia przyoblekały 
się w słowa płomienne, nasycone krwią. Naraz wszyscy zagadali zgoła inaczej, bo 
wyniośle i zuchwale. Nie zważano na szpiegunów ni oficjerów rosyjskich, siedzących z panią 
Ożarowską i w marszałkowskiej loży. Wysykano jakiegoś oficjera Polaka w moskiewskim 
mundurze. Natomiast Zakrzewskiego, prezydenta Warszawy czasu Wielkiego Sejmu i jednego 
z twórców Konstytucji Trzeciego Maja, który się był pokazał w loży pani Mokronowskiej, 
przywitano burzliwymi okrzykami radości. Parter manifestował swoje patriotyczne czucia 
przy każdej zdarzonej okazji. 

Ale byli i niewierni Tomasze pytający z niepokojem każdego ze znajomych: 

– Zali to prawda, co mówią? Zali to nie kabała Igelströma czy Buchholtza? 
Odsyłano ich do naocznego świadka, do Zaręby, stojącego na dawnym miejscu. 
Ścisk się już był czynił przy nim. Wszystkie spojrzenia leciały do niego, spojrzenia uwielbień, 
zachwytów i nieledwie modlitw. Śledzono każde jego poruszenie, a każde słowo brano 
w serca jakoby komunię. Stał się naraz dla wszystkich drogim i kochanym. Cały teatr mówił 
jedynie o nim. Już szeptano nie tylko jego imię, ale i o jego wojennych przewagach powstawały 
fantastyczne opowieści. Już fama wieńczyła go nimbem nadzwyczajnych zasług. Już 
damy, że był urodziwym, widziały w nim prawdziwego bohatyra i zbawcę ojczyzny. Niejeden 
kwiat, przywiędły od gorących całunków, leciał mu do nóg. Brał to jedynie za jakiś przypadek. 
Rozumiał bowiem, że przyczyną powszechnego poruszenia i szeptów była wiadomość o 
zwycięstwie, ale ani mógł imaginować takie generalne zajmowanie się swoją osobą. Z tych 
względów niektórym spiskowcom, winszującym mu sukcesów, odpowiedział porywczo: 

– Że raport Naczelnika przywiozłem? Konie, na których jechałem, mają większą zasługę. 
Rozpoczął się nowy akt spektaklu. Mało jednak zważano na perypetie sztuki, a skoro się 
pojawił na scenie Bardos, parter natarczywie zażądał powtórzenia piosenek. Śpiewano je 
znowu przy takich samych aplauzach, krzykach i entuzjazmie. 

Po skończeniu piosenek ktoś z publiki podał jakiś karteluszek Bardosowi. Bogusławski, 
grający tę rolę, przeczytał spiesznie i prosząc o ciszę wystąpił na przód sceny. Zapadło takie 
milczenie, że słyszeć się dawały łomotania serc, gorączkowe oddechy i skrzypienia podłóg. 
Oczekiwano w najgłębszym napięciu i niecierpliwości. 

Bogusławski zaśpiewał głosem grzmiącym jak wojenna pobudka: 

Na polach Racławic krwawo, 
Z nich okrzyk w niebo bije: Zwycięstwo! 
O miejże powstania męstwo, 
Warszawo! Naczelnik woła: Warszawo! 


Wszyscy porwali się z miejsc i wraz wybuchnął nieopisany orkan krzyków. 

Zarębę ktoś wyprowadził z parteru i zawiódł do loży pani Mokronowskiej, gdzie rad nierad 
musiał złożyć obszerniejszą relację o Racławicach. I pomimo śpiewów, rzęsistych braw i tupotów, 
od których teatr trząsł się i dygotał niby we febrze, Zakrzewski próbował go jeszcze 
indagować w różnych materiach; na szczęście zjawił się Woyna i pod jakimś bardzo ważnym 
pretekstem wyprowadził na korytarz. 

– Że ci to przyszła ta genialna myśl ratowania mnie z prawdziwej opresji! 
– Margrabianka rozkazała mi cię ocalić choćby za cenę własnego życia – śmiał się Woyna. 
77 



– Margrabianka? Nie znam. Ach, to ta królewska gamratka – szepnął lekceważąco. 
– Mam cię do niej zaprowadzić żywym czy umarłym. Przysiągłem i spełnię. 
– Oszalałeś, widzę. Mam iść do niej z wizytacją? Jutro ogłoszą mnie za jej amanta, dziękuję! 
– Tak sobie ważysz opinię cnotliwego, racławicki herosie! Nie obawiaj się. Prosi cię... 
– Byłem jej prezentowany w Grodnie, ale wątpię, aby mnie zapamiętała. 
– Pamięta i prosi cię na chwilę rozmowy. Jeśliś niepewny siebie, to przy świadku... 
– Coś w tym się kryje! I radzisz, abym poszedł? – pytał zgoła przyjacielskim tonem. 
– Proszę cię o to. Nikt cię nie zobaczy! Nawet te bogdanki, które ci rzucały kwiaty... 
– Dlaczego nazwałeś mnie racławickim herosem? – zapytał nagle z niepokojem. 
– Wiem od margrabianki, żeś przyjechał prosto z obozu Naczelnika. 
– Ona wie! Zaczekajże! Ona ci to powiedziała? Niepodobne do wiary. 
– Parol kawalerski. Dziwiła się nawet, że po takiej drodze jesteś jeszcze w teatrze. 
– Znaczy, iż jeszcze ktoś trzeci przyjechał z relacjami, i to do króla! 
– Albo do Igelströma, co zresztą na jedno wychodzi. 
– Trudno mi się z tym pogodzić! Prawda, Tormasow mógł powiadomić ambasadora o 
swojej klęsce pod Racławicami. Czego ona może chcieć ode mnie? 
– Wyglądasz jak lew, który by po walce chętnie pożarł co smacznego... 
– Właśnie mi teraz w głowie amory! – wzruszył wzgardliwie ramionami. 
– A propos amorów! Nie pęknij ze śmiechu, zakochałem się po uszy. 
– Po staremu, trzymają ci się krotochwile. Może potrzebujesz drużby? Służę ci... 
– Myśl przednia. Pomówimy o tym. Chodźmy, damy nie powinny na nas czekać. 
Zapukał umówionym sposobem do jakichś drzwi, otworzył je liberyjny. Mały przedpokój 
oddzielony był od loży ciężką, wiśniowej barwy, zasłoną. Margrabianka siedziała przy zaciągniętej 
kracie, pilnie lustrując scenę i publiczność. W loży, urządzonej z przepychem, szumiało 
wzburzone morze głosów niby w muszli, że aby się zrozumieć, rozmawiano szeptem. 
Podała Zarębie rękę obciągniętą w białą rękawiczkę, pokrytą misternymi malowidłami. Patrzyła 
przy tym z taką zimną przenikliwością, że jakby lód poczuł w sercu i poruszył się niespokojnie. 
Z bliska wydawała mu się nawet piękniejszą i jeszcze bardziej przypominającą 
maskę. Rysy miała jakby rznięte w słoniowej kości, zastygłe, twarz bladą, wielkie oczy, nos 
orli na podobieństwo dzioba i pełne, czerwone usta, niby otwarta krwawa rana; ciągnęły jak 
gorejące otchłanie. Mówiła głosem niskim o pieściwych brzmieniach. Postaci była foremnej, 
smukła i gibka o ruchach niespodzianych, gnąca się wężowymi skręty lub w nagłości tygrysich 
sprężyn rozdygotana. Jej czarne oczy połyskiwały zdradną tonią, zaś chwilami zapalały 
się w nich zielone skry. Rozmawiała dwornie, ale jakby z rozmysłem wtrącając gminne i dosadne 
wyrażenia. 

– Pan może nie wie, że jestem wróżbiarką? – zwróciła się do Zaręby przeskakując nagle z 
innej materii – bardzo pragnę zobaczyć pańską rękę. 
– Nie znajdzie pani w niej nic godnego ciekawości – szepnął skonsternowany. 
– Bardzo interesująca! Bardzo! Tutaj za ciemno. Jean, zasłona! – rozkazała. 
Liberyjny spuścił grube firanki na kraty, uczyniło się znacznie ciszej. 
Przeszli w głąb loży, do stolika, na którym służący postawił świecznik z płonącymi świecami. 
Wzięła znowu jego rękę i długo rozpatrywała zagmatwane linie dłoni. 

– Niezwykłe losy! Bujne życie! Niesłychane szanse! – szeptała z patosem jarmarcznych 
wróżbitek, motając go przy tym spojrzeniami, jakby siecią niewidzialną. 
Słuchał z dwornym uśmiechem, zdziwiony raczej, niźli przejęty. 

– Wielkie ukochania i wielkie cierpienia! – ciągnęła palcem po jego dłoni. 
– Kto wierzy, będzie zbawiony! Zbawiajcie się! – zadrwił Woyna sięgając po kapelusz. 
Taka burza znowu zahuczała w teatrze, że margrabianka zasłoniła spiesznie uszy. 
78 



– Niepodobna już wytrzymać – jęknęła opadając w złocony fotelik – przyjdź pan do mnie 
po spektaklu, Woyna zna drogę. Powiem, co wyczytałam w dłoni, tutaj nie mogę zebrać myśli. 
Proszę mi dać słowo, że nie będę czekała na próżno. Mam ważną sprawę, może nawet 
związaną z tym, co pan dzisiaj przywiózł od Naczelnika. 
Zadrżał topiąc w niej zaniepokojone oczy. Jej krwawe usta uśmiechnęły się zagadkowo. 

– Przyjdę z pewnością! – powiedział z taką prawdą, że już więcej nie nalegała. 
Wyszedł zaraz, ale w korytarzu zatoczył się na ścianę; ledwie go Woyna podtrzymał. 
– Teraz dopiero poczułem forsowną jazdę, nogi mi zesztywniały... w głowie się kręci... 
– Zabieram cię do siebie, musisz nieco wypocząć, A może cię urzekła ta Sybilla? 
– Kości mi się rozłażą i ledwie już patrzę na oczy. Chodźmy na powietrze. 
– Śmiechu warte, lecz znam osoby, którym odkryła najtajniejsze ewenty życia. Podobno 
król nic nie poczyna bez jej wróżb. Tym go przy sobie trzyma. 
– Nie na wiele mu się to przydaje. Nie jej wróżby mnie zdumiały... Ciekawa persona... 
– I pono biegła w swojej sztuce miłośnica. 
– Kto drugi parsknąłby śmiechem na twoje „pono”, ale ja ci wierzę. Powszechność sądzi. 
– Powszechność sądzi mnie kochankiem każdej, która się ze mną pokaże na ulicach. Może 
kiedyś powiem, co ja mniemam o powszechności, kiedyś, bo aktualnie nudzi mnie ta materia. 
Wyjdźmy drzwiami od sal redutowych, tam pusto. 
– To lepiej, wyjdę niepostrzeżenie. Niepotrzebnie pokazywałem się w teatrze. 
– Ta brawada dawała pozór, jak byś się krokiem nie ruszał z Warszawy. 
– I to miałem na celu, a wyszło przeciwnie. Słyszysz, co się tam wyrabia? 
Byli już w dziedzińcu Krasińskich, a jeszcze goniły za nimi huragany braw, krzyków i 
śpiewań. Teatr rzęsiście oświetlony przybierał w ciemnej nocy podobieństwo korabia burzliwie 
żeglującego. Przed głównym wyjściem tłoczyło się mnóstwo pojazdów, służby, pachołków 
z latarniami do odprowadzenia pieszych, konnych laufrów z pochodniami i marszałkowskich 
dragonów, trzymających w ryzie kupy swywolnego ultajstwa. 

– Znam Warszawę, ale nie imaginowałem jej tak zapalną – oświadczył Woyna. 
– Boś znał tylko górną socjetę, popioły dawno zetlałe, ale dopiero pod nimi, na spodzie 
tają się wielkie żary, wielkie czucia i wielkie dusze. 
– Nie neguję, a jeśli z taką samą furią powstaną do boju, biada wrogom! 
– I biada zdrajcom! Stratują ich żelazne stopy gniewu. Gdzie Biegański? 
– Śpi w arsenale u Dobrskiego. Próbowali go zbudzić: klnie, kopie i pistoletami grozi. 
– Wyprzedził mnie o sześć godzin – szepnął markotnie. – Razem ruszyliśmy spod Racławic! 
– Jakże tam było? Rozumiesz moją ciekawość? 
– Opowiem ci w domu. To jeno wiedz: Zwycięstwo; Naczelnik – wódz; chłopy – bohatyry! 
Przy bramie z dziedzińca Krasińskich na Długą stał mocny oddział piechoty z kozakami i 
jedną armatą. Palili ogień, jakby na biwaku gdzieś w polach. 

– Mają się na baczności – mruknął Zaręba penetrując jegrów. 
– W całym mieście straże zwiększone w czwórnasób. Weszli na Miodową, prawie ciemną 
i pustą z racji rozkazu marszałka, by wszystkie sklepy zamykano równo ze zmierzchem. 
Wcześnie było, zaledwie po ósmej. Siał drobny deszczyk, jakby przez sito. Błoto chlupało 
pod nogami. Rzadkie latarnie dawały skąpe światło. Pod Gdańskim Domem, gdzie kwaterował 
Zubow, trzymała straż półkompania grenadierów kijowskich w bojowej gotowości. 
– Snadź się lęka wykradzenia przez wielbicielki – zauważył drwiąco Woyna. 
– Co wiesz o tej rzekomej margrabiance? 
Woyna opowiadał nie oszczędzając jej pod żadnym względem, lecz pomimo ironicznego 
tonu i drwin zdradzał zupełną wiarę w jej wróżbiarstwo. Pokazywał się przy tym zabobonnym, 
jak prawdziwy ateista. Zaręba słuchał deliberując równocześnie nad niepokojącym, go 

79 



pytaniem: Od kogo wie, co przywiózł od Naczelnika? Ale przechodząc obok pałacu Borcha 
mimo woli przystanął. W apartamentach Izy błyszczały światła. 

– Wstąpię na chwilę do kasztelanowej – nagle zdeterminował, sam nie wiedząc dlaczego – 
jutro nie będę miał czasu. Daruj im, za godzinę stawię się u ciebie z pewnością. 
– Mówi się: kasztelanowa, a myśli się: piękna Iza! – zaśmiał się ironicznie. – Potrzebuje 
pociechy, ciężkie bowiem terminy na nią przychodzą! 
– Nie wiem o niczym. Cóż jej zagraża? – pytał żywo, żywiej nawet, niźli chciał. 
– Spod Racławic wracasz, bohatyrze; zaraz to znać, skoro nie wiesz, jaki tutaj panuje płacz 
i zgrzytanie zębów i jaki ordynaryjny strach trzęsie najpiękniejszymi łydkami wielkiego 
świata Warszawy! I to od dnia, w którym przyszła wiadomość o krakowskiej insurekcji. 
Słodkie dnie polsko-moskiewskiego aranjuezu minęły jak sen. Skonały nagłą śmiercią wspólne 
przyjacielskie promenady, baliki champétre, wizytacje, teatry amatorskie i miłosne intrygi. 
Wszyscy gotują się do ucieczki. Już panią Załuską wysłał Igelström do Królewca. Już wyżsi 
oficjerowie również odsyłają swoje żony w bezpieczniejsze miejsca. Cała nasza górna socjeta 
wzdycha tęskliwie do Petersburga! Ucieka tam, kto jeno może! Najgorętsi adherenci Moskwy 
nie poznają na ulicach swoich wczorajszych socjuszów! Patrzę się i boki mi pękają ze śmiechu. 
Myślę, że Zubow nie pozostawi szambelanowej na zmienne azardy wojennej fortuny. 
– Śmiałe przypuszczenia! – przerwał mu dość raptownie. – Za godzinę będę u ciebie. 
– Pamiętaj: kamienica Roeslera, drugie piętro, i wejście od Senatorskiej. Ja wracam na 
chwilę do teatru, muszę się porozumieć z Konopką. 
– Mówi się: Konopka, a myśli się: piękna Barssowa! – oddał mu wet za wet. 
– Spudłowałeś. Myśli się: piękna panna Radzimińska! Oto prawda i wyznanie zarazem. 
– Radzimińska, siostra rotmistrza! Czy ja się nie przesłyszałem? 
– Nie. Ale czemu przypisać to zdumienie! Czyżbyś miał na nią jakie widoki? 
– Mam przecież narzeczoną. Zdziwiłem się jak gap. Śliczna panna – pilnie się wykręcał. 
– A ponieważ chciałeś drużbować, trzymam cię za słowo. Nie spóźniaj się! 
I poleciał. Zaręba wchodząc w dziedziniec pałacowy obejrzał się za nim i pomyślał: 
– Skoro się dowie o historii z Zubowem, gotowa trajedia. Biedny chłopak. 
I pełen troski o przyjaciela wszedł do pałacowej sieni. 
– Już od godziny oczekują pana porucznika – oznajmił poufale stary, znajomy służący. 
– Czekają na mnie! Cóż to znowu za facecje? Wstąpiłem zupełnie przypadkowo. 
– Wszyscy zebrani są w bawialni pani szambelanowej. Jest i panna Terenia! 
Przeleciał schody i jak wicher wpadł do zacisznego pokoju. 
– No i macie go we własnej osobie – mówiła tryumfująco kasztelanowa całując go czule 
na przywitanie – i przynosisz nowiny od Stasia! 
– Mam nawet list od niego. Kto panią kasztelanową uprzedził o tym? 
– Moi przyjaciele wczoraj wieczorem – szepnęła z jakimś zaświatowym uśmiechem. 
– Więc nie panna Luhlli? – pytał, owładnięty jakby ciemną trwogą. 
– Nie znam tej osoby nawet z widzenia! – wyrzekła z nieskrywaną awersją. 
Obejrzał się tonącymi oczami. Był w bawialni, siedzieli przy okrągłym stole, w blaskach 
świec płonących w białych, farfurowych kandelabrach; patrzyli na niego przyjaźnie. Przemógł 
to jakieś mgnieniowe przyćmienie umysłu, być może powstałe z przemęczenia i przywitawszy 
się ze wszystkimi zasiadł przy nich. Okazywali się dla niego uprzedzająco dobrzy i 
czuli. Marcin Zakrzewski z rozłożonymi rękami, przemieniony na motowidło, z którego Terenia 
zwijała jakieś barwne nici, ucałował go serdecznie. Iza patrzyła w niego oczami uwielbień. 
W bawialni było ciepło i widno; ogień wesoło trzaskał na kominku. Rozmawiano półgłosem. 
Służba przesuwała się bez szelestu. Więc po tygodniach, spędzonych na koniu, po 
biwakach, pochodach i bitewnych przygodach, po chłodzie i głodzie, poczuł się naraz w lubej 
atmosferze rodzinnego domu. Szambelan zadysponował obfity posiłek i sam nakładał mu z 
półmisków. Iza czuwała, by mu niczego nie brakowało. Przybrana w skromny dezabil złota


80 



wej barwy, z włosami gładko przyczesanymi nad czołem, a spiętymi na karku w grecki węzeł, 
była piękna tą pięknością pierwszych lat dziewczęctwa. Nie mógł się jej napatrzyć. Uderzała 
mu do głowy jak wino. Nawet kasztelanowa mimo posępnej czerni i twarzy widmowej jaśniała 
dzisiaj szczególniejszą pogodą. 

– Staś pisze, że Naczelnik zganił go i zarazem wyróżnił. Jak to rozumieć? 
Opowiedział, jak było, nie szczędząc mu przy tym pochwał i szczerego uznania. 
– Więc stawał tak mężnie i z takim azardem? – Słodka duma przepełniła jej serce. 
– Bohatyrsko! Mam o tym szczegółowe relacje – zaznaczył z naciskiem. 
Spojrzenia skrzyżowały się nad jego głową w niemym porozumieniu. 
– To porucznik nie wraca spod Kościuszki? – wyrwała się po swojemu Terenia. 
– Niestety, wracam tylko z Grabowa! – odparł spokojnie z pozorami najszczerszej prawdy. 
I korzystając skwapliwie ze zboczenia rozmowy w tę stronę, narzekał na kłopoty, jakie na 
niego spadły wraz ze śmiercią ojca. Czy wzbudził wiarę, nie mógł wymiarkować, lecz tyle 
zyskał, że rozmowa potoczyła się w bieżących materiach. Szambelan nie bez złośliwej intencji 
dokuczenia Izie wydrwiwał popłoch, jaki się szerzył pomiędzy towarzystwem polskorosyjskim, 
a w końcu powiedział: 
– Przyjaciele obligują, byśmy na te straszne czasy wyjechali do Petersburga. Mogą się tutaj 
powtórzyć paryskie historie. O siebie się nie obawiam! 
– A ja zapowiadam, że z Warszawy się nie ruszę – powiedziała ze stanowczością Iza. 
– Nie odpowiadam za następstwa. Przestrzegam, to moja powinność. 
– I ja nie wyjadę, chociaż kasztelan codziennie nalega – oznajmiła kasztelanowa. 
– Ja się tam niczego nie boję i nigdzie nie uciekam – zadeklarowała Terenia. 
– Pod komendą Marcina nic nie grozi – rozśmiał się Zaręba. 
– Mam jeszcze Königowskich ułanów – dodała dumnie – tysiąc wiernych szabel i tatusia. 
– Zostajesz aktualnie w Warszawie i na dłużej – zwróciła się Iza do Zaręby. 
– O ile rachuby nie zawiodą, pozostanę. I myślę, iż dla wszystkich będzie w Warszawie 
pozostać najbezpieczniej. Chyba że ktoś ma ciężkie obrachunki z narodem... 
– A jak te straszne jakobiny pomordują nas wszystkich? – wystrzeliła Terenia. 
– Może i niektórych pomordują, nie wszystkich jednak – odpowiedział żartobliwie. 
– Bo wiem, jako spiskują na samego króla! Ale niech się ważą! Nasi ułani już są w Warszawie, 
dzisiaj przysięgali na wierność królowi, dadzą oni bobu spiskowcom! 
– I panna Terenia będzie broniła króla! 
– Do ostatniego tchu! I Marcin będzie bronił z gwardią! – zapewniała gorąco. 
– Marcin, a jeśli do tego czasu znowu dostanie abszyt od panny Tereni?... 
Żachnęła się obrażona i uciekła. Marcin pogonił za nią amfiladą pokojów. 
Szambelan się podniósł, jego nieodstępny Kubuś przypomniał porę lekarstwa. 
Pozostali we troje, ale kasztelanowa zapadła w jakieś odrętwiałe milczenie nie odpowiadając 
nikomu, może nawet nie słysząc ich głosów. 
Wybiła właśnie dziewiąta i Zaręba podniósł się do wyjścia. 

– Uciekasz? Tak ci pilno czy tak ci ze mną nudno? – spytała bez ogródek. 
– Pilno, czekają na mnie o wyznaczonej porze. Uwierzysz, że wolałbym pozostać z tobą. 
– A tak mnie unikałeś! – powiedziała ze szczerością wielce kłopotliwą dla niego. 
– Od chwili, w której mnie ostrzegłaś, musiałem się kryć, a potem wyjechałem. Boże, toż 
jeszcze ci nie podziękowałem za ocalenie moje i towarzyszów! I nie wiem, jak to wyrazić! 
Stali przy sobie blisko, prawie się dotykając piersiami. Zagrała w nim pijana, szalona żądza 
pochwycenia jej w ramiona i całowania nabranych, purpurowych ust. Patrzyła bowiem 
tak wyzywająco, była tak kusząco piękna, tak zdała się być gotową na wszystko, że w głowie 
mu się zakręciło. Powstrzymał się jednak i tylko ucałował jej ręce; były chłodne i nie oddawały 
uściśnień. W oczach jej zabłysła jakby mgła łez. 

– Dziękuję ci całą duszą w imieniu ocalonych. Postąpiłaś wzniosie. 
81 



– Ciebie pragnęłam widzieć wolnym, tylko ciebie... – posłyszał namiętny szept. 
– Dług mojej wdzięczności nigdy nie będzie spłaconym – sięgnął po jej rękę; cofnęła 
prędko. 
– Igelström wie o wszystkim i ma spiskowych w obserwacji – szepnęła – wiem, że układają 
nowy regestr tych, którzy lada dzień mają być pochwyceni przez Baura. Czy jesteś na 
nim wymieniony, nie wiem. To ci jeszcze chciałam powiedzieć. Odpłacisz mi, jeśli będę wiedziała 
o dniu wybuchu. 
– Jeszcze nie zdeterminowany, ale będziesz wiedziała – zapewniał gorąco. 
– I niech się wszystek świat zawali! – wyrzekła z niewysłowioną boleścią. 
Zadrżał na ten jęk rozpaczliwy, zbudziła się w nim jakby dawna miłość, pełna jeno współczucia 
i litości. Straszliwy żal zaszarpał mu sercem. Stała przed nim taka bezbronna i żałosna, 
taka dziwnie inna, bliska i jak siostra droga. Nic z tego nie wyraził, nie śmiał, obawiając się 
nieprzewidzianego obrotu. 

Już przy drzwiach posłyszał za sobą jej kroki, odwrócił się wyczekująco. 

– Czy to prawda, że się żenisz? Nie wierzyłam pogłoskom – spytała otwarcie. 
– Mam narzeczoną – odpowiedział nieco wykrętnie, sam nie wiedząc dlaczego. Ale to pytanie, 
uderzające jakby kamieniem, przywróciło mu równowagę chwilowo straconą. Poczuł 
się opancerzonym na wszelkie ciosy. 
– Życzę ci szczęścia! – powiedziała cicho i odeszła jakoś chwiejnie i bardzo powoli. 
Widział, jak siadła na dawnym miejscu, wsparła się łokciami o stół i łzy popłynęły z jej 
oczów ciężkimi sznurami pereł. Dawała im spływać, jakby krwi z rany śmiertelnej. Płakała 
spokojnie, bez jęków i szlochań, beznadziejnie. 

Cóż miał począć? Uciekł poruszony do trzewiów, zacinając zęby, aby nie zakrzyczeć z jakiegoś 
szarpiącego bólu. Wciąż miał przed sobą jej twarz zakrzepłą na kamień i radloną strugami 
łez. Te jej łzy zalewały mu serce zgryzotą i wszystkimi furiami nagle zbudzonych żalów. 
Kochała go! Miał teraz oczywisty dowód. Ale nie chciał temu zawierzyć. Krwawił serce 
wspominaniem jej zdrad i życia, wydzierał z pamięci, zohydzał przed samym sobą i pomimo 
tego płakała mu dusza nad grobem umarłej miłości. Płakała nad nią i zarazem nad sobą. 

Woyna czekał zniecierpliwiony i natychmiast wyszli z kwatery. W drodze – margrabianka 
mieszkała niedaleko, na Krakowskim obok kamienicy Wasilewskiego – Woyna jął się spowiadać 
ze swojej miłości. Mówił innym, niźli zazwyczaj językiem i sposobem. Aniby kto 
rozpoznał z jego słów płomiennych i tkliwych dawnego cynika, kpiarza i hulakę. Nawet głos 
mu brzmiał jakby flotrowers w noc majową, rozśpiewaną słowików trelami, a zapachami 
kwiatów dyszącą. Nie wyszydzał żadnej z takim żarem, z jakim teraz wystawiał tę jedyną. 
Był jej wyznawcą i czcicielem. 

Zauważył to Zaręba pomimo swoich udręczeń i spytał z nieukrywaną irytacją: 

– Jesteś już po deklaracji? 
– Czekam sposobnej okoliczności. Jeszcze się obawiam rekuzy. No, i jestem przymuszony 
przyprowadzić swoje interesa majątkowe do jakiego takiego ładu. Na szczęście stryjaszek 
zapisał mi znaczne dobra w sandomirskim województwie. 
– Właśnie wybrałeś porę na miłosne gruchania! 
– Na miłość zawsze jest pora. Z małżeństwem tylko bywa inaczej. Nie myślę ja o Hymenie 
teraz, pod grzmoty dział, chociaż zwłoka mi nie na rękę i nie do smaku. 
– Można konkludować, jako pewny jesteś wzajemności. Może to jakiś dawny sentyment? 
– Poznałem ją przed miesiącem u pani Mokronowskiej i z miejsca utonąłem. Pewności nie 
mam, ale imaginuję sobie, że mi sprzyja. Bywa, iż kobieta sama nie wie o swoim uczuciu, aż 
do chwili wyznania amanta. 
– Musisz znać i jej brata rotmistrza? 
– Znam i przyznaję, że ten pan brat nudzi mnie setnie swoją traiczną twarzą i opiniami parafialnego 
pedanta. Wydaje mi się być tępszym od swojego konia. 
82 



– Sąd z gruntu mylny; to człowiek oświecony, jeno srodze doświadczony przez złe losy i 
przeto posępny i zgryźliwy. I panna też nie pierwsza lepsza z brzegu... 
Wiem, i to mnie aż przeraża. Patrzę na nią prawie codziennie i wciąż znajduję inną, niepodobną 
do wczorajszej. Humory ma tak zmienne, że ciężko mi się połapać w sytuacji, bo raz 
mnie unika, odstręcza, słówkiem nie zachęci, to znowu szuka mnie i godziny całe przesiadujemy 
w najczulszej zgodzie. Mieszka obecnie u Barssowej; wiem od Konopki, jako często 
rozmawia z nim o mnie... 

– Miała pono inklinację do klasztoru, jakiś czas była w nowicjacie wizytek! 
– Wspominała, brałem to za panieńskie fantazje; co to dzisiaj chce klasztora, jutro pragnie 
umierać, pojutrze wyjść za królewica, zaś kończy się nową robą od Łazarewiczowej i tańcami 
przez trzy dni z rzędu. Znam ja te panieńskie faramuszki. Jeśli jednak zajdzie okoliczność, 
stoczę o nią walkę choćby z Panem Bogiem i nie oddam.. 
– Słuchając cię myślę: To mówi ktoś drugi, nie Woyna. I zdumiewam się przemianie. 
– Mniemasz, jakom doszczętnie zbaraniał? Chwalę sobie ten stan głupawej szczęśliwości. 
Czy wiesz, że panna Zofia strzela z pistoletu jak mało kto? I ćwiczy się w tym niestrudzenie. 
– Z taką nie zadzierać, bo w łeb palnie z lada przyczyny. Krzywdy nie daruje – szepnął Zaręba. 
Stanęli pod niskim, zaledwie piętrowym domkiem, wciśniętym pomiędzy wysokie kamienice. 
Na odgłos kołatki otworzył im służący z koślawą łojówką w ręku. 

– Tutaj kończy się moja misja. Niech ci dalej sprzyja fortuna – oznajmił żywo Woyna. 
– Nie idziesz ze mną? Byłem pewny twojej asysty. 
– Powiedziano: Woyna zna drogę. Woyna też spełnił powinności i teraz rusza w swoją 
stronę – zaśmiał się z jego zakłopotania, popchnął nieco do sieni i zatrzasnął za nim drzwi. 
Służący poprowadził go na piętro i oddał olbrzymiemu pajukowi, przybranemu z węgierska, 
ten zaś otworzył przed nim wyzłocone podwoje białego salonu rzęsiście oświetlonego. 
Zaręba wszedł posuwiście i zatrzymał się na środku, wodząc zdumionymi oczami dokoła – 
nie było nikogo. Salon był urządzony ze smakiem i nie lada przepychem. Lśnił cały od białości, 
zwierciadeł i złota. Pawimenty wykładane drzewem różanym dawały podobieństwo kobierca 
bogatego barwami. Drzwi były zamaskowane zwierciadłami. Na suficie amorki, splecione 
wieńcami róż, pląsały radośnie na łące pełnej motyli. Upajający zapach hiacyntów białych 
rozchodził się z przecudnej żardiniery, drążonej w marmurze złotawym. Meble o wyszukanych 
kształtach, złocone, były obciągnięte bladoliliowym bławatem, dzierganym w kwiatuszki. 
Cztery kandelabry z farfuru, stojące w rogach na postumentach, obficie siały światłem. 
Jedna ze ścian dźwigała naturalnej wielkości portret Stanisława Augusta z jego lat dawniejszych. 
Przedstawiał pięknego młodzieńca w stroju francuskim, rozpartego w złocistym karle 
przy stoliku, na którym leżały rękawiczki, laska i kapelusz. Żaboty, koronkowe manszety, 
diamenty, biała peruka w misternych puklach, błękitny frak w złoty rzucik, słodkawy 
uśmiech, wypieszczone ręce, białe kiuloty z pękiem wstążek przy kolanach i niedbała, wzgardliwie 
leniwa poza dawały obraz jakiegoś wymuskanego paniątka. Jeno że mądre, wyraziste 
oczy kłóciły się z tym strojem wykwintnego modnisia. Patrzał król, ujawniony w postaci prawego 
muscadina, ulubieńca dam i bohatyra buduarów. Patrzał majestat spośród jedwabnych 
łachów i świecideł. Ta dziwna dwoistość nadawała portretowi szczególny urok. 

Dojrzał to Zaręba nie mogąc się napatrzeć do syta. Odchodził i znowu powracał. Te królewskie, 
przenikliwe oczy przykuwały go do miejsca. 

Dopiero odgłos jakichś kroków zbudził go z medytacji. Jakaś Murzynka czarna jak noc, w 
czerwono-żółtych szatach, skłoniła się przed nim zapraszając wymownym gestem do pójścia 
za sobą. I powiodła go amfiladą małych, ciemnych pokojów. Na jego pytania odpowiadała 
francuszczyzną, z której nie pojął ani jednego słowa. Szedł wielce podekscytowany niezwykłością 
sytuacji i tajemniczością. Przechodził jakieś korytarze, jakieś schodki wybite w mu


83 



rach i prowadzące na dół, to w górę, że po paru minutach zupełnie już nie rozeznawał, gdzie 
się znajduje. Wreszcie otworzyła drzwi do niskiej, sklepionej izby. Znalazł się w mrokach, 
przesianych czerwonawym brzaskiem. W ogromnym kominie narożnym, pod nisko zwisłym 
okapem żarzyła się kupa węgli, owiana błękitnawym płomieniem. W tych blaskach rozpoznał 
margrabiankę, siedzącą przy samym trzonie, z kartami w rękach. Wskazała mu miejsce naprzeciw 
siebie. Czarna wiedźma przyniosła stolik i postawiła go między nimi. Margrabianka 
stasowawszy karty rozkazała mu je zebrać lewą ręką i trzy razy. Uczynił posłusznie. Rozkładała 
je w głębokim skupieniu. Dwa śnieżnej białości koty z czerwonymi oczami skoczyły jej 
na kolana i zwinąwszy się w puszysty kłębek mruczały monotonnie. 

– Przeszłość! – wyrzekła tak obcym zgoła głosem, że zadrżał oglądając się mimo woli. 
Zaczęła czytać z kart jakoby z księgi dzieje jego przeszłości. Nic się nie ukrywało przed jej 
strasznym widzeniem. Niekiedy badała linię jego dłoni. Chwilami czuł w sobie lodowate 
groty jej spojrzeń przeszywających. Opowiadała nie pomijając niczego. Wzbudziła w nim 
pamięć całego życia. Przesuwał się widmowy korowód lat przeszłych, pomarłych zdarzeń, 
miłości, uniesień, zgiełkliwy tłum tego, co było, zapomniane majaki. 

– Co to jest? Skąd ona wie? Zali takim byłem? Zali to moje dzieje? – zdumiewał się coraz 
głębiej udręczony. Przeglądał się, jakby w czarodziejskim zwierciadle, nieubłaganie odbijającym 
zarówno zło, jak i dobro. Nie oszczędzała jego dumy ni próżności zdzierając wszelkie 
osłony pozorów. Jej zimny głos miał świst batoga i ranił boleśnie. 
Jeszcze nie zebrał rozpierzchłych myśli, gdy stasowawszy nowe karty oznajmiła sucho: 

– Teraźniejszość! – Karty upadały z szelestem jak obumarłe liście jesieni. 
Stał na wiotkiej krawędzi pomiędzy otchłaniami „wczoraj” a przepaściami „jutro”. Jeszcze 
wszystko miał żywe w sercu i pamięci. Sprawdzał z bijącym sercem historię prawie każdego 
dnia. Pokazywała je w przemijającej prawdzie. Odkrywała udział w spisku, wyprawę do Paryża, 
stosunki z Izą. Nie zapomniała o Krakowie ni Racławicach. 

Słuchał zdrętwiały i przerażony tym jakimś okropnym rabunkiem, jaki się spełniał nad jego 
duszą. Poczuł się obnażonym do najtajniejszej nagości. Palił go jakiś niewytłumaczony 
wstyd. Nie śmiał spojrzeć na nią. Cierpiał, jak muszą cierpieć wystawieni pod pręgierzem. 
Czuł się obdartym i niezmiernie pokrzywdzonym. Nie miał już nic swojego i tylko dla siebie. 
A przy tym groza zjeżała mu włosy na głowie i strach dziki, obłędny chwytał za gardło żelaznymi 
pazurami. 

– Przyszłość! – zabrzmiał daleki, jakby z przestrzeni płynący głos. 
Ostatnim wysiłkiem chwycił ją za rękę i wyszeptał błagalnie: 
– Nie mogę! Boję się! – zęby mu szczękały i śmiertelny chłód przejmował serce. 
Zdała się nie słyszeć i klasnęła w dłonie. Czarna wiedźma postawiła na stole wielką 
kryształową kulę, napełnioną bezbarwnym płynem i okrywszy wróżkę ciemnym płaszczem, 
zahaftowanym w srebrne znaki zodiaku, jęła sypać na węgle jakieś suche zioła. Buchnęły 
gęstymi dymami, rozszedł się odurzający, gorzkawy zapach i zielonawa mgła wypełniła izbę 
pokrywając wszystko rozdrganym, połyskliwym tumanem. 

Margrabianka wyciągnęła ręce nad kulą i szepcąc jakieś niezrozumiałe słowa patrzyła w 
kryształ długą chwilę, aż ów płyn zaczął mętnieć, burzyć się i pryskać. 

– Jeśli masz mężne serce, spojrzyj: zobaczysz, co ci zapisało przeznaczenie. 
Umilkła, oczy się jej zawarły, zesztywniała w tej pozie, nawet krwawe usta pobielały na 
płótno. Wzburzone włosy, poprzeplatane perłami, przybrały podobieństwo wężów. 

Kula zagrała barwami tęczy i świeciła, jakby utajone w niej słońce rozbłysło. 

Spojrzał i już nie potrafił się oderwać. 

Widział w głębi kryształu jakiegoś człowieka okutanego w płaszcz, z kapeluszem nasu


niętym na oczy i w czarnej masce na twarzy, a siebie stojącego naprzeciw. Krzyknął z podziwu! 
Przyglądał się samemu sobie! Nieznajomy coś mówił. Kto to może być? Znał skądściś 
ten głos. Obraz zniknął, nim potrafił skupić uwagę. Ujrzał się w arsenale wpośród spisko


84 



wych. Noc, prowadzi Izę jakimiś zaułkami, przelatują kozacy. Świt na niebie, dzwony biją, 
dalekie strzelania, krzyki, bitwy, ulice, pożary, trupy i krew. Woyna z okrwawioną Radzimińską 
na rękach! Jakieś tłumy na ulicach! Jakieś sceny niezrozumiałe, jakieś zdarzenia, w których 
widzi siebie, a zgoła nie pojmuje związku ze sobą. Obrazy lecą jakby na skrzydłach błyskawic; 
nie potrafi nawet zapamiętać, już patrzy na siebie jak na obcego i obojętnego. Ale 
majaki ludzi, spraw, miejsc i zdarzeń przepływały wciąż rwącym potokiem, coraz jeno bledsze, 
dalsze i bardziej mu niepojęte. Czuł się już śmiertelnie wyczerpanym, ledwie się trzymał 
na nogach i wsparłszy się o stolik, jakby zamierającymi oczami patrzył na dziwną scenę: jakaś 
bitwa wrzała dokoła, otoczyła go czerń kozacka, broni się szablą; pękła, chwyta więc z 
ziemi karabin, grzmoci kolbą, odpiera ciosy; nacierają ze wszystkich stron i naraz dostał piką 
w twarz, ktoś go pałaszem rąbie przez głowę, ktoś piersi przebija bagnetem. Wypuścił broń i 
pada na kupę trupów! Już nic więcej nie widzi, w oczach robi mu się ciemno, brakuje tchu, 
nogi się uginają, odbiega przytomność i padł ciężko na ziemię jak kłoda. 

Kiedy otworzył oczy, margrabianka siedziała przy nim z rzeźwiącymi solami. Porwał się 
na nogi srodze zawstydzony i gorąco się sumitował. Położyła palec na ustach. 

– Ktoś pragnie pomówić z panem, ale musisz dać parol na sekret. 
– Na niewidzianego! W jakiejże materii ma być rozmowa i z kimże? 
– Możesz mu waszmość zaufać. A jeśliby to był ten, któregoś widział przed chwilą? 
Pamięć niedawnych widzeń buchnęła mu do mózgu panicznym strachem, zerwał się 
gwałtownie do ucieczki, ale nie zdążył, bo właśnie stanął przed nim ów nieznajomy, obtulony 
w płaszcz, z kapeluszem nasuniętym na oczy i w czarnej masce. Zaręba cofnął się przerażony, 
przetarł oczy i obejrzał się dokoła. Nieznajomy siedział naprzeciw niego. 

– Siadaj, poruczniku, chwiejesz się na nogach – ozwał się uprzejmie. 
Boże, ten sam głos znany mu skądścić! Te same ruchy i postawa! 
– W trzy dni zrobiłeś drogę spod Krakowa, kawalerzysta z ciebie nie lada. 
– Byle pachołek tego samego dokona! – odmruknął burząc się nagle. 
– Czy raport Kościuszki o bitwie racławickiej będzie opublikowany powszechności? 
– Waszmość bierze mnie na spytki? – żachnął się zgniewany już nie na żarty. 
– Obliguję gorąco tylko o respons. 
– Nie rozpowiadam sekretów pierwszemu lepszemu – wybuchnął opryskliwie, bowiem 
sceną wróżeń i przemęczeniem doprowadzony do denerwacji nie panował już nad sobą – zachodzi 
jakaś omyłka. Waszmość bierzesz mnie za kogoś drugiego. Ja nic nie wiem o jakimś 
raporcie Kościuszki, o bitwie racławickiej pierwszy raz słyszę i znikąd nie przyjeżdżam. A 
zresztą nie myślę się suplikować. 
– Estymuję taką oględność; nie wykręcisz mi się jednak, wiem o tobie wszystko... 
– Udław się tym waćpan, a mnie poniechaj. Dosyć mi tej krotochwili. Widzę naplątaną kabałę, 
jakby na reducie: tajemnicze podziemia, mistyczne przepowiednie, czarodziejskie sztuki, 
jegomość w masce i dziwne indagacje. Nie wiem, jaki jest cel tego wszystkiego, i dochodził 
nie będę, ale bądź waćpan zdrów i do tej zabawy poszukaj sobie innego. Ja nie twojej 
maści – ruszył spiesznie do drzwi. 
– Nie wyjdziesz bez mojej woli – zagrzmiał za nim władczy, rozkazujący głos. 
Odwrócił się groźnie jak żbik napastowany i stanął naraz niby wrośnięty w ziemię. 
Król we własnej osobie siedział przy kominie, bez maski już i kapelusza. Poznał go z 
pierwszego rzutu oka i wielce skonsternowany niespodzianką sprężył się w powinnej postawie 
i z nachmurzoną twarzą zaszeptał: 

– Najjaśniejszy panie, anim imaginował o takim honorze! Pokornie suplikuję o przebaczenie. 
– Ognisty z ciebie kawaler i kąśliwy jak osa. Siadaj przy mnie bez ceregieli. Fatigatus, widzę, 
jesteś, nogi ci drżą, pobladłeś. Siadaj! 
– Czynię to jeno na wyraźny rozkaz – opadł na wysunięty trzon komina, bokiem do ognia. 
85 



– Zachodzą takie okoliczności, że potrzebuję pewnych wiadomości... ty je wiesz... 
– Bylem je znał i mógł powiedzieć, pytaj, najjaśniejszy panie! – szepnął lodowato. 
– Daję ci moje słowo, jako wszystko, co mi powiesz, będzie pogrzebane między nami. 
Zaręba struchlał, rzęsisty pot wystąpił mu na czoło i trwogą załomotało serce. Chwila stawała 
się osobliwa i szczególniej ciężka. Jak ma sobie postąpić? Wszak pyta go król i w materiach, 
które chował w skrytości, pod pieczęciami przysięgi. Musi odmówić posłuszeństwa. 
Nikt nie jest mocen zwolnić go z raz danego słowa. Wprawdzie król obiecuje parol na sekret. 
Ale od zachowania tajemnicy zależy powodzenie insurekcji, podnoszonej przeciwko jego 
socjuszom i jemu. A może zawierzyć królewskiemu słowu? A jeśli wyda Igelströmowi, żeby 
ocalić siebie i zarobić na względy imperatorowej! Nigdy! Nigdy! Wirowały w nim myśli podobne 
gwałtownym, oślepiającym błyskawicom, aż nagle zdeterminował i opanowawszy 
wewnętrzny dygot odpowiedział z wielką godnością i przejęciem: 

– Najjaśniejszy panie, powinienem ci posłuszeństwo, ale jeszcze więcej powinienem ojczyźnie. 
Odpowiem na to, na co mi pozwoli przysięga, dobro sprawy i mój honor. 
– Takiś to! – szepnął niemile dotknięty król i zrzuciwszy z ramion płaszcz jął niecierpliwie 
przemierzać izbę. Tarł czoło, znać w nim było jakieś wahanie; kilka razy przystawał przed 
nim i odchodził, nie mogąc się na coś zdeklarować. Trwało to niedługo, lecz Zarębie wydawało 
się nieskończonością. Stał sprężony, goniąc za nim oczami. Burza znowu srożyła mu się 
pod czaszką. Wszystko, co był kiedyś o nim wiedział, słyszał i myślał, powstało teraz w pa-
mięci, wzmożone jeszcze. Stawiał go przed trybunałem swojego sumienia i niemiłosiernie 
osądzał. Zdał się być jego sędzią i zarazem katem. 
– Chce mnie pociągnąć za język i wydać aliantom – myślał nienawistnie. – Niedoczekanie 
twoje, królu! – szydził zacinając się w sobie na kamień – nie przemienisz mnie na swojego 
konfidenta, królu! – srożył się coraz zacieklej – nie stanę się ja Judaszem! – wołał wyniosłą 
wzgardą, uważał go bowiem za generalną przyczynę wszystkich klęsk Rzeczypospolitej, za 
najgorszego z parycydów. I byłby z przyrodzonej porywczości skoczył mu z tym do oczów i 
wypowiedział bez ogródek, gdyby nie ten jakiś majestat, bijący od niego, i poszanowanie, 
zaszczepione w duszy od dzieciństwa dla pomazańca. A przy tym, kiedy znowu zasiadł przed 
kominem w brzaskach ognia, znalazł go dziwnie zmienionym, budzącym raczej współczucie 
niźli nienawiść. Widział przed sobą starego człowieka, pochylonego pod brzemieniem lat i 
zawodów, o twarzy obrzękłej, zrytej troskami i wargach spalonych gorączką. Mądre, wyraziste 
oczy zamglone smutkiem wbił w ogień i coś medytował. 
Przybrany był skromnie w kadecki granatowy mundur z czerwonymi obszlegami, przy 
prostej szpadzie. Zaręba widywał go na posiedzeniach sejmowych, na paradach różnych, na 
kadeckich uroczystościach, na promenadach i zawsze jako króla, otoczonego przepychem, 
pompą, pokorną ciżbą dworaków i pełnego majestatu, i wyniesionego ponad powszechność! 
Zasię teraz pierwszy raz w życiu patrzał na niego jak na człowieka, tylko szczególniejszym 
losem wyniesionego na tron, i czucia jego przybierały obrót życzliwszy. 

Naraz król wyprostował się i uczyniwszy znak masoński mistrza rzekł hasło: 

– Szabaleth! 
Zaręba jakby poderwany nadludzką silą rzucił się ku niemu i odpowiedziawszy znakiem 
wtajemniczenia, stopnia i hasłem skłonił się przed nim trzy razy wedle ceremoniału i wyrzekł 
głuchym, schrypniętym ze wzruszenia głosem patrząc mu pilnie w twarz: 

– Posłuszeństwo aż do śmierci, mistrzu i bracie. 
– Siadaj przy mnie, pomówimy otwarcie. Nie mogłeś odpowiedzieć królowi, to zawierzysz 
bratu. Wprawdzie to nie na kapitule, ale mam prawo żądać od ciebie na każdym miejscu. 
– Posłuszeństwo aż do śmierci, mistrzu i bracie – powtórzył przyjętą formułą. 
– Więc ci rzeknę: Zapomnij o królu, zapomnij nawet o mistrzu, a mów do mnie jak do 
brata, jak byś mówił ze swoją duszą i sumieniem, jak byś się wyznawał na spowiedzi. Chcę 
usłyszeć prawdę, szczery sąd, opinię nie zmąconą żadnymi względami, człowieczy głos!... 
86 



Co się działo w Zarębie, niepodobna tego oddać w mowie. Słyszał, widział, czuł, rozumiał, 
a razem wydawało mu się to niepokojącym snem i jakimś diabelskim omanem, jakby dalszym 
ciągiem widzeń w kryształowej kuli. Myślał, iż to, co się stało przed chwilą, na żaden ludzki 
sposób nie jest podobne prawdzie. A jednak była to rzeczywistość, bardziej wstrząsająca jego 
trzeźwym umysłem niźli czarodziejstwa margrabianki. Król pokazujący się mistrzem loży 
masońskiej! Król szukający tajnej rozmowy z prostym porucznikiem! I do tego w takich okolicznościach! 
Miało to pozór fantastycznej bajędy! Ale nie pragnąc już tego zgłębiać ni brać 
na rozwagę stał się powolny rozkazom mistrza. Czuł się przymuszonym do posłuszeństwa. 
Zwarł się jeno w czujności, jak czasu bitwy, na ciosy, mogące uderzać z nieprzewidzianej 
strony. Wzrosła też w nim podejrzliwość i zatargał głuchy niepokój przed niewiadomem. 

– Mam relację o tobie i twoich peregrynacjach po świecie – zaczął król przeglądając w 
świetle komina jakiś regestrzyk. – Azardowałeś się – podniósł oczy na niego. 
– W dobrej sprawie, najjaśniejszy panie! – mruknął, niemile dotknięty jego wyznaniem. 
– Nic ci też nie wypominam! Pokazują tu ciebie jako mojego jawnego wroga, lecz i zarazem 
jako człowieka w sprawach publicznych nie szukającego fortuny ni własnego wyniesienia. 
I wiem, jakim hołdujesz maksymom. Nie eksplikuj się, każdemu chętnie pozostawiam 
jego opinię. Jesteś synem miecznika Zaręby? 
Ledwie odpowiedział, tak nim poruszyło to niespodziane pytanie. 

– Szczególne! – zasępił twarz patrząc w jakąś dawno odeszłą przeszłość – dziwnie się plecie. 
Znałem kiedyś twego ojca – dodał król żywo – wyniosły to był szlachcic i zmiennych 
humorów; zali żyje jeszcze? 
– Niedawno zamknął oczy! Całe podlaskie województwo opłakuje go szczerymi łzami 
żalów! – powiedział, podrażniony królewską wzmianką i jej tonem. 
– Pomińmy przykre materie. Wezwałem cię na rozmowę, bo przekładam otwartego nieprzyjaciela 
nad podchlebców. Wzbudziłeś we mnie wiarę. I powtarzam, mów ze mną, jak byś 
rozmawiał ze sobą, bądź echem powszechnych mniemań. Wiele spraw nie dochodzi do mnie, 
a powinienem wiedzieć o wszystkim. Czasy są brzemienne w nieobliczalne następstwa. Świat 
się trzęsie w posadach. Padają trony i ludzkość pragnie nowym bóstwom wznosić nowe ołtarze. 
Nie rozstrzygam, zali się ziszczą marzenia filozofów. Może to jeno wieczny sen o szczęśliwości 
ludzkiej. Więc znajduję naturalnym, że i my płacimy ciężki haracz powszechnemu 
zamętowi. Polska znalazła się na tragicznym pograniczu czasów, jakoby na krawędzi dnia i 
nocy, a że skłócona do głębi, słaba i rozdarta, łacno stać się może łupem mocniejszych! I już 
nie wiadomo, skąd wyglądać ratunku! – załamał bezradnie ręce. 
– Musimy go naleźć w sobie! – rzucił porywczo nie bacząc na etykietę. 
Król, jakby tego nie słysząc, ciągnął dalej z bolesnym naciskiem. 
– A na domiar złego generał Kościuszko podnosi żagiew wojny domowej, której następstwem 
być musi ostateczny upadek i podział kraju. 
– Wojny domowej? – przerwał mu Zaręba – insurekcja nie jest wymierzona przeciwko tobie, 
najjaśniejszy panie, ani przeciwko panującym stanom, boć jej świętym hasłem: wolność, 
całość i niepodległość! – wstrzymał się raptem, zbyt wiele było do powiedzenia. 
– A cóż Kościuszko zamierza uczynić ze mną? – podchwycił prędko król. 
– Nie wiem – odparł szczerze – nie wyznawał się w tym względzie w mojej obecności. I w 
głównej kwaterze nic w tej materii determinowanego nie słyszałem. Wiem tylko, że Naczelnik 
poza sprawami aktualnymi chętnie i często dyskuruje o Polsce na wzór amerykańskiej 
republiki ukształtowanej! Jego to ulubiona myśl! 
– Więc nie gotuje mi doli Ludwika XVI? – wracał uparcie do tego przedmiotu. 
– Znalazłem go dalekim od terrorystycznych opinii. Człowiek to wzniosłego ducha! Żyje 
myślą podźwignięcia Polski i uszczęśliwienia ludzkości. Prawdziwy filantrop. 
– Być może. Kołłątaj jednak z klubem „Obrońców Wolności” spiskują przeciwko mnie. 
87 



– Za generalny cel uważają walkę z tyranami. Pragną przekształcenia Polski sposobami, 
jakimi zwycięża francuska rewolucja. Walczą o prawa człowieka i obywatela Umowę społeczną 
J. J. Rousseau’a przyjęli za ewangelię. Progresję i szczęście ludzkości mają za najwyższe 
prawo. Chcą panowania cnoty i rozumu. Za hasło wzięli: wolność i równość! – objaśniał 
żywo, lecz bez widocznego zapału 
– Wszystko, co wiedzie do zniwelowania, wiedzie do sytego barbarzyństwa – szepnął dość 
cierpko król. – Powiedz, którzy tak skwapliwie wyciągają ręce po królewskie głowy? 
Padło kilkanaście nazwisk, a w pierwszym rzędzie: Kołłątaj, ksiądz Dmochowski, ksiądz 
Meier, d’Aloe, Maruszewski, Konopka, Pawlikowski i mniej znani. Z wojskowych nie wymienił 
ani jednego; nie chciały mu przejść przez gardło, dusił się nimi. 

– Nie obcy mii ten katolog, spodziewałem się tylko uzupełnienia. 
– Wielu nie pamiętam – submitował się pokornie – wielu nie zmam, a wielu pokazuje się 
na zebraniach pod maską. 
– Wiem i o damach, jakie uczestniczą w tych krwawych sabatach. 
– Widywałem je zawsze zamaskowanymi. Wyróżniają się zapalczywością, z jaką domagają 
się egzekucji wszystkich pomawianych o zdradę. Pozwól mi dodać, najjaśniejszy panie, 
że na wielu punktach rozchodzę się z klubistami – dodał szczerze. 
– Znam pomiędzy nimi takich, którzy jedną rękę wyciągają do mnie po łaski, a w drugiej 
chowają puginał na okoliczność odmowy. Żebrzą i grożą. Tacy przybierają potem postacie 
Koriolanów i swoje cnoty i miłość ojczyzny szumnie obnoszą wśród powszechności. Znam i 
te pisma burzące przeciwko mnie. Nazywają mnie nieprzyjacielem ludzkości, tyranem, żądają 
mojej głowy, bo nie chciałem opłacić ich milczenia. Nikczemna kuźnica, pryskająca jadem 
obmowy i fałszów! 
Zaręba słuchał ze ściśniętym sercem i z nachmurzoną twarzą. 

– Znam co do jednego całą tę zgraję paszkwilistów i nie mogę przeszkodzić ich plugawym 
fałszom i haniebnym oskarżeniom. W Polsce po staremu wszyscy mają prawo strofowania 
króla, jeno król jest poza prawem nawet własnej obrony i nie może, jak tylko kupić dla siebie 
sprawiedliwość! Chcą w nim widzieć jedynie szafarza faworów i łask. Chcą go mieć kukłą, 
by snadniej się nim posługiwać dla swojej wygody i partykularnych profitów. Z tronu słyszy 
się tylko jeden głos: „Dawaj!” i widać jeno drapieżnie wyciągnięte ręce. A potem krzyczą tym 
głośniej: „Rozdaje Rzeczpospolitą, trwoni dobro powszechne.” Snadź po to, aby się stało, jak 
gdzieś powiedziano: Za podany chleb weźmiesz kamieniem. I niedaleko mi szukać przykładów. 
Exemplum prawie cały kor artylerii, aktualnie konsystującej w Warszawie. 
Zaręba poruszył się gwałtownie, zaczepiał jego przyjaciół i socjuszów. 

– Szczególniej grożą się przeciwko mnie właśnie ci, których z nikczemnego stanu podniosłem 
do prerogatyw należących się tylko urodzonym. Nie żałowałem dla nich ofiar własnej 
szkatuły ni zabiegów przed stanami, by ich fortragować na wyższe szarże. I pozyskałem najzaciętszych 
nieprzyjaciół. 
– Najjaśniejszy panie, fałszywie ci przedstawiono – zaczął gorąco Zaręba. 
– Zali niewdzięczność jest jedyną cnotą Polaków? – ciągnął król nie zważając na jego słowa. 
– Nie obronisz! Zresztą nie żalę się, stwierdzam jeno jeden z tysiącznych dowodów niewdzięczności. 
Życie strawiłem na zabiegach koło dobra Rzeczypospolitej, a nie doczekałem 
się innej nadgrody jak nieufność, oskarżenia i niezrozumienie. Jakaś głęboka przepaść mnie 
dzieli od powszechności. Za wszystko złe mnie winują! Dlaczego? Za co? Pytam, odpowiedz 
szczerze! 
– Rozkazujesz, najjaśniejszy panie, i winienem ci posłuszeństwo, ale... 
– Odłóżmy etykietę na stronę, nie pora na nią – ostrzegał zniecierpliwiony. 
– Przede wszystkim nie mogą darować zdobycia tronu protekcją imperatorowej. 
– A kiedyż to w Polsce osiągano koronę bez pomocy ościennych potencji? A kiedyż to 
wola narodu wynosiła na tron, a nie opłacone głosy elektorów! Mów dalej! Mów! 
88 



Zaręba jął z żołnierską otwartością i cale nie dobieranymi słowy opowiadać grzechy, o jakie 
powszechność oskarżała króla. Były pomiędzy nimi ciężkie, wciąż żywe w pamięci, a 
przy lada okolicznościach wypominane na sejmach i sejmikach. Były i przewiny, o których 
dziwne powieści rozchodziły się po dworach siejąc wzburzenia i gniewem zapalając cnotliwe 
serca. Ale były i takie zgoła niepodobne do prawdy, a rozsiewane na ucho, pod pieczęcią tajemnicy. 
Zaręba, wychowany w domu nieprzyjaznym królowi, gdzie skwapliwie zbierano 
wszystkie bajędy, formując z nich coraz cięższe oskarżenia, był istotnie doskonałym echem 
malkontentów. A że i sam przyuczył się widzieć w królu sprawcę wszelkich klęsk Rzeczypospolitej, 
więc jego relacja miała gorzki posmak bezwzględnej szczerości. Wypowiadał 
wszystko bez osłon. Zrazu nawet satysfakcjonowała go ta rozkosz smagania samego majestatu. 
Pastwił się rozumiejąc, jako dokonywa znacznego czynu. A litania owych wypominków 
ciągnęła się od pierwszego rozbioru aż do dni ostatnich. Kładł mu na głowę koronę, uwitą z 
cierni nieszczęśliwego panowania, i okrywał purpurą, na której wypisywały się dzieje niezatartymi 
głoskami: Pierwszy rozbiór! Rządy Repnina! Wywiezienie senatorów! Sprawa Ugromowej! 
Powolność na każde skinienie carowej! Zgniecenie przy jej pomocy konfederacji barskiej! 
Marnotrawstwa dóbr koronnych! Faworyci! Haniebne rządy Ponińskiego! Konszachty z 
sąsiednimi potencjami! Zamachy na wolność! Wojna 1792! Akces do targowicy! Sejm grodzieński! 
Ratyfikacja traktatów rozbiorczych! 

Wyliczał bez zająknięcia, lecz w jakiejś chwili dojrzawszy królewską bladość urwał. 

– Proszę cię, nie każoluj mnie, mów! – posłyszał dobrotliwą zachętę. 
Król słuchał na pozór spokojnie usiłując nie pokazywać po sobie tej męki biczowania, jaka 
nim targała. Nawet uśmiech przywołał na zbielałe wargi, przesmutny uśmiech upokorzeń, a 
oczy grały mu coraz boleśniejszymi poruszeniami duszy. Chwilami zwierał się w sobie i 
przytajał jakby przed razami; na próżno jednak, bowiem niebaczne i zuchwałe słowa Zaręby 
smagały nielitościwie, dosięgając najtajniejszych zakamarków. Sądy i oskarżenia, jakie był 
słyszał, wdeptywały go po prostu w błoto niby nikczemny łachman, tak splugawiony zbrodniami, 
że godzien jedynie wzgardy. Niełacno przyszło mu uwierzyć, jako to o nim samym 
mowa, jako to jego własny konterfekt w tak hydliwej malowany postaci! Ale uwierzyć był 
przymuszony. 

Król w nim cierpiał, cierpiała duma, lecz najsrożej cierpiał sponiewierany człowiek. 

Zaręba ciągnął dalej, ale już wiele pomijał, wybierał łagodniejsze słowa i zaczynał go 
oszczędzać. Jakaś niepojęta litość zbudziła się w jego sercu. Już żałował swojej powolności 
jego rozkazom. Poczuł jakiś przykry niesmak. Często marły mu słowa na ustach. Zachwiały 
się w nim nagle dawne wiary, jakie miał w tym względzie. Stało się bowiem, że wypominając 
królewskie winy przeciw narodowi w tym zarysie zawierającym dzieje haniebnych lat kilkudziesięciu 
spostrzegał coraz wyraźniej obraz drugi, nierównie ogromniejszy i bardziej wstrząsający 
– obraz całej polskiej społeczności. Czymże był król w tym rozległym stafażu? Jednym 
z milionów ludzkiego mrowia czy też jedynym sprawcą powszechnej doli? Któż potrafi dać 
respons? Nowa udręka ścisnęła mu serce i odebrała głos że siedział milczący, szarpany jeno 
wątpliwościami własnego sumienia. 

– Królowi w Polsce nie wolno niczego” a odpowiada za wszystko! – posłyszał naraz głos, 
przejęty niechęcią i nieskrywanym żalem. – Potwierdzasz, com już był rzekł: Niewdzięczność 
to jedyna cnota Polaków – dorzucił jeszcze. 
Ta gorzka konkluzja nie dopuszczała zdawkowego responsu. Przykre milczenie zapanowało 
pomiędzy nimi. Zaręba postanawiał już nic nie mówić, siedział osowiały i wielce ze 
siebie nieukontentowany, zaś król zaczął się promenować po izbie. Ginął w panujących mrokach 
i co pewien czas wynurzał się w brzaskach dogasającego ognia bladym zarysem widma; 
gruby kobierzec nie dawał słyszeć jego kroków. Dopiero po długiej chwili zaklaskał w dłonie 
i komuś w ciemnościach rozkazał: 

– Dorzuć do ognia: zimno! 
89 



Czarna wiedźma wypełzła skądściś i po chwili buchnęły żywe, radosne płomienie, jawiąc 
przed oczy całe wnętrze izby, wybitej chińskimi, żółtymi makatami w błękitne smoki, że wydawała 
się być kopulastym namiotem. W głębi naprzeciw komina i na niskim ołtarzu z farfuru 
niebieskiego siedział złocisty Budda ogromnej postaci, z rękami splecionymi na obwisłym 
brzuchu. Wiedźma zapaliwszy przed nim kadzielnice zniknęła bez szelestu. Wykwitły strugi 
dymów roznosząc przejmujące zapachy piżma. 

– Są prawdy, które pojmą dopiero przyszłe pokolenia – zaczął znowu król siadając na 
dawnym miejscu – i winy mogące być poczytywane za zasługi... 
Zegar nad kominem wybijał jakąś późną godzinę, huczał niby uderzenie gonga. 

– Prawda nie ma ojczyzny, przeto bywa traktowana jak uprzykrzony włóczęga! Zabobony 
i ciemnota oto jedyni tyranowie ludzkości – mówił patrząc w ogień i grzejąc ręce; potem zaś z 
wolna i z namysłem począł objaśniać te grzechy przeciwko ojczyźnie, o jakie pomawiała go 
powszechność. Była to obrona jakby przed trybunałem własnego sumienia zanoszona. Zwracał 
się do Zaręby, ale odpowiadał raczej sobie i swojej zaniepokojonej duszy. Bronił się 
oskarżając zarazem powszechność. Jego słowa, dyszące szczerością, przebłyskiwały ostrzami 
jadowitej wzgardy i wyniosłości. Nawet w eksplikacjach taiła się być może słuszna duma 
niezrozumianego człowieka. Chwilami zabierał głos poniżony majestat. Mówił jak do równego 
sobie umysłem i objęciem materii in statu. A misterna dialektyka, górne maksymy i piękność 
wysłowienia nadawały jego dowodzeniom kształt niewzruszonej prawdy. Rozmowa 
migotała niby pas tkany w przecudowne farby. Z wyznań przechodził do konfidencjonalnej 
pogawędki, ze spraw minionych do projektowań, ze spraw Rzeczypospolitej do aktualnych, 
salonowych debat, nie zaniedbując przy tym indagowania względem przygotowań insurekcyjnych, 
pewnych ludzi i dnia wybuchu. Czynił to jakby mimochodem, bez szczególniejszego 
nacisku. Zaręba nie przygotowany na to, co go spotykało, czuł się niezmiernie onieśmielony. 
Nie mógł się zgoła połapać ni z tym, co był słyszał, ni z dyspozycjami własnego serca. Przecież 
ani imaginował, aby miasto znienawidzonego nalazł króla męczennika swoich powinności, 
jenialnego reformatora, króla, poświęcającego każdą chwilę swego żywota pracy nad 
oświeceniem i podźwignięciem kraju. Bał się zawierzyć własnym uszom, a zawierzyć musiał. 
Któż się to bowiem przed nim użala? Któż tkliwiej czuje niedolę powszechną? Któż głębiej 
pragnie odmiany? Któż lepiej rozumie niebezpieczeństwo? Zaiste, tylko on, król, wielkiego 
serca obywatel i mąż na miarę największych, jacy byli w narodzie! Rozmyślał nie podejrzewając, 
że może król próbuje go skaptować i urobić na instrumentum sobie oddane. Dopiero 
później przyszło mu to na myśl, a tymczasem słuchał oczarowany i przywiedziony do kapitulacji 
wobec swoich dawnych mniemań i opinii. Ustępował, ale nie bez zastrzeżeń i rezerwy. 
Rozmowa przeciągnęła się długo w noc. 

90 



VI 


Tego roku dzień Palmowej Niedzieli, chociaż wypadał prawie w połowie kwietnia, przypominał 
dzień późnej jesieni, bowiem od samego rana mżył deszcz, że ani na chwilę rynny 
nie przestawały bełkotać i panowało przejmujące zimno. Warszawa tonęła w błocie i szarudze. 
Ale pomimo tak przykrej aury Krakowska Brama dawała obraz jakby oblężonej przez 
rozanimowane tłumy. Owo zaraz po nieszporach, kiedy ciżby wysypywały się z kościołów, 
zasiadł był w niej Barani Kożuszek na swoim zwyczajnym miejscu w głębokiej framudze i 
wyprawiał takie ucieszne brewerie, że ciżbiono się coraz gęściej nie bacząc na ziąb ni pluchę. 
Siedział na znacznym podwyższeniu z daleka widny, i jak zwyczajnie swoim zuchwałym sposobem 
przypinał łatki najznaczniejszym personom, nie przepuszczając i przejeżdżającym 
przez Bramę. Co chwila też żądliwe słówka wśród śmiechów, drwin, a niekiedy i rzęsistych 
aplauzów goniły za skonsternowanymi wielmożami. Znała go z tego wszystka Warszawa. Nie 
darowywał nikomu, jednako smagając grzechy możnych, jak i przywary pospólstwa. Zasię 
biczem najsroższym był na damy, znane z rozwiązłego życia i przyjaźni z Moskalami; tym 
przycinał najszpetniej podając ich imiona na publiczną wzgardę. Jego jadowite epigramaty i 
wierszyki podawane z ust do ust wciskały się wszędzie i zawsze trafiały w sedno. Z nieubłaganą 
pasją prześladował zdrajców i egoistów. Obdartych ze skóry wystawiał na pokaz i publiczne 
urągowisko. Był jakby żywym i czujnym sumieniem narodu. Obawiano się go i nienawidzono, 
ale nie było ucieczki przed nim; dosięgnął choćby i na królewskich pokojach. 
Przekupić go było niepodobna i dosięgnąć, o złoto bowiem nie dbał, a broniła go miłość pospólstwa. 
Przy okoliczności setki piersi podnosiło się w jego obronie i już nieraz dobrze oberwali 
marszałkowscy pachołkowie. 

Przybrany w kożuszek srodze połatany, w baraniej czapie, z torbami przewieszonymi 
przez plecy, z brodą siwą i kosturem pielgrzymim, dawał pozór prawdziwego dziada, pod 
którym się taił ktoś wielce oświecony i nader czuły na nieszczęścia ojczyzny. Często też 
sprawiał wrażenie obłąkanego; widywano go nieraz, jak godzinami rozmawiał ze sobą, jałmużny 
odrzucał i znajomych nie poznawał. A co by był za zacz, jakie traiczne ewenty przywiedły 
go do tak nikczemnego stanu, tego nikt nie wiedział, nawet jego socjusze spiskowi, 
którym był gorąco oddany i pod ich szczególną opieką pozostawał. Właśnie dzisiaj widział 
się być niezmiernie poruszonym i po różnych zwyczajnych konceptach i drwinach podniósł 
się naraz i potoczywszy oczami dokoła wyjął z jakiegoś ukrycia małą gilotynę, z łokieć może 
trzymającą, na obraz prawdziwej uczynioną. 

Wołał pokazując ją ludowi: 

Patrzcie, cud machina! 
Zarówno królowi, 
Jak i mospanowi 
Gładko łeb ucina! 


Postawił ją na szerokim gzymsie i wyjąwszy z zanadrza lalkę, kształt człowieczy pokazującą 
i przybraną w biskupie szaty, zagrzmiał gromowym głosem: 

91 



Na zdrajców wołam kary 
I na jurgielniki! 
Niech łby spadną w koszyki 
Jak w kabzę talary! 
Za zdrady zapłata – jednako pobrata: 
I tego za ruble, i tych za dukata! 


– Sądy otwieram, mości panowie, kapturowe sądy! Sprawiedliwość ma głos! 
Lalkę nasadziwszy na długi kij pokazywał na wsze strony i jął prawić: 
Z kurierem jeździ na przedzie 
I w poszóstnej rozpiera się karecie, 
Wszystek w purpurze i fiolecie; 
Za złoto naród do zguby wiedzie. 
Któż to? Nie wiecie? 


– Prymas! Prymas! – zakrzyczało kilkanaście głosów. 
Za twoje zdrady, prymasie, 
Niech piekło się tobą pasie. 

Wsunął lalkę pod gilotynę, nóż błysnął i prymasowska głowa spadła obcięta. 
Tłum cofnął się nieco pod wpływem podziwu i zgrozy. Barani Kożuszek wydobył nową 
figurkę w czerwonym kontuszu i pokazując ją wołał: 

I piekła dla tego za mało, 
Nawet śmierć jego zbrodni nie opłaci; 
W pogoni za koroną i chwałą – 
Zaprzedał wrogom współbraci! 
A kto na ojczyznę podnosi rękę 
I wraże wprowadza regimenty, 
Tego wydać na wieczną mękę, 
I niech na wieki będzie przeklęty! 


– Potocki! Szczęsny Potocki! – wybuchnął potężny okrzyk. – Potocki! – wrzeszczeli dalsi. 
Tłum się zakłębił groźnie, rozbłysnęły oczy, podniosły się pięście, przekleństwa posypały się niby 
kamienie, a kiedy Barani Kożuszek oddawszy na gilotynie nienawistną głowę rzucił ją pod nogi, 
zaczęli ją deptać i miażdżyć, i kopać jakby głowę plugawego gadu. Nienawiść zagrała w sercach, 
każdy chciał bić i rozdzierać choćby konterfekt tego sprawcy nieszczęść, hańby i zbrodni! 
A zaledwie się uspokoiło, już dziad pokazując nową kukłę wołał zawzięcie: 

92 



Zdrajco, jurgieltniku, inflancki biskupie, 
Już cię nie obroni twoja carowa! 
Sprzedawałeś ojczyznę, ty plugawy trupie: 
I kat cię za to pochowa! 

– Kossakowski! Śmierć mu! Na pohybel! – zawrzeszczano ze wszystkich stron. 
Obciął mu akuratnie głowę i świeżą lalkę wystawiał na pokaz. 
Patrzcie, oto wielki regimentarz! 
Z Polski pragnie zrobić smętarz. 
Sama podłość, sama zdrada; 
Jakaż na takie zbrodnie rada? 
Gdy własne wojska sprzedaje carowej, 
Śmierć! Patrzcie, już dryga bez głowy! 


– Hetman Ożarowski! Ze skóry obłupić! Końmi rozedrzeć! – krzyczano zawzięcie. 
Przyciszył ich Barani Kożuszek potrząsając nową figurą. 
Nic mu ojczyzna ni cnota! 
Wszystko poświęci dla złota. 
Dusza jego jest z błota, 
Nie człowiek, to a sama podłota! 


– Ankwicz! Ankwicz! Dawać go tu nam w pazury! Na postronek! Ankwicz! 
Już bije twoich zbrodni godzina! 
Naród cię skazał, zabija i przeklina! 

Zaledwie obciął mu głowę, gdy naraz przeraźliwy gwizd przeszył powietrze; kilkanaście 
rąk wyrwało dziada z framugi i poniosło w bezpieczne miejsce, gdyż właśnie nadjeżdżał marszałek 
koronny w asyście swoich dragonów, którzy dojrzawszy kupę pospólstwa z przyzwyczajenia 
przypuścili szarżę, płazując, kogo się dało. Powstał nieopisany krzyk i po chwili nie 
było już nikogo pod Bramą, jeno tu i owdzie walał się w błocie jakiś kornet lub jęczał stratowany. 


Nie upłynęło jednak pacierza, kiedy Barani Kożuszek zjawił się na dawnym miejscu i wystawiając 
pokraczną figurę Moszyńskiego wołał donośnie: 

Ni diabeł, ni święty! 
Srogą pychą odęty, 
Nosi garb i wielbi diamenty. 
Ojczyźnie służy trocha, 
Lecz i aliantów kocha, 


93 



A ma sobie za cnotę, 
Że zbiera polskie złote. 
Więc niech cię porwą czarci, 
Grafie, pomiocie bękarci. 

Znowu zebrał się niemały tłum i od Starego Miasta ściągało coraz więcej ludzi, że Staszek 
obsadził swoimi strażami wyloty sąsiednich ulic, aby się nie dać zaskoczyć marszałkowskim 
lub kozackim patrolom, zaś Barani Kożuszek, snadź wzburzony przygodą, z niesłychanym 
ferworem sypał jadowitymi wierszykami, coraz to nowe obcinając głowy. A jurzył tak skutecznie, 
że tłumy wrzały jak burza wzbierająca z minuty na minutę. Co chwila zrywały się 
okrzyki gniewów, klątwy i groźby. Co chwila tłum się skłębiał gorączkowo i kołysał niby fale 
w ciasnym łożysku zamknięte. A przychodziły momenty, iż ciżby stały z zapartym tchem, 
oniemiałe, kamieniejące w zgrozie i zasłuchane w strasznych litaniach, jakie dziad wygłaszał 
swoim jękliwym, przejmującym głosem: 

Regestr mam jeszcze niemały: 
Branicki, Rzewuski, zuchwały 
Złotnicki, co sprzedał Moskwie Kamieniec, 
Boscamp, Szwykowski, Skarszewski; 
Oto jest zbrodniarzów wieniec 
I polskiej hańby krwawy rumieniec. 
A jedna dla wszystkich zapłata: 
Śmierć z ręki kata! 


– Śmierć! – wybuchnął jednym ogromnym głosem tłum. – Śmierć zdrajcom! 
Wywoływane nazwiska głęboko wrażały się w umysły, nizali je sobie w pamięci krwawym 
różańcem głów poświęconych katowi. Nasycały się zemstą stare krzywdy i poniżenia, i 
nędze, i głody. Odwieczna zawiść wyciągała drapieżne pazury po głowy wielmożów, po te 
głowy sprawców własnej i ojczystej niedoli. Nareszcie widzieli sprawiedliwość sprawującą 
swoje słuszne rządy. Wzgarda i nienawiść rozpierała serca. Nie było już miejsca na litość. 
Pobłażliwość przybierała pozór nikczemnej zbrodni. Ale w głębiach, na spodzie, pod wzburzonymi 
czuciami urastała dzika żądza wolności. I srogi gniew na nieprzyjacioły ojczyzny 
wstawał. I jakieś jeszcze lękliwe marzenia o powszechnej szczęśliwości rozkwitały. I niewytłumaczona 
radość brała na tęczowe skrzydła i pod nieba ponosiła. I pragnienie czynów wielkich 
i ofiarnych, pragnienie jakiegoś dobra i wszystkie wzniosłe czucia jęły targać tym szarym, 
wynędzniałym pospólstwem. Prostowały się nagle karki, jarzmem niewoli przygięte do 
ziemi. W przebudzonych duszach roiły się niepojęte, zuchwałe myśli o prawach, o Rzeczypospolitej, 
matce dla wszystkich, o braterstwie i powszechnej równości. I coraz żywsza troska 
wyzierała z rozognionych oczów i twarzy, poradlonych ciężkimi ewentami życia. Aplauzowali 
Baraniemu Kożuszkowi, ale już tu i owdzie ważono jego oskarżenia na szali powszechnego 
pożytku; już nawet niejeden z rozważniejszych robił ciche zastrzeżenia co do pewnych 
person. Brała górę ostrożność i strach o własną skórę, niedowierzający demagogicznym maksymom. 
A poniektórzy już z pewną trwogą patrzyli na kupy wzburzonego ultajstwa, gotowe 
do wszelakich wybryków i gwałtów. Więc też skoro pierwszy zmierzch zasypał miasto, wielu 
odsuwało się na strony, w cienie kamienic i zmykało do mieszkań. Właśnie był w tę porę Barani 
Kożuszek wystawił na pokaz figurkę, wspaniałym płaszczem czerwonym przyodzianą i 
błyszczącą złotą koroną. 

94 



– Król! Król! – zawrzały głosy i zmilkły w oczekiwaniu. Dreszcz trwogi wstrząsnął tłumami. 
Wszyscy przytaili dech. Zabiły silniej serca i zgroza wyjrzała z oczów. 
Zaczął Barani Kożuszek: 

W imię Ojca, Syna, Ducha! 
Kto ma uszy, niechaj słucha, 
Kto ma oczy, tym pokażę, 
Jak królewskie bledną twarze, 
Jak królewska spływa jucha, 
Jak miecz zmiecie – podłe śmiecie. 


– Veto! Dosyć tego! – przerwał mu gwałtownie Kiliński przepychając się ku dziadowi. – 
Zabraniam wszelkich krotochwil z osobą króla jegomości! – ryczał majster grożąc sękatym, 
kijem. – Wara! Chcesz rzezać łby jaśnie panom: nie przeciwię się takiej dyspozycji, ale od 
majestatu wara, bo łby polecą w drzazgi! Wynoś mi się, pókiś cały! Fora ze dwora! – grzmiał 
rwąc się zapalczywie do bitki, nie bacząc na srogie miny ultajstwa i jakichś żołnierzów, którzy 
otoczywszy Baraniego Kożuszka jęli warczeć niby rozjuszone wilki. 

– Królewski kundel! A pójdziesz! Huzia go! A do budy! Szpiegun! Huzia! 
– Sam tu, cechowi! Pobronię króla! Do mnie, szewcy! Kijami psubratów! – krzyczał Kiliński 
rzucając się naprzód. I byłoby przyszło do burdy, bowiem sporo ludzi wzięto jego stronę, 
lecz i przeciwnicy zebrali się w niemałej kupie. I już obie strony zaczynały się zwierać, kląć, 
wytrząsać pięściami, chwytać za boki, dobierać się łbów i tarmosić, gdy zjawił się Konopka z 
kilkunastu kanonierami. 
– Milczeć i rozchodzić się! Kacper! Rozpędzić hołotę. 
Kacper jakby klinem uderzył w tłum, rozszczepił go na dwoje, potem rozbił na czworo i 
ogarnąwszy każdą kupę z osobna rozpędzał na wszystkie strony. Nie obyło się bez lamentów, 
a nawet tęgich razów, jakich w potrzebie nie żałowali kanonierzy. 

Konopka zaś ująwszy majstra pod ramię osadził go w miejscu i rzekł spokojnie: 

– Ja swoje racje wyłożę, chodź aspan na stronę. 
– Puść mnie waszmosć! Jakem Kiliński, nie dopuszczę poniżania majestatu! 
– Nie wydzieraj się, bo nam tu na karki sprowadzisz marszałkowską psiarnię. 
– Jak Pana Boga kocham, sam ją przywołam, niech temu dziadowi nasypią batów. 
– Łapże go acan i przytrzymaj! – zaśmiał się Konopka. 
Kiliński się obejrzał: pod Krakowską Bramą było pusto, a po Baranim Kożuszku nie pozostało 
ani śladu, jeno kupa jego adherentów zachodziła z prawego flanka, jakby pragnąc wziąć 
odwet na majstrze i jego socjuszach, trzymających się blisko. 

– Wiem, gdzie go szukać – wrzał zaperzony – nieraz mi donoszono, jako burzy naród 
przeciwko królowi po bilarach i kafenhauzach. Dzisiaj na własne uszy słyszałem i nie daruję. 
Jakem Kiliński, do poniżania majestatu nie dopuszczę! 
– Nic mu nie zagraża i aspan niepotrzebnie się o niego kłopoczesz. 
– Powinnością poddanego stawać w obronie swojego króla! 
– Mój panie majster, znam cię poczciwym i gorącego serca patriotą, aleć rzeknę: są sprawy, 
do których nie radzę wtrącać swoje trzy grosze – ostrzegał rozdrażniony. 
– Skoro materia publiczna, prawo mam i wydrzeć go sobie nie dam – wolał hardo – i to mi 
się właśnie nie podoba, że się formuje jakaś kabała przeciwko królowi. 
Konopka żachnął się zniecierpliwiony, lecz umitygowawszy się pociągnął go na róg Senatorskiej, 
pod daszek sklepu Jarzewicza, gdzie było zaciszniej, i rzekł twardo: 

– Przypomnij sobie aspan dolę obrońców Capeta! 
95 



– Czego te łajdusy chcą od mojej czeladzi – zaniepokoił się majster, dojrzawszy, jak ultaje 
otoczywszy jego ludzi zaczynają ich brać w swoje obroty. 
– Chcą się im dobrać do skóry – zaśmiał się drwiąco Konopka, 
– Widzi mi się, że ci sami, którzy stawali w obronie Baraniego Kożuszka. 
– Snadź nie pozwalają sobie dmuchać w kaszę! 
– Z dobrej woli dziada nie stróżują! Ktoś ich musi formować i płacić. Ale kto by? Gęby 
obwiesiów spod szubienicy. To może wziąć zły obrót. Poszczerbią mi ludzi, zbóje! 
– Nie dopuszczę! – świsnął w szczególny sposób i wszystka banda rozpierzchła się, jakby 
w nią trzasnął piorun; szewcy zakrzyczeli tryumfalnie i rzucili się w pogoń. 
Majstra aż zatkało ze zdumienia, wreszcie po dłuższej chwili odzyskał głos. 

– Teraz mi jasne, kto inspiruje tę bosą komendę – wykrztusił z nieukrywaną pogardą. 
– Chciałem, byś aspan to zrozumiał i dobrze sobie zapamiętał. Masz swoich cechowych, 
którymi się chełpisz, i zdaje ci się, że wszystko pospólstwo za tobą. Widzisz, jako jest inaczej! 
Weź ż tego naukę i nie stawaj mi na drodze, bo nie zdzierżysz. Więc jeszcze raz powiem: 
z obroną króla nie wyjeżdżaj! O złą przygodę nietrudno. 
Majster pogniewał się na dobre i głosem, nie dopuszczającym wątpliwości w jego szczerość, 
zaczął mówić tak ogniście, aż mu chwilami brakowało tchu. 

– Tak mi, Panie Boże, dopomóż, jako od dzisiejszego dnia ja Kiliński bierę króla jegomości 
pod szczególną opiekę. Com rzekł, święcie dotrzymam. Pogróżek się nie boję. Waszmość 
jest szlachcic, a ja prosty człowiek, zobaczymy, czyje będzie na wierzchu. Dziękuję za honor 
rozmowy i Bóg zapłać za oświecenie. Mądrej głowie dość dwie słowie. Nie jestem edukowany, 
ale swój rozum mam. Rozumiałem: patrioci, a widzę: królewskiej krwie chłeptacze okrutni. 
Rozumiałem: bohatyrzy, wstający za wolność, a widzę: fakcjoniści! Rozumiałem: Polskę 
chcą zbawić, nieprzyjacioły wygnać, sprawiedliwość utwierdzić i wolność, a widzę, iż jako 
stało się we Francjej, po króla sięgają i gotowi nawet na Boga podnieść ręce! Tu drogi się 
nasze rozchodzą, mości panie Konopka! Generał Kościuszek będzie wiedział, jakich ma pomocników! 
Mną rządzą nie jakobińskie maksymy wyczytane w księgach, a jeno prosta powinność 
względem króla i ojczyzny. Do insurekcji, do walki z najazdem, do walki o wolność, 
równość i całość stawam i daję choćby ostatnią kroplę krwi, ale fundamentów powszechności 
Boga i fundamentów tej Rzeczypospolitej, króla, również bronił będę do ostatniego tchu. 
Wylazło szydło z worka! Dobrze mi o tym wiedzieć! Dzisiaj króla pod topór, jutro konie do 
kościołów, a pojutrze Andzię posadzicie na ołtarzu u Fary! – Skłonił się dumnie i niezmiernie 
poruszony szedł w stronę Podwala. 
Konopka szepnąwszy coś na ucho jakiemuś człowiekowi, który się przy nim znalazł, odszedł 
w przeciwną stronę. 

Kiliński poczuł się dotkniętym w swoich najświętszych uczuciach. Nie był partykularnym 
przyjacielem króla, lecz majestatu bezwzględnym wyznawcą. Niebawem słowa Konopki dały 
mu wiele do myślenia. Oświeciły go w sprawach, o których nigdy nie rozmyślał, jak o codziennym 
pacierzu, tak nie nastręczały wątpliwości. Boga i króla uważał za nietykalnych i 
poza wszelkimi deliberacjami. A przy tym żarła go urażona ambicja. Miał się za wyrocznię 
pospólstwa i za naturalnego jej wodza, a tu ni stąd, ni zowąd wyrasta Konopka z oddaną sobie 
bandą ultajstwa. Niełacno przychodziło mu się z tym pogodzić. Miał się też za ważne instrumentum 
sprzysiężenia, w którym zdało mu się, iż przeznawał wszystko na wylot, a nic nie 
wiedział o formującej się antykrólewskiej fakcji. Stropił się tym niezmiernie. Musi ktoś 
znaczny stać za Konopką? Medytował obcierając spocone czoło. Ale kto? Komu król stoi na 
zawadzie? Nie generałowi Kościuszce! Na spiskowych zebraniach również nie słyszał i słowa 
przeciw królowi. A może targowicy! Podejrzenia zaroiły się w nim kłębami coraz hydliwszego 
robactwa. A może carowej i królowi pruskiemu? Niechybnie. Zwaliwszy króla i przywiódłszy 
kraj do anarchii, a może i wojny domowej, łatwiej go będzie pokonać i zagrabić. 

96 



– Jezu miłosierny! – jęknął, porażony grozą tej straszliwej myśli. – Zali to możebne, by taki 
Konopka szedł im na rękę i przedawał ojczyznę za Judaszowe srebrniki? 
Nie chciał przypuszczać, ale myśl raz wzbudzona okręcała mu duszę bolesnymi skrętami 
zgrozy i podejrzeń. Wszak więksi od niego brali jurgielty od ościennych potencji. Wszak 
więksi dygnitarze Rzeczypospolitej przyczyniali się do jej zguby! Prawda! Przyznawał w duszy, 
lecz do Konopki miał takie wątpliwości, aż się przeżegnał i uderzył w piersi ze skruchą, 
odpędzając podejrzenia. Więc aby się pozbyć tych udręczeń, wszedł do traktierni Poltza na 
Podwalu, naprzeciw pałacu Igelströma położonej. Nie znalazł tam żadnego z kamratów, tylko 
w kącie przepijali do siebie jakieś skryby z ambasadorskiej kancelarii. Napił się piwa dla 
ochłody i wyszedł, ale na ulicy dopędził go przyjaciel z czasów młodości, niejaki Karski, 
przez traiczne przygody zabrany przez Moskalów, przymuszony na prawosławie i aktualnie 
zatrudniony w tajnej kancelarii ambasadora; przez niego to miewał pierwszorzędnej wagi 
ostrzeżenia. 

– Jasiu! – zaszeptał Karski wyprowadzając go na ulicę – mam ci coś do powiedzenia. 
– Wstąpmy gdzie na kieliszek, na ulicy nieprzezpiecznie – obejrzał się na przechodniów. 
– Muszę wracać do kamratów, żeby się czegoś nie domyślili, wyszedłem niby to z potrzebą. 
Przyjdę do ciebie trochę później; żeby mnie tylko kto nie zobaczył... 
– Masz, babo, kaftan! Akuratnie dzisiaj u mnie generalne zebranie cechmistrzów i starszej 
czeladzi! Masz coś ważnego? 
– Od czego pewnie zależy twoje życie i twoich dzieci! – powiedział mu w samo ucho. 
– Jezus Maria! Pewnie nowe aresztowania! – Nogi się pod nim ugięły z przerażenia. 
– Coś groźniejszego! Koło dziesiątej przylecę i opowiem. Ma mnie nikt nie widzieć. 
– Mój wiernik będzie czekał w sieniach i zaprowadzi cię prosto na górę! 
Karski powrócił do traktierni, a majster mocno sfrasowany i zaniepokojony szedł Podwalem, 
sapiąc z udręczeń i co chwila przystając. Nie poznawał nawet znajomych. 

– Siarczyste pioruny z tym ciągłym strachem. Człowiek jak ten szarak głowy się boja wyściubić 
przed psami! – medytował ze złością. – Ciągle proszę zaczynać, sprać to tałałajstwo i 
wygonić na cztery wiatry! Raz kozie śmierć! Kunktatory, psiekrwie! Co to może być? Groźniejsze 
od aresztowania! – Jakoś ckliwo zrobiło mu się na sercu i w gardle tak zaschło, że 
prawie mimo woli pociągnął do szynkowni przezwanej „Indią”, na rogu Podwala i Wąskiej. 
Szynkownia była w piwnicy i schodziło się do niej po kilkunastu stopniach. Parę izb niskich, 
licho oświetlonych zapełniały tłumy, zwłaszcza w środkowej, najobszerniejszej, gdzie wydawano 
jadła i napitki, było jakby nabite głowami, a co chwila zrywały się oklaski, śmiechy i 
takie dzikie wrzaski, aż chybotały się światła łojówek, pozatykanych w żelazne wilki na ścianach. 
Majster zaledwie docisnąwszy się do drzwi zajrzał tam i stanął jak wryty. 
Barani Kożuszek stał na ławie i recytując jadowite, podburzające wierszyki, zabawiał tłumy 
obcinaniem na gilotynce głów swoim kukiełkom. 

– Jeśli mnie oczy nie zwodzą, to dziad spod Krakowskiej Bramy? 
– Tenci sam! Przysala, że niech go drzwi ścisną! – odparł jakiś sąsiad. 
– Aż dziwno, iż mu to przechodzi bezkarnie – wyrzekł ktoś drugi. 
– Dobrze gada, niech ciemni przejrzą, jakich to mają panów! – dorzucił kto inny. 
– A niechby sobie plótł na uciechę głupich – warknął gniewnie Kiliński – niespełna rozumu, 
wiadomo! Ale on i na królewską osobę powstaje! O, właśnie rozpoczyna! Milczeć, szołdro 
jedna, skurczybyku! – wrzasnął nie mogąc już wytrzymać. – Raz temu potrzeba koniec 
położyć. Zniewaga majestatu! Nauczę ja cię moresu! – zawrócił nagle. 
– Gdzież to aspanowi. tak pilno? – pytał ktoś, wyraźnie zapierając mu drogę. 
– Diabli komu do tego! – odrzucił porywczo i siłą utorowawszy sobie drogę wyszedł z 
szynkowni i ruszył w stronę Nowomiejskiej Bramy. Nie ubiegł jednak nad kilkanaście kroków, 
gdy go opadły jakieś draby z groźnymi minami. 
97 



– Majster leci po marszałkowskich! Panu majstrowi nie w smak Barani Kożuszek? Radzę 
po dobroci, nie wtykaj nosa, gdzie nie dasz grosza! – gadał mu jakiś. 
– A to co? Napaść na gładkiej drodze! Precz mi, bo pożałujecie... 
Raptem jakaś szmata spadła mu na głowę i oczy, jakieś żelazne pazury chwyciły za gardziel, 
posypał się grad kijów na plecy i stracił przytomność. 
Oprzytomniał dopiero w swojej stancji, na łóżku, stała przy nim zapłakana żona, czeladź i 
cyrulik z miską pełną krwi, na głowie poczuł zmoczone chusty. 

– W imię Ojca i Syna! Co się stało? – zawołał przerażony, rozglądając się po izbie. 
Naraz przypomniawszy sobie całą awanturę, aż spąsowiał z bezsilnego gniewu i rozważając 
różne szczegóły słuchał relacji żony, prawiącej w kółko a płaczliwie, jako go to przynieśli 
nieprzytomnym, jako posłała po cyrulika, jak się wylękła itd. 

– Fraszki małe ptaszki – przerwał jej niecierpliwie – chwała Bogu, czuję się cały! 
– Mogło być gorzej! Ale uważaj kum na siebie – wystąpił z perorą cyrulik – masz kompleksję 
krwistą i właśnie gorzałka pędzi gęste humory do głowy. Nie mówię półkwaterek, 
nawet dwa, to i dla konkokcji żołądka użyteczne i flegmę rozpuszcza, i przeciwko kolce skuteczna 
obrona. Owóż radzę: ostrożnie, kocię, gdy idzie o cię. 
– Nie bajdurz, kum! Nie gorzałka była przyczyną! – porwał się i opadł z jękiem. 
– Cóż to kumowi? Słabo? W głowie się mąci? To zawsze bywa po krwie puszczeniu. 
– Gnaty mnie ano bolą – zaskarżył się boleśnie. 
– Potłukłeś się kum przy upadku, gorzałką z tłustością warto by wysmarować... 
– Idź, kum, do diabła z medykamentami! – Przypomnienie basałyków doprowadziło go do 
takiej pasji, że wypędził cyrulika, skrzyczał żonę i zaczął się spiesznie ubierać. 
– Laboga, toć ósma za pasem, zaczną się schodzić! Odpłacę ja ci, panie Konopko, takim 
traktamentem, że go popamiętasz! – mruczał groźnie, rozcierając sobie boki. 
– Waluś, gamoniu jeden, dawaj czarny kontusz i pas dropiaty. A ruchaj się, do stu piorunów! 
Zawołaj pani majstrowej! 
Majstrowa stanęła w drzwiach zadąsana i z zapłakanymi oczami. 

– Moja Marysiu, każ antał z piwem angielskim odbić i postawić na koziołku, gąsiory ze 
sklepu przynieś, pieczenie po kraj i pozwól grabek i nożów; niech się przyuczą jeść obyczajnie. 
Ale jeśli przyjdzie Karski, zabaw go i daj mi znać. Czegóż się boczysz i miny stroisz? Po 
takim przypadku to i anioł by się wściekł, a nie dopiero grzeszny człowiek! A nie żałuj niczego, 
trzeba wystąpić godnie – grzmiał z dawną energią i przemógłszy dolegliwości zeszedł na 
dół pomagać w uprzątaniu izby i sam ustawiał na dużym stole, ukrytym za parawanem, przeróżne 
specjały i niemałą kompanię gąsiorków i flach. 
Zebranie miało być liczne i ważne; schodzili się cechmistrze najważniejszych kunsztów i 
starsza czeladź na generalną naradę i złożenie uroczystej przysięgi. 

Długa, sklepiona izba od frontu, gdzie zwyczajnie stały szewskie warstaty, przemieniła się 
nie do poznania; umieciona, wysypana żółtym piaskiem, zastawiona rzędami krzeseł i ław, 
obitych zieloną trypą, dawała podobieństwo sali przyjęć. Okiennice były zawarte i przysłonięte, 
niskie szafy pełne skór i kopyt zginęły pod zielonymi kitajkami. Pod okrągłym saskim 
piecem, ściśniętym mosiężnymi obręczami, ustawiono stoliki i dwa paradne fotele dla księdza 
i komisarza Głównej Rady. W mosiężnych świecznikach, poustawianych na szafach, jarzyły 
się grube świece z blichowanego wosku. Na jednej ze ścian i w miejscu widnym wisiał Kościuszko, 
wyobrażony czarną farbą i otoczony wieńcem z bukszpanowych gałązek. Konterfekt 
Naczelnika dziwnie utrafiony rzucał się w oczy i zdawał się panować nad całą izbą. 

– Maryniu, trzeba nieco wykadzić! Nie każdy uważa zapach skór za larendogrę. 
Majstrowa rozżarzywszy trociczki na jakiejś pokrywie tak wykadzała, że niebieskawy dym 
wypełnił izbę, a Kiliński kichnąwszy raz i drugi rzekł z przechwałką: 

– Pachnie jak na królewskich pokojach! Nagotowane jakby dla senatorów! Waluś, zobacz 
no, czy Iwan Iwanowicz w swojej stancji. Żeby nie zrobił jakiego szpasa... 
98 



– Nie wrócił jeszcze, jeno deńszczyk siedzi a wygrywa na bałabajce... 
– Ten zapłacony! Maryniu, poślij kapitanowi zraz pieczeni i sporą karafkę anyżówki, żeby 
jak skoro powróci, miał się czym zabawić, a nie podsłuchiwał. 
Rozstawił jeszcze straże z zaufanych czeladników w sieniach i pod kamienicą. Gdy wybiła 
ósma, zaczęli nadchodzić zaproszeni. Ściągali się w krótkich odstępach czasu, a tak srodze 
okutani w płaszcze i z nasuniętymi na oczy czapami, że z pierwszego wejrzenia niepodobna 
było kogo rozpoznać. 

Kiliński przyjmował w progu, z każdym witając się kordialnie, znaczniejszym kłaniał się 
w pas i wszystkich usadzał wedle wieku i piastowanych godności. 

Prócz cechmistrzów i starszej czeladzi przyszło paru delegatów od konfraterni kupieckiej, 
nieco obywatelów i kilku abszytowanych oficjerów. Starszyzna pozajmowała krzesła i ławy, 
zaś czeladź wzięła miejsca pod oknem, w przystojnym oddaleniu. 

Zebrało się z górą sześćdziesiąt osób, sam wybór kunsztów, rzemiosł i konfraterni. 

Kiliński mimo znacznej utraty krwie i rozbolałych kości zwijał się siarczyście, gadał za 
dziesięciu i z coraz większą pewnością siebie przybierał pozór wodza. Pomagała mu w tym 
przyrodzona zuchwałość, obrotność języka i zadzierżysta mina. Majster był przy tym foremnej 
postaci, a cale przystojnego oblicza. Czarne jak kruk wąsy podkręcał junacko i rad wysuwał 
się na oczy. Nie grzeszył modestią i w mowie był prędki, zapalczywy i przetykający dyskursa 
rubasznymi facecjami. Nie gardził też wesołą kompanią i niejedną noc przy kielichach 
przesiadywał. Lubił się chełpić i nad drugich wynosić, ale że znali go poczciwym, że pierwszy 
był do nadstawiania łba, że i worka nie szczędził, i patriotą był gorącym, i rozum miał 
bystry, i wielką estymę u pospólstwa – to chętnie przyzwalali mu przewodzić nad sobą nawet 
oświeceńsi i znaczniejsi w mieście. Kogo zaś nie zniewolił do sprzysiężenia namową, wiarą w 
powodzenie i miłością ojczyzny, tego umiał zażyć z mańki albo i nawet pogrożą zapędzić i 
twardo w ryzach trzymać. Zażywał uważania, lecz i strach budził niemały. 

Właśnie był rozpoczął prawie o celu dzisiejszego zebrania, gdy wszedł ksiądz Meier z porucznikiem 
Zarębą i skłoniwszy się obywatelom zajęli miejsca przy stole. 

– Obywatelu, proszę przeczytać regestr obecnych – zwrócił się Zaręba do Kilińskiego. 
– By się tu jaka parszywa owca nie zabłąkała – ktoś zauważył. 
Czytanie katalogu nazwisk zajęło sporą kwotę czasu, ponieważ przy każdym były wymienione 
wszystkie tytuły, których pomijać nie wypadało. 
W pierwszym szeregu byli od konfraterni kupieckiej delegaci, szlachetni: Aleksander Muradowicz, 
Wilhelm Horalik i Antoni Krieger, senior konfraterni młodziańskiej; potem obywatele 
i posesorzy, jak Borakowski, Klause, Piotrowski i drudzy; potem Efraim Osselewski, 
aptekarz miasta Warszawy, tak od konfraterniów, jako i od cechów, niemniej obywatelstwa 
warszawskiego delegowany. Zaczym szedł katalog starszych zgromadzeń, jak Michał Borowski 
– cyrulików; Józef Sierakowski – rzeźników; Meysner – mydlarzów; Dybiński – kowalów; 
Fischer – kuśnierzów; Korn – jubilerów i złotników; Oswald – stolarzów; Rochus 
Schlechtinger – kotlarzów; Szczepański – introligatorów; Mathias Bauer – blacharzów; Nobis 

– piernikarzów; Sobociński – rymarzów; Gugenmus – zegarmistrzów; Chądzyński – krawców; 
Kiliński – szewców; Szczerbiński – rybaków; Tomasz Jakimowicz – mieczników itd. 
Lista starszej czeladzi okazała się znacznie dłuższa. 
Kiliński odczytywał z wolna i raz po raz wynurzała się z tłumu jakaś twarz i odzywał się 
coraz to inny głos. Zaręba mając przed sobą drugą listę podkreślał ołówkiem każde wymienione 
nazwisko, przyglądając się ludziom z ciekawością. 

Po skończeniu ksiądz Meier wystąpił ż krótką przemową. 

– Obywatele! – wołał niskim, przejmującym głosem, tocząc zapalczywymi oczami po twarzach. 
– Zbliża się święta chwila walki. Już drżą tyranowie! Już lud podnosi miecz karzący, 
już świta zorza sprawiedliwości! Lada godzina rozlegnie się krzyk: „Do broni, obywatele! Za 
99 



wolność, równość i niepodległość!” Więc i nadchodzi pora, byśmy się przed Majestatem 
Ojczyzny związali przysięgą, jako stawamy przy niej i bronić jej będziemy wszystką mocą i 
do ostatniego tchu. 

Ubrał się w komżę i stułę, krzyż podniósł do góry. Dwóch ludzi stanęło przy nim z zapalonymi 
gromnicami. Zaręba wydobywszy szablę przybrał postawę przepisaną. 

– Powtarzajcie za mną, obywatele! – wyrzekł ksiądz uroczyście. 
Padli na kolana i jak jeden powtarzali rotę przysięgi: 
„Przysięgamy Bogu Wszechmogącemu, w Trójcy Świętej Jedynemu i Najwyższemu Naczelnikowi 
siły narodowej, Tadeuszowi Kościuszce, jako sekretu powierzonego nie wydamy i 
do obrony ojczyzny w każdym momencie i na każde zawołanie staniemy i bronić jej będziemy. 
Tak nam dopomóż, Boże, i niewinna męko Syna Jego święta.” 

Po czym rozpoczęły się akuratne dyskursa. Przewodził im ksiądz Meier, a pióro trzymał 
Krieger, senior konfraterni kupieckiej-młodziańskiej. 

Zaręba siedzący na stronie słuchał, patrzał i coraz głębiej się zdumiewał. Już był znał tę 
socjetę z przeróżnych zebrań i okazji, szczególniej czeladź, którą od pewnego czasu miał pod 
swoją komendą – i prawie ich nie poznawał, tak mu się aktualnie pokazowali przemienieni. 
Ci sami ludzie, te same twarze, a zgoła niepodobni. Nawet inaczej się jakoś poruszali. Miny 
mieli zadzierżyste, a nacechowane godnością. Niejednemu z oczów wyzierała nieustępliwa 
hardość. Ani śladu pokorności, uniżenia i służalstwa. Przemawiali otwarcie, z ferworem i nie 
przebierając w wyrazach, a pomimo tego panowała przystojność i powaga. Wydało mu się, 
jakby się znajdował we francuskim Konwencie; ta sama górność wysłowienia, ten sam patriotyczny 
żar, ta sama troska o Rzeczpospolitą, o powszechność, prawa i sprawiedliwość. 
Nawet ustępy przeciwko tyranom przejęte były taką samą wzgardą i nienawiścią. Obradowali 
jakby prawi przedstawiciele ludu. Zwłaszcza ci z konfraterni kupieckiej zwracali uwagę szerokością 
opinii, rozumem i znajomością materii in statu. Nie krępowali się w sądach o dygnitarzach 
i duchowieństwie. Nie zaczepiano tylko króla. Zaręba połknął niejedną gorzką uwagę 

o szlacheckich rządach. Wiele też słusznych prawd utkwiło mu w pamięci. Chwilami z tych 
dyskursów rozbrzmiewały echa jakobińskich maksym, a nawet padały ostre skargi na szlachtę, 
ale ponad te wypadkowe rekryminacje górowało serdeczne pragnienie ratowania ojczyzny. 
Nie skąpiono dla niej niczego. Głęboka troska zasępiła wszystkie czoła. Deliberowano też 
głównie nad przyspieszeniem insurekcji i o środkach, jakie podejmowali się dostarczyć. Po 
czym każdy ze starszych imieniem swojego cechu deklarował pewną kwotę ludzi zdatnych do 
broni, wojennego rynsztunku i gotowego grosza. I kiedy to wszystko zostało zapisane, odczytano 
raport Kościuszki o bitwie racławickiej. Powstali na znak uwielbienia dla Naczelnika, 
zaś Krieger, człowiek młody, zdatny i żarliwy patriota, przemówił gorąco: 
– Obywatele! Cechy i zgromadzenia zadeklarowały ofiary, jakie dać mogą. Ale tego nie 
dosyć! Musi dać każdy, na co go stać. Bo jakiekolwiek bądź kto ma sposoby ratowania ojczyzny, 
nie może ich bez występku zaniedbywać. A każdy grosz służy ku pomnożeniu siły zwycięstwa! 
I popierając słowa czynem złożył na stoliku przed księdzem Meierem złoty zegarek z łańcuszkami 
i pieczątkami. Przykład podziałał. Cichy a uroczysty zapał przejął serca. Niejednemu 
pociekły łzy z oczów. Jęli się prześcigać w darach. Supłali się do ostatnich złotówek. 
Zdejmowano ślubne obrączki. Kosztowne zapinki i guzy od żupanów posypały się na stół. 
Byli, którzy przynieśli ze sobą precjoza żon, córek i matek, składane może przez całe pokolenia; 
szły na potrzeby ojczyzny. 

Wilhelm Horalik ofiarował dziesięciu gemejnów z całym uzbrojeniem i lenungi dla nich 
przez cały czas wojny. Kiliński obiecywał całą kompanię wysztyftować i deklarował złożyć 
na ręce Zaręby paręset karabinów, jakie był w cichości zgromadził. 

Co chwila ktoś deklarował wśród uroczystego milczenia to buty, to uprzęże, to wozy, żołnierski 
moderunek i na co tylko kogo było stać. Dawali nawet nad możność, ale tak szczerze, 

100 



jakby z poczucia prostej powinności i zupełnie na trzeźwo, bowiem dopiero po zapisaniu 
wszystkich ofiar przez pisarza Kiliński jął zapraszać na gorzałkę. 

Zaręba widząc, jako się to może przeciągnąć późno w noc, spróbował się chyłkiem wyśliznąć. 
Majster go jednak przytrzymał i do kieliszka przyniewolił. Trącał się więc, z kim wypadło, 
i poznajamiał z najznaczniejszymi personami. Rad był nawet temu, chociaż spieszyło mu 
się na zebranie „Obrońców Wolności”; ale słyszeć opinie i sądy mieszczaństwa była to okazja 
nie do pogardzenia, zwłaszcza iż wino rozwiązywało języki, a serca stawały się skłonne do 
swobodnych wynurzeń. Świat się przed nim otwierał nowy i nadzwyczajnie ciekawy. Zdumiewał 
się po prostu, znajdując w tym plebsie tyle rozsądku, a nade wszystko miłości ojczyzny. 


– Jakże waszmość znajduje moich kamratów? – zagadnął go na stronie majster. 
– Że godniejszych i cnotliwszych nie szukałbym pomiędzy senatorami. 
– A co! wszystkich zjednałem – chełpił się – poszli za moim głosem. 
– Ojczyzna ci tego nie zapomni! Pierwszy będę świadczył przed Kościuszką. 
– Generał wie, co trzymać o mnie. Jesteśmy w komunikacji! – szepnął tajemniczo. 
Zarębie wydało się to przechwałką, poczuł to Kiliński, gdyż rzucił porywczo: 
– Mam list od generała w kieszeni; nie wolno mi tylko zdradzać jego materii, ale traktuje 
mnie jak przyjaciela. Mam ja coś drugiego na wątrobie... 
– Słucham, choć Bóg mi świadkiem, powinność mnie wzywa w inną stronę. 
Kiliński opowiedział zajście z Baranim Kożuszkiem, spotkanie z Konopką i swoją bolesną 
przygodę w „Indii”. Wrzał cały z gniewu i obrażonej dumy. 

– Słusznieś postąpił, obywatelu – pragnął pochwałą nadać inny obrót rozmowie. 
Kiliński nie dając się zbić z tropu zaczął się gorzko użalać na Konopkę. 
– Musiał ktoś druga nasłać swoich ludzi – przerwał mu stanowczo Zaręba. 
– Mam ci ja wrogów i zazdrośników, bo któż ich nie ma, jeśli coś znaczy w mieście i 
prawdy ludziom w oczy nie szczędzi? Nikt by się jednak nie ważył podnieść na mnie rękę... 
– Trzeba dojść prawdy. Szkoda, że pora wojenna nie po temu – zauważył z naciskiem. 
– Nie daruję swojego. Co się odwlecze, to nie uciecze. A jakom sobie przysięgał bronić 
majestatu, tak samo święcie wypełnię. Nam tu francuskich sankiulotów do szczęścia nie potrzeba. 
Bo to pewne, że się jakobińska sekta uformowała i będzie chciała próbować swoich 
rządów. A ich maksymy wiadome: ani Boga, ani króla! Na szczęście Kiliński zwąchał pismo 
nosem i choćby sam jeden naprzeciw stanie. Tak mi dopomóż, Panie Boże! – grzmotnął się w 
piersi podnosząc wyzywająco głowę. – Sawanty psiekrwie! Z Bogiem precz, a króla na postronek! 
Ja, Kiliński, się pytam: A cóż by pozostało ludziom? Swywola chyba i nic więcej. 
Jak równość, to równość. Jak nie ma grzechu, to nie ma kary. Każdy by skoczył wydzierać 
swój dział. Oddawaj, co masz, temu, który nigdy nic nie miał albo swoje przehultaił. Nie ma 
Boga, to nie ma króla, stróża praw ludzkich, i nie ma księdza, stróża praw niebieskich. Hulaj 
dusza bez kontusza! W to graj wszystkiemu ultajstwu. Szlachta szczególniej może za to zapłacić. 
Na waszmościa szablę znajdzie się sto drągów i cepów. Milionom zbuntowanego poddaństwa 
nie poradzi. Exemplum, jak to było w Humańszczyźnie. Naród nie urzędów się boi, 
jeno Boga i praw. Wiem ja, przed czym przestrzegam. I widzi mi się, jako Konopką nie sam 
ze siebie poczyna; patrzy mi na czyjeś instrumentum, komu zależy na zaprowadzaniu anarchii 
i upadku Rzeczypospolitej – prawił. 
Zaręba mitygował go przedstawiając Konopkę w innym świetle i starając się zniszczyć jego 
podejrzenia i obawy. Majster trwał mocno przy swoim, a na zakończenie rzekł zapalczywie: 


– Waszmość mi gotów krzyknąć: „Pilnuj, szewcze, kopyta!” Zaś ja na to: Właśnie to czynię 
i na swywolnych i nieposłusznych po szewiecku wezmę się do pocięgla i nie pozwolę 
sobie odebrać praw przyrodzonych – jakby pogroził przechodząc jeszcze do Karskiego i zapowiedzianych 
przez niego wiadomości. 
101 



– Jeśli będą ważne – szepnął Zaręba kierując się do drzwi – czekam o każdej godzinie w nocy. 
Wyszedł na ulicę. Stanął przy nim chłopak z latarnią i zasalutował. 
– Dobrze, poświeć, a wyciągaj nogi, żebyś zdążył, bo ci ucieknę i dostaniesz figę marynowaną. 
– Jestem na służbie, pokornie melduję! – podniósł latarnię oświetlając swoją kurtę. 
– Fajfer od mirowskich! Któż cię tu przysłał? – zdumiał się czyjejś troskliwości. 
– Pan Konopka! Ja się nazywam Felek, proszę pana porucznika – meldował z dumą. 
Zaręba przyspieszył kroku. Miasto już spało, zaledwie tu i owdzie świeciło jakieś okno. 
Deszcz mżył nieustannie. Bełkotały rynny i lało się z dachów. Przemykali się pod samymi 
kamienicami. Na ulicach było pusto i ciemno, tylko liczniejsze niźli zazwyczaj moskiewskie 
warty stały na rogach i przed kwaterami generałów. Na Krakowskiem spotkali kozaków człapiących 
się środkiem ulicy. Liche światła latarń ledwie dawały rozpoznać w ciemnościach 
drogę, 

– A cóż ty robisz w komendzie pana Konopki? – odezwał się Zaręba. 
– Co mi przykażą. Dzisiaj przez cały dzień rozlepialim ze Staszkiem i kamratami raport 
generała Kościuszka! Zrywalim też z murów rozporządzenia Moskalów i marszałkowskie! 
Potem byłem w asyście Baraniego Kożuszka pod Krakowską Bramą i gdzie indziej. Pan Konopka 
nakazał krzyczeć przeciw arystokratom! 
Spojrzał uważniej na chłopaka: chudy był, niewyrośnięty, o bladej, mizernej twarzy i niezmiernie 
bystrych oczach, prawe dziecko ulicy, snadź przygarnięte przez pułk mirowski i w 
jego barwy przybrane. Minę miał zadzierżystą i głos starego pijaka. 

– Felek, dostaniesz złotówkę, jeśli mi odpowiesz prawdę. 
– Wedle rozkazu. Już nie pamiętam, jak złocisz wygląda i jego wnuczka dziesiątka. 
– Kto w „Indii”, wiesz, na rogu Podwalu i Wąskiej, pobił dzisiaj jednego majstra? 
– Nie wiem, pokornie melduję. Ja stałem przy Baranim Kożuszku, a skoro pokazywał lalkę, 
krzyczałem: „Śmierć!” W ariergardzie był Staszek ze starszymi... może to oni... 
– Masz swoje i zmiataj! Sam już trafię – odprawił go przed pocztą. 
– Życzę dobrego zdrowia panu porucznikowi! – pieniądz wsadził w zęby i zasalutował. 
Zaręba ruszył ku Karmelitom, pomiędzy krainy gesto porozstawiane i kałuże. 
Wyznanie Felka pokazało w prawdziwym świetle rolę Konopki. Trzeba było obmyśleć jakąś 
satysfakcję dla Kilińskiego; był potrzebny dla sprawy i słusznie obrażony. Zwłaszcza teraz 
wobec jego zapewnień o związkach z Kościuszką. Poczuł się tym odkryciem jakoś przykro 
dotknięty! Żeby Kościuszko znosił się tajnie z jakimś tam szewcem! To mu się zgoła nie 
podobało. Miał to prawie za uchybienie godności wodza. 

Jedenastą wydzwonił mu do ucha pektoralik, kiedy skręcał od Karmelitów na lewo w 
ciemną uliczkę, biegnącą tyłami domów Krakowskiego ku Bednarskiej. Uliczka była spadzista, 
niebrukowana i strasznie błotnista; środkiem bełkotała woda, spadająca bystrym strumieniem 
gdzieś na dół. Domy wynosiły się na wysokich podmurowaniach, że do furt prowadziły 
strome schodki. Z prawej strony szarzał wysoki klasztorny mur, spoza którego wychylały się 
olbrzymie drzewa, zaciemniając do reszty. Ledwie rozpoznał kamienicę Barssa; miała zakratowane 
okna, zaś wybite z obsady stopnie ruszały się pod nogami niby klawisze. Przystanął 
dosłyszawszy jakieś kroki za sobą; szereg cieniów skradał się pod murami. Od strony Bednarskiej 
również nadchodzili. Wszyscy zmierzali do tej samej furty. Kołatano w jeden umówiony 
sposób, każdy też wymawiał toż samo hasło. 

Otwierały się zamczyste drzwi, jakoby do klatki zawartej jeszcze z drugiej strony żelazną 
kratą. Poza nią, w ciasnej sieni, przy mdłym olejnym kaganku ktoś w czarnej masce uchylając 
kraty pilnie zaglądał w twarze nadchodzących. Po czym każdy z przepuszczonych nakładał 
maskę i krętymi schodkami spieszył na pierwsze piętro do stancji, służącej kiedyś Barssowi 

102 



za kancelarię. Tam na środku wynosił się okrągły stół nakryty czarno, zaś na nim ustawione 
w trójkąt płonęły trzy woskowe świece, leżała otwarta księga, puginał i trupia czaszka 
szczerzyła żółte zęby. 

Stawali pod ścianami, gdyż prócz krzesła dla przewodniczącego drugich siedzeń nie było. 
Mówiono szeptem obtulając się szczelniej płaszczami i nasuwając głębiej kapelusze, żeby się 
nie wydać głosem ni ruchem. 

Izba słabo rozświetlona zdawała się napełniać mrocznymi cieniami. 

Zaręba naliczył ich trzydzieści trzy, a nie rozpoznał ani jednej osoby. Drażniła go ta tajemniczość. 
Szczególna zaś woń pachnideł niezbicie wskazywała obecność kobiet. Próżno chciał 
je rozeznać wśród jednakich płaszczów i masek. Stanął więc na uboczu pod oknem, coraz 
niechętniej dysponowany i zły na siebie. O wyjściu jednak nie było mowy. „Obrońcy Wolności” 
uformowani byli na sposób lóż masońskich i tak samo ich rytuał i hierarchię otaczała 
nieprzenikniona tajemnica. Na generalnych kapitułach nakładano maski, a zamiast nazwisk 
oznaczali się numerami na znak doskonałej równości. I pod gardłem nie wolno się było z tego 
wyznawać przed obcymi. Obowiązywało bezwzględne, ślepe posłuszeństwo. Za cel mieli 
walkę z tyranią i szczęście ludzkości. Każdą drogę wiodącą do osiągnięcia tych skutków 
uważali za świętą. Na tym punkcie Zaręba najpierw poróżnił się z nimi. Później znalazły się i 
drugie przyczyny, iż odstręczał się coraz bardziej. 

Niedawna rozmowa z Kilińskim dawała karmę dręczącym podejrzeniom. 

– A jeśli istotnie pod tymi górnymi hasłami przyczaja się podła zdrada? Jeśli to jeden z 
nikczemnych sposobów sączenia jadów anarchii? Jeśli tylko jesteśmy tutaj bezwolnymi narzędziami 
wrogów Rzeczypospolitej? Jak dojść prawdy? – dumał trwożnie. 
Jakaś wyniosła postać zabrawszy miejsce przy stole uderzyła trzy razy w księgę. 
Otoczyli ją zwartym kołem pochylając głowy na znak posłuszeństwa mistrzowi. 


– Obywatele! – zabrzmiał surowy głos, nie znał go Zaręba. – Wyłożę krótko. Za parę dni 
uderzymy na nieprzyjacioły! Jutro, pojutrze, chwila wybuchu zdeterminowaną będzie. Walka 
musi być przeprowadzona do szczęśliwego końca. Miecz zemsty spełni, co spełnić powinien. 
Dnie ciężkich walk przed nami! Ale nie będę mówił, jak tylko o naszych celach – celach 
obrońców wolności, aby rewolucja dokonała się zgodnie z naszymi hasłami: śmierć tyranom, 
wolność i równość! Owo jednak, aby krwawy posiew wydał słodkie frukta powszechnej 
szczęśliwości, powinniśmy wprzódy wyplenić pola ojczyste z nikczemnych chwastów! Zatem 
konkluduję: Winnych zdrady, winnych tyranii, winnych narodowego zaprzaństwa ogłaszam za 
wrogów ludu, wyjmuję spod praw i sąd otwieram. nad nimi. Obywatele, każde nazwisko, jakie 
padnie, jest obrazem najohydliwszych zbrodni, jest hańbą rodzaju ludzkiego. Mocą sumiennego 
przeświadczenia powiadam: Winni są. Sprawdzone ich zbrodnie, zważono ich niegodziwości, a 
wy osądzicie stopień kary, na jaki zasłużyli. Pogwałcona cnota, znieważone sumienie i zdradzone 
człowieczeństwo – oto straszny, nieubłagany trybunał, który mocen wydać ich ciała 
śmierci, a imiona powszechnej wzgardzie. Niechaj wschodzące słońce wolności nie oświeci już 
odrażającego oblicza tyranów. Niechaj zapanuje cnota, równość i braterstwo. 
Skończył i zasiadł wyjmując z zanadrza plikę szarych karteluszów. 

– Proszę o głos! – zawołał ktoś z ciżby. 
Zaręba drgnął rozpoznawszy głos Jasińskiego; nie wiedział o jego przyjeździe. 
– Na sejmie grodzieńskim – ciągnął pułkownik śpiewnym akcentem – po ratyfikacji traktatu 
rozbiorowego szef Działyński pod pozorem masońskiej kapituły zebrał był braci i zelantów 
na sąd, na którym unanimitate vocum zadekretowano śmierć głównym hersztom targowicy. 
Czy był przy tym kto z obecnych? 
Podniosło się kilka rąk i kalka głosów potwierdziło. 

– Więc pytam, zali te wyroki wykonano? – głos jego zaświstał niby klinga. – Nie, ani jeden 
włos z głowy nikomu nie spadł. Nie dochodzę przyczyny: ni miejsce, ni pora. Wołam 
jeno, a jeśli opieszałość albo, co gorsza, pobłażliwość i teraz jeszcze powstrzyma miecz ka103 



rzący nad głowami osądzonych, to nasze wyroki stać się mogą igraszkami niegodnymi mężów 
rewolucji! Jeśli mamy siłę, uderzajmy nieubłaganie, ale strzeżmy się płonnych pogróżek. 
Wrogowie je pochwycą i nie zawahają się przed zemstą. 

– Jakiekolwiek zapadną wyroki, będą spełnione – zagrzmiał twardy głos mistrza. 
– Wotuję ryczałtem za śmiercią wszystkich oskarżonych – dodał jeszcze Jasiński. 
Mistrz skinął ręką i gdy zaległo milczenie, przeczytał głośno. 
– Ankwicz! Wyrokujcie, obywatele – kartę z tym nazwiskiem rzucił przed siebie. 
– Śmierć! – zabrzmiał jeden głos i trzydzieści trzy sztylety uderzyły zapamiętale w kartę. 
– Szczęsny Potocki! – czytał wyjmując z pliki pierwszą lepszą z brzega. 
– Śmierć! Śmierć! – spadły gwałtowne ciosy i niby stalowe dzioby poszarpały papier. 
– Branicki! 
– Śmierć! 
– Rzewuski! 
– Śmierć! 
– Kossakowski biskup – wymawiał ciskając karty ze wzgardą i nienawiścią. 
– Śmierć! – powtarzali, zaciekle bijąc puginałami, jakoby w żywe serca. 
– Prymas! 
Zaledwie uderzyło w kartę kilka sztyletów, reszta zawisła w powietrzu. 
– Wyrok powinien być jednomyślny. Nie ma zgody, więc odkładam – wyrzekł mistrz. 
Ale zgoda znowu nastąpiła przy nazwiskach hetmanów: Ożarowskiego i Kossakowskiego; 
obaj zostali skazani na śmierć, jak również i wielu jeszcze innych. Litania oskarżonych zawierała 
sto kilkadziesiąt nazwisk. Była pomiędzy nimi garść plebejów i Żydów, ludzi nikczemnych 
kondycji, lecz większość należała do pierwszych rodów Rzeczypospolitej. Już samo 
wyliczanie robiło wstrząsające wrażenie. Słychać było spod masek ciężkie westchnienia, czasem 
stłumiony krzyk, a niekiedy jakby łkanie rozpaczy. Wielu bowiem usłyszało niespodzianie 
nazwiska swoich krewnych i przyjaciół. Ból, żal, wstyd i gniew zaszarpał niejednym sercem, 
że tym mocniej, tym namiętniej wybuchały głosy wyroków. Śmierć! Śmierć! Niby płyty 
grobowe zwalali na głowy wyklętych. I raz po raz na szare kartelusze spadało stado drapieżnych 
błyskawic, rozdzierających je na strzępy. Zrywał się grzmot uderzeń, jakoby łoskot spadających 
toporów. Każdy zabijał z mocą najgłębszych przeświadczeń. Niektórzy dawali postać, 
jakby się potykali, pierś o pierś uderzając, dumnie sprężeni, zasię inni bili skrycie, znienacka 
i z tym większą zawziętością, jeszcze drudzy ze spokojnym rozmysłem a z taką siłą, że 
sztylety więzły w deskach stołu. Byli, których ciosy spadały lękliwie, jakby w obawie, iż spod 
nich wytryśnie żywa, ciepłakrew. Zwracało uwagę kilka masek sztyletujących z furią; iż ciosy 
chybiały kart, ponawiały je, jakby dobijając leżących. Zaręba podejrzewał w nich kobiety. 

Prędko skazano kilkadziesiąt osób na śmierć i wykonano wyroki in effigie; resztę, przeszło 
sto nazwisk, pozostawiono do późniejszej decyzji. 
Po czym mistrz położywszy dłoń na księdze praw człowieka uroczyście wygłosił: 

– Wyjęci spod praw i skazani, od tego momentu są poza społeczności obrębem; można z 
nimi postąpić jak z dzikimi zwierzęty – wytępiać bez miłosierdzia. Nie mają być jednak poszwankowani 
na honorze i majętnościach członki ich rodzin, jeśli w niczym nie zgrzeszyli 
przeciwko ojczyźnie. Obywatele: dwa, trzy i pięć, waszą powinnością dokonać wyroków. Na 
szubienicach ma być napis: „Kara dla zdrajców ojczyzny”. A jeśliby któren uszedł karzącej 
dłoni, obwiesić jego nazwisko na placach. 
Trzy maski skłoniwszy się przed mistrzem usunęły się na stronę. 

– Obywatele: cztery, siedem i dwanaście, zaś waszą będzie powinnością natychmiast po 
wybuchu insurekcji ubezpieczyć skazanych i oskarżonych aresztem i strażami. Kto by osłaniał 
winnych, poniesie karę zdrajców. Wolność! Równość! Braterstwo! 
Zamknął księgę, puginał schował i zdmuchnął dwie świece na znak skończenia. 

– Za pozwoleniem! – wyrwał się jakiś głos protestujący. 
104 



– Loża w ciemnościach, już nikt nie ma prawa głosu – ostrzegano. 
– Jeszcze jeden nie został osądzony i to najgroźniejszy. 
– Któż taki, kto? – posypały się mimowolne pytania wbrew regulaminowi. 
– Król! Żądam na niego sądu i kary! 
Milczenie zaległo, skrzyżowały się spojrzenia, powstały szepty. 
– Nie udecydowano jeszcze komisarzów wodzom przydać się mających. 
– I nie nastąpiło porozumienie względem oskarżonych dam! – podnosiły się sprzeciwy. 
– Żądamy sądu i kary na króla! – wybuchnęły naraz dosyć liczne i natarczywe głosy. 
– Jeśli większość oświadczy się za deliberacjami w tej materii, mogę światła loży zapalić! 
– ogłosił mistrz jakoś niechętnie. 
Miasto wotowań sztylety posypały się na stół, mistrz je przeliczył. 

– Trzydzieści wotów affirmative. Zaczem otwieram sądy nad królem. 
– Zakładam veto – wystąpił niespodzianie Zaręba – loża „Obrońców Wolności” nie może 
uzurpować sobie praw przynależnych sejmującym stanom! Części nie wolno stanowić o tym, 
co jeno -wola powszechności decydować powinna. Tylko konwokacyjny sejm jest mocen 
postanowić o najwyższym zwierzchnictwie – mówił z lodowatym spokojem. 
– Rewolucja sama jest prawem! 
– Rewolucja jest matką nowej ludzkości, nowego życia i nowych praw! – krzyczano. 
– Ale nie ma być matką pożerającą swoje dzieci jak maciora – padł jakiś głos sprzeciwu. 
– Żądam sądu i kary na króla! – powtarzał ktoś swoje z niezmienną uporczywością. 
– Jeszcze nigdy królewska krew nie została przelana, przez Polaka! 
– I nie daj Bóg, aby się znalazł tak odrodny syn ojczyzny – podniosły się nowe wołania. 
– W tym właśnie źródło naszego upadku i hańby -– zagrzmiał ktoś namiętnie: w tym właśnie, 
iżeśmy oszczędzali królewskie łby; w tym, iżeśmy nie pienili mieczem magnackich 
chwastów! Król mógł działać na szkodę kraju, ale był nietykalny! Magnaci najzdradniejsi 
również byli nietykalni. A przez to swobodnie wyrastały zbrodnie, rosło uciemiężenie, mnożyli 
się tyranowie, a lud cierpiał i ginęła Polska. I zginie, jeśli jej nie zratujemy. 
– Zbawić jeno może rewolucja! Tylko lud mocen jest wywyższać i poniżać, bo jeno lud 
panem i źródłem praw. Wotuję za śmiercią Stanisława Augusta, bywszego króla. 
– I któż się ośmiela zaprzeczać nam prawa determinowania, nam, głosowi ludu? 
– Zaprzeczam! Jesteśmy fakcją, nie zaś reprezentantami. Zaprzeczać się ważę! 
– Odwołaj, nieszczęsny! Zginiesz, zdrajco, królewski zbirze! – zerwała się zawierucha 
krzyków i wraz też kilkanaście sztyletów godziło w pierś Zaręby jadowitymi żądłami. 
– Uderzajcie! Wasza wola! Stawam w obronie prawa! Nie ulęknę się tyranów! 
Oczy świeciły złowrogo, puginały groziły coraz bliżej, gniew huczał w głosach; zaledwie 
mistrz zdołał uspokoić powszechne wzburzenie. 

– Jeśli odsłonisz maskę, głos twój pójdzie na deliberację – postanowił. 
Zaręba zawahał się przez mgnienie, coś jakby strach ścisnął mu serce. 
– Odsłoń się! Wykluczyć go! Obrońca królów nie godzien zasiadać pomiędzy nami! Precz 
z Judaszami! Śmierć nieprzyjaciołom ludu! – posypały się głosy niby kamienie. 
– Jestem obrońcą praw i nieprzyjacielem zamaskowanej tyranii – zawołał grzmiąco i zerwawszy 
maskę odrzucił ją wraz z płaszczem. Pokazał się w artyleryjskiej, zielonej kurcie, 
przepasany oficerską szarfą, z krzyżem Virtuti Militari na piersiach i przy prostej szabli. Stał 
prosty, wyniosły, piękny uniesieniem. Był blady jak płótno, usta mu drgały hamowanym 
wzburzeniem, ale oczami toczył nieulękle. Postąpił kilka kroków ku mistrzowi. 
– Kto to? Zaręba! Porucznik artylerii! Był delegatem do Paryża! Żołnierz spod Racławic! 
Zaufany Kościuszki! – leciały szepty, ustępowali mu z drogi. 
– Zdemaskowany nie ma prawa pozostawać dłużej na zebraniu – padł wyrok. 
– Jestem posłuszny prawu i przysiędze. 
Skłonił się w stronę mistrza i wyszedł z dumnie podniesioną głową. 
105 



VII 


Miasto tonęło jeszcze w szarej i suchej mgle; z tych wczesnej godziny pierzastych tumanów 
zaledwie majaczyły wyniosłe mury Arsenału. Potężne ściany starożytnej struktury widniały 
jakoby spod mętnej i sinawej wody. Nawet przysadziste narożne baszty, pocięte strzelnicami, 
dawały postać oblepionych przemiękłą wełną. Od strony ulicy Długiej czerniały pryzmy 
działowych kuł, w akuratnych odstępach postożone, zaś cztery harmaty rychtowały długie 
gardziele ku Bielańskiej, Długiej i Lesznu. Zwodzony most nad szeroką fosą, pełną przegniłego 
błota, prowadził do niskiej, na głucho zawartej bramy. 

Warty, stojące co parę kroków z karabinami na ramionach, miały pozór kamiennych słupów, 
nie salutowały bowiem nawet oficjerów, przemykających się do wąskiej furty; otwierała 
się tylko na hasło. Drugie wejście do arsenału, nie mniej strzeżone, było od strony Nalewek. 

Za, główną bramą, uczynioną z dębowych bali, żelaznych sztab i zawaloną od środka worami 
piasku i kamieniami, czaiły się granatniki przy zamaskowanych strzelnicach i biwakował 
pluton kanonierów. 

Ze sieni, przypominającej obszernością beczkowatą nawę kościelną, prowadziły wejścia 
do sal zbrojowni oraz na piętra, zaś ostatnie na lewo, na kwaterę komendanta, pułkownika 
Dobrskiego. Była to amfilada niewielkich, sklepionych izb z oknami na wewnętrzny dziedziniec, 
obudowany pawilonami składów, koszar i artyleryjskich warstatów. 

Na kwaterze mimo wczesnej godziny kancelaria już pracowała i panował ruch znaczny, 
bowiem co trochę ktoś wpadał z raportami. 

W ostatniej stancji przy środkowym stole siedziały wyższe szarże. Brzask kilku świec, 
tłumiony przemglonym porankiem, zaledwie pozwalał rozeznać twarze. 

Wszedł porucznik Zaręba. 

– O świcie przyniósł mi te odpisy Kiliński – meldował podając generałowi Cichockiemu 
kartelusze zapełnione drobnym pismem. – Wedle Jego zapewnień, pochodzą z tajnej kancelarii 
Igelströma. 
Cichocki pochłonąwszy je podał w milczeniu Dobrskiemu; ten przeczytawszy zaczął kląć i 
podsunął papiery generałowi Orłowskiemu, byłemu komendantowi Kamieńca. Na ostatku 
powędrowały pod okno do długiego stołu, przy którym pracowało kilku młodszych oficjerów. 
Czytano je z niezmierną uwagą. 

– Nie chce mi się wprost uwierzyć! – odezwał się Cichocki do Zaręby. 
– Majster głową ręczy za prawdziwość odpisu. Mieliśmy z tego samego źródła już parę 
ważnych doniesień i wszystkie okazowały się prawdziwymi. 
Zjawił się kapitan Chomentowski; witał się ze wszystkimi, jakby jeno nie spostrzegając 
Zaręby, który to wziął jako zapłatę za wczorajszą obronę króla. 

– Hetman – rozpoczął Cichocki, raz jeszcze przeglądając kartelusz – rozkazał dowódcom 
wszystkich wojsk konsystujących w Warszawie, aby na przypadek powstania łączyli swoje 
komendy z moskiewskimi wojskami i wespół uderzali na buntowników. Nieposłusznych poleca 
brać pod areszt i odsyłać do ukarania Igelströmowi. Ordonans wydany imieniem króla, że 
bez królewskiej zgody, to pewne. Wiedziałbym coś o tym. 
106 



Chomentowski pokręcił głową wątpiąco. 

– Mamy jeszcze coś lepszego: odpis listu biskupa Kossakowskiego do ambasadora! Budująca 
epistoła godnego pasterza. Radzi w zaufaniu, jak zdusić grożącą wybuchem insurekcję 
i przeszkodzić zbliżaniu się Kościuszki do Warszawy. Rada cale niegłupia. Owo poucza: żeby 
w Wielką Sobotę, w czasie rezurekcji, Ożarowski wojska koronne rozproszył, wysyłając je 
pod pozorem asysty przy nabożeństwach do wszystkich kościołów w Warszawie. Tak podzielone 
oddziały należy natychmiast otoczyć moskiewskimi wojskami, a upatrzywszy stosowną 
chwilę wezwać je do złożenia broni. Jeśli nie posłuchają, uderzyć na nie bagnetem i 
dokończyć kartaczami, równocześnie zdobyć arsenał, zająć główne urzędy i wziąć pod swoją 
opiekę króla. Rozbrojone wojska i lud, pozamykany w kościołach, nie staną na przeszkodzie. 
Takim jest tenor biskupiego orędzia! Cóż waszmość na to? – pytał Chomentowskiego. 
– Uprzedzając groźne zamysły uderzyć choćby dzisiaj w nocy! 
– Jutro zdeterminujemy dzień powstania – odezwał się Dobrski. 
– A jeśli znowu będzie odłożone, a tymczasem ambasador posłucha chytrej rady i nim się 
spostrzeżemy, rozpędzi nas i pobije? – niepokoił się Orłowski. 
– Musi rozpocząć od arsenału, a niechaj spróbuje go brać! – zawarczał Dobrski. 
– O ile znam Igelströma – wtrącił Cichocki – za radą Kossakowskiego nie pójdzie, będzie 
w niej węszył podstęp. Oni tylko w oczy świecą sobie bakę, ale za oczy jeden drugiemu szyje 
buty. Wiadomości mam za prawdziwe i groźne, przymuszą nas do rychłej decyzji. Biskup 
zarabia sobie na słuszną wdzięczność. 
– Po Efialtesie stanie się drugim patronem zdrajców – podniósł się głos spod okna. 
– Gdzie zbrodnie publiczne zostają bezkarne, tam nie masz rządu i praw, tam wolność nigdy 
ugruntowaną nie będzie – szepnął żałośnie Orłowski. 
– Te zbrodnie nie pozostaną bezkarne – upewniał Chomentowski – i koronowanych tyranów 
dosięgnie sprawiedliwość. Nikt ich nie obroni – spojrzał ponuro na Zarębę. 
Porucznik zbladł i odpowiedział wyzywającym wzrokiem. Przez chwilę smagali się srogimi 
oczami gniewów. Ich stara przyjaźń konała w tym mgnieniu, 
Zameldowano Berka Joselewicza. Porwał się na to Dobrski i zakrzyczał: 

– Róbcie z tym Machabeuszem, co uważacie, ale ja powtórzę swoje: do arsenałów Żydów 
nie dopuszczę i pod swoją komendą mieć nie chcę! – wybiegł zaperzony. 
– Poruczniku! – zwrócił się Cichocki do Zaręby – w teatrze zbiera się kompania wolonterów 
aktora Rutkowskiego; trzeba ich zaprzysiąc, wciągnąć w regestra, jako tako wyekwipować 
i wyznaczyć im stanowiska. Weź ich pod swoją komendę... 
– Jeszcze jedno! —wołał Dobrski oknem z dziedzińca. – Siodeł i uprzęży ze swoich składów 
nie wydam tej hałastrze! Niech jeżdżą na oklep i uzbroją się tykami od chmielu. 
– Żebyś tylko nie poszedł w niewolę pięknych komediantek – ostrzegał po chwili Cichocki. 
– Wedle rozkazu, panie generale! – mruknął posępnie Zaręba i wyszedł. 
W pierwszej stancji natknął się na Berka, przyglądającego się bateriom w dziedzińcu. Żydowin 
był słusznego wzrostu i przystojnej twarzy, czarny jak kruk, srodze wąsaty i z kabłąkowatymi 
nogami. W kawaleryjskiej granatowej kurcie, przy szabli i ostrogach, przepasany 
szarfą, prezentował się cale godnie. Jeno haczykowaty nochal, królicze czerwone obwódki 
oczów i głowa pokryta wełnistymi pierścionkami pokazywały słodką nację krajowego cudzoziemca. 


– Obywatelu poruczniku! – zagadał zabiegając mu drogę – czy Mała Rada otrzymała uniwersał 
Naczelnika do Żydów? 
– Nie słyszałem. Może o tym wie kancelaria! – odpowiadał, zajęty czym innym. 
– Obywatelu poruczniku! – z prędkości mowy aż się zachłystywał. – Na taki uniwersał 
czeka cała Litwa i Korona! Naczelnik go nam obiecał! Niech się tylko ukaże, a wszyscy Ży107 



dzi opowiedzą się przy Polsce! I bronić jej będą! I nie poskąpią krwi ni mienia! Do mnie już 
dniem i nocą zgłaszają się ochotnicy! Ja się więc pytam... 

– Odpowiedzą generałowie, właśnie czekają na obywatela! – przerwał mu i odszedł. 
Na ulicach już było widno; podniosło się słońce i spod opadających mgieł wyłaniał się 
cudny, wiosenny dzień. Nagrzane powiewy muskały twarze, ptaki świergotały po drzewach i 
dachach, pachnąca młodą zielenią aura przejmowała lubością. Otwierały się okna, dzieci z 
krzykiem goniły się po ulicach. 

Jeno Zaręba obcy był temu, co się dokoła wyrabiało. Nienawiść, jaką był wyczytał w 
oczach Chomentowskiego, dopiekała niby świeżo otrzymana rana. Postąpił przecież wedle 
sumienia i nie bez obaw rozważał następstwa swojej wczorajszej deklaracji. Spodziewał się 
ostracyzmu socjuszów, a nade wszystko plotek i podejrzeń. Rozumiał się pomawianym o jakieś 
niskie, niegodne pobudki, a może nawet o schlebianie królowi i zabieganie o jego fawory! 
I w takiej przykrej dyspozycji serca i udręczonego umysłu wszedł bocznymi drzwiami do 
teatru. 

Mrok zalegał ogromną salę, tyle że na proscenium kopciło się parę kaganków i gdzieś z 
górnych lóż migały się smugi mętnego światła. Dopiero oswoiwszy się nieco z tym mrokiem, 
dojrzał oddział wolonterów egzercyrujący się na widowni. Przy nieustannym warkocie tarabanu 
kilkudziesięciu młodych ludzi z karabinami na ramionach, w modnych fraczkach, przepasanych 
czerwonymi bandoletami, w kapeluszach z białymi piórami, czyniło przeróżne obroty 
rypiąc nogami, aż cały teatr dygotał. Aktor Rutkowski w czerwonym płaszczu, odrzuconym 
na ramiona, ze wściekle zielonym pióropuszem na głowie, opasany do pół piersi czerwoną 
szarfą ze złotymi frędzlami i ze szpadą w ręku, prowadził wolonterów cale sprawnie, 
jeno komendę podawał głosem, jakby chciał przekrzyczeć ryki wełn morskich i huraganów. 
Po każdym znaczniejszym obrocie z parterowych lóż sypały się rzęsiste brawa, słowa uznania 
i fiołki. Siedziały tam młode i stare aktorki w asyście podżyłych amantów i przyjaciół. Sam 
Bogusławski, dyrektor kompanii aktorów, brał miejsce na scenie przed zapuszczoną zasłoną 
niby na generalnej próbie spektaklu, jeno miasto scenariusza trzymał w ręku prawidła mustry 
dla wolonterów, z których od czasu do czasu podpowiadał cicho Rutkowskiemu. Musztra 
odprawowała się z niezmiernym zapałem, iż co chwilę grzmiały ostre stąpania, bijące akuratnie 
do taktu tarabanu. 

Niekiedy w przerwach garście cukrów wzmacniały bohatyrów, zaś piękne rączki obcierały 
uznojone czoła i twarze. 
Zaręba, przystanąwszy w cieniu lóż, uważnie przyglądał się obrazowi. 

– A chodźże do nas! – rozległ się nad nim głos Woyny. 
– Krok w miejscu! Raz, dwa, raz, dwa – srożyła się komenda. 
– Sewer, nasze księżniczki pragną cię uwielbić, bohatyrze spod Racławic! – krzyczał 
Woyna zapraszając do loży. Zaręba wszedł bardzo niechętnie. 
Woyna z nieporównaną brawurą prezentował mu wszystkie komediantki. 

– Oto „Piękna Nieznajoma”, sama Wenus pokazałaby się przy niej karczemną dziewką. 
Oto dumna „Ximena i Zelia” w jednej zjawiona postaci; oto boska Terpsychora z Axur; oto 
smętne „Dziecko Miłości”; oto Tymona Odludka słodka heroina; oto ze Szkoły Obmowy 
najmowniejsza; oto posępna „Emilia Galotta”; oto Wyspy Olczyny pasterka niebiańska; korowód 
muz najprzedniejszy, korowód bohatyrek, wiernych żon, wzniosłych matek i wdów 
traicznych. Masz i antyczne ciotki, piekielne sekutnice, hydliwe potwory, hetery rozwiązłe, 
anielskie pannice i kapłanki Amora, zaś razem najmilsze babusy, teatrowi narodowemu oddane, 
dzielne patriotki, a nade wszystko oficjerów uwielbiające. Dixi! – recytował jednym 
tchem swoim krotochwilnym sposobem i chybił celu, miasto bowiem aplauzów posłyszał 
sykania i protestacje. Komediantki nad facecję przekładały aktualnie wojenne obroty, grochot 
bębnów i głos komendy, srogą Bellonę napominający. 
Zaręba, również nieusposobiony, rozkazał sporządzić regestr i przystąpić do przysięgi. 

108 



Jakoż po chwili zasłona poszła w górę i w głębi sceny, na tle rozwalin jakiegoś rzymskiego 
miasta, okazał się marmurowy, wyniosły ołtarz; z boków wznosiły się cztery połupane, obwinięte 
bluszczami kolumny, na kapitelach siedzące białe orły spuszczały z dziobów czerwoną 
wstęgę z napisem: Pro patria! 

Przy głuchym warkocie bębnów oddział wolonterów wkroczył na scenę; trupa aktorów z 
Bogusławskim na czele ustawiła się na stronie, a kiedy na ołtarzu zapłonęły krwawe pochodnie, 
zjawił się przed nim jakiś ksiądz w komży i z krzyżem w ręku. 

Zaręba, dobywszy szabli, w krótkiej przemowie wezwał do przysięgi na wierność ojczyźnie 
i Naczelnikowi. Powtarzali za księdzem rotę przysięgi w uniesieniu. 

Po skończeniu Zaręba odciągnąwszy Woynę na stronę zapytał: 

– Nie podoba mi się ten ksiądz. Sądząc z mowy, to jakaś cudzoziemska wywłoka? 
– Włoch, nazywa się Martelingo. Prawie domowy Ksawerego Działyńskiego. 
– Martelingo, widziałem to nazwisko w proskrypcyjnym regestrze Konopki. 
– Patrzy na niego. Bibosz to przedni, kostera i w ciągłej pogoni za dukatem. Był miłosnym 
spowiednikiem króla jegomości baletu. Złośliwi nazywali go po prostu rajfurem. Między duchowieństwem 
cieszy się najgorszą opinią; już go w nuncjaturze oskarżano, jako na dzień 
parę mszów odprawia. Zabawiał się i w drugi sposób, bowiem kiedyś urządzał w Bruhlowskim 
pałacu dla najwyższej socjety Teatrum pokus św. Antoniego. Kilkanaście cudnych pokus, 
przybranych jeno we własne skóry i precjoza, dawało spektakl nad miarę swywolny. Po-
no baron Asch z legacji rosyjskiej i Zubow patronowali temu przedsięwzięciu. Oto masz 
prawdziwy konterfekt tego męża. 
– Wkręcił się tutaj nie bez przyczyny i gotów o wszystkim donieść Baurowi. 
– W teatrze znajdziesz go codziennie, zna wszystkie sekreta. Uwaga! Idzie. 
Włoch w asyście paru aktorek zbliżył się do nich; czarny, gładkiej twarzy, wykrygowany, 
giętki, cały w ukłonach i dygach, w rzymskim mantoleciku na ramionach, pachnący, z 
utrefionymi włosami, dworny, wygadany, dawał postać doskonałego labusia. 

Przyczepił się do Zaręby adorując go wyróżniającym sposobem. 

Woyna zaprosił całą kompanię na sztokfisza po kapucyńsku. Poszli więc wszyscy do traktierni 
w domu Latura, w którym przeważna część aktorów zamieszkiwała. 

W obszernej stancji z oknami na kościół Pijarów, gdzie już wszystko było przygotowane, 
uczyniło się wnet gwarno jak w ulu. Zadzwoniły pierwsze kielichy. 

To liczne bractwo, zbywszy się karabinów i wojskowych odznak, rzuciło się do stołów z 
niepohamowanym męstwem. Sporo było pomiędzy nimi fircyków i miejskich frantów, kręcących 
się koło teatru, oraz paru literatów. Że zasię amfitrion hojnie traktował wyborowymi 
winami, nie żałując przy tym pieprznej przyprawy frywolnych wielce dowcipów, zabawa z 
miejsca przybrała postać siarczystej pohulanki. Nawet Zaręba zgubił rychło swoją posępną 
dyspozycję i usadowiony pomiędzy najpiękniejszymi aktorkami, jął namiętnie zabiegać o ich 
fawory. 

Po nasyceniu głodu, kiedy wjechały na stół baterie pękatych, sędziwych gąsiorków, Woyna 
wniósł zdrowie wolonterów. Odpowiedział mu Rutkowski w kwiecistej i z bohatyrską 
swadą wygłoszonej przemowie. Traktiernia zatrzęsła się od wiwatów! Czułością dla ojczyzny 
wezbrane serca pofolgowały sobie łzami. Ogarnęło wszystkich patriotyczne uniesienie. Przysięgano 
sobie walczyć do ostatniej kropli krwi! Spełniano kielichy dozgonnej przyjaźni. Po 
czym zaczęto wnosić najprzeróżniejsze zdrowia; prym w nich trzymał pucołowaty, smukły 
młodzieńczyk, zaczynający aktor Zółkowski, sierżant wolonterów i najzagorzalszy jakobin. 
Sypał wierszami jak z rękawa i prawił takie koncepty, że pokładano się od śmiechu. Literaci 
nie zabierali głosu, tylko jeden z nich, mały i chudy, z twarzą głodomora, w wytartej zielonej 
bekieszy i z włosami jakby zjedzonymi przez mole, przepijał z każdym z osobna i niekiedy 
znacząco chrząkał, a kiedy się uspokajało w oczekiwaniu toastu, mówił: 

– Powiadajcie swoje, właśnie koncypuję przemowę, nalejcie mi tymczasem. 
109 



I nalewał się do dna z niezamąconym spokojem, reszta zaś wrzała coraz głośniejszym gwarem. 
Zaczęto opowiadać anegdoty i facecje. Ksiądz Martelingo opowiadał Boccacciowe historyjki 
z tak wyrazistą mimiką i sprośnymi ruchami, że zaśmiewano się do łez. Potem Żółkowski 
udawał wielce trafnie znane w mieście persony, naśladując je w mowie, postaciach i 
ruchach. Ktoś znowu zaczął udawać głosy ptaków i zwierząt, że traktiernia napełniła się 
świegotem, ujadaniem psów i rykami bydła. Ktoś zaczął śpiewać jakąś arię, zaimprowizowana 
kapela zagrała do wtóru; jeden trąbił na zwiniętej dłoni, drugi udawał basetlę na nodze od 
stołu, trzeci bił w taraban, a ostatni przebierał palcami na wargach wypuszczając głos na podobieństwo 
flotrowersu. Wesołość dochodziła już do szczytu, aż przyleciał gospodarz meldując, 
jako zgorszone tym tłumy zbierają się przed traktiernią. W odpowiedzi Woyna wyrzucił 
go za drzwi rozkazując podać ostryg i szampańskiego. 

Pili już na umór. Wielu już chrapało po kątach, wielu walało się pod stołami, zasię reszta 
szalała powtarzając pełnymi głosami jakąś piosenkę i rozbijając flachy. 

Naraz piękna Terpsychora spróbowała tańcować; że ciasno było na podłodze i pełno rozbitego 
szkła i kałuż, Zaręba jednym ruchem oczyścił stół i postawił ją na nim. Zatańczyła 
wściekłą sarabandę. Nie było końca wrzaskom, brawom i bisom. Zatańcowała więc jeszcze 
kozaka, po czym opuściły ją nagle siły i zleciała w ramiona Zaręby; coś długo nie mogła się 
oderwać z jego piersi. Porucznik był wesołym nad miarę, przepijał z każdym, bratał się ze 
wszystkimi, krzyczał i śpiewał z drugimi, całował i był całowany, brał na suweniry jakieś 
wstążki i rozdawał dukaty, przysięgał wieczną miłość i w tej chwili zapominał o całym świecie. 
Wreszcie zaczął huśtać na nodze jakąś figę z niebieskimi oczami, a tak śliczną, jasną, 
różaną, pełną dołeczków i lubych okrągłości, że w końcu porwał ją na ręce i biegając z nią po 
izbie, na śmierć zacałowywal. 

Ledwie był skończył tę lubą zabawę, kiedy jeden z kredencarzy wcisnął mu w rękę jakiś 
podłużny karteluszek, osądził go zwyczajnym billet doux, ale dojrzawszy jego czerwoną barwę, 
natychmiast oprzytomniał i przeczytał. Mistrz nakazywał podążyć na zebranie do generała 
Mokronowskiego i relację złożyć jeszcze dzisiejszej nocy. Miasto podpisu czerniała jeno 
liczba jeden, ujęta w nawias. Nawet rad był temu rozkazowi, słusznie rozumiejąc, jako z loży 
„Obrońców Wolności” jeszcze go nie wykluczono. Wyszedł bez pożegnania i w sieni spotkał 
się z Woyną. 

– Wychodzisz? – zdziwił się, gdyż starościc nie lubiał przerywać sobie zabawy. 
– Mam jeszcze przed nocą ważne sprawy, a ty? 
– Wezwano mnie do Arsenału, służba! – oświadczył wymijająco. 
Rozeszli się pośpiesznie. 
Zaręba pojechał na swoją kwaterę i zdziwił się niepomiernie, zastawszy w domu formalną 
inwitację generałowej Mokronowskiej właśnie na dzisiejsze zebranie. Spędził to na zbieg 
okoliczności i przebrawszy się po cywilnemu, już o zmroku wchodził do antyszambry Mokronowskich 
na Krakowskiem i oko w oko spotkał się znowu z Woyną! Ledwie przemówił ze 
zdumienia. 

– A to niespodzianka i zbieg okoliczności – uśmiechnąl się pomieszany i przywstydzony. 
– Albo jednobrzmiące rozkazy! – szepnął otwarciej Woyna 
– Inwitacje – poprawił z naciskiem – zastałem swoją w domu i jestem. 
Woyna uśmiechnął się pobłażliwie i wziąwszy go pod ramię weszli na pokoje. 
Wyszła naprzeciw generałowa i głosem nie dopuszczającym wątpienia oznajmiła: 
– Witam waszmościów! Moje panny pokończyły aftowanie sztandarów, jutro je poświęcimy 
u Świętego Krzyża. Chodźcie podziwiać i chwalić. 
W obszernej bawialni, pełnej porozstawianych krosien i stolików, panien i dam zajętych 
pracą, ze starą księżną wojewodziną Jabłonowską na czele, widniały rozpięte na ścianach 
bojowe chorągwie. Jedna, przeznaczona dla kosynierów, pokazywała na dnie czerwonym 
złoty snop pszeniczny, nad nim skrzyżowane kosy, a w otoku pod laurowym wieńcem złotem 

110 



wyrażony napis: „Żywią i Bronią”. Druga była chorągwią Ziemi Mazowieckiej; na czerwonej 
płachcie srożył się Biały Orzeł. Na białych ścianach chorągwie grały jakby kałuże krwi; zasię 
napis na kosynierskiej ciągnął oczy budząc szczególniejsze uczucia i napędzając łzy do 
oczów. 

Woyna po dłuższej admiracji skłoniwszy głowę w stronę panien rzekł uroczyście: 

– Hołd oddawam i cześć cnym sentymentom i kunsztowi afciarek. 
– Te chorągwie powiedą nas do sławy i zwycięstwa! – dorzucił ogniście Zaręba. 
Na co znów Woyna zasiadłszy do otwartego klawicynu zagrał Marsyliankę i począł śpiewać 
cudnym, porywającym głosem. Zerwały się panny od krosienek, powstała sama wojewodzina 
Jabłonowska, zbiegły się z drugich pokojów damy, zjawiło się nie wiadomo skąd kilkunastu 
mężczyzn i wszyscy wraz zaśpiewali powtarzając z nie słabnącym uniesieniem pierwszą 
zwrotkę po kilka razy. Wszystkich przejęło czułe poruszenie, łzy pociekły z oczów, twarze 
się spłomieniły, a z piersi rwał się ten śpiew najgłębszej miłości ojczyzny i wolności. A 
już Zośka Radzimińska, stojąca wpodle Woyny, z oczami utkwionymi w chorągwie, dawała 
ze siebie obraz prawej Bellony! Duszę dawała w ten śpiew zapamiętały, górny i bohatyrski. 
Była piękną, lecz w tym momencie zdała się być jednym cudem, wzniosłością i zarazem 
gniewem. Spod spiętych groźnie czarnych łuków brwi oczy jej gorzały żarami wulkanów, 
twarz pobladła na płótno, a niski głos huczał jak dzwon na bój, na walkę, na śmierć! 

Wreszcie panny zasiadły z powrotem do krosien, wyszywania na bandoletach przeróżnych 
napisów i wszystko powróciło do zwyczajnego ładu. Kupa młodych oficjerów pilnie się zasługiwała 
przy nawijaniu kordonków, podawaniu kłębuszków i rysowaniu ołówkami napisów. 
Nie brakowało i cywilnych elegantów, bowiem fraucymer generałowej składał się z panien 
reprezentujących pierwsze domy w województwie. 

Woyna szeptał na boku z Radzimińską; spojrzenia panien często zezowały w ich stronę. 

W sąsiedniej komnacie przez otwarte, wyzłocone podwoje widać było kilkanaście dam z 
miasta, nigdy nie spotykanych na asamblach znaczniejszych domów. Generałowa traktowała 
je ze szczególną uprzejmością. Zajęte były chrupaniem cukrów, skubaniem szarpi i narządzaniem 
długich bandażów. Całe kupy białych szmat i płócien stożyły się na posadzce. I przy 
nich kręciło się do pomocy kilku oficjerów. 

– I my się gotujemy – szepnęła generałowa Zarębie – codziennie schodzimy się na taką 
właśnie zabawę. Nie ma już stanów, gdy idzie o ojczyznę – dodała nazywając zebrane damy; 
były to przeważnie żony i córki wielkich kupców, miejskich obywatelów, bankierów i członków 
magistratu, a zaledwie kilka pań z wyższego świata. 
Obejrzał się dokoła, jakby szukając kogoś. 

– Kogóż waść tutaj nie najduje? Zbieramy się partiami, co dzień gdzie indziej... 
– Myślałem spotkać panią Barssową! – szepnął zniżonym głosem. 
– Lwica rewolucji i bożyszcze jakobinów nie czułaby się swoją pomiędzy nami! – powiedziała 
z nieukrywaną awersją, powstając na wejście nowego gościa. 
Z tych słów wymiarkowawszy opinie, jakim aktualnie hołdowała generałowa, miał się na 
baczności i większą zwracał uwagę na to, co się dokoła działo. I posłyszawszy rozmowy z 
komnaty generała posunął się tam, jakby w rekonesansie. Przy okrągłym stole brała miejsce 
liczna kompania sprzysiężonych wprawdzie, ale samych moderantów i mieszczan w sporej 
kwocie. Królował pomiędzy nimi głośny swojego czasu Ignacy Wyssogota Zakrzewski, były 
prezydent Warszawy, obrońca miast na sejmie i pierwszy, który się był przepisał na prawo 
miejskie. Człowiek był mądry i cnotliwej duszy obywatel, i wielce miłowany przez miejskie 
pospólstwo; mąż już w latach, ale pomimo wieku i siwizny krzepki Jeszcze, postaci wspaniałej 
i pięknego oblicza. Nosił się po francusku i wielbił Voltaire’a. Za nimi siedzieli posobnie: 
Ksawery Działyński, Szymon Szydłowski, Franciszek Gautier, Jan Horain, Józef Wybicki, 
Franciszek Tykiel, Andrzej Ciemniewski, Franciszek Makarowicz, Wincenty Borakowski, 
Eliasz Alve i wielu drugich. Generał Mokronowski siedział z papierami przed sobą i piórem 

111 



w ręku. Generał Cichocki paląc lulkę krążył po komnacie, nie biorąc udziału w dyskursach. 
Deliberowano nad dniem wybuchu; kilku z mieszczan, a szczególniej Morin, bankier i spólnik 
Kapostasa, przekonywał zgromadzonych o konieczności odłożenia terminu powstania. 
Podnosiły się żywe sprzeciwy. Rozmowa stawała się coraz żywszą. 

Mokronowski spostrzegłszy Zarębę odprowadził go do bokówki.

 – Mam dla waści miłe słowa, jeśliś ciekawy – przemówił bardzo łaskawie. 
– Ciekawym, bo się znikąd takowych słów nie spodziewam, panie generale. 
– Toć powiem prosto: król bardzo cię wysławiał za jakąś przysługę mu oddaną. 
Nie w smak mu poszła ta pochwała, lękał się jakiegoś podstępu. 
– Musiałeś zasłużyć na tak miłościwe słowa najjaśniejszego pana – próbował indagować: 
– Podobało się królowi mieć to przysługą, co było jeno powinnością poddanego. 
– Nie będę cię wyłuskiwał ze sekretów, ale toć powiem: mógłbym cię uplasować przy 
królewskiej osobie, byłby z tego niemały profit dla naszej sprawy – powiedział z żołnierską 
otwartością. 
– Panie generale – odparł, poruszony niespodzianą propozycją – rozumiem honor, ale 
znajduję takie obowiązki o wiele przewyższające moją zdatność. Pozwolę sobie mniemać, 
jako do takowych funkcji musi być odkomenderowany, kto giętki w karku, obrotny i słyszący 
jak trawa rośnie. A przy tym moje principia nie byłyby ścierpiane na Zamku. 
– Jak uważasz! Miałem cię rojalistą. Namyśl się jeszcze, nieczęsto się zdarzają tak fortunne 
sposobności – usilnie go namawiał. 

Lecz nie dokonawszy niczego odszedł nieco kwaśny i obruszony. 

Zaręba zaś powróciwszy do bawialni pomiędzy rozszczebiotane panny zauważył zmianę, 

jaka zaszła w starościcu: miał wypieki na policzkach, ponure spojrzenia i trzęsły mu się ręce. 
Siadł przy nim i przeglądając jakieś angielskie kopersztychy zapytał: 

– Co ci się stało? Doszedłeś z panną do porozumienia? – Pożałował tego pytania. 
– Łatwiej z nią dojść do konfidencji niźli do jakiego ładu – odparł łzawo Woyna. – Jakbyś 
postąpił – mówił zniżonym, gorączkowym głosem – gdybyś na szczerą deklarację posłyszał: 
„Kocham cię! Żoną twoją nie będę, ale jeśli chcesz, będę twoją kochanką, jeno pod warunkiem, 
że mi potem pozwolisz zginąć!” Pojmijże taką mowę! Co byś zrobił? 
– Wziąłbym ją chyba, zginąć nie pozwolił, a jeślibym kochał, gotów bym na postronku zaciągnąć 
do ołtarza! Kobiece fanaberie trzeba łamać albo od nich uciekać. 
– Nie wiem jeszcze, co zrobić, ale gotów jestem na każde szaleństwo... na każde... 
– Nie poznaję cię, to mowa nie twoja! — szeptał ze szczerym współczuciem. 
– To słodka pieśń tryumfującej miłości – drwił sam ze siebie – ale co ty wiesz o tym, 
człowieku szczęśliwy! Kochałeś jeno w pochodach i na rasztakach; co ty wiesz? 
– Rad bym zapomniał, że kiedyś wiedziałem. Jedźmy! – zerwał się nagle jak sparzony. 
– Poczekaj, muszę się jeszcze rozmówić... – Obejrzał się, Zośki nie było w pokoju. 
– Nie uważasz, jak tutaj się kaptuje mieszczaństwo i moderantów? 
– Nawet ci powiem sprawy, jakie się ważą na dzisiejszym zebraniu – odparł ożywiając się 
znacznie – agituje się wybór wodza na czas nieobecności Kościuszki i rządu, który by objął 
władzę natychmiast po wybuchu powstania. 
– Te sprawy należą do decyzji jutrzejszego generalnego zebrania Rady. 
– A tymczasem nazwano mi już parę nazwisk tutaj wybranych; pełną listę przyślę ci jutro 
rano, może ci się przyda do powinnego raportu – spojrzał mu w oczy. 
– Nie rozumiem cię! Do jakiego raportu? – okrył się zdumieniem jak maską. 
– Nie lada z ciebie gracz i jedynyś do sekretu. Nie będę grał z tobą w ciuciubabkę i wyznam: 
Byłem jednym z trzech, którzy na wczorajszej kapitule wzięli twoją stronę. 
– Ciszej, na Boga, ściany mają uszy – pochylił głowę nad kopersztychami – sprawiłeś mi 
ulgę tym wyznaniem. Byłem pewny, że po tym, co zaszło, wykluczą mnie z loży. 
– I nie zważałeś na następstwa, to mnie przerażało. 
112 



– Parę cali żelaza w piersiach od zamaskowanego socjusza – uśmiechnął się przymuszenie. 
– Ustawa przewiduje i takie zakończenie. 
– Znam ją, przywoziłem z Paryża. Mam już dosyć tej jakobińskiej maskarady. 
– Sama ostrożność nakazuje nie zrywać z lożą otwarcie – przestrzegał. 
– Jedźmy, pomówimy o tym obszerniej w domu. Moje konie czekają przed pałacem. 
Ale powróciła Zośka i porucznik nie doczekawszy się końca ich szeptań odjechał sam. 
Na kwaterze oczekiwało go tyle przeróżnych spraw, że nazajutrz prawie o świtaniu poleciał 
do arsenału, gdzie już codziennie zbierała się Miała Rada, przeniesiona spod Sfinksów w 
obawie przed Baurowskimi szpiegunami, tutaj bowiem był ośrodek wszystkich konspiracji i 
powstańczych przygotowań. Owo i z tej przyczyny arsenał aż dygotał w posadach od wzmożonej 
nieustającej pracy. Dziedzińce były zapchane ludźmi, jaszczami, harmatami i wojennym 
rynsztunkiem. W stajniach gromadzono coraz więcej cugów. W kuźniach i ludwisarni 
dzień i noc gorzały ogniska, pracowały miechy i biły młoty. W reperacyjnych warstatach broni 
ani na chwilę nie umilkały skrzyboty pilników i złowrogie piszczenia brusów, toczących 
szable i bagnety. Kołodzieje, szewcy, krawcy, rusznikarze, siodlarze i miecznicy przepełniali 
niskie pawilony. Nawet w kazamatach, w ciasnych, sklepionych komorach wrzała gorączkowa 
robota; wyrabiano tam karabinowe naboje i działowe pociski pod szczególnym nadzorem 
Dobrskiego. Wyrabiano je również po klasztorach, jak u Kapucynów na Miodowej, u Dominikanów 
na Freta i u Bernardynów na Krakowskiem. Dozór nad tymi fabrykami miał ojciec 
Serafin. Właśnie spotkał się z nim w dziedzińcu Zaręba. Mnich był strasznie wymizerowany. 

– Więc dzisiaj generalne zebranie? – spytał, ciężko dysząc i pokaszlując. 
– Dzisiaj. Mniemam, jako najpóźniej wystąpimy w piątek w nocy. 
– Daj, Boże, jak najprędzej. Muszę waści powiedzieć o Konopce. To wściekły człowiek. 
Spotkałem go przed chwilą u tego ludojada, księdza Meiera. Nie miarkuję, z czego poszło, ale 
jak wszedłem, krzyczał na cały głos, że jeszcze kajdany brzęczą, a już spiski przeciw wolności 
formują, że moderanci z królem tajnie się znoszą i kontrrewolucję gotują, że generał Cichocki 
tylko pozornie trzyma ze spiskiem, a całą duszą zaprzedany królowi, któremu o 
wszystkim donosi. Tak się w końcu zbiesił, że groził, jako nie czekając powstania zacznie 
wieszać arystokratów i z moderantami zrobi porządek. Notabene, ma na zawołanie całą bandę 
sankiulotów, gotowych na każde skinienie. To jest rezolut, nie cofnie się przed żadnym azardem 
– ostrzegał, niemało poruszony. 
– Od paru dni tyle się na mnie wali, że mi już łeb pęka od przeróżnych turbacyj! – jęknął 
Zaręba i poszedł w swoją stronę. 
Był w najgorszym usposobieniu i tak skłopotany i nie mogący zebrać myśli, że zepchnąwszy 
co najpilniejsze sprawy, poszedł na miasto bez potrzeby i celu. A na domiar złego, skoro 
go owionęło wiosenne powietrze, przejęte zapachami pól i zieleni, poczuł w sobie jakąś głuchą, 
niezmożoną tęsknotę. Czasami gonił oczami żurawiane klucze, lecące nad miastem z 
przejmującym, dalekim klangorem. Czasami jakieś zielone drzewo, pławiące się w słońcu, 
przyciągało jego uwagę. A czasami burza jakichś złych przeczuć i udręczeń porywała go w 
okrutną zamieć. I nie potrafił się otrząsnąć i zapanować nad sobą, jak nie mógł znaleźć powodów 
takiej dyspozycji. Na niczym zeszedł mu cały dzień, a nie mogąc się doczekać wieczora, 

o pierwszym zmierzchu poszedł do koszar artylerii na zebranie. Naturalnie było jeszcze za 
wcześnie i wielka sala na piętrze stała pusta i mroczna. Zajrzał do kantyny na parterze; siedziała 
tam garść młodych oficjerów, część grała w bilard. 
Zaręba pił wino, palił lulkę i zbierając rozprószone myśli błądził oczami po ścianach, 
przybranych w obrazy bitew, konterfekty sławnych wodzów i broń. O parę kroków od niego 
przy stoliku pod oknem siedziało dwóch poruczników artylerii: Linowski i Caspari, z jakimś 
młodym podporucznikiem, którego twarzy nie pamiętał, a który rozmawiał namiętnie i tonem 
nie dopuszczającym sprzeciwów. Towarzysze patrzyli w niego z podziwem uwielbienia, jeno 
niekiedy wtrącając jakieś lękliwe słowa. Traktował ich z pyszną wyrozumiałością. Poruszał 

113 



najprzeróżniejsze materie, a o wszystkim miał zdanie zuchwałe i niewzruszenie pewne. Rąbał 
jakby toporem i rozbijał nieubłaganie, i to zarówno Arystotelesa, jak i maksymy francuskich 
jakobinów. Natrząsał się nad nimi. 

Zwróciło to uwagę Zaręby, zaczął pilniej nasłuchiwać i ukradkiem spozierać. 

Podporucznik był średniej miary; złożony sucho, barczysty i o wypukłych piersiach, dawał 
obraz zdrowia i młodości, zastanawiała jeno długa twarz, blada i srodze pofałdowana, zacięte 
wargi, duży nos, ogromne czarne „oczy, czoło nadmiernie wysokie i w skroniach rozwinięte, 
pobrużdżone i pionową zmarszczką naznaczone. Głowę miał wielką, czarnym zwichrzonym 
włosem pokrytą, przegarniał je ustawicznie długimi palcami. Mówił prędko, wybuchając co 
chwila gniewem, szyderstwem, śmiechem lub dumą. Wciąż zapalał lulkę gasnącą mu ustawicznie. 
Nie tykał wina, jakie mu skwapliwie podsuwali. Pomimo młodych lat sawant to był 
nie lada, bowiem swoje dowodzenia popierał sentencjami, branymi z ksiąg całego świata i 
wszystkimi językami. Wykład miał trudny i zawiły. 

– Skąd idziemy? Nie wiem i nie pytam – mówił jakby w ekstazie. – Czym jestem? Wolą 
świadomą. Może urodziłem się z promieni Bożego spojrzenia. I od tej pory lecę przez nieskończoność 
ja słońce, ja gwiazdy, ja marzenie o sobie. Niekiedy przypominam sobie, jak 
byłem przydrożnym kamieniem. Czasem wiem, kiedy byłem huraganem miotającym kosmosami. 
Czasem widzę swoje awatary i wędrówki po słońcach i planetach. Byłem kolejno 
wszystkim we wszystkim wszechświecie, nim poczułem się jestestwem. I oto po milionach lat 
stałem się nieśmiertelnością. Otom jest! Oto już wiem, jakom jest. Byłem, kiedy ten nędzny 
glob stawał się dopiero mgławicą i będę, gdy się obróci w kosmiczne pyły. Ale pozazdroszczono 
mi potęgi. Tę ziemię zrobiono moim więzieniem. Skowanego w ciało rzucono pod nogi 
przemocy. Szatan siadł przy mnie na straży! Zerwałem pęta i stanąłem do walki. Strącono 
mnie w otchłanie cierpień, niemocy i śmierci. Przemogę jednak okrutne potęgi. Moim będzie 
zwycięstwo! Moją będzie moc i panowanie. Gwiazdy będę zapalał tchnieniem i światy będę 
wywodził z mej woli wszechwładnej. Wierzę w to i wiem o tym. Jakże mi więc dbać o życie i 
sprawy jego? Wszystko, co ziemskie, to jeno gra sił materialnych i wiecznych przemian. 
Czymże jest moje ciało? Łachmanem, który odrzucę przed progiem zmartwychwstania. Wiele 
jest pałaców duszy mojej w nieskończonościach i nie wiem jeszcze, gdzie i jaki kształt widomy 
przybierać będę. Ale czuję, jako na ziemię już nie powrócę i życiem ludzkiego robactwa 
więcej żyć nie będę. Mam awersję do życia. Tęsknota porywa mnie na swoje tęczowe skrzydła 
i niesie do mojej prawej ojczyzny, w bezkresy! – dokończył bezsilnym szeptem. 
Zadumał się, nie śmieli przerywać milczenia, słychać było przyspieszone oddechy i niemal 
kołatania ich serc poruszonych. Myśli mieli pogubione i zmącone czucia, patrzyli oczami 
powracających z głębin marzenia. 

Powiedział im jeszcze coś po cichu, a dokończył głośniej, jakby wyzywająco: 

– Jestem czymś więcej niźli Polakiem: jestem człowiekiem—i zerwał się z krzesła. 
Powstali wszyscy, bowiem nad głowami rozlegały się już liczne stąpania i gwary. 
– Cóż to za jeniusz! – spytał Zaręba na schodach Linowskiego. 
– Podporucznik artylerii fortecznej Wroński, pochodzi z Lublina. Słyszał go waszmość? 
– Piąte przez dziesiąte. Prawił, jakby się napił szaleju. Konia z rzędem, kto zrozumie. 
Linowski tak gorąco wystąpił w obronie przyjaciela, aż mu Zaręba rzekł zniecierpliwiony: 
– Mnie się jednak te mądrości wydały womitami z naczytanych książek, co jeno dowodzi, 
jako nic a nic na nich się nie rozumiem – złagodził w zakończeniu. 
– Jeniusz to, jakiego w Polsce, a może i we świecie jeszcze nie bywało. On jeden poradziłby 
zaprowadzić we świecie nowy porządek. 
– Czy aby zdatny do służby? Taki filozof nie odróżnia zwykle rury do barszczu od karabina. 
– Nie ma u nas drugiego, który by się lepiej rozumiał na wszystkim, co się tyczy artylerii i 
fortyfikacji. Wszak już w szkole za swoją zdatność miał być wysłany królewskim sumptem 
114 



do Paryża na naukę wyższej matematyki. A przy tym rezolut, sam się napiera ze mną i Casparim 
iść na stanowisko w dziedzińcu Krasińskich. 

– Zobaczymy, jak ten jeniusz będzie się sprawiał pod kulami. Wejdźmy, już pora. 
Sala była ogromna i mroczna, okna miała pozasłaniane i zaledwie parę świeczników, stojących 
na stołach, rozkrążało nieco światła. Osób było już sporo i po ciemnych kątach słyszeć 
się dawały szeptania i brzęki szabel. Co chwila jeszcze ktoś spiesznie nadchodził i turkotały 
zajeżdżające pojazdy. Ale nastrój panował dziwnie ospały. Jakby lęk przyczajał się w mrokach. 
Szeptano sobie na ucho i trwożnie. Twarze widniały blade, gorączkowe spojrzenia i 
niepewne ruchy. Niepokój władnął duszami. A kiedy ostatni z nadchodzących przynieśli wiadomość, 
jako pomnożone wojska moskiewskie rozciągnęły się po wszystkich ulicach i postawiły 
warty co kilkanaście kroków, powstało silne poruszenie. Czyżby odkryto spisek? A może 
ktoś wydał zebranie i zaciągają sieci, aby wszystkich wyłapać? Tysiące złowrogich przypuszczeń 
zakrakało w duszach. Podniosły się głosy, aby wobec grożącego niebezpieczeństwa 
rozejść się, póki czas. Zwłaszcza obywatele cywilni dawali wyraz swoich obaw, najgłośniejsze 
roznosząc zamieszanie i niepokoje. Dopiero kiedy Chomentowski zapewnił, jako dwie 
kompanie kanonierów z harmatami strzegą bezpieczności, nastąpiło jakie takie uspokojenie. 
Podniesły się natomiast głosy rozmów, zgromadzenie bowiem było bardzo liczne, sto kilkadziesiąt 
person, samych najznaczniejszych sprzysiężonych, przepełniało salę zajmując 
wszystkie ławy pod ścianami i miejsca. 

Zaręba stojący samotnie na uboczu przyglądał się Wrońskiemu, który otoczony młodzieżą 
wojskową, coś im namiętnie rozpowiadał. Patrzyli w niego jak w cud niepojęty. 

– Słusznie powiadają: „Wystaw pełne koryto, a świnie się znajdą” – szepnął mu rubasznie 
ojciec Serafin. – Fakcja „Obrońców Wolności” na stanowisku. Uważaj, waszmość, podają 
sobie jakieś karteluszki. Konopka ma minę dyktatora! Coś spiskują... 
Zaręba zbył go milczeniem nie czując się w usposobieniu do kontrowersji. 

– I moderanci w komplecie – szeptał niestrudzenie mnich – będą znowu nastawali na odroczenie; 
nie darmo Gautier z Morinem obrabiają Kilińskiego. Majster nie pozwoli się przekabacić. 
Nie dałbym mu rozgrzeszenia, choć taki poczciwy. 
– Dobrze, iż mi ojciec przypomniał – zaczął Zaręba odciągając go na stronę – muszę ojcu 
zakomunikować, co Rada postanowiła. Od jutra mają we wszystkich kościołach zasiąść w 
konfesjonałach nasi księża do słuchania wielkanocnej spowiedzi, a pod tym pozorem będą 
rozdawali spiskowym: hasła, termin wybuchu, komu potrzeba, to i naboje, no i będą ich zaprzysięgać 
przy komunii. Jest tutaj na sali ksiądz Meier, ksiądz Jelski i ksiądz Wrześniewski, 
może się z nimi ojciec porozumie. 
– Pomysł bezbożny używać do takich spraw konfesjonału z kościoła, nie przyłożę do tego 
ręki. Profanacja! Nie, nigdy! – odrzekał się, przejęty zgrozą i strachem. 
– Taki jest rozkaz, spełnienie go jest patriotyczną świętą powinnością. 
– Już wiem! Boże, co ze mną wyrabiają te Belzebuby! Któż mnie z takiego postępku rozgrzeszy? 
– Własne sumienie, zwycięstwo dobrej sprawy i wdzięczna pamięć przyszłych pokoleń. 
– Baj baju, chłop śliwy rwie, a jeno ich dwie! – wyrzekł płaczliwie. – Czy mnie oczy nie 
zwodzą? – zawołał nagle. – Jasiński z Grosmanim! – i wskazał radośnie na przeciskających 
się w stronę Chomentowskiego. Zaręba przysunął się do nich i po serdecznych powitaniach z 
pułkownikiem i z „municypałem wileńskim” pozostał już przy socjuszach z loży. Konopka 
witał go jak zwyczajnie, zaś ksiądz Meier i Chomentowski z wyróżniającą życzliwością. Nawet 
był rad takiemu obrotowi sprawy. 
Otoczono Jasińskiego, który jak zwykle piękny, smukły, z włosami w puklach spływających 
nieledwie na ramiona, Z oczami pełnymi błyskawic, porywający i wzniosły, opowiadał o 
wileńskich przygotowaniach i usposobieniach. Głos mu brzmiał niby spiżowa tarcza pod ude


115 



rzeniem brzeszczota, przenikał żarem i przesycał otuchą. Już sam jego widok, jakoby obraz 
samej cnoty, samej wiary i stałości skrzepiał serca i myślom dawał lot podniebny. 

– Zaczynajcie! – wołał donośnie, aż w sali uczyniła się cichość. – Chwila jedyna, jeśli pozwolicie 
jej przeminąć, nie powróci. Cała Polska na nas czeka! Wilno już gotowe! I wojska, i 
lud, i szlachta, i nawet Żydzi! Czekamy na hasło Warszawy. Na Litwie wszystko już gotowe, 
nawet postronki dla zdrajców! Uderzajcie! Nie ma już przeszkód nad opieszałość, bojaźń lub 
niewiarę, a tego suponować nikt by się wam nie ważył – grzmiał ogniście. 
Właśnie wybiła oznaczona godzina i Wielka Rada ukazała się w komplecie. 

Zasiedli przy długim stole na środku sali, drugi obok zajęła kancelaria. 

Generał Cichocki zabrał pierwsze miejsce, otoczony liczną asystą, jak generałów: Deybla i 
Orłowskiego, pułkowników: Dobrskiego i Poniatowskiego, oraz paru majorów i kapłanów. Z 
cywilnych byli: kasztelanie Mostowski, Antoni Trębicki, Ksawery Działyński, brat szefa regimentu, 
Józef Wybicki, Ciemniewski, Eliasz Alve, Kiliński, Maruszewski i jeszcze kilku 
poważnych mieszczan. Jasiński z Grosmanim zostali zaproszeni do stołu Rady. 

Cichocki otworzywszy posiedzenie udzielił głosu kapitanowi artylerii, Grzegorzowi 
Roppowi. 

Mówił zwięźle i po żołniersku, gorąco nawołując do powzięcia ostatecznej decyzji. 

Po czym reprezentanci regimentów i miasta zgłaszali swoją obecność i plenipotencję. 

Następnie wybrano komendantów poszczególnych kwartałów miasta i oddziałów, mających 
być odkomenderowanymi w pomoc ludowi. 

Wszystko szło dziwnie składnie, prędko i bez zbędnych dyskursów. 

Dopiero kiedy na porządek przyszedł wybór tymczasowego wodza powstania, zgromadzenie 
ożywiło się niezmiernie i fakcja „Obrońców Wolności” podniesła głowę. 

Rada wysunęła Stanisława Mokronowskiego. Na to ozwały się aprobacje i klaskania. 

A kiedy Cichocki w dłuższym przemówieniu wysławił jego ciche a wielkie zasługi dla in


surekcji, jego cnoty obywatela i patrioty, jego zdatność jako wodza, jego wziętość i uważanie 
w całym kraju, cała sala zatrzęsła się od okrzyków: 

– Zgadzamy się! Niech żyje generał Mokronowski! Niech nas prowadzi! 
– Żądamy mieć wodzem szefa Działyńskiego! – zakrzyczeli naraz fakcjoniści. – Szef 
Działyński wiele tygodni temu pochwycony od Moskalów i wywieziony do Kaługi! Strata to 
dla nas niepowetowana! – tłumaczył Cichocki. 
– Nie chcemy Mokronowskiego! Zaufany przyjaciel króla. Targowiczanin! – wołali licznie. 
– Na takie niegodne inwektywy odpowiem: Sam najwyższy Naczelnik w liście do Rady 
poleca jego kandydaturę. Kto ciekawy, może przeczytać! – wrzasnął Cichocki. 
Opozycja umilkła i generał Mokronowski został obrany tymczasowym komendantem siły 
zbrojnej Księstwa Mazowieckiego. Moderanci tryumfowali. 
Wtedy fakcja „Obrońców Wolności” wniesła projekt wybrania tymczasowego rządu, który 
by z chwilą wybuchu powstania objął władzę – uzasadniał go ksiądz Meier. 
Ze wszystkich stron podniosły się namiętne protestacje. 

– Nie wolno nam uzurpować sobie praw sejmujących stanów! – ostrzegał Józef Wybicki. 
– Pierwej zwycięstwo, wypędzenie nieprzyjaciół, a potem rząd! – grzmiał Cichocki. 
Konopka, ksiądz Meier, Trębicki, Chomentowski w długich wywodach dawali coraz nowe 
racje, gruntujące nieodzowność natychmiastowego sformowania rządu. 
Cichocki widząc, jako deliberacje się przeciągają, przerwał je oświadczeniem: 

– Nie mamy w tej materii instrukcji od Naczelnika, wobec czego dyskusję zamykam i 
przechodzimy do czynności najważniejszej, zdeterminowania dnia wybuchu. 
– Zgoda! Dobrze! Po tośmy tu przyszli! – ozwały się liczne głosy. 
Nim jednak do tego przystąpiono, czytano raporty o siłach i środkach powstania. 
Pułkownik Dobrski dał regestr zapasów arsenału. 
116 



Kapitan Ropp wyszczególnił siły moskiewskie i polskie oraz ich stanowiska w mieście. 

Porucznik inżynierów, Kubicki, wyliczył punkty oporu, fortyfikacje rogatek i domy przysposabiane 
do obrony, gdzie mieli mieć pozycje wolonterzy. 

A w ostatku Chomentowski dał obraz położenia, przymuszający do natychmiastowego 
powstania. Obraz wypadał groźny, położenie było nad wyraz niebezpieczne. 

– Moim zdaniem powinniśmy wystąpić najpóźniej w piątek – zakończył kapitan. 
Moderanci pragnęli przesunięcia terminu jeszcze na jakiś tydzień. 
– Jeśli cała sprawa nie ma przepaść, nie odkładajmy ani na jeden dzień – zabrał głos kapitan 
Mycielski. – Słyszeliście obywatele przed chwilą: Naczelnik prawie otoczony i nie w 
możności przedarcia się do nas. Nieprzyjaciele uzuchwaleni naszą bezczynnością wzmagają 
się na siłach i odwadze. Prusacy ciągną na pomoc moskiewskim wojskom rozbitym pod Racławicami. 
Stan jest okropny, jeszcze zwłoka i będzie rozpaczliwy. Zaczynajmy choćby w 
piątek! Zaczynajmy, na Boga, by nie było za późno! 
Na to wystąpił Kiliński, był głęboko poruszony i głos mu się łamał, gdy zawołał: 

– Nie w piątek, we czwartek zaczynać musimy! Powiem dlaczego. Już znacie obywatele, 
co listy Ożarowskiego i Kossakowskiego zapowiadały? Dołożę jeszcze, co wiem najpewniej, 
bo ze samej kancelarii Igelströma. Oto Moskale postanowili, jako w Wielki Piątek o zmierzchu, 
skoro ludność znajdzie się w kościołach, uderzyć na nią i wyrżnąć! Zasię, by się im to 
przedsięwzięcie udało, naprzeciw każdego kościoła mają przygotowane harmaty nabite kartaczami, 
pochowane po sieniach, sklepach i parterowych kwaterach. Widziałem je żywymi 
oczami, dotykałem ich tymi rękami. 
– Zali to możebne? Bajędy powiada! Egzageracja! – ozwały się dość liczne głosy. 
– Słuchajcie mnie – rzucił się na kolana i wołał z rozpaczą – przysięgam w obliczu Boga 
ukrzyżowanego, jako prawdę mówię! Zaczynajmy we czwartek! Zaczynajmy! 
Tyle jednak sprawił, iż stanęła jednogłośna uchwała: rozpoczęcia powstania dnia 17 
kwietnia we czwartek o godzinie świtania. Znakiem rozpoczęcia miał być strzał armatni, dany 
spod Żelaznej Bramy, i bicie dzwonów. 

Przeczytano jeszcze generalny plan działania i rozkaz Cichockiego: 

„Aby jutro, we środę, dobrze przed północą, zameldowali się w Arsenale wszyscy naczelnicy 
cyrkułów, delegaci regimentów, dowódcy wolonterów, a to z powinnymi raportami i w 
zbrojnej gotowości do wystąpienia.” 

Na tym zakończono to ostatnie zebranie. 

Nazajutrz, we środę, dzień przyszedł w nieco odmiennej postaci, mgławy był bowiem, 
chłodny i deszczem grożący. Wszystko jednak się toczyło jak co dnia i nie wtajemniczony ani 
by przeczuł nadciągające wypadki. Wszędzie było pełno i gwarno, zarówno po bilarach, jak i 
kawiarniach i szynkowniach. Sklepy były przepełnione i targowały w najlepsze. Zasię jeno z 
racji Wielkiego Tygodnia unosiły się po mieście smakowite zapachy wielkanocnych specjałów 
i nie słyszało się muzyckich rzempołów. Na ulicach panował wielki ruch i gwar, pomnażany 
jeszcze turkotami licznych pojazdów i tętentem przelatujących ordynansów z kresami. 
Szczególniej rojno i gwarno było na Freta, Długiej i Starym Mieście. Na Długiej przed oknami, 
poza którymi piękne dziewczęta szyły kornety i stroje, kręcili się jak codziennie różni 
franci i młodzi oficjerowie. Ciżbiono się przed jatkami rzeźników, gdzie w obramieniu białych 
i różowych hiacyntów, na zwojach wędzonych kiełbas paradowały pieczone prosięta z 
jajkami w ryjach lub szczerzyły kły dzicze łby, uwieńczone bluszczami. Nie mniej żarliwie 
admirowano jatki cukierników pełne bab, mazurków i wszelakiego ciasta. Widać się dawało 
sporo przyjezdnych, wałęsających się od sklepu do sklepu. Dzieci latały z grzechotkami. Po 
rogach ulic sprzedawano wielkanocne baranki, misternie ze śnieżystej wełny uwinięto. Na 
stacjach stały jak zawsze powozy do najęcia. Kościoły z powodu Wielkiej Środy i spowiedzi 
do późnej nocy stały otwarte. Pod tym pretekstem u Kapucynów na Miodowej gromadziła się 
spiskowa młodzież. W bocznej nawie siedział ojciec Serafin i spowiadał każdego, który się 

117 



ujawnił umówionym znakiem. Za czym po komunii odebrawszy przysięgę rozdawał wraz z 
błogosławieństwami bandolety, naboje, kartelusze z instrukcją i hasło na jutrzejszą walkę. 
Toż samo u Bernardynów czynił ksiądz Jelski; toż samo ksiądz Meier na Freta u Dominikanów, 
a drudzy prawie we wszystkich kościołach’. Nawet Barani Kożuszek, siedzący na 
swoim zwykłym miejscu, rozdawał spiskowcom rozkazy, czasem naboje, a niektórym nawet 
puginały. 

Szło wszystko sprawnie i cicho. Zgromadzano się bez zwracania uwagi i rozpraszano się 
na znak starszyzny, ostrożnie się przebierając na wyznaczone miejsca. Ani kto mógł imaginować, 
co się taiło w tych tłumach, mrowiących się po ulicach jakby bez potrzeby i celu. I kto 
by tam zwracał na pospólstwo uwagę! Jakże? Toć była prawie sama młódź cechowa, kupczykowie, 
lokajstwo, ludzie bez wyraźnej kondycji, zbiegli poddani, liberia bez miejsca i zdezarmowani 
żołnierze. 

I nikt juści nie wiedział, jako czuwali nad nimi oficjerowie, kierujący każdym ich poruszeniem. 
I nikt też się nie zastanowił, dlaczego natychmiast po zamknięciu sklepów ulice bardzo 
rychło opustoszały. 

Uczyniło się pusto, cicho i ciemno, zaczął padać rzęsisty deszcz. 

118 



VIII 


Noc z 16 na 17 kwietnia 1794 nie odznaczała się niczym szczególniejszym. Padał drobny, 
uporczywy deszcz, bełkotały nieustannie rynny i aura była cale przykra. Czasem zawiewał 
wiatr, przejęty zapachami pierwszej zieleni. Po niebie leciał księżyc, przysłaniany co chwila 
chmurami. Warszawa zdawała się najspokojniej spać. Ulice leżały ciemne, puste i rozszemrane 
deszczem niby górskie szczeliny, w których tu i owdzie rozlegały się obwoływania moskiewskich 
wart, szczęki karabinów, a czasami tętenty kozackich patrolów. Godzina była 
późna i na pozór miasto, jak każdej nocy, pogrążyło się w niefrasobliwym odpoczywaniu. Ale 
poza tą maską, nałożoną dla zmylenia czujności wrogów, wrzało gorączkowe życie zbliżającej 
się chwili wybuchu. Za zgaszonymi oknami czuwało tysiące przytajonych ludzi; tysiące w 
głębiach domów osłoniętych nocą gotowało się do walki i tysiące ze wzmagającym się biciem 
serca nasłuchiwało znaku do powstania. Każdy dom zdał się dygotać wyczekiwaniem. 

Jakoż po dziesiątej zaszedł był szczególny wypadek: oto gromada jakichś ultajów rozbiła 
wszystkie latarnie w całym śródmieściu i rozbiegła się na wsze strony wygwizdując piosenki 
z Krakowiaków i górali. Na ten umówiony znak i pod osłoną niezgłębionych ciemności, jakie 
ogarnęły miasto, rozpoczął się jakiś tajemniczy, przyśpieszony ruch. Otwierały się bez szelestu 
bramy. Uchylały się drzwi sklepów i okiennice. W niektórych oknach zamigotały jakieś 
światełka. Pod murami kamienic zamajaczyły szeregi cieniów. Gdzieniegdzie zabrzmiało 
głośniejsze słowo. Spoza niedomkniętych furt wionęły przejmujące szlochy pożegnań. Zawrzały 
ściszone szepty. Owdzie wyrwał się zduszony płacz, podobien do skowytów. Odgłosy 
kroków ginęły w szmerach deszczu. Ze wszystkich stron, prawie ze wszystkich domów ktoś 
się wydzierał z najdroższych objęć i spieszył na wyznaczone stanowiska. Błogosławieństwa 
leciały za nimi. Przebierali się ostrożnie, najgłębszymi cieniami, czasem prawie na czworakach, 
gdyż trzeba było wymijać gęste warty i kwatery generałów, przed którymi biwakowały 
całe kompanie wojsk w bojowej gotowości stojących. Najliczniej jednak prześlizgiwano się w 
stronę Arsenału, na ulicę Długą. 

Arsenał był sercem i mózgiem insurekcji. 

W obszernych izbach od strony dziedzińca, zajmowanych przez komendanta, pułkownika 
Dobrskiego, zgromadziło się zaraz po zapadnięciu ciemności kilkudziesięciu najznaczniejszych 
spiskowców. Była to jakby święta agapa pod hasłem walki o wolność, ostatnia komunia 
dusz wzniosłych, głęboka chwila obcowań, w której więcej wypowiadają spojrzenia niźli 
słowa, w której nikt się nie zwierzał, a każdy szept stawał się najgłębszą spowiedzią. Nastrój 
panował braterski a wielce powściągliwy. Rozmawiano mało i cicho. Nikt już nie myślał o 
sobie. Każdy już skończył swoje partykularne rachunki i dumał o nieznanem. Uśmiechano się 
do siebie jakimś widmowym uśmiechem tkliwości. Wszystkie dusze zdały się brać lot niedosiężny 
i gubić w nieokreślonych marzeniach. Każdy jakby nasłuchiwał nieskończoności. 
Oczy paliły się gorączkowo, ale w twarzach widniała zimna, żelazna determinacja i spokój. 

Izby sklepione, niskie i bielone, urządzone z żołnierską modestią, zasnute były modrymi 
pasmami dymów. W środkowej długi stół zastawiono zimnymi daniami. Mało kto jadł, jeno 
namiętnie palono. Ordynansi roznosili czarną kawę, kapciuchy z tytuniem i wiśniowe lulki. 

119 



Co chwila przychodziły z miasta raporty i wiadomości; kierowano je do generałów siedzących 
w ostatniej, na roścież wywartej stancji. Nikt się bowiem z młodszych nie turbował, co 
zawierały. Stali kupami, siedzieli, spacerowali, jak się komu spodobało. Nie zważano na szarże 
ni godności. Wszyscy rozumieli się być żołnierzami jednej sprawy. O jutrze ni o walce, 
jakby już za progiem czekającej, nie ważono się wspominać. Natomiast słyszeć się dawały 
dyskursa w najbłahszych materiach. Niekiedy wytryskiwał przyciszony śmiech. W jednej z 
izb grano najspokojniej w szachy. 

W jakimś kącie przy świetle krzywej łojówki Zaręba coś spiesznie konotował pod ciche 
dyktando Maruszewskiego. Kilkunastu cywilnych, uzbrojonych w szable i z pistoletami za 
pasem, czytało między sobą ostatnią „Gazetę Hamburską”. Ksiądz Meier w sutannie do kolan, 
w butach z ostrogami, z kieszeniami wypchanymi krócicami i nabojami, pochylony nad 
ogromnym bębnem, robił korektę odezwy, jaka miała być nazajutrz rano rozrzucona po mieście. 
Był nawet stolik, gdzie ojciec Serafin grał w ćwika z kapitanem Mycielskim, spierali się 
zawzięcie i co trochę rozchodzili. W pierwszej stancji od wejścia na długich parapetach i półkach 
pod ścianami leżały szable, pistolety, puginały, ładownice, skałki, torby nabojów i stosy 
wszelakiego rynsztunku. Brał, co komu było potrzeba. Właśnie jacyś kadeci dobrawszy sobie 
szablę próbowali obcinać knoty u świec zapalonych, ale że tylko świece padały ofiarą, zaciekle 
ponawiali ćwiczenia. 

Czasami, nie wiadomo, z jakiej przyczyny, zapadało milczenie; wtedy krzyżowały się zaniepokojone, 
trwożne spojrzenia, ręce mimo woli szukały rękojeści szabel, a z dziedzińców 
nadpływał gwar wojsk, turkoty przetaczanych armat i głuche, przytłumione bicia kilofów, 
wyłamujących w basztach arsenału nowe strzelnice dla dział. 

Ktoś głośniej się odezwał czy szabla brzęknęła o kamienną posadzkę i wszyscy wracali do 
dawnego stanu, jeno oczy niecierpliwiej spoczywały na wskazówkach zegara. 

Co pewien czas wpadał komendant Dobrski, stary żołnierz o suchej, wygolonej twarzy, 
orlim nosie i oczach świecących jak ostrza. Przelatywał izby niby burza, rzucał jakieś rozkazy, 
porywał któregoś z oficjerów i znowu leciał na piętra, do zbrojowni, do kazamat, w dziedzińce 
do ukrytych stanowisk armat, wszędzie, gdzie było potrzeba dojrzeć, rozkazać i pobudzić 
przygotowania. Był to żołnierz surowy aż do zaparcia się siebie, cnotliwy obywatel i 
patriota żarliwy, wola niezłomna, uosobienie powinności i czujniejszy nad wszelkie pojęcie 
stróż Arsenału. 

Izby szły amfiladą i w ostatniej przez drzwi szeroko powywierane widać było białą perukę 
i czerwoną twarz generała Mokronowskiego. Siedział przed wielką plantą Warszawy; stosy 
kart sytuacyjnych leżały obok, porucznik od inżynierów, Kubicki, oznaczał na nich czerwonym 
ołówkiem stanowiska i domy zajęte przez Moskalów. Mokronowski, wyniesiony wolą 
sprzysiężonych oficjerów na dowódcę sił zbrojnych Warszawy, był nim jeno de nomine, bo 
de facto sprawował te obowiązki generał Cichocki, aktualny komendant Warszawy, którego 
ustawicznie o coś indagował. Brał przy nich miejsce stary Deybel, dowódca artylerii koronnej, 
wraz z kapitanem Chomentowskim, duszą sprzysiężenia, który promenował się po stancji 
nie odzywając się do nikogo. Kasztelanic Mostowski przybrany jakby na królewskie asamble, 
pachnący, utrefiony i dworny wykwintniś z piękną twarzą i srogimi, okrutnymi oczami, oglądał 
wiszące na ścianach kolorowe kopersztychy, wystawiające mitologiczne, frywolne sceny. 
Generał Orłowski, dawny komendant Kamieńca, chrapał na ławie pod ścianą, obtulony włochatą, 
krymską burką. 

Było już po jedenastej, gdy wpadł dyżurny oficjer i stanął przed Mokronowskim. 

– Melduję pokornie: Wolontery w dziedzińcach i wszystko już gotowe. 
– Generale! – zwrócił się Mokronowski do Cichockiego. – Rozkazuj, czas na stanowiska! 
– Mości panowie delegaci od wojsk i miasta, prosimy bliżej! – ozwał się rozkazująco Cichocki. 
– Kapitanie Chomentowski, sprawdź, waszmość, katalog obecnych. 
Rum się uczynił, wszyscy stanęli przed progiem w powinnej postawie. 

120 



– Regiment gwardii pieszej! – przeczytał donośnie Chomentowski. 
Wystąpił na przód major Milford z porucznikiem Ostaszewskim. 
– Regiment gwardii konnej, mirowscy – dodał z życzliwym uśmiechem. 
Prezentowali się kapitanowie Kosmowski i Bogusławski; ten ostatni zameldował: 
– Trzeci delegat porucznik Strzałkowski aktualnie na służbie, trzyma straż na Zamku. 
– Regiment szefostwa Działyńskiego. Major Zeydlitz wraz z kapitanem Mycielskim wysunęli 
się na czoło. 
– Regiment ułanów królewskich. 
Kapitan Zieliński i rotmistrz Wojciechowski ściągnęli powszechną uwagę, bowiem dopiero 
od paru dni pozyskał ich dla insurekcji Kiliński. 

– Korpus artylerii koronnej! 
Major Pieściński, major Górski i kapitan Ropp, persony powszechnie wielbione i fundamenta 
insurekcyjnej organizacji, wystąpili wśród przyjaznych szmerów. 

– Korpus pontonierów i inżynierzy! Pułkownik Bogucki z porucznikiem Kubickim stanęli 
przy poprzednich. 
– Chorągiew marszałkowska! 
– Pozyskana dla sprawy i mnie poruczono delegację – meldował Zaręba. 
Potem stawiali się dowódcy poszczególnych komend i kwartałów, i ważnych stanowisk, 
jak abszytowany kapitan Witkowski, porucznicy artylerii: Banczakiewicz, Linowski, Caspari 
i Zaręba, dowódca oddziału broniącego prochowni, pułkownik Poniatowski, oraz oficjerowie 
wyznaczeni do prowadzenia oddziałów wolonterskich i czuwania nad ludowymi masami. 
Każda bowiem ulica miała wyznaczonego dowódcę oficjera. 

Po skończeniu generał Cichocki przemówił krótkimi, jakby rąbanymi szablą słowy: 

– Obywatele-żołnierze! Pora nam iść na stanowiska. Walkę rozpoczynamy o świtaniu. Gdy 
ryknie strzał harmatki spod Żelaznej Bramy i zabiją dzwony, uderzajcie! Hasłem naszym: 
Wolność i Kościuszko! Wszyscy znacie instrukcję działań. Każdy z dowódców niechaj zapamięta: 
nie pozwolić Igelströmowi komunikacji z jego oddziałami, za żadną cenę nie dopuścić 
połączenia się moskiewskich wojsk, nie dopuścić wkroczenia Prusaków do miasta, bronić 
Arsenału i raczej go wysadzić w powietrze niźli oddać. A poza tym trzeba nam wroga bić, 
jeszcze raz bić i pobić! Tak mówi Naczelnik i tak nakazuje konieczność! Idziemy na walkę o 
wolność, całość i niepodległość. Nie pozostaje nam jak zwycięstwo lub śmierć. 
– Zwycięstwo albo śmierć! – buchnął ogromny krzyk. 
– Lwom nie będę zalecał męstwa. Niechaj każdy spełni powinność! Z Bogiem! 
Żegnał się z każdym z osobna. Splątały się dłonie i ramiona. Za jedno biły serca i radośnie 
zapłonęły oczy. W braterskich uściskach stapiały się dusze. Nie było zbędnych słów ni roztkliwiań. 
Hardo spoglądali w śmierć. Młode orły rwały się do lotu. Rumieńce zbarwiły blade 
jagody. Zagrała rycerska krew. Święta powinność porywała na śmiertelne azardy. W obronie 
ojczyzny powstawał nieprzełamany mur piersi. Te męże wybrane, cnoty najrzadsze, sama 
wierność, samo poświęcenie i najgórniejsza młodość, nie pokazując nad zimną determinację, 
ruszali radośnie lać krew za ojczyznę, wyrywać ją z wilczych szponów i ginąć za jej wolność 
i szczęście. 

– Zaiste, syny ojczyzny najprzedniejsze, bohatyry! – szeptał Mokronowski, a pomimo 
swoich wolteriańskich opinii żegnał ich krzyżem i błogosławił. 
Zaręba przecisnął się do niego z jakimś niebieskim karteluszkiem. 

– Obywatelu generale! Melduję wiadomość otrzymaną w tym momencie. 
Generał przeczytał spiesznie i rozpromieniony zawołał do odchodzących: 
– Mości panowie! Dwie wiadomości: kanclerz Sułkowski skończył przed godziną. 
– Wykpił się od szubienicy! – wyrwał się jakiś zuchwały głos. 
– Druga ważniejsza. Poruczniku – zaszeptał dyskretnie – papier pachnący i widzę kobiece 
pismo. Nie pytam kto, jeno czy można zawierzyć? 
121 



– Trzeba, obywatelu generale! Głowę stawiam za prawdę! – odparł z naciskiem, chowając 
do kieszeni karteluszek otrzymany od Izy. Zrumienił się przy tym jak panna. 
– Traf zrządził, że mamy hasło wydane moskiewskim wojskom na jutro: Suworów! Zapamiętajcie: 
Suworów! Cóż masz na planie czynności? – zwrócił się znowu do Zaręby. 
– Spieszę objąć komendę nad Starym Miastem, jaką mi wyznaczono. 
– Nieco z drogi, ale żebyś mógł się przedostać na Krakowskie Przedmieście... 
– Wedle rozkazu, obywatelu generale! Jestem delegatem marszałkowskiej dragonii; objąłem 
też dowództwo nocnego rontu, który może swobodnie cyrkulować po mieście... 
– Fortunna wielce okoliczność! To zajedź na moją kwaterę i powiedz generałowej, żeby o 
świcie przeniosła się na Zamek! Krakowskie będzie placem największych bitew. Pałac nie 
nazbyt ubezpieczony. Nie wiem, czy pozostawiona obrona wystarczy... 
– Melduję pokornie, jako na tę ewentualność ma pospieszyć z pomocą Sowiński z kadetami. 
Mają przykazane osłaniać flanki regimentu Działyńskiego. 
Skłonił się i wyszedł pospiesznie, ale w pierwszej stancji zastąpił mu drogę Radzimiński. 
Blady był, traiczny, wpadnięte oczy gorzały ponuro, buchał gorączką. 

– Powiedz mi o Woynie, co to za człowiek? 
– Bój się Boga, teraz, kiedy nie mam ani chwili do stracenia i w takich okolicznościach! 
– Jutro zginę. Mam ostrzeżenie z góry! Pokazał mi się jeden z przodków. To znak niechybny, 
zawsze to się staje, jeśli który z Radzimińskich ma zginąć. Na mnie przypada kolej, 
więc muszę się ubezpieczyć co do siostry. Powiedz, o coć pytam? 
– Muscadin, cynik, gracz, a zarazem człowiek wyższej miary. Przekonałem się o tym. 
– Deklarował o rękę Zosi, i to w nadzwyczajnych okolicznościach. Nie wiem, co począć? 
– Toć powiem: człowiek pewny, a jak obecnie, i znacznej substancji dziedzic. 
– Wierzę, ale małżeństwo niemożliwe. Musiałbym powiedzieć o jej nieszczęściu. 
– Pozostaw to im. Miłość znajdzie najskuteczniejsze remedium. Co zaś do twoich przywidzeń, 
wzburzonej imaginacji to skutek. Bądź zdrów, nie wiadomo, komu z brzega... 
Opuścił go; ojciec Serafin, idący przy jego boku, wyrzekł zasmucony: 

– Nie zawsze najdzie, kto szuka! Rotmistrz wyraźnie będzie szukał śmierci. Muszę wracać 
do klasztoru. Niechże cię, poruczniku, Bóg strzeże! – rzucił mu się na szyję. 
– Da Bóg, jako obaj spotkamy się w zdrowiu. – Zrobiło mu się jakoś ckliwo i markotno. 
– Modlę się o jutro i drżę; jakaś trwoga mnie obłazi niby robactwo. Muszę dyscypliną wypędzić 
takową dyspozycję. Płakałbym; starość to czy nikczemny strach? 
– Sił nam, ojcze, potrzeba i spokoju na jutro. Raczej podchmielić przed bitwą wypada żołnierzowi 
niźli deliberować nad tym, co będzie! Lepiej, ojciec, przypilnuj, żeby w murach 
klasztoru od Danilewiczowskiej wybito akuratne strzelnice. 
– Już wybite, sam je maskowałem chrustem. Byle jeno granatniki przyszły w porę! 
– Skoro rozruch się uczyni, mój Kacper przyprowadzi je i zostanie ojcu do pomocy. 
– Wolność i Kościuszko! – wykrzyknął naraz mnich i zginął w mrokach i ciżbach. 
Zaręba przepychał się do swojego rontu, stojącego na tyłach, od strony Nalewek. 
Arsenał dawał podobieństwo ula, tak pełen był głuchego szumu przygotowań. 
Na piętrach i w basztach narożnikowych od strony Długiej ciemno było i cicho, tam już 
bowiem, za furtami, bramami i oknami, założonymi worami piasku, rozkładała się piechota w 
bojowej gotowości. Przy strzelnicach, którymi gardziele armat groziły w obie strony Długiej, 
ku Bielańskiej i Lesznu, brali miejsca kanonierzy. W kominach, przysposobionych do tego 
użytku, pod rusztami gorzały ognie do rozpalania brandkul. Pod ścianami stały otwarte skrzynie 
z działowymi nabojami i kozły karabinów. Oficjerowie snuli się nieustannie wzdłuż gmachu 
świeżo przerąbanymi przejściami. W dolnych izbach, niskich i ciasnych z powodu nadmiernej 
grubości murów, biwakował oddział wolonterów, uzbrojonych w topory, kosy i piki, 
gotowych do odpierania szturmów. Zasię w obszernych dziedzińcach, obmurowanych gmachami, 
jakoby w studniach, panował nieopisany ruch. Pochodnie poprzyczepiane do ścian 

122 



pomimo deszczu i wiatru grały w ciemnościach krwawymi płachtami migotliwych brzasków, 
w których niby majaczenia roiły się zarysy ludzi, koni, armat i wozów, i broni. Zdało się, iż 
popękają mury od natłoków. Żołnierze zajmowali bramy, sienie i tulili się pod ścianami nie 
wypuszczając z garści karabinów. Na środku podwórz stały baterie harmat, przyodziane od 
niepogody w zielone gzła. Tuż przy nich zaprzężone cugi chrupały obroki z kobiałek i torb 
płóciennych. Ładowano amunicyjne jaszcze. Sposobiono ambulansowe wozy. Rozdawano 
kanonierom i asekuracyjnej piechocie szelki do przeciągania dział w razie zdarzonej potrzeby. 
A w ostatnim dziedzińcu już na tyłach Arsenału, obwiedzionym jeno murem i niskimi szopami, 
porządkowały się dwa szwadrony jazdy, ściągniętej jeszcze za dnia po parę koni, aby nie 
zwracać uwagi. Segregowano konie do armatnich zaprzęgów, sprowadzone z miasta pod różnymi 
pozorami. Rozdawano broń i ładunki ochotniczym oddziałom, które wysuwały się w 
cichości w stronę Ogrodu Krasińskich i gdzieś przepadały. 

Niekiedy przelatywały krótkie komendy i słychać było w ciemnościach miarowe, ostrożne 
stąpania. Czasem koń zarżał, szczęknęły bronie, jakieś koło trzasnęło o kamień, ale poza tym 
wszystko odbywało się w głuchym milczeniu i sprawnie jakby na paradzie. Bowiem nad 
wszystkim czuwał niestrudzenie komendant Dobrski, niby duch wszędzie obecny. Nic nie 
uszło jego uwagi. I zawsze znajdował się tam, gdzie właśnie było go potrzeba. Zaglądał nawet 
w podziemia, do kazamatowych komór, w których odlewano kule i wyrabiano naboje. W 
świetle latarń wiszących u niskich sklepień, przy szerokich stołach pracowało kilkadziesiąt 
osób w najgłębszej cichości. Komendant, przywdziawszy na buty filcowe pantofle dla bezpieczności, 
lustrował wszystkie kazamaty sprawdzając wagę prochów każdego kalibru działowych 
ładunków. Najczęściej jednak zaglądał w ostatni dziedziniec, do fortyfikacyjnych 
robót, jakie się tam prowadziły pod nadzorem porucznika inżynierów Kubickiego. Wzmacniano 
mury worami piasku i narożnik okopywano szańczykami. Mimo nocy i szarugi robota 
szła gorączkowo, latarnie migotały jak świętojańskie robaczki i mrowiło się mnóstwo ludzi. 
Dudniła ziemia pod uderzeniami łopat i kilofów. 

– Mogą nadciągnąć od Muranowa; na tych sześciofuntówki do sztrychowania Nalewek – 
pouczał komendant. – A ci, co by się darli od Ogrodu Krasińskich, dostaną w twarz kartaczami! 
Przyciągać granatniki, prędzej! – przynaglał. 

Zaręba wyminąwszy go w bramie zasalutował i dał koniowi ostrogą. Ciemność go ogarnęła, 
że zaledwie majaczyły łamane zarysy dachów. Deszcz mżył nieustannie i wiatr, poczynał 
zamiatać błotniste ulice. Jechał z wolna, dziesięciu zaprzysiężonych dragonów człapało za 
nim. Hetmańskie hasło i marszałkowskie odznaki dawały mu możność swobodnego krążenia 
po całym mieście. Miał do świtania zaledwie parę godzin, a wiele spraw do załatwienia. Myślał 
jednak tylko o Izie. Obiecał jej kiedyś powiadomić o godzinie wybuchu. I teraz wobec 
usług, jakie oddała sprawie, przyrzeczenia dopełnić powinien. Zatargały nim obawy. A jeśli 
wyda Zubowowi? Odpędzał tę myśl natrętną i straszną. Chwiał się i wahał. A przy tym wzrastała 
w nim obawa o jej bezpieczeństwo. Był prawie pewny, jako Konopka na konskrypcyjnej 
liście ją zapisał. Uważał swoją powinnością odwrócić od niej ten cios hańby, a może i śmier


ci. Ostrzegła kiedyś przed aresztowaniami, teraz znowu odsłoniła hasło wrogów. Sprawiedliwość 
wymaga słusznej nadgrody. Tłumaczył się przed sobą. Odpędzał przyczyny tkliwszej 
natury. Z tej strony miał się za ubezpieczonego. 
– Spełnię, com powinien i niech sobie dalej radzi sama! Kwita byka za indyka! – zakonkludował 
zupełnie uspokojony i ruszył z kopyta. W parę minut powstrzymał oddział pod kratami 
pałacu Borcha na Miodowej. Rozkazał im zaczekać, a sam przedostawszy się w dziedziniec 
ruszył bocznym wejściem do apartamentów szambelanowej na pierwsze piętro. Otworzyła 
mu przerażona pokojowa i drogę zaparła. 
– Obudź panią szambelanową. Sprawa wagi najwyższej! Ruszaj prędzej! 
123 



Po chwili pokojowa wprowadziła go do gotowalni. Weszła Iza, snadź prosto z łóżka, w jakiejś 
złocistej robie, podbitej futrem, z włosami w nieładzie, różowa jeszcze od snu, prawie 
nieprzytomna i cudniejsza niźli zwyczajnie. 

– Daruj mi! Dasz mi słowo na sekret, to powiem ważną dla ciebie nowinę – zaczął z miejsca. 
– Masz moje słowo, dotrzymam święcie! Powstanie wybucha, kiedy? – uprzedziła. 
– O świtaniu! Sygnałem strzał armatni i bicie dzwonów! Wszystko już gotowe... 
– Pojmuję wagę tej chwili. Siadaj! Gorączka bucha od ciebie! – wydawała się być spokojną. 
– Nie mam czasu. I jeszcze jedno ci rzeknę: Uciekaj z, tego domu, salwuj się, póki pora. 
Pałac jest pod dozorem. Jeszcze zdążysz! Mogą napaść i mogą się stać straszne rzeczy! 
– Egzagerujesz! Wszak nie wypowiadacie wojny bezbronnym kobietom! 
– Wszyscy podejrzewani o sprzyjanie Prusakom i Moskalom mają być wzięci pod areszt, 
sądzeni i karani! – wyrzekł z niezmierną przykrością. 
Iza stanęła jakby ugodzona w serce, krwawy płomień oblał jej twarz i szyję. Zrozumiała 
całą grozę swojej sytuacji. Straszliwy wstyd ściskał za serce, ale odezwała się ironicznie: 

– Gotujecie nam szafoty! – spojrzała z niewypowiedzianą wzgardą. 
– Mogłabyś się schronić u Wizytek – puścił mimo uszów jej słowa – każ budzić męża i 
kasztelanową. Macie zaledwie trzy godziny czasu. Nie należy tracić ani mgnienia. 
– Niechaj się stanie, co się ma stać! Nie ruszę się z miejsca! – zdeterminowała uparcie. 
– Nie zdajesz sobie sprawy z grozy, jaka wisi nad tobą. 
– Czegóż chcą ode mnie? Cóż ja komu zawiniłam? – zaskarżyła się jak dziecko. 
– To wojna, powszechny rozruch; lud przyprowadzony do wściekłości Bóg wie jakich może 
się dopuszczać gwałtów. Ofiarą zawziętości mogą paść i niewinni. Najlżejsze podejrzenie 
w takich razach starczy za wyrok. Napatrzyłem się podobnych rzeczy w Paryżu – tłumaczył 
poczciwie. – To przenieś się na moją kwaterę, tam ci włos nie spadnie z głowy! A jeśli i to 
nie, pozostaje Barssowa, mogę ją zaraz uprzedzić—zabiegał z różnych stron. 
– Nie! Nie! Nie! – upierała się z niewytłumaczoną zaciekłością. 
– Snadź rachujesz na jakąś potężniejszą pomoc! – wyrzekł zniecierpliwiony i dotknięty. 
– Sewer! – jęknęła jakby pod uderzeniem i naraz oczy jej rozbłysły, a z przebolesnym 
uśmiechem szepnęła: – Jakiś ty wzniosły! Nienawidzisz, a chcesz mnie ratować! 
– Ja cię nienawidzę! Ja! – wybuchnął krzykiem przytłumionej tkliwości, ale natychmiast 
się zmitygował i dodał surowo. – Radzę ci jak siostrze. Nie mogę nawet dopuścić myśli, co 
się z tobą stać może! Błagam cię, posłuchaj mojej rady! 
Ogarnęło ją znękanie; opadła na krzesło, rzęsiste łzy polały się z jej oczów. 

– Już widzę, co się ze mną stanie, widzę; powleką mnie pod pręgierz i ogłoszą za bezecną i 
nad głową przybiją napis: Kara dla zdrajców ojczyzny! —zaszeptała jakby w nagłym obłędzie 
– Boże, jakie to straszne! I za co? Za co? 
Ten rozełkany szept zatargał mu wnętrznościami. Pochwycił jej rozpalone dłonie. 
– Iza, na miłość boską, uspokój się! Jestem przy tobie i nie dam cię nieszczęściu, obronię 
przed każdą złą przygodą – zapewniał gorąco – posłuchaj mnie tylko! 
– I ty mnie potępiasz? I ty mnie znajdujesz winną? – łkała żałośnie. 
– Pragnę cię ratować; zali to nie starczy za respons? – był już zrozpaczony. 
Obtarła łzy i długo patrzyła w niego oczami takiej miłości, pokory, uwielbień i zarazem 
smutków, że nie mogąc wytrzymać tego spojrzenia, puścił jej ręce i chciał się odsunąć. Już 
mu się krew burzyła i tracił panowanie nad sobą; nim jednak zdążył, rzuciła mu się na szyję 
wybuchając ognistym potokiem wyznań i skarg. 

– Kocham cię! Nie uciekaj ode mnie! Kochałam cię zawsze! Niech wypowiem, co mi 
udręcza serce. Kocham cię. Zawsześ taki srogi, taki daleki, taki nieubłagany. Miej litość nade 
mną. Nauczono mnie pacierza, a nie nauczono, jak trzeba żyć! Nie potępiaj mnie. Twoja 
124 



wzgarda doprowadziła mnie do wszystkiego. Tak czekałam, że powrócisz ze słowem miłości! 
Boję się! Odejdziesz i umrę z rozpaczy. Nie pozostawiaj mnie samej, kochanku mój, panie 
mój! Pamiętasz wtedy na Woli? Serce mi pęka! Czekałam dnie i noce, nie powróciłeś! Konałam 
z tęsknoty! Nie opuszczaj mnie! Ja ci otworzę duszę i błagać będę, i płakać u twoich nóg, 
aż mi przebaczysz! – szeptała wśród namiętnych pocałunków, uścisków i łez; wreszcie wyzbyta 
z sił obsunęła się na podłogę. Pochwycił ją w porę, zaniósł na szezlong i trzeźwiącymi 
solami przyprowadził do zmysłów. 

Czas jakiś milczeli oboje; rozglądała się rozgorzałymi oczami, z trudem łapiąc powietrze, 
on zaś stał wsparty o ścianę, oślepiony żarami, wstrząśnięty. Myśli leżały omdlałe i pogubione, 
jeno przesłodkie czucie wiedziało, że oto bezmierne szczęście go przepełnia, oto radość 
przesyca, oto pijany jest czarem, upojeniem i miłością. Już nie pamiętał jej zdrad. Nie pamięta, 
jaką zna, jeno jaką miłował dawniej, jaką był sobie utkał z bujnej imaginacji tęsknot i marzeń. 
Już nawet zapomniał o wszystkich swoich powinnościach. Chwiał się niby podcięte 
drzewo, nim się na jakąś stronę przeważy i runie. 

– Uciekajmy – porwała się gwałtownie – będę gotowa za chwilę! Zabierz mnie sobie i nie 
oddawaj nikomu. Jam twoja na wieki. Uciekajmy, gdzie oczy poniesą! Na jakiś bezludny kraj 
świata, gdzieś do Italii słonecznej, za morza i góry! Kochanku mój luby! Na jakiejś łące zielonej 
szomierka starczy nam za pałace, bo szczęście będzie z nami! Pasterzu mój tkliwy! I 
dnie nam popłyną w miłości i upojeniu! – szeptała rozegzaltowana, zgoła nieprzytomna, obsypując 
go namiętnymi pieszczotami. 
Wyrwał się nareszcie z oszołomienia i spojrzał rzeczywistości w oczy. 

– Iza! – próbował ją zbudzić ostrożnie – nie pozwalajmy się unosić wzburzonym imaginacjom! 
O czym roimy, niemożebne! Iza, ja muszę odejść, woła mnie powinność! 
– Cóż to mnie obchodzi? Kocham cię! Tyś moja ojczyzna! Miłość jest naszą powinnością. 
Odzyskałam cię i nie puszczę! O wszystek świat nie stoję! 
– Powróćmy do rozsądku! Rozważ naszą sytuację! Nie pora nam marzyć o szczęściu. 
– Nie kochasz mnie! – jęknęła w rozpaczy. – Nigdy mnie nie kochałeś! 
Uklęknął przed nią i w słowach czułych, prostych a przejętych stłumionym żarem przedstawiał 
nieziszczalność jej marzeń. Oszczędzał przypomnień jej zmienności, nie czynił żadnych 
wyrzutów. Pragnął jej spokoju i na rozsądną drogę naprowadzał. Przerywała mu pocałunkami, 
czasem w jej łzach tonęły jego słowa, niekiedy rozdzierające łkania głuszyły. W 
końcu jednak rozum wziął górę nad egzageracją. 

– Więc cóż ja teraz pocznę? – zawołała odrywając się od jego piersi. 
Nie ważył się na odpowiedź. Musiał ją zostawić własnemu losowi. 
– Cóż się ze mną stanie? – stanęła bezradna, posągowi zrozpaczonej podobna. – Rozumiem 
wszystko! Szalona byłam! Szczęście było przy mnie i pierzchnęło jak ptak. I każde z 
nas pójdzie w swoją stronę. Ciebie woła ojczyzna, czekają cię wielkie zadania i górne czyny 
są twoim przeznaczeniem. Ale cóż się stanie ze mną? Boże, jakaż ja będę samotna i nieszczęśliwa. 
A jednak to twoja wina! – bluznęła mu niespodzianie w twarz jadem wyrzutów. Oczy 
jej zapłonęły ponurym ogniem Nemezydy. 
– Moja wina? – cofnął się, jakby przepaść otwarła się pod jego stopami. 
– Twoja wina! Gdybyś mnie kochał, nie oddałbyś nikomu! Nie kochałeś mnie nigdy! Z tego 
poszły wszystkie moje nieszczęścia! – nienawidziła go w tym momencie. 
– Więc twoje zdrady i twoi kochankowie, i całe twoje życie to moja wina? Ja cię nie kochałem? 
Na Boga, miejże choć iskrę sumienia! – wybuchnął strasznym rozżaleniem. 
– Sewer! Przebacz! – wystraszyła się dzikim obliczem jego boleści. – Już sama nie wiem, 
co mówię. Nie patrz tak na mnie! Nie przeklinaj, bo ci tu skonam u stóp twoich! Przebacz mi 
wszystko! Żebyś wiedział, jak teraz piekielnie cierpię! Tak, to moja wina, moja! Jakże mi 
straszliwie żal! A odrobić już nie można niczego! Zapomnij mi krzywd! Rozstańmy się jak 
przyjaciele! Dla mnie wszystko się skończyło! Jeśli cofniesz swoją braterską dłoń, na resztę 
125 



życia nie pozostanie mi nic, nawet nadziei. Leć swoim górnym szlakiem, rycerzu i bohatyrze, 
leć, orle wielbiony! Twoich podniebnych lotów nie może pętać żadna miłość! Moja dusza 
nieodstępnym śladem pójdzie za tobą. Będzie żyła okruchami twojej sławy i szczęścia! – 
mówiła ze wzniosłą i heroiczną rezygnacją, pokazując zarazem nadludzką moc panowania 
nad sobą, chociaż serce pękało z boleści i duszę szarpały wszystkie furie rozpaczy. Zabijała w 
sobie nawet nadzieję. 

Takiej, jaką się objawiła w tej chwili, nie znał jeszcze i zapamiętał na zawsze. 

Przystała na wszystko, co proponował dla jej bezpieczeństwa. Stanęła pomiędzy nimi cicha, 
uroczysta zgoda, zapieczętowana braterskim uściskiem dłoni. I zdobywali się na niesłychane 
męstwo przy rozstaniu. Rozchodzili się przyjaciółmi, ale ciężko im przychodziło rozerwać 
splątane dłonie. Ciążyli do siebie z nieprzepartą mocą. Usta szukały ust, ramiona wyciągały 
się do siebie, w przymglonych oczach wrzały nieugaszone, głodne wary pożądań. Kocham, 
śpiewały błyskawice spojrzeń. Kocham, dyszały spieczone wargi. Kocham, łomotały 
serca! Nie ulegli jednak sile oślepłej miłości. Przezwyciężyli własne uczucia. Jakiś nieprzezwyciężony 
nakaz trzymał ich od siebie w przystojnej odległości. I przez gwałt nad sobą, 
przez mękę, na żywym grobie miłości utwierdzali przyjaźń dozgonną. Rozumieli jeno, że tak 
być musi. Przy rozstaniu nie padło ani jedno słowo żalów ni skarg. Mężnie przenieśli ostatnią 
chwilę. 

– A niechże wszystkie amory zatrzasną pioruny! – klął Zaręba, pędząc co koń wyskoczy 
na Krakowskie do pałacu Mokronowskich. Na szczęście brakło mu czasu na rozmyślania. 
Warty stojące przed bramą wpuściły go do środka. Pomimo tak późnej godziny w całym 
pałacu panował wielki ruch. Służba wystraszona, prawie nieprzytomna, kręciła się na wszystkie 
strony w gorączkowym pośpiechu. Gdzieś z głębi domu dolatywały babskie lamenty i 
płacze. Frontowe komnaty stały już powywierane, puste i zaniesione błotem i wapienną kurzawą. 
Obicia ze ścian były pozdzierane i wszelkie sprzęty wyniesione. Kilkunastu gemejnów, 
przysłanych do obrony, pracowało nad barykadowaniem bram i frontowych okien, zabijanych 
deskami i materacami. Pomiędzy oknami wybijano strzelnice. Opatrywano broń i 
znoszono naboje, widły i siekiery. 

Zaprowadzono go do generałowej; siedziała w izdebce zawalonej po sufit gratami, przy 
łojowej świecy, zajęta pisaniem wiersza Na wybuch powstania. Nie omieszkała mu też przeczytać 
przydługiego nieco wstępu. 

Chwalił gorąco, nie rozumiejąc zresztą, do czego zmierza. Była to bowiem oda, naszpikowana 
imionami bogów i wzywająca ich pomocy dla Polski i Kościuszki. Odważył się wreszcie 
wyłożyć prośbę i życzenia Mokronowskiego. 

Generałowa porwawszy się z miejsca wykrzyknęła pompatycznie: 

– Gdzie ty Gajus, tam ja Gaja! Generał w obliczu wrogów, pod kulami, w azardach życia, 
a ja miałabym nikczemnie opuścić zagrożone stanowisko! Raczej śmierć przenieść niźli hańbę! 
Widziałeś przygotowania obrony? Sama je zarządziłam. 
Nie pozostawało, jak uwielbiwszy bohatyrską dyspozycję serca i oddając należną cześć 
męstwu, wielkoduszności i wzniosłym cnotom generałowej odejść w pokorze. 
Uczynił to ze skwapliwością, lecz w sieniach zastąpiła mu drogę jejmość Liwska, zaufana 
generałowej, pani beczkowatej cyrkumferencji, a rozgdakana niczym kwoka. 

– Nie mówiła generałowa o nieszczęściu, jakie nasz dom nawiedziło? 
– Jako żywo, ani słowa! Umarł kto? 
– Żeby to, stokroć gorzej! Zginęła nam panna Radzimińska! – zaszeptała łamiąc ręce. – A 
było tak: O dobrym zmierzchu narychtowałam cały nasz fraucymer, aby go przeprowadzić do 
Wizytek dla przezpieczności! Patrzę, brakuje Zośki. Wołam, nie ma. Szukamy: jak kamień 
we wodę! Myślałam, że mnie krew zaleje. Zmówiłam nowennę do świętego... 
– Mościa wojszczanko, ale tak mam czas wyliczony! – przerwał jej dość niecierpliwie. 
126 



– Jesteś waść przyjacielem jej brata, to słuchaj. Przepadła! Po nitce dalejże do kłębka i 
wydało się, że wyszła o zmroku w czarnym płaszczu i z kapucą nasuniętą na oczy. Widziały 
ją warty przed pałacem! Słyszane to rzeczy! Juści ktoś musiał na nią czekać na ulicy! Któraż 
by to uciekała sama i po co? Zgubiona dziewczyna! Co na to powie rotmistrz? Co powie 
świat? Taki wstyd i hańba! To musi być sprawka starościca Woyny: ciągle przesiadywał i 
wciąż szeptali po kątach. Zaraz mówiłam i przestrzegałam. 
– Woyna deklarował się wczoraj o jej rękę. Mówił mi rotmistrz. 
– Nie może być! To już jestem jak tabaka w rogu! A źle jej z oczów patrzało. Deklarował 
się! Ale miała też jakieś konszachty ze Sowińskim od kadetów! 
– Sługa waćpanny dobrodziejki! Dalibóg, dłużej nie mogę! – odbiegł, jakby goniony. 
Jechał z powrotem ku Zamkowi, jeno już z wolna i rozglądając się bacznie na strony. 
Deszcz był ustał, natomiast podniósł się wiatr i rzedły ciemności. 
– Melduję pokornie – zaszeptał wachmistrz – naprzeciw Świętego Krzyża stoi półbateria z 
lufami w Nowy Świat wyrychtowanymi. Okrywa ją kompania jegrów i kozacy. Coś juchy 
przewąchują! – trzasnął dłonią w daszek i odsunął się w bok. 
– Woyna ją wykradł, to oczywiste – rozmyślał o pannie – ale kiedy się deklarował, to po 
cóż by mu ten rapt? Musi w tym być coś drugiego! Gdzie ruszyć, amory! – żachnął się. 
Mijali Królewską, gdy wachmistrz znowu zameldował. 

– Pod Saską Kuźnią armaty i patrzą na cały batalion. Ćma się tam rucha... 
– Stać! – otrząsnął się naraz ze wszystkich myśleń i uczuć niby z powiędłych liści, twarda 
żołnierska powinność zagrała mu w mózgu. – Talikowski – zwrócił się do wachmistrza – 
bierz komendę i czterech dragonów, spenetruj Królewską, Graniczną, Żelazną Bramę i wróć 
Senatorską na Stare Miasto. Uważaj, czy nie szykują czego na Końskim Targu pod Saskim 
Pałacem! Dziedzińce w Marywilu przejrzyj. Marsz! Któryż tam z resztą? 
– Wachmistrz trzeciego szwadronu, Wypijanek, melduję pokornie – i podjechał bliżej jakiś 
żołnierz, którego nawet z bliska nie można było rozpoznać w ciemnościach. 
– Weź trzech ludzi, uważaj, Bednarską na dół, brzegiem Wisły, Rybakami; powrócisz Mostową. 
Bacz, co się tam dzieje! Miej oczy i uszy! A duchem! 
– Wedle rozkazu, panie poruczniku. I stawię się na Starym Mieście. 
– Właśnie. Wywijaj się więc, mój Wypijanku! 
Rozjechali się. Zaręba został tylko z jednym dragonem. Wymijał dosyć częste patrole kozackie, 
wyciągnięte gęsiego i przemykające się pod kamienicami. Wymieniali hasła i rozjeżdżali 
się bez słowa. Przed pocztą również stały armaty i dawały się rozróżnić amunicyjne 
jaszcze. Dosyć liczna asekuracja tuliła się pod kamienicą na rogu Trębackiej. 

A jakby dla większego zaniepokojenia natknął się jeszcze pod Krakowską Bramą na oddział 
jakiejś jazdy. Stała niby ciemny mur i w takiej cichości, że ani koń nie zarżał, ni zadźwięczała 
podkowa. 

Zaręba skręcił w Senatorską i rzuciwszy lejce żołnierzowi wszedł do domu Roeslera. 
Kamienica jak wszystkie na pozór była ciemna i uśpiona, w dziedzińcu jednak uwijali się 
jacyś ludzie, stały konie i migotały latarnie. Szeptano po kątach. 
Woyna kwaterował od Senatorskiej; już na schodach dawały się słyszeć jakieś wrzawy. 

– Lusztykuje sobie w najlepsze! – konkludował z niemałą przykrością. 
W obszernej antyszambrze, za niskim przepierzeniem liberia grała w karty tak zaciekle, że 
nikt go nie zauważył. Drzwi na wprost stały zawarte, jeno z bocznych, nieco uchylonych płynęły 
liczne głosy. Pełno tam było dymu i ludzi. Grano w karty przy dwóch stolikach, pito w 
przerwach i wesoło się zabawiano. Porwał się do wchodzącego Woyna i chciał wciągnąć do 
kompanii. 

– Nie mam ani chwili czasu. Przyjechałem z ważną sprawą! – cofnął się na próg. 
– To chodźmy, gdzie ciszej – poprowadził go do frontowej, dużej sali. Świeca paliła się w 
kominie postawiona. 
127 



Trzy okna były do połowy wysokości założone worami piasku, w ścianach czerwieniały 
otwory świeżo drążone do strzelb, zaś na długim stole leżały karabiny, szable, pistolety, torby 
nabojów i skałek, topory i piki. 

– W imię Ojca i Syna! Ależ to prawdziwa fortalizacja, i to na prost Miodowej! Można będzie 
prażyć z flanków przez pałac pani krakowskiej i od czoła! Żeby tak wciągnąć choćby 
trzyfuntówkę, dałby im bobu! Nigdym się tego nie spodziewał po tobie! 
– Bagatela! Kiliński mi pomógł! Mów, co chciałeś, muszę wracać do gości! Wiesz, bierz 
diabeł ważne nowiny, chodź do kompanii, same godne pijusy i zabijaki! – Trochę gramy i 
trochę pijemy, śpiewając nawet Miserere przy wtórze kielichów i pobrzęku złota. Nie marszcz 
się, bojowy sygnał zastanie nas na stanowiskach – żartował po swojemu, przybrany był jak na 
gody, utrefiony i zlany wonnościami. 
– Panna Radzimińska uciekła od Mokronowskich. Z tym przyjechałem. 
Woyna spoważniał, jakiś cień zmroczył mu twarz i oczy przygasły. 
– Jest w miejscu bezpiecznym i przystojnym, daję ci na to kawalerski parol. Deklarowałem 
się o jej rękę. Rotmistrz postawił mi się jeżem i responsu nie dał. 
– Mówił mi o tym. Rozumiem, jakoś z panną już po słowie? – mimo woli odwrócił oczy. 
Woyna zajrzał mu przenikliwie w twarz, obaj mieli w myśli tajemnice jej nieszczęścia. 
– Zgadłeś! Miałżem czekać braciszkowego przyzwoleństwa? – jakiś gorzki uśmiech przewiał 
mu po wargach. – Sprawa to już moja i Zośki. – Stłumiwszy jakieś słowa, ciągnące mu 
się na usta, zawołał siląc się na wesołość – Musisz się z nami napić! Nie odmawia się przyjacielowi, 
szczególniej w takiej chwili! – Opadło go nagle takie wzburzenie, że zadygotał febrycznie 
nie mogąc wydobyć z siebie ani słowa więcej. Zaręba nolens volens przyłączył się 
do kompanii. Po chwili Woyna rozkazał nalewać szampańskie. 
– Przyjaciele i socjusze! – zabrał głos podnosząc kielich do góry i tocząc błędnymi oczami 
po twarzach – wnoszę ten kielich za cześć i chwałę śmierci! 
Wychylił do dna i kielich roztrzaskał o ziemię. 
Mróz przeszedł kości, wszyscy zdrętwieli, nikt nie wypił, uczyniła się złowroga cisza. 
Naraz porwał się jak lew kasztelanic Mostowski i zakrzyczał dziko: 

– Piję na zwycięstwo i śmierć wrogom! Na tryumf i chwałę życia! 
Zawtórowali mu wszyscy krzykiem i brzękiem pucharów! Za czym poczęli wnosić przeróżne 
zdrowia, jedno po drugim. Jakby szał ogarnął umysły i serca, szał ochoty bojowej, radości, 
wesela. Karty poszły w kąt, złoto rzucono służbie, pito na umór. 

Tylko Woyna, skonfundowany nieprzewidzianym obrotem swojego toastu, pił w milczeniu i z 
jakimś traicznym namaszczeniem, a Zaręba spełniwszy parę kielichów wyniósł się niepostrzeżenie. 

Właśnie druga z północy wybijała na Ratuszu, gdy znalazł się w swojej kwaterze na 
Krzywym Kole. W przymkniętej tylko dla oka bramie trzymał wartę jeden z jego żołnierzów, 
bowiem cały zajazd pełen był zbrojnego ludu. Pod szopami i w ciasnych dziedzińcach stały 
już w zaprzęgach armatnie cugi. Ledwie się przecisnął pomiędzy śpiącymi: leżeli pokotem w 
bramie, na schodach i po kurytarzach. Ze wszystkich stron rozlegały się chrapania i na każdym 
kroku stożyła się najrozmaitsza broń. 

Kacper dogonił go ze stajenną latarnią i weszli razem do mieszkania. Kolacja, dawno już 
ostygła, stała na stole. Zaręba przypiął się do niej łapczywie. 

– Wyprawiłeś listy do Grabowa? 
– Wziął je jeden znajomy Żydek i doręczy. Żaden z naszych parobków iść nie chciał. 
– Niby jak to? Kazałeś i nie posłuchali? W jakiejże to masz ich subordynacji? 
– My tu, powiadają, przysłani przez panienkę na wojnę, a nie do rozwożenia kresów. 
– Zuchwałe juchy! – uśmiechnął się. – Zapal świece! Muszę się przystojnie przyodziać. 
– Juści, na tamten świat trzeba się wybierać chędogo – zauważył Kacper dość wesoło. 
– Może mi jeszcze śmierć nie pisana. Bóg da, że mnie oszczędzą kule i ciosy. 
– Przywiozłem dla pana porucznika stalową koszulkę, dała mi ją panienka. 
128 



– Ceśka? Nie może być! 
– Panienka Marynia. Znalazła się w lamusie, ojciec Albin ją wychędożył i narządził, reformaci 
w Brześciu poświęcili, a panienka kazała przywieźć. W sam raz by pasowała na pana 
porucznika. Sztychem jej nie przebije, próbowałem; kula też nie rozerwie. Może by się przygodziła 
w dzisiejszej potrzebie? – zachęcał nieśmiało. 
– Będę stawał w kolczudze? Miejże rozum. Dobre to było kiedyś, na walkę z konia. Pewnie, 
jako cięcia i sztychy taka zbroja odeprze, ale kuli karabinowej nie strzyma – odpowiadał 
zabierając się do przebierania, jak to był zawsze czynił na bitwę, w spodnie ubranie łosiowe, 
czystą bieliznę i najlepszy moderunek. Kacper przeczyścił nowe, dwururkowe, angielskie 
krócice i najstaranniej je nabił; szablę pociągnął na podręcznym brusie i troskliwie opatrywał 
rzemienie i sprzączki. Rozmawiali przy tym o Grabowie, skąd był powrócił przed paru dniami. 
Miał sporo do opowiadania, zwłaszcza iż porucznik był ciekawy wszystkiego, co się tam 
dzieje. 
– A panna Ceśka powiedziała mi w oczy: „Niech mnie jeno słuchy dojdą o powstaniu 
Warszawy, choćby sama przyjadę. Choćby przyszło na oklep!” 
– Ona gotowa na każdy azard – mile go połaskotała taka dyspozycja. – Cóż tam porabiają 
stryjaszkowe kumy? 
– Rany boskie, to w listach nic nie stoi? Przecież pan Domaradzki z panem Chmielińskim 
pojechali do Parczewa zaciągnąć się pod chorągwie do pana pułkownika Grochowskiego, 
ksiądz Albin zaś z panem Rogatką zbierają na swoją rękę wolonterów. 
– Stare to graty, ale wzór miłości ojczyzny doskonały. 
– Wszyscy mieli przyjechać do Warszawy. Choroba starszego pana popsowała zamysły. 
– Pisze mi stryj o tym i srodze wyrzeka na losy. Panna Ceśka go pilnuje? 
– Nie w smak to pannie; widziałem, rwie się niby z łańcucha. Juści dokoła wre jak w garnku, 
pachnie prochem, a ona przymuszona siedzieć w miejscu. 
– Jak z listu można wyrozumieć, nie wysiedzi! – obleciała go trwoga. 
– I ja tak miarkuję. Czy podać ten ryngraf po panu mieczniku? – spytał nieśmiało. 
Zaręba obejrzał spory obrazek Matki Boskiej Kodeńskiej, malowany na miedzianej blasze, 
sczerniały od starości, a pogięty jakby od razów czy kul. 

– Zawada pewna, zaś pożytek wątpliwy. Rzuć tam do rupieci. Basta, mój drogi, już na 
mnie czas. Ale pamiętaj, skoro rozruch uczyni się w mieście, przebierz się do mirowskich, 
tam ci wydadzą granatniki. Twoja w tym głowa, iżby je przewieźć do ogrodu Kapucynów. I 
pozostaniesz tam do pomocy ojca Serafina. Może się już nie zobaczymy. A uważaj na siebie! 
Nie pierwszyzna przecież – dodawał mu kontenansu. 
Kacper padł mu do nóg; podniósł go i przyciskając do piersi ucałował jak brata. 

– Da Pan Jezus, nie zginę, a kabalarka Kwiatkowska na Piwnej też mi dobrze wróżyła. 
– Czekajże, toć i ja widziałem swoją przyszłość! – wzdrygnął się na wspomnienie Luhlli. – 
Mam ocalić życie... Mniejsza z tym. Któż przewidzi obroty fortuny? – obejrzał się po kwaterze 
z jakąś utajoną żałością i wyszedł prędko, jakby przed roztkliwieniem uciekał. 

Noc była jeszcze głęboka, miasto spało, w ulicach leżała nieprzenikniona ćma, jeno w górze 
nieco spłowiałe niebo dawało dojrzeć zarysy dachów, wież. Gdzieniegdzie świeciły 
gwiazdy. Czasami zamiatał wiatr targając wywieszonymi godłami. Niekiedy pod kamienicami 
przemykał się jakiś cień, skrzypnęła jakaś okiennica lub zaszemrał ściszony, lękliwy głos. 
Potem przychodziły chwile takiej cichości, że słyszeć się dawały dalekie tętenty kozackich 
patrolów i szumy nie dojrzanych drzew. 

Zaręba zlustrował wszystkie posterunki, ukryte w śródmieściu po bramach i sieniach. 

Wszędzie czuwano z palcami na cynglach. Wszędzie serca biły za jedno. 

Dragonom, którzy powrócili z penetracji, rozkazał czekać na Zapiecku, a sam zapukał 

umówionym sposobem do sklepu na rogu Starego Miasta i Świętojańskiej. Drzwiczki uchyliły 
się natychmiast i wszedł po schodkach do podziemia. 

129 



– Melduję pokornie, matka zaraz stanie – bełkotał Staszek zapalając światło. 
Piwnica pokazała się być kramem przekupki. Pod ścianami stały wory z mąką i kaszami, u 
niskiego sklepienia wisiały zwoje kiełbas, wianki cebuli, szczotki, kłęby postronków i jakieś 
kolorowe szmaty. Ostry zapach kapusty i śledzi przepełniał niską izbę. 

Spoza przepierzenia pokazała się schludnie ubrana; kobieta, niestara jeszcze, o żółtawej 
twarzy i bystrych niebieskich oczach, zażywna w sobie i ruchliwa wielce. 

– Jak się macie, matko? Cóż tam nowego? – witał ją przysiadając na jakimś koszu. 
– Niewiele, panie poruczniku. Pokornie melduję, że na pewno cosik przewąchują. Cały 
dzień kręciłam się pomiędzy nimi. Wszystkie małe komendy pościągali do kupy. Mają też 
zakazane wydalać się z koszar na miasto. Nie wolno nawet rozbierać się im do spania. Dużo 
oficjerek szykuje się do wyjazdu. Powiadali, jako na dniach Prusacy nadciągną im na pomoc 
– mówiła krótko, po żołniersku, składając akuratne relacje o domach i ulicach, gdzie się były 
zebrały większe siły moskiewskie. Była używana na prześpiegi, gdyż pod pozorem handlu 
włóczyła się ze swoim kramikiem po koszarach i kwaterach. 
Zaręba podziękował jej gorąco, kobieta jednak westchnęła frasobliwie. 

– Żeby jeno generał Kościuszek w porę nadciągnął! W nim wszystka nadzieja. 
– Niech się Kłaczkowa nie turbuje! W Warszawie damy sobie radę i bez niego. 
– Moskali kupa; co żołnierz regularny, to nie wolontery, które jeszcze prochu nie wąchały. 
Byłam dwadzieścia lat wiwandierką, to się na tych sprawach rozumiem. 
– Gdzieżeś podział armatę? – zapytał rozglądając się dokoła. 
Staszek się zaśmiał i podprowadziwszy go do głębokiej framugi okiennej pozrzucał główki 
kapusty, stosy marchwi; podsunął w bok beczułki z minogami i wielkie gary z namoczonym 
stokfiszem: pokazała się spod nich lufa trzyfuntówki. Paka z amunicją stała pod oknem i przy 
niej na rogożach spało dwóch kanonierów. 

– Sam diabeł jej nie wypatrzy! Plunie rychtyk w Zapiecek i Piekarską. Niech jeno moja 
kokoszka zagdacze, a psia twarz słoniowa polecą z mochów kłaki! – dowcipkował swoim 
zwyczajem, wyprowadzając porucznika na ulicę. 
Zaręba poszedł na Zamek. W bramie pod Zegarową Wieżą trzymali straż mirowscy, należący 
do spisku. Rozkazał się prowadzić do dyżurnego oficjera. Strzałkowski, porucznik, z 
twarzą cudnego pazia i barami niedźwiedzia, płakał nad jakąś książką. 

– Cóż tu nowego u ciebie? – spytał Zaręba siadając przy długim stole kordegardy. 
– Poprosić porucznika Zakrzewskiego! Mój drogi, nie przeszkadzaj, jestem właśnie w 
najtkliwszym miejscu! – odparł rozbawionym głosem nie odrywając oczów od książki. 
Jakoś po chwili wpadł Marcin, zły jeno wielce i czymś podekscytowany. 

– Powtórzę ci, com przed godziną posłał do Arsenału – udobruchał się nieco lulką, gdyż w 
królewskich antyszambrach palić nie było wolno – król wie na pewno, co się gotuje. O 
zmierzchu Ryx wprowadzał jakąś personę tajnym przejściem z biblioteki. W przeciągu wieczora 
prymas przysyłał aż dwa razy z listami. Wzywano na jakąś naradę Boscampa. Ankwicz 
konferował z hetmanem u Moszyńskiego. Pani Tyszkiewiczowa wywiezła od króla jakiś pak, 
dwóch lokajów ledwie go udźwignęło do pojazdu. O samej północy przylatywał kurier od 
Igelströma. 
– List przejęty i odesłany do Arsenału. Równo z północą przerwana została wszelka komunikacja 
Zamku ze światem! – wtrącił Strzałkowski podnosząc oczy na nich. 
– Nic o tym nie wiedziałem. Muszę wracać na służbę; król jeszcze nie śpi, może mnie potrzebować. 
Czy wiesz, Terenia w Kozienicach – zwrócił się żałośnie do Zaręby. 
– Któż ją skazał na tak srogą pokutę? 
– Juścić ojciec. Wyprawił pono jakąś scenę szambelanowej, Terenię zabrał i ekstrapocztą 
pod konwojem wysłał do domu. Rozumiesz co? Bądź zdrów! 
– Czekajże. Na cóż się zdeterminowałeś? Za parę godzin uderzamy. 
130 



– Staję przy królu do ostatniego zdechu – rzekł z mocą – to moja psia powinność. Całą duszą 
jestem z wami, sam wiesz; źle czynię dla sprawy, ale królewskiej osoby nie odstąpię. 
– W nagrodę wierności podyndasz z nim na jednym postronku – zadrwił Strzałkowski. 
– Ale nie powiedzą, jako Marcin Zakrzewski nie dopełnił swojej powinności. 
– I z Rawyś rodem, wierny trubadurze, proszę! Dziwno, żeś się taki uchował. 
Marcin wyleciał z furią. Zaręba stanął w jego obronie, gdyż Strzałkowski, wyznający najskrajniejsze 
jakobińskie opinie, był prawą ręką Chomentowskiego, ale porucznik jęknął: 

– Nie przeszkadzaj! Manon skazują na deportację. Rozumiesz otchłań cierpienia? Tyle 
wdzięku i tyle miłości! O nikczemna przemocy! – i zalał się rzewnymi łzami żalów. 
Zaręba wzruszył wzgardliwie ramionami i wyszedł, a znalazłszy się znowu na Starym 
Mieście wstąpił do księdza Meiera. W obszernej i długiej sieni natknął się na nieoczekiwany 
zgoła obraz. Przy kilku tarabanach siedziały kupy oberwanego ultajstwa, grali w chapankę, 
gęsto ją zakrapiając anyżówką. Przy krzywych łojówkach ledwie dojrzał ponure spojrzenia, 
zbójeckie gęby i miny prawdziwych obwiesiów. Najróżnorodniejsza broń błyskała pod ścianami. 
Była to przyboczna asysta Konopki, pozostającego pod wodzą Piotrowskiego. On sam 
spał w pierwszej izbie, rozciągnięty na kanapie; nie przeszkadzały mu łomoty drukarskiej 
prasy ni gwar kilku kobiet, składających odbite właśnie karty jakiejś odezwy do koszów i 
zawiniątek. 

W drugiej stancji pod oknem ksiądz Meier siedział nad jakimś rękopisem. 

– Jest Konopka? Szukam go już od południa. 
– Konopka na czułych pożegnaniach u swojej bogdanki – odpowiedziała Andzia, podnosząc 
głowę z księżego posłania – wiem, że tam wszedł jeszcze o zmierzchu. 
– I ty z nami! Czekasz na sygnał? Że się to nie boisz? – dziwił się podchodząc do niej. 
– A cóż to szlachetna osoba myśli, że ja nie człowiek jak i drudzy? – wywarła gębę – zobaczy 
mnie osoba przy robocie, będę na żywo rozrywała, choćby pazurami! 
– Powiedziałem bez złej myśli. Żal mi Andzi. Kule nie szczędzą nawet pięknych dziewczyn. 
– Dałabym na sto mszów, żeby mnie pierwsza kula nie minęła – zaszlochała. 
– Co ci się stało? Andziu, może potrzebujesz pomocy? – usiadł przy niej na łóżku. 
– Jestem jak ten pies, co się wyrwał hyclom! Porucznik nie wie, ale gdyby nie Piotrowski, 
to bym już z ogoloną głową siedziała w Prochowni. Znajdę, kto mnie wydał marszałkowskiej 
psiarni. Przycupili mnie w domu, narobiłam piekła, posłyszeli somsiedzi, ktoś doniósł Piotrowskiemu, 
zebrał naprędce swoich i już na Mostowej, spod samej Prochowni mnie odbił. 
Nie mieli prawa do mnie, podatki płacę, na swoich gratach siedzę, zgorszenia nie daję. Za 
przyczynę dawali, jakobym w Café au bon Gout robiła awantury po pijanemu. Byłam tam z 
Diwowem i juści za kołnierz nie wylewałam, ale oficjery potłukły szyby i co się dało. Niech 
sobie ich karzą, a ode mnie wara! Najadłam się wstydu, że do sądnego dnia nie zapomnę. 
Niech mi nos spuchnie jak karmelicka bania, jeśli ja to daruję! Człowiek jestem czujący i taka 
dobra, jak i te uherbowane lafiryndy, a może nawet lepsza, bo ojczyzny wrogom nie sprzedaję 
– opowiadała wybuchając na przemian to płaczem, to gniewem i żalami. 
Tyle dokazał współczuciem, perswazją i poczciwymi słowy, że zasnęła utulona. 
Wyniósł się nie przemówiwszy do księdza Meiera, który ani zauważył jego obecności. 
Przedostał się do winiarni Fukiera, gdzie miał się spotkać z Kilińskim. Majster już się tam 


zabawiał od paru godzin z kamratami. Zajmowali ciasną stancyjkę od podwórza, dobrze 
schowaną przed oczami. Parę flaszek stało dokoła świecznika na dużym okrągłym stole. 
Śpiewali Godzinki jakimiś dziadowskimi, jękliwymi głosami. Jakiś starszy, chudy jak wiór, 
łysy, z obwisłymi siwymi wąsami, w rogowych okularach na czerwonym nosie, śpiewał z 
otwartej książki. Zarębie spomniały się stryja Onufrego z kumami słynne rekolekcje w podziemiach. 
Te mu się wydały bardziej na miejscu. Pili mało wiele, a śpiewać się zdawali z czystej 
pobożności. 

131 



Majster złożył relację o swoich ostatnich zarządzeniach; były pomyślane na każdą okoliczność 
chytrze i przewidująco. Niektóre zdumiewały zuchwałością. 

– Waści karmiono szpakami – wyrzekł ze szczerym uznaniem Zaręba. 
– Ma się głowę na karku nie tylko dla proporcji! Moja maksyma: Gdzie nie poradzi siłą, 
tam fortelów spróbować. O nic ja się tak nie turbuję, jak żeby zaraz z miejsca capnąć za kark 
Igelströma. Sierakowskiego ludzie, ze sto wybranego chłopa, same tęgie bykokłuje, rzucą się 
na ambasadę znienacka. Drabiny, osęki, pakuły maczane w smole i wszystko potrzebne do 
szturmu już nagotowane. Pan porucznik odchodzi? Napijmy się... 
– Przejdę się trochę, dopiero trzecia! Wolność i Kościuszko, mospanowie! 
– Wolność i Kościuszko! – odkrzyknęli zrywając się z miejsc. 
Zapragnął wrócić do siebie na kwaterę, ale na powietrzu poczuł naraz niesłychane znużenie. 
Pod kamienicą Baryczków przysiadł na kamiennej ławie, aby nieco odpocząć i zebrać 
myśli. Ciemno było jak w piwnicy, wiatr ustawał i rozpościerała się głucha, niepokojąca cisza. 
Wilgotny ziąb przejmował do kości; okręcił się burką i przyparłszy się do muru ani wiedział, 
jak zasnął. Gdy otworzył oczy, już niebo poszarzało i ratuszowa wieża wynosiła się 
jakby z głębin mrocznych topieli. Nie mógł się przezwyciężyć, same oczy się zawarły i sen go 
znowu przytulił. 

Wstawał dzień, modrawe świty rozlewały się w ulicach, że domy dawały się widzieć jakby 
zanurzone w przemglonych wodach. Rosy obficie ściekały z dachów. Nad połacią domów od 
strony Wisły niebo poczynało się rumienić, powiało jakieś tchnienie niepojętej lubości, zaświegotały 
pierwsze jaskółki, okna wysokich pięter zagrały różaną farbą bladych zórz. 

Naraz zerwał się na równe nogi. 

Daleki grzmot strzału armatniego rozdarł ciszę i pomnażał się echami. 

Jeszcze słuchał, kiedy zadzwonił dzwon od Fary, bił w jedną stronę, ponuro, mocno, gorączkowo, 
na trwogę, a za nim wnet zahuczał drugi, potem trzeci, czwarty, dziesiąty i po 
chwili dzwoniły już ze wszystkich stron i ze wszystkich kościołów jednym ogromnym jak 
świat niebosiężnym głosem, jakoby stado orłów lecących nad miastem zaśpiewało spiżową 
pieśń na bój, na śmierć, na zwycięstwo! 

Miasto zerwało się ze snu. Powiał ognisty dech wojny. Zbrojny lud wysypywał się z domów, 
zaturkotały wytaczane armaty, rozlegał się miarowy tupot maszerujących oddziałów, 
leciały twarde słowa komend, w mrokach ulic zaczerwieniły się bojowe sztandary, na wszystkich 
posterunkach zaczęły bić tarabany i suchy, nieprzerwany, bojowy grochot brzmiał niby 
nadciągająca burza. 

I naraz ze wszystkich piersi buchnął straszliwy, wstrząsający krzyk: 

– Do broni, obywatele! Do broni! Do broni! 
132 



IX 

Dzień 17 kwietnia 

Generał Cichocki, zawieszony na wyniosłej baszcie Arsenału, toczył orlimi oczami po 
mieście wynurzającym się z ciemności. Czuwał już tam od samej północy. Wyglądał świtania. 
Niekiedy zbiegał na baterię, przemykał się wskroś dziedzińców zapchanych zbrojnym 
ludem, wskroś mrocznych kazamat pełnych żołnierstwa, wyzierał strzelnicami, stawał na 
szańcach od strony Nalewek i w głębokim skupieniu nasłuchiwał głuchego milczenia nocy, 
jakoby oddech śpiącego huraganu brał w siebie. 

Straże stały na swoich miejscach nieporuszone jak posągi, trzeszczały płonące lonty, szmery 
westchnień stawały się podobne szmerom opadającej rosy. Noc była jeszcze. Wraz z 
pierwszymi zorzami dźwięki jakiejś godziny zahuczały w cichości niby gromowe uderzenia 
młotów. Dreszcz wstrząsnął ludźmi, załomotały serca. Nadchodziła pora. 

Jakiś strzał armatni rozdarł ciszę i lunęły ostre karabinowe salwy. 

– Kapitan Kosmowski uderza na Żelazną Bramę! Kanonierzy, na miejsca! 
Dzwony jęły podnosić niebosiężne larum: biły od Zakroczymskiej, biły od Freta, biły od 
Starego Miasta, biły z Krakowskiego, biły z Leszna. Rozdzwoniło się wszystko powietrze. 
Spiżowy krzyk spadał w uśpione i mroczne ulice jak pioruny mury wstrząsające. Powiała 
groza. Wybuchały jakieś zgiełkliwe, przerażone głosy. Śmierć zdała się łomotać do wszystkich 
domów. Bito gwałtownie w bębny. Ponure głosy trąb huczały ze wszystkich stron. Zadudniała 
ziemia, całe gromady spieszyły ze wszystkich sił do Arsenału. 

Na Długiej dał się słyszeć tętent konnicy, wrzaski i gęsta, bezładna strzelanina. Jeszcze 
chwila i od strony Miodowej zamajaczyła chmura koni, ludzkich głów i rozwianych proporców. 
Pędzili jak nawałnica całą szerokością ulicy, aż grały koniom śledziony. 

Pierwsze i trzecie działo: Cel! Pal! Nabijaj! – rozległa się spokojnie komenda. 

Zatrzęsły się mury. Szwadron Kawalerii Narodowej dopadł nad fosy Arsenału; ciężkie 
kule armat osłoniły go przed chmarami napastliwego kozactwa. Wraz też zagrały bębny i 
spod murów wystąpiły piechoty prażąc rzęsistym ogniem nieprzyjaciela. Pierzchnął i rozwiał 
się jak dym znacząc jeno drogę trupami ludzi i koni. 

Arsenał przybrał bojową postawę. W jakimś modlitewnym skupieniu kanonierzy zajęli 
swoje miejsca na bateriach; zadymiły rozpalone lonty. Odsłoniętymi strzelnicami wyjrzało 
tysiące luf. Piechoty stanęły pod bronią. W dziedzińcach wszystko czekało tylko sygnału; 
armaty w zaprzęgach, konnowody na koniach, jaszcze w cugach. 

Na basztach wywieszono bojowe znamiona, jakoby archanioł wojny powiał krwawymi 
płachtami. Przywitał je powszechny okrzyk, bębny i sprezentowana broń. 
Z miasta dochodziły coraz gęstsze odgłosy strzałów, bicia dzwonów i grochotania bębnów. 

– Do broni! Do broni! – wzmagał się krzyk ogromny, jakby domy domom, ulice ulicom i 
ziemia niebu podawały ten święty nakaz głosem huraganu, grzmotami gromów. 
– Giesler z pontonierami nadciąga ogrodem. Moskali ma na piętach – meldowano Cichockiemu. 
133 



Jakoż w modrawym powietrzu zaczerniała zwarta kolumna. Dwieście pięćdziesiąt chłopa 
maszerowało podwójnym krokiem, rwali z karabinami w garściach, gotowi do kontrataku. 
Pułkownik Giesler prowadził, na flankach tarabany biły pobudkę. 

Od dziedzińca Krasińskich sypały się za nimi moskiewskie salwy. 

– Półbateria. Cel! Pal! Nabijaj! 
Właśnie dopadali wywartej bramy, gdy okrył ich grzmot i płaszcze dymów. Armaty powstrzymywały 
moskiewskie piechoty. 
Cichocki uradowany pomnożeniem obrońców rozkazał dać im wypoczynek, ciągnęli bowiem 
z Pragi, a sam poleciał na front Arsenału, do niskich okien, pod którymi kłębiły się już 
całe tłumy; skoczył na parapet i zakrzyczał: 

– Do broni! Do broni, obywatele! -i jął wyrzucać bojowe rynsztunki. 
W drugim oknie czynił toż samo pułkownik Dobrski, w trzecim Chomentowski. 
Tłum zawrzał okrzykami, a tysiące wyciągniętych drapieżnie rąk chwytało w powietrzu lecące 
karabiny, szable, torby nabojów, piki, kosy i siekiery na długich rękojeściach. 

– Komendant wolonterów, sam tu! – zawołał generał. 
Wystąpił Krieger, starszy z konfraterni kupieckiej, młodzian ognisty, wyniosły, jastrzębiowi 
z twarzy podobien. Sylwetkę Kościuszki miał przypiętą do kapelusza, gołą szablę w 
garści, przepasany przez pierś czerwonym bandoletem, na którym bielił się napis: „Równość, 
wolność, braterstwo.” Zasalutował przed Cichockim. 

– Uważaj, coć rzeknę: wojska do walk frontowych, a zbrojny lud ma uderzać na tyły i boki. 
Nękać wroga w sposób, jaki nastręczą okoliczności, oto pryncypalne zadanie wolonterów! 
Ruszajcie z Bogiem! Zwycięstwo albo śmierć! 
– Zwycięstwo albo śmierć! – odkrzyknęło tysiące i potrząsając bronią ruszyło na Bielańską. 
Na Lesznie zagrały armaty, trąbki, karabinowe salwy i dzika wrzawa walki buchnęła w 
niebo, a po chwili z rogu Przejazdu ryknęły moskiewskie ciężkie działa i grad kul posypał się 
na mury drąc tynki, łupiąc gzymsy i futrowania okien. Dymy i kurz przysłoniły ulice, zaś pod 
tą osłoną gęsta kolumna piechoty występowała do szturmu. 

Tego właśnie czekał Cichocki, bo gdy zbliżyli się na jakieś dwieście kroków, plunął im w 
twarze kartaczami. Straszliwy krzyk wstrząsnął powietrzem. Ale batalion moskiewski wziął 
krok podwójny i z nastawionym bagnetem leciał naprzód. 

Arsenał zaśpiewał szaloną pieśń ognia i żelaza. Zadymił jak wulkan. 
Przy biciu bębnów, z rozwiniętymi sztandarami Chomentowski wypadł z piechotą. 


– Hura! Hura! – wrzasnęły moskiewskie roty. 
– Wolność i Kościuszko! – odkrzyknęły polskie szeregi. Runęli na bagnety z taką furią, że 
nieprzyjacielska linia nie wytrzymawszy uderzenia podała się w tył, pękła i poszła w rozsypkę. 
Kawaleria skoczyła za pierzchającymi, ale powstrzymały ją armaty i trąbki z Arsenału, 
wołające na powrót. 
Moskale cofnęli się na Leszno i tam ustawicznie niepokoił ich lud, bowiem wciąż słyszeć 
się dawały strzelaniny, wrzaski, a niekiedy i huki armatnie. 

Arsenał przycichnął, a natychmiast po odparciu szturmu generał Mokronowski w otoczeniu 
paru konnych pojechał na Zamek. 

Była to chwila, gdy spod pierwszych świtań miasto jęło się wynosić jakoby z modrawych 
odmętów i kiedy na Starym Mieście Kiliński rozbroił miejskie straże i obsadziwszy Ratusz 
stanął na czele zbrojnego ludu. 

– A teraz capniemy Igelströma! Naprzód, obywatele! Za mną! – krzyknął i błysnąwszy 
szablą powiódł swoją kohortę Wąskim Dunajem. 
Zaręba z połową marszałkowskich dragonów postępował w ariergardzie. 

134 



Maszerowali prędko i sprawnie, i z wielkim animuszem, a ledwie wyminęli Piwną, gdy 
rozległy się za nimi strzały i wrzaski: to Kazanowski z garścią wolonterów dobywał miejskiego 
domu na rogu Nowomiejskiej, gdzie się zamknęło kilkudziesięciu Moskali. 

– Kupą, obywatele! – sprawiał swoje szeregi Kiliński już na Podwalu. – Biegiem! Biegiem! 
Paruset wybranego chłopa, zbrojnego w strzelby, kosy i topory, poniesło się jak burza. 
Spóźnili się, niestety: ulica przed pałacem zapchana już była piechotą i jazdą. 

– Naprzód! – ryczał Kiliński. – Naprzód! Bij, zabij! Bij, kto w Boga wierzy! 
Rzucili się na regularne wojska z nieopisanym męstwem i zajadliwością. Przywitał ich gęsty, 
rotowy ogień; zawahali się nieco, lecz kiedy kozacy ze świstem i krzykiem zaszarżowali, 
zaczęli się cofać pozostawiając niemało trupów i rannych. 

Zaręba osłaniał odwrót odcinając się jak dzik napastliwej psiarni i doprowadziwszy rozprószonych 
pod zasłonę kamienic Wąskiego Dunaju, tknięty nagle jakimś okropnym przewidywaniem, 
krzyknął na dragonów i spiąwszy konia ostrogami pognał niby wicher przez Stare 
Miasto na Zapiecek. I ledwie był zdążył! Już tam panował niesłychany popłoch, lamenty i 
ludzie biegali jak obłąkani, bowiem Piekarską niby wezbrana groźnie rzeka płynęła zwarta 
kolumna moskiewskiej piechoty. Szczęściem maszerowali z wolna, zabawiając się po drodze 
rabowaniem domów i pastwieniem się nad mieszkańcami. Uderzył na nich ze swoją garścią i 
nie powstrzymawszy musiał się cofnąć w Stare Miasto. 

Chwila była groźna i decydująca. Zjawił się Kiliński i wnet, co było jeno pod ręką, wozy, 
beczki, kamienie, stragany i bramy furt, uformowały spiętrzoną barykadę, zamykającą wejście 
w Rynek, za którą przyczaili się wolonterzy. Zajęto narożne domy i wszystkie okna obsadzono 
strzelcami. Konopka ze swoimi ultajami obsadził część ulicy Piwnej. Kolumna dosięgnąwszy 
Zapiecka zaczęła się formować do szturmu. 

Zaręba na czworakach przedostał się do sklepu Kłaczkowej. Kanonierzy spokojnie stali 
przy ukrytej armacie. Staszek trzymał zapalony lont. Porucznik narychtował działo, nastawił 
kąt strzału i gdy tarabany zagrzmiały do ataku, a kolumna ruszyła ostrym krokiem, trzasnął w 
nią kartaczami. Równocześnie z domów i spoza barykady rozpoczęła się rzęsista strzelanina. 

Kolumna rzuciła się nieco w bok niby zwierz ugodzony znienacka. 
Ryknął drugi strzał, roznosząc śmierć i zamieszanie. Moskale zaczęli się cofać w porządku, 
kierując gęsty ogień na domy i barykadę. 
Armata zaryczała po raz trzeci, a wraz też z Piwnej uderzył Konopka. 

– Bij psubratów! Bij! Za mną! – wrzasnął Kiliński rzucając się z wolonterami na Moskali. 
Ze wszystkich okien posypały się na nich strzały, cegły, ławy, stoły, donice z kwiatami i 
gary wrzącej wody. Powstała dzika kotłowanina. Lud rzucał się na cofające się szeregi z drapieżnością 
wygłodniałych wilków. W ciasnej i mrocznej ulicy straszliwe wrzaski, grzmoty 
bębnów, huki wystrzałów i brzęki rozbijanych okien przewalały się niby orkan. Topory, bagnety, 
kosy, piki i drągi migotały ulewą błyskawic i piorunów. Raz po raz wybuchał przerażający 
ryk mordowanych. Bito się bez pardonu i miłosierdzia. Komu brakło broni, zabijał 
pięściami i rwał zębami. Nie było zmiłowania. Kto padł, ginął zatratowany, a któren z moskiewskich 
gemejnów dostał się do niewoli, tego następujące z tyłu kobiety i wyrostkowie 
rozdzierali żywcem. Z powodu gorącości potyczki, ciasnoty miejsca i zawziętości niepodobna 
było temu przeszkodzić. 

Kiliński walczył na przedzie i tylko słychać było niekiedy jego potężny głos. 

– Naprzód! Bij, zabij! Naprzód! Bij! Właśnie już byli Moskalów zepchnęli na Piekiełko, 
gdy jakiś konny dopadł Zaręby. 
– Major Ropp wzywa pana porucznika. Moskale atakują Nowomiejską Bramę. 
Zagrała dragońska trąbka, kiedy z innej strony przyleciał nowy ordynans. 
– Porucznik Strzałkowski prosi o armatę! 
Zaręba wydawszy stosowne polecenie Staszkowi popędził z dragonami na Freta. 
135 



Zasię armatę wyniesiono ze sklepu Kłaczkowej i pociągnięto na Zamek, gdzie już wybuchnął 
popłoch i niesłychane zamieszanie. Strzałkowski bowiem na odgłos pierwszych 
strzałów i bicia dzwonów zebrał swoją kompanię w dziedzińcu i zagarnąwszy plutony gwardii 
pieszej, które miały go zluzować, kazał trąbić na wymarsz. Sprawiło to taki skutek, że z 
królewskich pokojów przyleciało kilka osób z Ryxem na czele. 

– W imieniu króla zabraniam wymarszu. Co czynisz, nieszczęsny? – wrzeszczał groźnie. 
– Formuj się! Kolumna drożna! Stać! Nabijaj! – komenderował spokojnie porucznik. 
Zatrzaskały stemple, nabijano pospiesznie i w dowolnym tempie, jak czasu bitwy. W bramie 
Pod Zegarem zbierało się uzbrojone pospólstwo. Od Piekarskiej leciały bitewne wrzawy, 
granie trąbek, bębnów i strzały. Gdzieś z miasta huczały armaty, a nad głowami coraz potężniej 
rozlegało się ponure bicie dzwonów. W mrocznych jeszcze dziedzińcach zamkowych 
zapanowało zamieszanie i trwoga, zwłaszcza gdy warty opuściły swoje stanowiska. 

– Panie poruczniku, armata już czeka! – meldował zaziajany Staszek. 
– Podnieś chorągiew! Artyleria na czoło! Ile masz nabojów? 
– Trzydzieści! – odparł Staszek stając przy armacie z zapalonym lontem. 
– Kolumna, krok podwójny! Marsz! – wydobył szablę. Bębny zawarczały i kolumna ruszyła. 
Król w otoczeniu jakichś person zjawił się od strony sali sejmowej i zastąpił im drogę. 

– Ani kroku! – zakrzyczał. Blady był, rozdygotany, z gołą głową i szpadą w ręku. 
– Najjaśniejszy panie, wzywa nas honor i powinność! – wystąpił śmiało Strzałkowski. 
– Wasz honor i obowiązek nakazuje wam pozostać przy mojej osobie – przemówił groźnie 
– bez mojego rozkazu nie wolno się wam ruszyć z miejsca. Król wam nakazuje! 
– Ojczyzny jeno słucham i ona nas wzywa! Na ramię broń! Marsz! 
– Wolność i Kościuszko! – zerwał się krzyk ogromny i oddział ruszył tak prędko, że król 
zaledwie zdążył usunąć się przed stratowaniem. 
Strzałkowski zajął Krakowską Bramę i ubezpieczywszy strażami wyloty Senatorskiej i 
Podwala strzelał od czasu do czasu w kierunku pałacu ambasady. Wkrótce przyłączył się do 
niego Konopka i obsadziwszy strzelcami narożne domy rozpoczął polowanie na Igelströmowych 
ordynansów, próbujących się przedrzeć przez kordony. Nie udało się to ani jednemu. 

Tymczasem Zaręba poniósł się z dragonami jak wicher do Nowomiejskiej Bramy i wpadł 
w odmęt walki, jaka się tam toczyła z całym batalionem kijowskich grenadierów pod wodzą 
Titowa, który na odgłos rozruchów porwał się ze stanowiska przy kościele Panny Marii na 
Nowym Mieście pragnąc przyjść z pomocą Igelströmowi. Nastawał mu nieco na pięty Sierakowski 
ze swoimi rzeźnikami; ale Titow nie pozwalając się wciągnąć w utarczkę przynaglał 
jeszcze wojska do prędszego pochodu. Prowadził cztery działa i miał szwadron kozaków w 
awangardzie. Maszerował z rozwiniętymi znamionami, przy hucznej kapeli kotłów, bębnów i 
brzękadeł, przerażających świstach, śpiewach i dzikich porykiwaniach. Ciągnął szumnie, jakby 
na podbicie wszystkiego świata. Spróbował skręcić w Świętojerską, lecz zaniepokojony 
ogniem armat, sztrychujących tę ulicę od strony Ogrodu Krasińskich, powiódł zwarte szeregi 
ku Długiej. 

Do połowy Szerokiej Freta batalion maszerował nie zaczepiany już ani jednym strzałem, 
lecz skoro jego czoło zaczynało dosięgać Długiej, major Ropp, czuwający w Nowomiejskiej 
Bramie, przywitał je kartaczami i gradem karabinowych strzałów. 

Titow odpowiedział salwą wszystkich armat i rotowym, regularnym ogniem. 

Zawiązała się gwałtowna bitwa. 

Moskiewskie roty kilkakrotnie rzucały się do ataku na Bramę, lecz za każdym razem dzie


siątkowane kartaczami, darte bagnetami i cięte szablami dragonów Zaręby, cofały się w coraz 
większym nieładzie. 
Titow widząc daremną stratę czasu i ludzi, sprawiwszy jaki taki porządek w szeregach poprowadził 
je biegiem ku Długiej, ale w tejże chwili uderzono na niego ze wszystkich stron: 

136 



Sierakowski z tyłu Wąską Freta, z boku od Świętojerskiej wypadł Rutkowski z wolonterami, 
z paulińskiego klasztoru następował zuchwale Kiliński, od czoła zaś Ropp zagradzał drogę 
kartaczami. Strzelano też ze wszystkich okien, dachów, sklepów i bram. Dymy przysłoniły 
ulice, od grzmotów i krzyków zadygotały mury. 

Batalion bronił się słabo i rażony ze wszystkich stron, bity, szarpany, miażdżony gradami 
dachówek, kul i kamieni, zaczął się łamać, mieszać i oglądać za ratunkiem. 

Wtedy Zaręba zuchwale uderzył na armaty, wyrąbał kanonierów i opanowaną baterię oddawszy 
Kilińskiemu runął z dragonami na rozbite szeregi, roznosząc je na szablach i kopytach. 
Batalion poszedł w rozsypkę. Rozpoczęły się straszliwe łowy. Lud prawie z gołymi pazurami 
rzucał się z niesłychanym męstwem na żołnierzów. Krwawe błoto zachlupało pod 
nogami. Stosy trupów zaległy pobojowisko. Ryki zabijanych i jęki rannych rozdzierały powietrze. 
Dymy przysłoniły ulice. Nie było już słychać komendy ni pojedynczych głosów. 
Wszystko tonęło w zgiełkliwym chaosie walki. Ucichły nawet strzały. Mordowano się białą 
bronią. Na darmo błagano łaski. Na darmo bronili się zrozpaczeni. Na darmo powiewano 
białymi płachtami. Nie dawano pardonu. Zabijano bez miłosierdzia i litości, tępiono do ostatniego. 
Tu i owdzie grenadierzy zwarłszy się w czworoboki próbowali stawić czoło bagnetem i 
kolbami. Lud spiętrzał się dokoła niby fala, spadał na nich z wyciem huraganów i rozszarpywał, 
marli z ponurą rezygnacją. Bito się kupami i potykano się pojedynczo. Bito się po sieniach 
i sklepach. Bito się w podwórzach i w domach, na każdym miejscu, gdzie dopadnięto 
uciekających. Widzieć się dawały kłęby ciał, taczające się po brukach w dzikim szale walki. 
Zwłaszcza przy wylocie Długiej bitwa dawała obraz przerażających jatek, krew spływała ku 
kościołowi Dominikanów formując niemałe kałuże. Kosy, bagnety, rzeźnickie noże, drągi, 
topory, a nawet pazury i zęby pracowały tak rozwścieklone a skutecznie, że w godzinę z tysiąca 
grenadierów ocaliło się ucieczką na Miodową może ze trzystu gemejnów, reszta pocięta, 
niby krwawe snopy na żniwnym polu. 

I lud poniósł straty niemałe, szczególniej dużo było rannych. 

Właśnie słońce już weszło, gdy trąby i bębny zagrały zwycięską fanfarę. 

Dowódcy jęli nawoływać do szeregów i sprawiać wśród nich ład jaki taki. 

Ściągali pod kościół Paulinów z krzykiem niezmiernego tryumfu; maszerowali potrząsając 
zwycięsko bronią, osmaleni prochem, w krwawym błocie unurzani, w łachmanach, ociekający 
krwią, cali w ranach, a z twarzami radosnymi jak ten wstający, cudny poranek wiosenny. 
Zasię z jakowychś nor i zaułków, z piwnic i ścieków wypełzły mrowia ultajstwa, rzucały się 
do uprzątania pobojowiska i obdzierania trupów. 

Major Ropp, ledwie dyszący z utrudzenia, rozkazał Zarębie wziąć armatę i strzec wylotu 
ulicy Długiej, a Linowskiego z Casparim i dwoma działami pchnął do oczyszczenia dziedzińca 
Krasińskich i przerwania z tamtej strony komunikacji Igelströmowi, sam zaś wezwany 
przez pułkownika Poniatowskiego popędził z pół szwadronem Kawalerii Narodowej na Muranów 
przeciw następującym Prusakom. 

– Brać armaty na szelki i naprzód! – rozkazał Linowski, szablą wskazując drogę. 
Setki rąk porwało je z uniesieniem i przy śpiewach i łoskocie bębnów popędzili na Świętojerską, 
pod kratę dziedzińca Krasińskich. Zajmowała go moskiewska konnica, zabawiająca 
się strzelaniem w ogród i po domach. 

Linowski zaatakował ją armatami, zasię Rutkowski z domu Latura i Kiliński z Teatru jęli 
prażyć akuratnym ogniem i z wolna następując próbowali okrążenia. 

Kawaleria cofnęła się w Miodową. 

Linowski zajął dziedziniec, podsunął się do bramy wychodzącej na Długą i ustawiwszy 

armaty nieco z boku, rozpoczął strzelać w Miodową, zapchaną wojskami. 
Kiliński spoza krat raził celnymi strzałami, a Rutkowski opanowawszy narożny dom Collegium 
Nobilium strzelał z okien i z dachów. Wojska cofnęły się gwałtownie w głąb ulicy aż 

137 



do pałacu Borchów. Ryki się tam podniesły i wrzaski jakoby w dzień ostatecznego sądu. Dał 
się widzieć srogi popłoch i zamieszanie. Bębny grzmiały do ataku. 

Linowski sam rychtował działa i przykładał lont, Caspari czynił toż samo; ale trzyfuntówki 
niewiele szkodziły nieprzyjacielowi, zaczęły już nie donosić. 

Wówczas z Miodowej ryknęły ciężkie działa i zmietły polskich kanonierów, porucznik Linowski 
zginął rozerwany na strzępy. Lud pierzchnął uprowadzając jedną armatę. Gęste salwy 
pogoniły za nimi. Powrócili jednak z Casparim i porwawszy pozostałe działo zdążyli jeszcze 
schronić się w Swiętojerską. Moskale bowiem następowali głębokimi szeregami, oczyszczając 
przed sobą drogę armatami. Zajęli z powrotem dziedziniec i zdobywszy sam pałac, a nie 
mogąc się wedrzeć do ogrodu, gdy ogień Arsenału bronił przystępu, rzucili się do rabowania 
domu Latura i następnych. Druga zaś część wojsk zaatakowała Senatorską. Snadź Igelström 
postanowił rozerwać obręcz zacieśniającej go insurekcji. Wojska ruszyły z paradą przy rozwiniętych 
znamionach i dźwiękach kapeli. Piechota z bagnetem w ręku dopadła Senatorskiej, 
jakby do szturmu, ale przywitana straszliwym ogniem ze wszystkich domów, a kartaczami od 
czoła i z boku od Krakowskiej Bramy, cofnęła się w nieładzie pod osłoną armat i odległości. 
A domy nie przestawały ani na chwilę ziać morderczym ogniem. Strzelano z domu Teppera; 
strzelano z pałacu biskupów krakowskich; strzelano z pałacu Pod Gwiazdą Kossakowskich; a 
szczególniej i najrzęsiściej strzelano z domu Roeslera. A z rogu Koziej raz po raz rzygała 
kartaczami armata Kacpra z ojcem Serafinem na czele, którzy ją przyciągnęli od Kapucynów 
w najkrytyczniejszym momencie. Od Bramy strychowal ulice Strzałkowski. 

Pięć razy uderzały wyjące ze wściekłości hordy, poganiane nahajami kozaków i za każdym 
razem, jakby odbijając się łbami o nieprzełamany mur, cofali się pokrywając ziemię zabitymi 
i rannymi. Nie mogąc przełamać rozpoczęli strzelaninę spod domów i z krużganków kościoła 
Kapucynów, zaś od czasu do czasu bili z armat. Domy nie przestawały odpowiadać czyniąc 
się podobne wulkanom, nieustannie miotającym ogniem i grzmotami. Ojciec Serafin również 
niekiedy strzelał ze swojej armatki, a w przerwach porywał karabin i polował na upatrzonego, 
po czym najspokojniej powracał na stanowisko i do przerwanych pacierzów. 

Nie milknące ani na chwilę bicie dzwonów, wystrzały, warkoty bębnów i wrzaski dawały 
poznać, jako insurekcja już na wszystkich wyznaczonych punktach wybuchnęła. Walczono na 
Lesznie, na Długiej, na Muranowie i na Faworach. Walczono również na Nowym Mieście, w 
paru miejscach nad Wisłą, na Miodowej i na Senatorskiej. Z każdą minutą potężniały zgiełki 
walk i coraz więcej zbrojnego ludu wysypywało się w ulice, że równo ze wschodem słońca 
cała Warszawa utonęła w wojennej zawierusze i trzęsła się od grzmotu dział. Gorączka 
owładnęła miastem i wszystkie serca rozdygotały się trwogą zarówno jak i nadzieją. Na zewnątrz 
miasto dawało pozór obumarłego: sklepy stały zawarte, parterowe okna przysłonięte 
okiennicami, w wielu kamienicach furty były zabarykadowane, ulice zionęły pustką i trwogą. 
Jeno Krakowskie, od Zamku aż do ulicy Królewskiej, stawało się nadmiernie zgiełkliwe, bowiem 
co chwila przelatywali jacyś jezdni: cwałowały co koń wyskoczy oddziały kawalerii, 
turkotały ambulansowe wozy i amunicyjne jaszcze, przenoszono rannych, a najczęściej zbrojne 
gromady, wrzeszcząc: „Do broni!”, bijąc w bębny i strzelając w powietrze przewalały się 
niby burza. Czasem brzęczały szyby, nie wiadomo przez kogo wybite, świstały kule i od 
grzmotu armat sypały się z kamienic dachówki. Psy też wyły w całym mieście od samego 
świtania i z domów, spoza okiennic i bram dobywały się ciężkie szlochy i rozpaczliwe jęki. 

W kościołach klasztornych wystawiono Przenajświętszy Sakrament, przed którym mnisi 
śpiewali Suplikacje, zaś w zakrystiach, kruchtach i nawach opatrywano rannych. 

Właśnie już było się słońce wyniosło nad Pragę, kiedy gdzieś od Nowego Światu zaryczały 
ciężkie działa i do Strzałkowskiego w Krakowskiej Bramie przypadł stary Żyd. 

– Rozkaz generała Cichockiego dla komendanta Konopki! – bełkotał zadyszany. 
Zjawił się Konopka i odebrał karteluszek, w którym Cichocki rozkazywał mu, aby łącznie 
z Kilińskim uderzyli na tyły wojsk moskiewskich, walczących z regimentem Działyńskiego. 

138 



– Powiedz generałowi: Kiliński bije się na Freta, ja zaś natychmiast wyruszam.– zdeterminował 
i zagwizdawszy w szczególniejszy sposób na swoją bandę, poprowadził ją Krakowskim 
Przedmieściem. Pociągnęli niby wilki na łowy, wyciągniętym szeregiem przemykając 
się pod domami, z karabinami w garściach. Był to wybór najgorszego ultajstwa; obdarci, nieledwie 
bosi, ale z minami zuchwałych obwiesiów, doskonale uzbrojeni, w jednostajnych 
czarnych kapeluszach z czerwonymi piórami, w bandoletach przez piersi z napisami: „Śmierć 
tyranom”, dawali obraz prawych sankiulotów. Trzymał ich żelazną ręką i mógł przemienić w 
bohatyrów wolności; tak ślepo byli mu posłuszni. Konopka zagarniając po drodze zbrojne 
kupy pod swoją komendę przynaglał do pośpiechu, gdyż odgłosy bitwy były coraz żywsze. 
Jakoż regiment Działyńskiego już się cały pokazował w bojowej akcji. 

Właśnie nastąpiła pora, kiedy pułkownik Hauman fałszywymi atakami przymuszał Moskalów 
do zwrócenia całego frontu przeciw Nowemu Światowi, by tym skuteczniej mogły 
wysłane oddziały zajmować flanki gotując się do generalnej rozprawy. 

Moskale sformowali na Krakowskiem przed kościołem Świętego Krzyża potężny czworobok 
z dwóch batalionów piechoty, dwóch szwadronów jazdy i ośmiu armat ciężkiego wagomiaru. 
Dowodził nimi generał Miłaszewicz i pułkownik książę Gagaryn. 

Hauman następował z Nowego Światu i z uporem, jakby próbując łbem rozbijać żelazny 
wał nieprzyjaciół, uderzał raz po raz. Odrzucany ogniem piechoty i kartaczami dział stojących 
pomiędzy pałacem Branickich a kościołem Dominikanów Obserwantów, cofał się aż do Wareckiej 
i sprawiwszy przetrzebione szeregi znowu atakował nie dając nieprzyjacielowi czasu 
do zastanowienia. Ponosił przy tym niemałe straty, ale mając na uwadze cel ostateczny, nie 
szczędził ludzi i nie ustawał. Przewłóczyła się ta walka całe godziny, lecz swego dokonał. 
Napastowany bowiem tak zażarcie nieprzyjaciel, sformowawszy front przeciwko niemu, a 
zasłoniwszy boki jazdą, ruszył wszystkimi siłami. Hauman profilując z ciasnoty ulicy wystąpił 
z tak szalonym odporem przeciw naciskającym batalionom, że te nie mogąc uderzać całym 
frontem, stłoczone na niewielkiej przestrzeni, a niemiłosiernie bite od czoła, były przymuszone 
do cofnięcia się aż za Świętokrzyski kościół. Ale w odwrocie wystąpiły moskiewskie ciężkie 
działa. Zadygotały od grzmotów domy i jakby nieustający huk piorunów rozdzierał powietrze. 
Dopomagały rzęsiste salwy piechoty, gotującej się do nowego ataku. Nim zdążyli 
uderzyć, Hauman wysłał co najcelniejszych strzelców, którzy opanowawszy wieżę Dominikanów, 
pałac Karasia i Świętokrzyskie dzwonnice, rozwinęli z nich morderczy ogień do kanonierów. 
Wspierała ich w tym przedsięwzięciu armata bijąca z rogu Świętokrzyskiej, a 
szczególniej druga, dobrze ubezpieczona na Sułkowskiem i strzelająca kartaczami. 

I stała się rzecz wierze niepodobna; półbateria moskiewska, najbardziej wysunięta, zamilczała 
z braku obsługi. Kanonierzy leżeli wybici co do jednego. I niechybna śmierć porywała 
każdego ze śmiałków próbującego się do niej przedostać. Na próżno też jedne i drugie wojska 
chciały ją uprowadzić. Obie strony broniły sobie dostępu tak zajadle, że armaty przez dłuższy 
czas stały opuszczone, pokryte jeno trupami i rannymi. 

Naraz załomotały ponuro tarabany i Hauman poprowadził regiment do ataku. 

Generał Miłaszewicz wytrzymawszy natarcie odpowiedział kontratakiem wszystkich sił. 

Rozpoczęła się zażarta walka, prowadzona wedle surowych reguł sztuki wojennej. 

Zrazu więc wszystko szło dziwnie sprawnie, akuratnie i niemal jakoby na paradzie. 

Bębny biły twardo, ponuro i nieustannie. Tu i owdzie grały trąbki. Salwy karabinowe szły 

po salwach. Grzmiały kapele. Przelatywały ostre krzyki komend. Szczękały żelaza. Na krótko 
zrywały się tętenty konnicy. Dudniała głucho ziemia pod krokami tysięcy. Chmury modrawych 
dymów przysłoniły pobojowisko, rozdzierały je ogniste smugi wystrzałów. Niekiedy 
wynosiły się żółte znamiona z czarnymi orłami. Czasem bujna pieśń zrywała się z odmętów 
walki. Szeregi rozwijały się i zwijały wedle rozkazów. Dwa wojska, niby dwie groźnie spiętrzone 
fale, raz po raz uderzały na siebie ze wściekłością i rozbijając się o męstwo przeciwnika, 
spływały w głąb pozostawiając jeno zabitych i rannych. 

139 



Wracały jednak uparcie i niezmożenie, bijąc w siebie z coraz większą zawziętością. 

Moskale ciężarem swojej masy, liczniejsi w dwójnasób, już zaczynali brać górę. 

Owo w tym groźnym momencie zagrały nagle trąbki na flankach i polskie oddziały runęły 
na nich równocześnie ze wszystkich stron. 

Porucznik Sypniewski mimo najcięższego ognia uderzył z kompanią fizylierów od pałacu 
Branickich. Od strony Sułkowskiego wystąpił porucznik Lipnicki, torując sobie drogę kartaczami. 
Z domu apteki za Świętokrzyskim kościołem wypadł podporucznik Woliński z chorążym 
Urbanowskim i niczym nie powstrzymaną lawiną bagnetów przedzierał się do armat. 
Porucznik Witkowski z dziedzińca pałacu Małachowskich prowadził kompanię i krokiem 
równym i zwartym szykiem rzucił się od razu na bagnety pozostawiając za sobą stosy trupów. 
Od Szkoły Rycerskiej pokazał się Sowiński z plutonami kadetów i wspierany załogą pałacu 
Mokronowskich i zbrojnym ludem, czynił niemałą dywersję. Szedł mu z pomocą kapitan Zabilski, 
potężnie szarpiąc moskiewską flankę. 

Bitwa w bardzo krótkim czasie jęła przybierać inny zgoła obrót. 

Osadzone w miejscu moskiewskie bataliony napadem z flanków, bite ze wszystkich stron i 
ogarnięte popłochem, zaczynały się mieszać, łamać i z wolna cofać. Skończyła się regularna 
bitwa i rozpoczęła rzeź. Zamilkły armaty. Bito się już na białą broń. Żołnierz potykał się z 
żołnierzem. Pierś uderzała o pierś. Wreszcie i karabinowe strzały przycichły, nie było czasu 
na nabijanie. Bagnet i kolba pracowały coraz zażarciej wśród tłoków i wrzasków. Już szable 
siekły migotem błyskawic i rozlegał się głuchy odgłos kolb i szamotań. 

Na Krakowskiem, jakoby w kotlinie ocembrowanej murami pałaców, w jarzących promieniach 
słońca i pod wiośnianym niebem z niepokalanego błękitu srożyła się przerażająca zawierucha 
i w kurzawach, dymach i potokach krwi przewalała się od brzega do brzega z porykiwaniem 
orkanów. Dzika rozpacz wzięła się za bary z szaleństwem. 

Połamane moskiewskie szeregi, napastowane z furią, gniecione ze wszystkich stron i spychane 
do środka, skłębiły się w olbrzymie wiry, szamotające się z dzikim wyciem w żelaznych 
pazurach insurgentów. Raz po raz jakieś roty zwarte w mury czworoboków, najeżone 
karabinami, pijane krwią, mordem i rozpaczą, rzucały się niby pocisk na przebój – i marły 
pod bagnetami zrąbane, bite na wszystkie sposoby i rozdzierane, że tylko nieludzki, okropny 
krzyk brzmiał po nich przez dłuższą chwilę i niósł się żałośnie w przestworza. 

Działyńczycy jako lwy rzucali się w pojedynkę na całe roty; jako drapieżni, nieustraszeni 
orłowie spadali na całe stada. Walczyli z nieopisanym męstwem, z pogardą śmierci, z szaleństwem 
archaniołów zwalczających szatana. Bojowa furia jednako ponosiła wszystkich. Nie 
było już szarż – byli jeno bojownicy, rycerze, oswobodziciele, bohatyrzy! 

– Wolność i Kościuszko! – ten ci jeno krzyk bojowy targał się z piekielnych chaosów bitwy. 


Z tym hasłem na ustach walczyli. Z tym hasłem ginęli. Z tym hasłem zwyciężali. 

Ale i wróg walczył mężnie i drogo sprzedawał swoje życie. Miłaszewicz zrozumiawszy 
przegranę nakazał cofać się krok za krokiem w stronę Królewskiej. 

Ale wtem pokazała się od Wizytek potężna gromada uzbrojonego ludu. Straszne kosy zalśniły 
w słońcu, las pik zakołysał się nad głowami. Konopka spieszył na przedzie ze swoimi 
obwiesiami. Z niesłychanym wrzaskiem ponieśli się na moskiewskie szeregi. 

Ruszył im naprzeciw książę Gagaryn z jazdą i odrzuciwszy impetem nieco w tył, chciał się 
salwować ucieczką w Królewską ulicę. Zastąpił mu drogę major Zeydlitz, który przedarłszy 
się przez Saski Dziedziniec uderzył z Końskiego Targu, rozbił i pognał pod ciosy sformowanych 
na nowo tłumów Konopki. I stało się, jak żeby gradowa ciężka chmura zwaliła się na 
szwadrony, porwała je piekielną mocą i zmiesiwszy w potworne kłębowisko jęła nimi miotać 
na wszystkie strony niby kupą uschłego listowia. Gromowe ryki rozdarły powietrze. Nie dojrzał 
nad migoty broni, nad jakieś majaczenia ludzi, twarzy, koni, rąk i ciosów. Nie usłyszał 
nad obłąkańcze wycia i głuche łomoty jakoby tysięcy cepów bijących zapamiętale i nieustan


140 



nie. Czasem kwik koński zagórował na mgnienie. Chwilami zaś huragan zdawał się przycichać, 
że biły w niebo jęki okropne, charczenia, zgrzyty żelaza, odgłosy szamotań i pojedyncze 
wrzaski mordowanych. 

Walka była krótka i tak mordercza, iż zaledwie kilkunastu kawalerzystów zdołało się wymknąć; 
reszta leżała zwalona krwawym omłotem śmierci, wraz ze swoim dowódcą księciem 
Gagarynem, który pono uderzony od kowalczyka z Saskiej Kuźni rozpaloną sztabą, padł z 
rozbitą głową. 

Konopka rzucił się po tym zwycięstwie z sukursem Haumanowi. 

Podobien bogom z urody, bez kapelusza, z włosem w rozwianych puklach, blady, z piorunami 
w oczach, wzniosły, z szablą w ręku, okrwawiony, płomienisty a baczny na ewenta walki, 
prowadził lud, pierwszy rzucając się do boju i roznosząc śmierć i przerażenie. 

Ale Moskale już zaczęli ciskać broń, wołać pardonu i powiewać białymi płachtami. 

Nieprzyjaciel, zniesiony, gęstym trupem pokrył pobojowisko. Umilkła bojowa zawierucha, 
natomiast tym okropniej rozbrzmiały jęki umierających, rannych i błagania litości. 

Chwila była jedyna, kiedy Miłaszewicz przypadł do Haumana błagając o życie. 

– My pokonanych nie mordujemy! – odpowiedział mu wyniośle pułkownik i odebrawszy 
szablę rozkazał Konopce, by pozbieranego niewolnika odprowadził do Prochowni na Mostową. 
Regiment pomaszerował w stronę Zamku wśród nieopisanego entuzjazmu tłumów, jeno 
kapitan Mycielski strzegący cały czas bitwy tyłów na Wareckiej, pozostał z jedną armatą 
przed Saską Kuźnią dla ubezpieczenia wylotu Królewskiej ulicy. 

Wieść o zwycięstwie błyskawicą obleciała miasto wzbudzając wszędzie niesłychaną radość 
i podnosząc serca. Z całego śródmieścia, kto jeno żyw, leciał naprzeciw zwycięzców 
maszerujących w bojowym ordynku, z rozwiniętym sztandarem, przy grzmiącym łoskocie 
kotłów, graniu trąb i piszczałek. Nieustające owacje przeprowadziły ich po drodze, co tak 
zatrudniało w marszu, że dopiero o samym południu stanęli pod Krakowską Bramą. I natychmiast 
nie bacząc na znużenie tylogodzinne walką, parę kompanii poszło na ochotnika w 
pomoc ludowi, daremnie szturmującemu pałac Igelströma na Podwalu. 

Prawie o tej samej porze na kwaterze komendanta w Arsenale zebrano się na krótką naradę. 
Brali w niej udział: Cichocki, Deybel, Orłowski, Giesler, Chomentowski, Dobrski oraz 
paru młodszych oficjerów. Tak jednak byli zgorączkowani oczekiwaniem wiadomości od 
Haumana, że nikt nie zdobył się na rozpoczęcie dyskursów. A jakby na dobitkę ordynansi, 
wysłani do powzięcia języka, nie powracali. Wybiło już południe, meldowano o jakowychś 
niezwyczajnych wrzawach pod Zamkiem, o zmilknięciu strzałów na Krakowskiem, ale rezultat 
bitwy pozostawał jeszcze niewiadomym. Najgłębsze zaniepokojenie targało sercami. 

Natomiast nieustannie przychodziły wiadomości z drugich stron miasta. Przynosili je żołnierze, 
to kobiety, to Żydzi, to nawet dzieci, a najczęściej kwestarze. Składano je ustnie, ale 
trafiały się i relacje pisane ołówkiem na zmiętych, często zakrwawionych karteluszach. Na 
ogół brzmiały pomyślnie, tak jednako bałamutne w szczegółach, zwłaszcza co do ruchów 
wojsk moskiewskich, że porucznik Kubicki, który je przyjmował, aż potniał z denerwacji, nie 
mogąc z nich wymiarkować jasnego obrazu walk i sytuacji; każde bowiem przesunięcie stanowisk 
powinien był oznaczać na wielkiej plancie Warszawy czerwonymi lub niebieskimi 
szpilkami. Na próżno też meldował swoje wątpliwości, nie dawano uwagi jego słowom. 

Dobrski często wybiegał w dziedzińce i powracał coraz chmurniejszy. Chomentowski tak 
zawsze panujący nad sobą i zamknięty, wciąż szukał okazji do sprzeczek. Orłowski widział 
wszystko na czarno, Deybel mimo lat i reumatyzmów snuł się ustawicznie po kwaterze zrzędząc 
i strofując. Giesler, ukryty w kłębach dymów, klął nieustannie i spluwał. Młodsi zaś, jak 
Banczakiewicz i Pieściński, siedzieli pod oknem obgryzając paznokcie z tłumionej wściekłości. 
Tylko jeden generał Cichocki wydawał się być spokojnym. Z jego szerokiej i krótkiej 
twarzy niepodobna było wyrozumieć prawdziwego stanu duszy. Szare, głęboko osadzone 

141 



oczy patrzyły zimno i bacznie, zdawał się jeno wciąż nasłuchiwać, przy czym drgała mu dolna 
warga i na policzkach występowały czerwone plamy. 

Jakieś bębnienia rozległy się w dziedzińcach. Rozkazał dowiedzieć się przyczyny. 

– Wolontery Kilińskiego przynieśli trupa Linowskiego i kanonierów – meldowano. 
– Żeby mi trwożyć wojska! – zakrzyczał groźnie. – Kto śmiał się rozporządzać? 
– Taki widok może pobudzić żołnierzów do słusznej zemsty! – wystąpił Chomentowski. 
Generał nie podjął rzuconej rękawicy, odwrócił się i zamilkł. Zamilkła i reszta. 
Dalekie wrzawy bojów przedzierały się na kwaterę słabymi echami. Cichocki niecierpliwie 
otworzył okno. Upajające powiewy wiosny, przesycone słońcem i zapachami wtargnęły do 
niskich, zimnych i zadymionych izb. Dały się słyszeć wróble świergotania, odgłosy strzałów i 
dzwonienia napływały żywiej i rozgłośniej. 

– Porucznik Lipnicki! – zameldował żołnierz otwierając drzwi na rozcież. 
Pokazało się w progu jakoby widmo człowiecze, blade, okrwawione, w podartym mundurze. 


– Powinny raport pułkownika Haumana! – szepnął usiłując się wyprężyć. 
– Rannyś! Cyrulika! – rozkazał Cichocki rzucając się na raport. – Zwycięstwo! Miłaszewicz 
zniesiony i w niewoli. Przeszło tysiąc niewolnika! Wszystkie działa zabrane! 
– Melduję pokornie, jako spóźniłem się z raportem – suplikował się Lipnicki przyszedłszy 
nieco do siebie – przyczyna była, że na Wierzbowskiej ubito pode mną konia, zaś na Bielańskiej 
raniono mnie flankowym ogniem z Tłumackiego. Sporo czasu przeszło, nim potrafiłem 
się zebrać i dosięgnąć Arsenału. 
– Ojczyzna ci tego nie zapomni – odpowiedział mu Cichocki zabierając się do głośnego 
czytania raportu. 
Skupili się przy nim wszyscy. Relacja była obszerna i poruszająca wiele materii. Hauman 
dawał obraz aktualnych stanowisk moskiewskich, oparty na doniesieniach szpiegów. Konkluzja 
z tego wychodziła groźna, jako Moskale posiadając główne siły jeszcze nie naruszone i 
potężną artylerię muszą się pokusić o zdobycie Arsenału i pójść z pomocą Igelströmowi. 
Potwierdzały te mniemania zeznania jeńców, które w aneksach dołączał do raportu. 

– Wyprowadzą z dziesięć tysięcy regularnego żołnierza! – ktoś szepnął sfrasowany. 
– Zliczymy ich po zwycięstwie! Radźmy, jak pobić te hordy! – rzucił wyniośle Cichocki. 
Zameldowano posłańca z pola walki. 
– Powinny raport kapitana Mycielskiego! – objaśniał Kuba, fajfer od Działyńskich. 
Mycielski donosił o ruchach Klugena, młodszego Igelströma i o wyruszeniu spod rogatek 
Jerozolimskich głównych sił generała Nowickiego. Błagał również o ubezpieczenie Saskiego 
Dziedzińca, którym mogą przejść na Arsenał. 

– Ani jednej zbędnej armaty, ani jednej zbędnej kompanii! – zabiadał Dobrski. 
– Podporucznik Wroński! – rozkazał Cichocki, coś nagle zdeterminowawszy. 
Zjawił się przyzwany i stanąwszy w progu, bystro toczył oczami. 
– Weźmiesz półbaterię sześciofuntówek, po sto strzałów na działo, w połowie kartaczowych, 
zapasowe jaszcze, rezerwowe cugi, obsługę i zajmiesz natychmiast Saski Dziedziniec. 
– Wedle rozkazu, panie generale! – zasalutował cofając się zarazem do wyjścia. 
– Czekaj! Mycielski z piechotą i wolonterami Konopki stoi przy Saskiej Kuźni, przyjdzie z 
pomocą. Powierzam ci stanowisko wagi najwyższej i ufam, jako spełnisz swoją powinność. 
Nie przepisuję ci porządku czynności, postąpisz, jak będziesz rozumiał. Z Bogiem! 
– Ten młokos nie ma eksperyjencji! – mruknął niechętnie Deybel po jego wyjściu. 
– Ale bardzo zdatny! Znam go bliżej i polegam na nim w zupełności. 
Rada odbywała się pospiesznie, kiedy oznajmiono wysłańca od Kilińskiego. 
Majster donosił, jako Moskale w Dziedzińcu Krasińskich gotują się do wystąpienia. 
„Szarpać ich ze wszystkich stron i zatrudniać.” Napisał krótki rozkaz Cichocki. 
– Rotmistrz Radzimiński! Wołać natychmiast! – zakrzyczał, naraz porywając się z miejsca. 
142 



Stanął w progu rotmistrz ponury jak noc i milczący. 

– Okryj waszmość swoim szwadronem Wrońskiego i przeprowadź do Wierzbowskiej. 
Po chwili rozległy się szalone tętenty i turkoty armat pędzących galopem, a po mgnieniu i 
brzaski karabinowych wystrzałów, gdy bateria przelatywała w poprzek Długiej. 

Znowu przylecieli z wiadomościami od Kosmowskiego z koszar Mirowskich. 

Raport był krótki: Moskale na Lesznie formują się w kolumnę atakową. 

Cichocki napisał rozkaz Kosmowskiemu, aby posiłkując Kriegera, kiedy nieprzyjaciel ru


szy na Arsenał, uderzył mu na tyły i z flanku od Orlej i Solnej. 

– Burza wzbiera i lada chwila zwali się na nas – zauważył spokojnie. 
Jakby w odpowiedzi zagrały armaty od strony Miodowej. 
– Na stanowiska, mości panowie! Na stanowiska! 
Jakoż istotnie groźna burza, trzaskająca piorunami, nadciągała z paru stron. 
Była godzina druga z południa, kiedy zagrzmiały armaty najcięższego kalibru i rozpoczął 
się atak na Arsenał. Moskale występowali od Leszna, uderzali przez Ogród Krasińskich i głębokimi, 
zwartymi szeregami posuwali się ulicą Długą. 

Huknęły naraz kapele, zabiły bębny, dzikie „Hurra!” wstrząsnęło ulicami i trzy potężne 

kolumny jak trzy tarany zionące ogniem dział z karabinów uderzyły na Arsenał. 
Ziemia zadygotała od grzmotów i czarne, duszące dymy przysłoniły słońce. 
Cichocki oblatując wszystkie stanowiska nakazywał surowo: 

– Ani strzału! Stać na miejscach! Czekać komendy! Spokojnie! 
Arsenał dawał podobieństwo korabia na spiętrzonych wełnach dymów, ognia i grzmotów. 
Wynosił się chwilami ze skłębionych tumanów i zapadał z powrotem. Milczał jednak niby 
skała nieporuszona wpośród rozszalałych żywiołów. Straszliwa zamieć działowych pocisków 
uderzała w mury ze wzrastającą siłą i gwałtownością. Moskiewskie piechoty przysuwały się 
coraz bliżej, prażąc nieustającym rotowym ogniem. 

– Wszystkie baterie! Cel, pal, nabijaj – przeleciał nareszcie rozkaz Cichockiego. 
Arsenał przemówił głosami gromów i błyskawic. 
Moskale drgnęli pod tą ulewą żelaza, lecz napierani z tyłu przez ściżbione masy, płynęli 
naprzód, niby wzburzona fala, coraz potężniej bijąca w kamienne tamy. 

Chwila się stawała groźna i nieobliczalna w następstwa. 

Arsenał bronił się ze wszystkiej mocy. Artyleria rozwijała najtęższy ogień. Armaty biły 
salwami. Każda strzelnica zionęła morderczym ogniem. Strzelano z okien, murów, a nawet i 
dachów. Dziedzińce pełne były dymów i kurzawy. Nieludzkie wrzaski wdzierały się do wnętrza. 
Od gradów ciężkich kul, tłukących jakoby piekielnymi dziobami, wszystko się trzęsło i 
dygotało. Tu i owdzie spadały sufity na głowy obrońców, leciały zawieruchy cegieł i tynków. 
Otwierały się nagle wyłomy w ścianach. Waliły się mury. Padały wybite bramy. Jęki rannych 
rozdzierały powietrze. Niekiedy brandkule z piekielnym chichotem uderzały w dachy. Wybuchały 
pożary. Czasem granaty rwały się w zatłoczonych dziedzińcach. Moskiewskie baterie 
ciężkich dział nie ustawały ani na mgnienie bijąc takim huraganem żelaza, iż zdawało się, 
jako lada chwila wszystko się rozwali w gruzy i nie pozostanie kamień na kamieniu. 

Arsenał bronił się niby lew osaczony. 

W niskich izbach, salach i kazamatach, przepełnionych gryzącymi dymami, jakby na dnie 
rozszalałego morza leżała bełkotliwa cisza i wszystko odbywało się w spokoju i z niesłabnącą 
sprawnością. Żołnierze byli tak pełni ekstazy i skupienia, że obrona przybierała chwilami 
podobieństwo jakiejś dziwnej uroczystości. W bladych, na kamień stężałych twarzach, w rozpłomienionych 
oczach i w zwartych postawach widniała nieprzełamana moc i dostojeństwo. 
Śmierć krążyła dokoła. Śmierć wyła na każdym kroku. I śmierć drapieżnymi szponami 
szczerbiła szeregi. Nikt na to nie dawał baczenia. Nieulękle patrzyli w przeznaczenie. Każdy 
trwał niby skała na swoim stanowisku. Panowało przy tym głębokie milczenie. Po zabitych 
ścieśniały się szeregi i walka ciągnęła się dalej. 

143 



Słychać się jeno dawały komendy, szczęki armatnich zamków, zgrzytania wyciorów, jednostajne 
trzaski stempli, wybuchy i nieustający war szeptanych pacierzów. 

Już ustawały ręce od pracy, parzyły lufy, ćmiło się w oczach i dech zapierały gorzkie, prochowe 
dymy. A od ciągłych grzmotów i wstrząśnień, bojowej gorączki, wytężonej uwagi 
wszystko zaczynało przybierać kształty straszliwego majaczenia. Ale od dowódcy aż do 
ostatniego gemejna jednako spełniali swoją powinność i jednako gotowi byli umierać. 

Generał Cichocki wciąż był na wszystkich oczach. Zjawiał się wszędzie, gdzie był powinien, 
gdzie było potrzeba rady, pomocy i decyzji. Był duszą Arsenału i obrony. 

Rozmawiał z Radzimińskim, stojącym z jazdą w dziedzińcu, kiedy właśnie zamilkły wraże 
armaty i buchnął krzyk niezmierny. Moskale rzucili się do szturmu. Wyjrzał jakąś strzelnicą: 
masy wojsk, zjeżone bagnetami, pędziły na fosy i szańce. 

– Wszystkie baterie kartaczami! Cel, pal, nabijaj! – rozkazał podnosząc perspektywę do 
oczów. 
Zamigotała wstęga błyskawic i ulewą piorunów uderzyła w szturmujące szeregi. Nieludzki 
ryk wydarł się z piersi tysięcy. Jakoby kolczaste bicze pękających granatów jęły smagać, siec 
i rozdzierać na strzępy. Zawyły rozsrożone roty i dzikie, pijane wściekłością rzucały się niepowstrzymanie 
naprzód. I zdawało się, jako nic ich powstrzymać nie zdoła. Kładły się niby 
bór pod uderzeniem huraganu, zawalały fosy trupami i niczym nie zmożone rwały się do nowych 
szturmów. Ze ślepym męstwem, spiętrzonymi falami biły w Arsenał i miażdżone, podarte 
i zdziesiątkowane, jak fale odpływały gdzieś w głąb, aby za chwilę powrócić z jeszcze 
większą siłą i uporem. 

Ale i Arsenał bronił się coraz potężniej, zwłaszcza iż na tyłach szturmujących kolumn 
podniosły się bojowe zgiełki i gęste strzelaniny. Zbrojny lud spieszył na pomoc. 

Kiliński napadał z dwóch stron, szarpiąc na wszystkie sposoby. Od Freta grały działa Zaręby 
coraz bliżej i częściej. Z Leszna również ryczały armaty. Kapitan Kosmowski z Orlej, a 
Krieger od kościoła napierali zajadle. 

Moskale, osaczani w żelazną obręcz powstańców i bici z Arsenału, zaczynali już nieco 
słabnąć, chwiać się, mieszać. 

Pochwycił ten moment Cichocki. Trąbki rzuciły sygnały i piechoty jęły się pospiesznie 
wysuwać do kontrataków, kiedy naraz straszliwy huk wstrząsnął murami. Wschodnia baszta 
wyleciała w powietrze. Arsenał zadygotał aż do fundamentów. Olbrzymi słup ognia, dymów i 
murów targnął się posępną fontanną w górę i opadł zasypując rumowiskami dziedziniec i 
część ulicy Długiej. 

Moskale w obawie dalszych wybuchów cofnęli się gwałtownie w tył, ale po chwili, profilując 
z gęstej kurzawy i dymów, runęli jak potok na wyłamane ściany. 

Nie zaskoczyli jednak Cichockiego. Na rumowiskach już czekały piechoty z karabinami do 
strzału, armaty nabite kartaczami i wolontery z kosami. 

Bitwa zawrzała z nową siłą i zawziętością bezprzykładną. 

Traicznie długie chwile ważyło się zwycięstwo. Bowiem przychodziły momenty, jako 

ciężka artyleria moskiewska i regularne wojska zdawały się brać widoczną górę i wtedy Arsenał, 
zalewany orkanami pocisków i falami szturmów, przybierał postać jakoby otwartej 
mogiły, broniącej się już bez tchu, bez pamięci, z rozpaczą szaleństwa i z niewysłowionym 
bohatyrstwem. Rozpacz podnosiła siły, rozpacz dawała moc nadludzką. Każdy walczył za 
dziesięciu. Każdy stawał się już ciosem niechybnie śmiertelnym. Każdy zmagał się ze 
wszystkimi. Chwilami milkły armaty, ścichały karabiny, ustawały nawet wrzaski, a jeno 
wśród ponurych rzężeń, jęków i przekleństw szamotały się dziko wojska, walczące białą bronią. 
Pierś łamała się o pierś, zgrzytały żelaza, charczały rozdzierane gardziele, trzaskały gnaty 
i wyły zbiesione gromady. Chwytano się już za bary i bito z wściekłością o ziemię, o mury, o 
działa i wozy. Przychodziły chwile, w których nie było nic nad głosy rozpaczy, mordów i 
niebłaganej nienawiści. Oślepiające migoty szabel, fontanny krwi, potworne rany, sztychy 

144 



bagnetów, straszne ciosy kos, świsty spadających toporów, łomoty drągów, zakrwawione 
pięście, oszalałe oczy, krwawe maski twarzy, obłąkańcze ruchy, czasem salwa, niekiedy jakiś 
podziemny ryk tratowanych, niekiedy warkoty bębnów, trąbki jazdy następującej z flanków, 
obłoki dymów – oto jakby zjawiony obraz szaleństwa miotającego się z głuchym porykiem 
pod murami Arsenału. 

Przemogło bohatyrstwo! Wolność zatryumfowała nad niewolnikami. 

Zwiastunem zwycięstwa było rozbicie Tiszczewa. Zgnietły go piechoty gwardii i lud atakujący 
z Leszna, Tiszczew padł śmiertelnie ranny, a reszta jego batalionu wywiesiła białą 
chorągiew. Wtedy Cichocki zwrócił się wszystką mocą przeciw kolumnom bijącym z Długiej 
i z Ogrodu Krasińskich. Z obrony przeszedł do ataków i niby orzeł raz po raz spadał na wyjące 
hordy żołdactwa. I niemało wspierany kupami zbrojnego ludu, zbiegającego się coraz liczniej, 
uderzał nieustannie nie pozwalając wrogowi na wytchnienie i nie dając mu ani chwili 
opamiętania. 

Owo w tymże czasie podporucznik Wroński, zająwszy Saski Dziedziniec i przy pomocy 
Konopki obsadziwszy bramę od Królewskiej armatami i strzelcami, ze drżeniem nasłuchiwał 
grzmotów od strony Arsenału. A już z ledwie hamowaną niespokojnością wyglądał korpusu 
Nowickiego, o którego ruchach co chwila mu donoszono. Był już na Grzybowie, zaś znaczna 
część jego wojsk nadciągała Marszałkowską. Za chwilę mogli wkroczyć na Królewską. Na 
zatrzymanie całej armii Wroński miał około stu ludzi i dwie armaty! Prawda, niedaleko, bo 
pod Saską Kuźnią, stał jeszcze Mycielski z trzema kompaniami działyńczyków. Razem była 
to garść przeciwko tysiącom! Podporucznik ducha nie tracił, ale dla zabicia udręki jął gorąco 
dyskurować z Konopką. 

Siedzieli pod murem ćmiąc lulki, oczy same strażowały u wylotu ulicy. 

Dzień był bardzo cudny. Niebo wisiało błękitne, lśniące i bez chmur. Rozświergotane loty 
jaskółek przecinały je czarnymi wężownicami. Ze Saskiego Ogrodu płynęły upajające powiewy. 
Powietrze było pachnące wiosną i nagrzane. Po drzewach śpiewały ptaki. W niedojrzanych 
wysokościach słychać było przelatujące dzikie gęsi. Wiosna szła wszystkim światem. 
Jeno ziemia dygotała od nieustannych grzmotów armat. Miasto huczało niby ul wzburzony. 
Ze wszystkich stron buchały bitewne zgiełki. Tu i owdzie nad ulicami podnosiły się dymy 
pożarów. Niekiedy słychać się dawały jazdy przelatujące cwałem. Puste ulice dawały podobieństwo 
grobom otwartym, śmierć jeno nimi chodziła posiewając trupami. Wojna głosiła się 
na wsze strony biciem bębnów, graniem trąb, wrzaskiem kapel, rykami armat, mordem i pożogą. 
A nad nią ze wszystkich wież kościelnych huczały dzwony nieustającą pieśnią trwogi. 

Wroński sprzeczał się z Konopką o Marata, uważał go obłąkanym mordercą. Wprawdzie 
wyznawał jakobińskie maksymy, lecz marzyły mu się nowe lądy, podnoszące się spod rumowisk 
starego świata, lądy arkadyjskiego szczęścia i wzniosłej harmonii pełne. 

– Zjawiony Mojżesz przyniesie tablice nowych praw. Nie dziś, to jutro, a wstanie jeniusz, 
za którym pójdzie ludzkość! A może powróci jeszcze Chrystus! – marzył głośno. 
– Ludzkość nie potrzebuje jeniuszów – szepnął Konopką – wystarczy jej gilotyna! 
– Tylko jeniusz może jej wskazać słoneczne drogi, tylko jeniusz może ją wywieść z tej 
strasznej niewoli chaosu, w jakiej grzęźnie. Któż ma stanąć na szczycie nieskończonej drabiny? 
– Jeniusz jest tyranem, przeczy równości. Jeniusz ma tylko swoje cele. 
– Zwierciadło świata! Prawy głos człowieczy przed Bogiem, Jego namiestnik na ziemi. 
– Być może, ale ja to między bajki włożę! – zaśmiał się rubasznie Konopka. – Tymczasem 
zaś sprawy muszą się potoczyć taką koleją: głodni – niech się nasycą; nadzy – niech się przyodzieją; 
skrzywdzeni – niech się pomszczą; poniżeni – niech się wywyższą. Oto jest prawdziwa 
ewangelia rewolucji. Resztę oddaję śmierci. Precz z majaczeniami! 
– Bóg nie jest majaczeniem, wieczna tęsknota nie jest chimerą, to istota serc naszych. 
– Bóg umarł! Najstraszniejszy z tyranów obalony! Króluje nam rozum, nie zapominaj! 
145 



Stado kruków spadło na dachy Saskiego pałacu rojowiskiem rozchwianych skrzydeł, szponów 
i krakań posępnych. Kilkanaście opadło na brzozy przy murze, pod którym siedzieli. 
Zakraczały skrzekliwie, ważąc się na wiotkich gałązkach. Brzozy w białych, przeczystych 
gzłach stały niby zesromane dzieweczki, obtulone zielonymi warkoczami. Owiane chmurą 
bladych, pierwszych listków, dyszały słodką wonią. Zdały się być pieśnią wiosny, bijącą na 
słońcu. Jawiły się w niewysłowionej cudności. 

Konopka objął je tkliwymi oczami, a uszczkniętą gałązkę przytknął do warg spalonych. 

– Kto wielbi naturę, Bogu hołd składa – wyrzekł uroczyście Wroński. 
Nieprzyjaciel pokazał się w końcu Królewskiej. Na czele maszerowały bataliony piechoty, 
po nich szła jazda pod młodszym Igelströmem, potem znowu zwarte zastępy grenadierów i w 
końcu oddziały kawalerii Kaminiewa i kozacy. Dziesięć armat wielkiego wagomiaru toczyło 
się w odstępach batalionowych. Prócz tego każdy batalion posiadał jeszcze po dwa działa. 
Naczelne dowództwo sprawował podpułkownik Klugen. 

Kolumna pokazywała się groźna, przeszło trzy tysiące ludzi i szesnaście armat. 

A cel mogli mieć tylko jeden: przeforsować przejście, oswobodzić Igelströma i zdobyć Arsenał. 


Czarna, brzemienna nieszczęściem chmura zawisła nad insurekcją. 

Wroński, stanąwszy na murze pod osłoną brzóz, z perspektywą przy oczach patrzał w moskiewskie 
wojska. Szalone myśli przelatywały mu przez głowę, obłędne myśli lęków. Przerażenie 
zjeżało mu włosy. Szukał jakowegoś ratunku i nie znajdował. Pot zalewał mu oczy, 
dygotał cały i ledwie się już trzymał na nogach. Nadziei jednak nie tracił. 

A kolumna niby rzeka płynęła z wolna całą szerokością ulicy. Żółte sztandary i znaki powiewały 
nad lasem bagnetów, trójkątne kołpaki kształtem biskupiej tiary grały w słońcu mosiężnymi 
blachami. Ciężki, akuratnie mierzony krok tysięcy boleśnie odzywał się w jego sercu. 
Maszerowali spokojnie i w poczuciu własnej potęgi, przy warkocie bębnów, rzegocie 
brzękadeł, krzykach i śpiewach wybuchających radosną falą głosów. 

Ściszone odległością grzmoty armat z Arsenału biły raz po raz jakby do wtóru. 

Mycielski przyleciał na naradę; trwała sekundy, zdeterminowali bowiem jedno: 

Bronić przejścia do ostatniego tchu. 

Wroński wytoczywszy armaty na ulicę wyrychtował je w następujące szeregi. Otworzono 
jaszcze i kanonierzy stanęli z zapalonymi lontami na swoich miejscach. Konopka obsadził 
okna pałacowego pawilonu, kilkadziesiąt strzelb groziło z flanku. Mycielski z piechotą przytajony 
pod Saską Kuźnią czekał stanowczej pory. 

Wszyscy jakby skamienieli na stanowiskach. 

Bitwa w tych okolicznościach przybierała postać bohatyrskiego szaleństwa. 

Trzecia wybiła z południa, gdy jakiś szwadron, wysforowawszy się naprzód galopem, ruszył 
na wywiady. Flankowy ogień z pawilonu przywitał go tak skutecznie, że straciwszy kilkunastu 
ludzi zawrócił w największym popłochu. 

Wroński gruchnął w ślad za nim z obu armat, a nim rozwiały się dymy, strzelił po raz drugi. 


Kolumna osadziła się w miejscu, on zaś wraz z działami cofnął się w bramę, właśnie na 
porę, kiedy zagrały ciężkie baterie i jęły trzaskać salwy za salwami. 

Bitwa się rozpoczęła, dziwna jeno i zgoła niepojęta w swoich obrotach i przebiegu. 

Moskiewskie wojska pomimo miażdżącej przewagi następowały słabo, uderzały z waha


niem i zatrzymywały się z niewiadomych przyczyn. Raz po raz wybuchały dzikie wrzaski 
żołdactwa, grzmiały tarabany, baterie zaczynały ryczeć i zwarte masy zrywały się gwałtownie 
z miejsca; lecz skoro Wroński zagadał kartaczami, a Konopka z okien pawilonu otwierał celny 
a rzęsisty ogień, cofali się na dawne miejsce w bezradnym popłochu. Wychodziło, jako nie 
wiedzą, co robić ze sobą. Bowiem niekiedy rozpoczynali karabinowy ogień i salwy za salwami 
siekły okoliczne dachy, okna, domy i świstały w pustych ulicach. To znowu baterie waliły, 

146 



aż ziemia dygotała i od miotów wichury brzozy pod murem pokładały się z jękiem i szumem. 
Wreszcie szarżowała kawaleria na bramę, kartacze Wrońskiego i niechybne strzały Konopki. 

Wroński zaś z Konopką profitując z takowych obrotów chwytali w lot każdą okoliczność 
do skutecznego szarpania wroga. Wroński co chwila zmieniał stanowisko, bił zuchwale z 
czoła, strzelał z bramy, to sztychował wzdłuż Królewskiej. Sam celował, sam zapalał i w potrzebie 
wraz z kanonierami przetaczał działa. Napadał, cofał się i krył za murami w miarę 
okoliczności. Rozpłomieniony walką, gardzący niebezpieczeństwem, ostrożny a zuchwały, 
baczny a napastliwy, w postanowieniach nagły i jak cios druzgocący, dawał obraz władnego, 
nieulękłego męstwa. Konopka, nie ustępując mu w niczym, jeszcze przewyższał w błyskawicznych 
obrotach, bowiem na czele swoich obwiesiów, przemienionych w boju na falangę 
nieustraszonych rycerzów, rzucał się niby żrący płomień. Spadał na wrogów szarpiąc ich, jak 
się tylko dało. Co chwila w innej stronie rozlegał się jego przeszywający świst. Strzelał z 
okien pawilonu. Grzmiał z dymników i dachów pałacowych. Raził celnie spoza drzew Saskiego 
Ogrodu. W ten sposób prowadzona walka przeciągała się długie godziny z niemałym 
uszczerbkiem dla Moskalów. 

Dopiero koło szóstej, właśnie gdy pod Arsenałem ucichły działa, Klugen zdecydował się 
na stanowcze działanie. Zagrzechotały bębny i armia ruszyła do ataku. 

Wroński cofał się od bramy krok za krokiem, powstrzymując napierające masy kartaczami 
od czoła i flankowym ogniem Konopki. Schronił się do Bruhlowskiego pałacu nie przestając i 
stamtąd strzelać przez Saski Ogród w boki następującej kolumny. 

Pierwsze bataliony zdobywszy bramę i dziedziniec, a nie dojrzawszy nigdzie przeciwnika 
rzuciły się na Saski pałac z tryumfalnym okrzykiem zwycięstwa. Słabe straże elektorskie 
uciekły lub zostały wybite. Boczne pawilony zarówno jak i sam pałac zahuczały dziką wrzawą 
żołdactwa. Ustała wszelka dyscyplina i rozpoczął się rabunek. Nie pomogły komendy 
oficjerów ni nawet ich prośby i płazowania. Hordy jęły nasycać głód grabieży i zniszczenia. 
Zabrzęczały rozbijane szyby i oknami poleciały bezcenne farfury, meble i sprzęty. Dobrano 
się wreszcie do podziemnych sklepów i tysiące flach i gąsiorów gasiło nienasycone gardziele. 
A gdy wytoczono smoliste beczki i antały, pijatyka stała się powszechna. Pito z flach i gąsiorów, 
pito kociołkami, pito prosto z beczek, pito z kałuż rozlanych – pito do ostatniego tchu, 
na śmierć. 

Naczelne bataliony grenadierów przemieniły się wnet w bezładne kupy oszalałego swywolą 
ultajstwa. Dzika, bełkotliwa i pijana wrzawa zatrzęsła murami. Już tu i owdzie zabrzęczały 
bałabajki. Ściany zdały się pękać od tłumów. Pijane żołdactwo rozbijało się w ciasnych 
przejściach, salach i antyszambrach z rykiem burzy ogarniętej wściekłością. Łamano wszystkie 
zapory i drzwi. Bito kolbami porcelanowe pająki. Roztrzaskiwano zwierciadła. Miażdżono 
butami kryształy i szkła weneckie. Chińskie wazy pryskały w tysiączne skorupy. Z furią 
obtłukiwano farfurowe kominki. Przy wtórze wycia i śmiechów rozszarpywano gobeliny i 
obicia ścian. Przypuszczano zajadłe szturmy do konterfektów i obrazów; piękne damy, króle, 
rycerze i święci, pocięci pałaszami, postrzelani, podarci bagnetem, wylatywali za okna. Niegdzie 
na pawimentach z różanego drzewa, dających obrazy najcudniejszych kobierców, już 
rozpalano ogniska, podsycane szczątkami sprzętów. Karty ksiąg i kopersztychy porwane na 
strzępy fruwały niby stada motyli w gryzących dymach, napełniających pokoje. Bagnet i kolba, 
pięście i nogi pracowały na wszystkie sposoby, pozostawiając za sobą jeno plugawą ruinę. 

A uciecha sięgnęła szczytu, kiedy zjawiły się obozowe dziewki, które stadem zjuszonych 
rują suk wdarły się z wyciem na pokoje. Zabawa przybrała nowy obrót. Kilkunastu mołojców, 
złupiwszy szatnię elektorską, w perukach, złocistych frakach, kryzach i królewskich płaszczach 
puściło się w tany wytupując wściekłego kozaka. Brzęczały do wtóru bałabajki, ryczały 
gamratki, biły kolby i puste gąsiory, a tłuszcza wyła wszystkimi głosami rozbestwionych bydląt. 
Zasię w drugich salach, dokoła ognisk, na kanapach, poduszkach, stosach kobierców, 

147 



roztasowywali się niby na biwakach. Poszły z rąk do rąk świeże flachy i zaczęli śpiewać z 

wolna, miarowo, tęskliwie, a coraz ogromniej i rozgłośniej. 

Wtem od Krakowskiego runął niezmierny okrzyk i jęły trzaskać atakowe salwy. 

To Mycielski ściągnąwszy, skąd się dało, nadmierną liczbę trąb, bębnów i kotłów, upatrzywszy 
stosowną porę, nakazał z całej mocy zagrzmieć w instrumenta i równocześnie uderzył 
na resztę kolumny stojącej w Królewskiej ulicy. Wsparły go kupy zbrojnych wolonterów. 

Klugen, snadź osądzając po okropnej wrzawie i furii ataku, jako ma sprawę z przeważającymi 
siłami, nakazał trąbić na odwrót. Odstępowali tak pospiesznie, że to wyglądało na 
ucieczkę. Niemałą tego przyczyną byli maroderzy, którzy ogarnięci ślepym popłochem jęli 
uciekać z pałacu obłąkanymi stadami. Rozgniatano się na śmierć w ciasnych przejściach. Wyskakiwano 
oknami. Porzucano zrabowane skarby, porzucano nawet karabiny i patrontasze, 
byle jeno unieść życie. Nawet spici do nieprzytomności próbowali uciekać na czworakach. 
Powstał piekielny zamęt i naraz ryk rozpaczy wydarł się ze wszystkich gardzieli, bowiem 
Konopka przedostawszy się od strony ogrodu wsiadł im na karki, pędził przed sobą i wymiatał 
niby plugawe śmiecie. Krew spłynęła schodami, bluzgała na stiukowe ściany, tryskała aż 
na sufity i formowała kałuże po salach. Zawiązały się krótkie a straszliwe zawziętością bitwy, 
gdzie już nie było pardonu ni miłosierdzia. Wycia rozpaczy, śmiertelne jęki, głosy błagań 
daremnych i ogłuszające tumulty walk, zlane w jeden straszliwy chór, podnosiły się niekiedy 
aż do krwawych zórz zachodzącego słońca. Nim zapadł zmierzch, na pobojowisku pozostali 
jeno zabici, a gdzieniegdzie kwiliły żałosne, opuszczone głosy konających. 

Na rozkaz Cichockiego Wroński z Konopką popędzili z pomocą domom na rogu Miodowej 
i Senatorskiej, przeciwko którym Igelström, osaczany coraz ciaśniej i napierany ze 
wszystkich stron, wywierał całą złość usiłując się tamtędy przerwać. Ale dom Teppera, pałac 
biskupów krakowskich, pałac Pod Gwiazdą i kamienica Roeslera, ukryte w chmurach dymów 
i zionące nieustannym ogniem karabinów, dawały postać fortalicji niezdobytych. Słońce zaszło, 
mrok wypełnił głębokie kanały ulic, ale nie było mowy o śnie i odpoczynku. Warszawa 
trzęsła się od grzmotów dział. Bito się we wszystkich stronach miasta. Walczono z jednakim 
męstwem. Walczono do upadłego. 

148 



X 

Noc z 17 na 18 kwietnia 

O zmierzchu przycichły walki. 

A w jakimś momencie noc zapadła i nieprzeniknione ciemności spowiły Warszawę. Niebo 
zawisło kirem, przebitym tu i owdzie jarzącymi gwiazdami. Ulice leżały czarne, puste i nieme. 
Ani jednego światła w oknach. Bezmiary niepokojących ciemności. Jeno gdzieś na krańcach 
zaczynały wschodzić łuny dalekich pożarów. W nieodgadnionych głębiach miasta 
wrzały niekiedy jakby bełkoty groźnie wzbierającego morza. Trwoga czaiła się w milczeniach 
ciemności. Zatrute tchnienia śmierci mroziły krew w żyłach. Przerażenie sunęło wskroś nocy 
z palcem na niemych, skamieniałych wargach. Niewiadome dygotało lękiem nawet w najmężniejszych 
sercach. Bowiem wszystek świat zdawał się być wydanym na łup złych mocy, 
nieszczęścia i ciemności. 

Arsenał czuwał nad miastem. Odpoczywał po znojnej pracy i zbierał siły – sposobił się na 
jutrzejszą ostatnią walkę. Obliczał straty i szykował nowe ciosy. Był znużony, a zarazem radosny 
pewnością zwycięstwa. Drzemał i trząsł się w gorączce przygotowywań. Milczał złowrogim 
milczeniem chmury brzemiennej piorunami. 

Na kwaterze komendanta, we wszystkich izbach, na ławach, materacach, siennikach i prosto 
na podłodze spali ciężko spracowani oficjerowie. W ostatniej, najobszerniejszej stancji 
sam generał Cichocki spał na polowym łożu rozciągnięty, stary Deybel drzemał z głową na 
okiennym parapecie; spał, kto uchwycił sposobną porę. 

Chomentowski ze sztabem i kancelarią pracował niestrudzenie. Gotowano plan generalnego 
ataku na Igelströma. Cichocki, budzony co chwila pytaniami, rzucał jakieś uwagi, momentalnie 
potem zasypiając. Nieustannie napływały wiadomości z miasta; leciał z nimi jakiś 
żołnierz przeskakując rozciągniętych pokotem, skradał się lękliwie jakiś Żyd, dreptali zakonnicy, 
przychodziły kobiety i wyrostkowie. Kubicki przy osobnym stole pod oknem, w świetle 
stajennej latarni, wybadywał wszystkich, skrzętnie konotując. 

Niekiedy wpadał Maignan, lejb-chirurg, w białym, srodze zakrwawionym fartuchu, przynosząc 
wieści o konającym z ran Tiszczewie i drugich. Wypalił lulkę, napił się czarnej kawy i 
zasięgnąwszy języka o stanie spraw powracał do opatrywania rannych. 

Niekiedy przewiał Dobrski burzliwym wichrem i porwawszy któregoś ze śpiących pędził 
w głąb Arsenału do robót, prowadzonych z gorączkowym pośpiechem. 

Chomentowski co pewien czas krzyczał jakie nazwisko i natychmiast zrywał się z podłogi 
któryś z oficjerów, przecierał oczy i odebrawszy rozkazy wybiegał na łeb na szyję. 

W pewnych odstępach czasu pojawiał się kuchta z ogromnym imbrykiem czarnej kawy, 
rozlewając ją akuratnie w przeróżne garnuszki, porozstawiane po stołach i parapetach. 

Na wszystkie strony słyszeć się dawały bicia młotów i ciężkie odgłosy robót. Wzmacniano 
popękane mury, stemplowano sklepienia, wspierano belkami zagrożone ściany, barykadowano 
wyłomy. Arsenał bowiem dawał postać groźnego pobojowiska. Na każdym kroku pełno 
było śladów zajadłej walki. Porysowane ściany, odpadłe tynki, wywalone okna, pozapadane 

149 



sufity, stosy gruzów i osmalonych belek, kupy strąconych dachówek, podarte dachy, że 
gwiazdy zaglądały do środka, miejscami drabiny miasto schodów na piętra, krwią obryzgane 
mury, czerepy granatów pod nogami, połamane bronie i strzępy łachmanów. A wśród tych 
szczątków pełno żołnierzów różnej broni, wolonterów, kobiet i nawet dzieci. Karabiny w kozłach 
pod ręką, armaty w zaprzęgach i cugi w pogotowiu, i straże gęsto porozstawiane. W 
pierwszym i drugim dziedzińcu paliły się ogromne ogniska, kręgiem w czerwonych brzaskach 
i dymach rozkładali się żołnierze. Spali, jedli, przepijali gorzałką, grali w karty na bębnach i 
torbach, odmawiali różańce, a z jakiegoś kąta głosiły się nawet ściszone junackie piosenki. 
Wielu porozciąganych plecami do ognia chrapało w najlepsze. Kotły przystawione do ognisk 
parowały smakowicie, bowiem racje wydawano nieustannie, że w różnych stronach wciąż 
dzwoniły kociołki. Przy ogniskach, strzelających raz po raz żywszymi płomieniami, pokazowały 
się twarze srodze uznojone, często zakrwawionymi szmatami obwiązane, często śmiertelnie 
blade i jakby zastygłe w bojowej zapamiętałości, groźne i zarazem pełne skupionego 
męstwa i powagi. Owdzie ktoś rozpowiadał swoje bitewne przewagi z ferworem, przymuszającym 
do słuchania. Opatrywano sobie rany co lżejsze. Myto się i chędożono rynsztunki. Od 
strony artyleryjskich warsztatów zgrzytały niekiedy taczalniki, ostrzące szable i bagnety. 

Jakieś kobiety tające się po ciemnych kątach szlochały niekiedy rozpaczliwie. 

A czasem wśród ciżb, mrowiących się dokoła, przelatywało jakieś wypomniane imię. 

Zabity! Ciężko ranny! Zdały się odpowiadać żałosne echa; ścichały wtedy rozmowy, rwały 
się głuche westchnienia i oczy leciały w stronę trzeciego dziedzińca, przemienionego na lazaret. 
Brama była zawarta i straż broniła tam przystępu. 

Pod niskimi szopami, w obszernych kuźniach i prosto pod niebem na ziemi, przytrzaśniętej 
słomą, czerniały długie zagony, pełne krwawych snopów śmiertelnego żniwa. Latarnie przyczepione 
do ścian nieciły żółtawe, blade kręgi świateł, w których wszystko zdawało się jeno 
być gorączkowym majaczeniem. Groble człowieczych łachmanów drgały, krzyczały strasznie 
w przerażających skrętach i dygotach. Niekiedy niby upiór jakaś twarz napiętnowana śmiertelną 
męką wynurzała się z ciemności. Ktoś porywał się z barłogu i opadał z jękiem. Ktoś 
jeszcze w szale bojowym walczył, ruszał się na wroga i krzyczał. Ktoś rozdzierającym głosem 
przyzywał matki. Większość jednak, niby pocięte kloce, leżała bezwładnie, wpatrzona zamierającymi 
oczami w dalekie migoty gwiazd i bezkresy ciemności. 

Ksiądz Jelski z sakramentami, w komży i z chłopcem niosącym zapaloną gromnicę, snuł 
się po tym krwawym polu niby białe widziadło, roznoszące ukojenie i nadzieje. Błądziły za 
nim ślepnące oczy, szły ostatnie westchnienia, zrywały się wołania i wyciągały się ręce jakby 
z głębin przepaści. Coraz to w innej stronie brzęczał dzwonek, spływały słowa przebaczeń, 
gromnica przechodziła z rąk do rąk i jakieś dusze syte żywota i jak ten płomyk drgające zrywały 
się do odlotu. Noc je zbierała w miłościwe ramiona i niesła nieskończonościom. 

Pod Arsenałem natomiast panowała sroga dyscyplina i żelazny spokój. W szerokim kręgu, 
w ulicach i na placach biwakowały piechoty, działa i jazdy, gotowe na każdą okoliczność. 
Stały nie dojrzane, bowiem wzbroniono rozpalania ogniów, że jeno gdzieniegdzie żarzyły się 
lulki. Zasię spod murów i z fos dobywały się błyskania światełek i ciche szepty. Bractwo 
Miłosierdzia w czarnych kapuzach i maskach oczyszczało z trupów pobojowisko. Długie wozy, 
nakryte płótnami, o kołach obwiniętych słomą, ruszały w stronę Mylnej. Żałosne skomlenia 
i płacze kobiet wlekących się za nimi rozdzierały powietrze, porywał je wiatr dorzucając 
do głośniejących coraz potężniej zgiełków tej nocy wielce swarliwej. 

Dochodziła północ i mimo ciemności, pustych ulic i domów jakby wymarłych ze wszystkich 
stron rwały się odgłosy tumultów i strzelaniny. Wybuchały nagle jakieś dzikie tętenty, 
wrzaski, pogonie i huki. Niekiedy grzmiały dalekie armaty: to Poniatowski strzelał spod Prochowni 
na pruskie stanowiska. Chwilami zaczynały bić gwałtownie dzwony, wzmagały się 
zgiełki, warczenia bębnów, szczęki broni, jakieś ryki, nie wiadomo skąd. Groza krzyczała w 
rozkrwawionych ciemnościach, zwłaszcza iż całe śródmieście otaczał wieniec pożarów. Nad 

150 



Lesznem szalała zawierucha płomieni. Krwawe łuny podnosiły się nad Grzybowem. Czerwone 
zorze przysłaniane dymami wschodziło nad Faworami. Paliło się też na Nowym Świecie i 
na Solcu gorzały spichlerze Potockiego. Niepokój wzrastał z minuty na minutę. Łuny sięgały 
brzaskami aż na Krakowskie, gdzie z racji bezpieczeństwa od kuli i Moskalów ruch panował 
ogromny i dosyć gęsto paliły się biwakowe ognie. Obsiadali je żołnierze, wolonterzy i całe 
tłumy ludu, nie potrafiącego usiedzieć na swoich kwaterach. Bramy kamienic stały otworem, 
długie, czarne sienie były napchane. Nikt nie zasnął tej strasznej nocy. Wynoszono żołnierzom 
gorzałkę, a w niektórych parterowych mieszkaniach przygotowano stoły suto zastawione 
dla każdego zbrojnego. Po sieniach przy świetle latarń i pochodni opatrywano rannych. 
Ustępowano im chętnie własnych mieszkań i łóżek. I kościoły na Krakowskiem stały otwarte; 
przed ołtarzami w posępnych mrokach naw, rozświetlonych jeno odblaskami pożarów, całe 
rzesze modliły się o zwycięstwo, koiły się strapione dusze i płakały osierocone serca, zasię po 
kruchtach i korytarzach spali znużeni żołnierze. A wszędy mimo zwycięstwa pierwszego dnia 
insurekcji panowała głęboka powaga i jakby modlitewne skupienie. Z niemałym lękiem spoglądano 
w nadchodzące jutro. A noc zdawała się nie mieć końca. Godziny wlekły się żółwim 
krokiem udręczeń i niepokojów. Bowiem zaraz z północy, gdy niebo nieco pojaśniało i roje 
gwiazd rozpełzły się w bezmiarach, miastem jęły znowu wstrząsać febryczne dreszcze walki. 
Straszliwe wrzaski, odgłosy bitwy znad Wisły, spod łazienek Kwiecińskiego, w których się 
zamknął major moskiewski Mayer z armatą i dwiema kompaniami, broniąc się do upadłego, 
rotowe salwy, tylko jeszcze rzęsistsze i bliższe z Miodowej, częste „hurra” Moskalów rzucających 
się raz po raz do szturmów; pożary wzbierające krwawym morzem płomieni, bicia 
dzwonów, przemarsze insurekcyjnych oddziałów, lecących biegiem na nowe stanowiska, go-
rączkowe fortyfikowanie domów niektórych, głuche bicia oskardów, wyrębujących strzelnice, 
niezrozumiałe komendy, niewytłumaczone popłochy, ogarniające mieszkańców, potworne 
bajędy, rozsiewane nie wiadomo przez kogo, tajemnicze ognie rakiet, wytryskujących ze świstem 
z pałacu Igelströma, głuche turkoty przetaczanych armat, korowody wozów przepełnionych 
trupami, sznury przenoszonych rannych, ciągłe wybuchy kobiecych lamentowań, mordy 
i rabunki w bocznych ulicach, popełniane przez moskiewskich maroderów, groźna postawa i 
wybryki pospólstwa – wszystkie owe ewenty tej straszliwej nocy dawały sytą strawę sercom 
lękliwym przepełniając je bezgranicznym przerażeniem, jakoby zbliżanie się nieubłaganego, 
ostatecznego sądu godziny. 

A już szczególniejszy strach padł na zdeterminowanych przeciwników insurekcji. 

Adherenci Moskwy i króla pruskiego talarów, targowiczanie, podli egoiści, poczciwcy, 
wyznawcy złotego środka, spokoju i ciepłego przypiecka, dygotali pozamykani w mieszkaniach. 


Cała maszyna Rzeczypospolitej z pierwszym wystrzałem insurekcji została powstrzymana. 
Zamknięto wszystkie urzędy. Wszystkie funkcje zostały tknięte paraliżem. Nawet Rada Nieustająca 
nie dawała znaku życia, bowiem jej członkowie odcięci od świata, przerażeni niespodzianymi 
wypadkami, oczekiwali z biciem serca rychłego końca zawieruchy. Nie sposób 
się im było skomunikować ze sobą, gdyż pachołkowie najwierniejsi, powysyłani z listami, 
zbiegali do insurekcyjnych szeregów. Warty strzegące ich kwater złączyły się z powstaniem, 
poszły za głosem powinności. Blady strach zadygotał po pałacach jaśnie wielmożnych, zdanych 
na łaskę i niełaskę szalejącej rewolucji. O ucieczce z miasta niepodobna było marzyć. 
Rogatek strzegli insurgenci, a zresztą brakowało koni, zabranych przemocą na potrzeby wojny, 
i zabrakło służby, że pozostali opuszczeni w złoconych, cudnych klatkach swoich apartamentów, 
otoczeni przepychem kobierców, ścian, sprzętów, farfurów i brązów, ale głodni, 
bezradni, oczekujący śmierci z rąk wzburzonego pospólstwa, przepływającego z gniewnym 
pomrukiem pod ich pozasłanianymi oknami. Męką im był dzień upłyniony, lecz okropnością 
stawała się ta długa, piekielna noc. Trawili całe godziny z uchem wytężonym na każdy odgłos 
płynący z miasta, przeświadczeni z początku, jako ta haniebna rebelia przy pomocy wojsk 

151 



alianckich zostanie zgnieciona w ciągu niewielu godzin, ale skoro dzień zakończył się zwycięstwem 
insurgentów, prysnęły słodkie nadzieje. Zasię następująca noc doprowadziła ich do 
szaleństwa. Przychodziły do pamięci wszystkie krwawe praktyki francuskiej rewolucji. Już 
wzburzone imaginacje widziały po placach i ulicach wyrastające drzewa szubienic. Każdy 
tłum zdawał się groźnie zmierzać w stronę ich pałaców. Bojowe tumulty odbijały się w ich 
sercach gromami szturmów i mordów. Krzyki zwycięstwa były zwiastunami niechybnej 
śmierci. 

Co się musiało dziać w ich duszach, wypowiedzieć niepodobna. 

Ile zrobaczywiałych dusz posłyszało nagle głos sumienia! Ileż bezmiernych szamotań z 
własnym sercem! Ile dumnych protestów! Ile bezsilnej rozpaczy, gniewów i zdeptanej pychy! 
Jakie morza wzgardy do rozpasanego i tryumfującego motłochu! A ileż z tej przyczyny zdumień, 
głębokich podziwów, straszliwych żalów, okropnych kajań i ponad wszystko straszniejszych 
przewidywań! Świat walił się im na głowy. Ziemia zapadała się pod stopami. Śmierć 
wyła ze wszystkich stron, porywały rozsrożone odmęty. Odwieczne krzywdy wyciągały po 
nich nienasycone pazury, a mściwe furie smagały piekielnymi biczami strachów, upokorzeń, 
zgryzot i niemocy. I prawie żadnej nadziei ocalenia, że niejeden, odchodzący już od zmysłów 
z nieskończonego wyczekiwania, przebierał się w najlichszą odzież własnej służby i wymknąwszy 
się na miasto szukał schronienia po klasztorach lub wałęsał się po ulicach wraz z 
tłumami. 

Nie lepiej działo się i na Zamku. 

Król, opuszczony od wojska i dygnitarzów, w asyście jeno sióstr, pani Grabowskiej, Ryxa, 
Kicińskiego i kilkunastu najwierniejszych, pozostawał w strasznej niepewności. Był jeno 
niemym i dalekim świadkiem traicznych wypadków. Nikt nie przychodził do niego po rady, 
nie żądał rozkazów ni prosił o pozwolenia. 

Jego majestat stał się nikłym cieniem, a odebraną władzę naród powierzył Kościuszce. 

Jeszcze dzień przeszedł mu jako tako, gdyż utrzymywał z miastem stosunki za pośrednictwem 
Mokronowskiego i paru zaufanych; wysyłał listy do Igelströma przez Byszewskiego, 
pisywał do prymasa, starał się porozumieć z przywódcami powstania, zasięgał jakichś wiadomości 
w ambasadzie angielskiej, coś działał, o coś zabiegał, coś usiłował zawiązywać, ale z 
nastaniem nocy, skoro Kiliński zajął swoimi ludźmi wszystkie zamkowe wyjścia, komunikacje 
przerwały się zupełnie. Obywatele nie przepuszczali nikogo. 

Obrażony król zamknął się w swoich apartamentach. Snuł się po komnatach niby echo 
czegoś, co już bezpowrotnie umierało. Nie przerywano mu tych dumań samotnych. 

Marcin Zakrzewski uzbroiwszy służbę i paru paziów obsadził nimi od środka wszystkie 
wyjścia z królewskich pokojów i sam stanął na straży w głównej kordegardzie. 

Ponury był jak noc i rozżarty na cały świat. Jakże, rozumiał, jako prędzej da się porąbać, 
niźli odstąpi królewskiej osoby. Miał to za najświętszą powinność serca. Lecz nasłuchując 
grzmotów dział i odgłosów walki cierpiał niewysłowione męczarnie. Tam walczyli jego 
przyjaciele i towarzysze, lali krew za ojczyznę i zwyciężali bez niego. 

Biegał po kordegardzie niby wilk zamknięty w klatce i szalejący za wolnością. 

W złocone podwoje grzmotnęły jakieś pięście, gwar się podniósł za drzwiami, dobijały się 
straże Kilińskiego. Pełno ich było w salach, po korytarzach i schodach. 

Otworzył gwałtownie z obnażoną szablą w ręku, gniew nim miotał, ledwie się hamował. 

– Czegóż obywatele sobie życzą? Król o tej porze audiencji nie udziela! 
Stropili się na chwilę, cofając przed jego gniewnym wzrokiem i gołą szablą. 
– Właśnie chcemy zobaczyć króla jegomości! – wystąpił jakiś drab ogromny. 
– Powiedziałem, jako nie pora! – huknął zatrzaskując im drzwi przed nosem. 
Ale król posłyszawszy rozmowy wyszedł z łaskawym pytaniem, czego im potrzeba. 
Pozdejmowali czapy i kapelusze, opuścili pałasze i strzelby, a ten sam drab przemówił: 
152 



– Kiliński przykazał nam strzec waszą królewską mość, żeby broń Boże nie stało się co 
złego, jako że to o przypadek w tym rozruchu nietrudno. 
– I nakazał pilnować, żeby król nie uciekł do Moskalów! – dodał któryś otwarcie. 
– Nie kręć szyją, kiedy do cię nie piją – powsiadł na niego groźnie dowódca. 
– Powiedzcie Kilińskiemu, że król zawsze idzie z narodem, a nie z jego wrogami. 
Powiedział łzawo i przesmutnym głosem. Twarz wyrażała ciężką troskę i ból. 
– Najjaśniejszy panie! My nie przeciwko twojej osobie! – bąknął dowódca obcierając tkliwe 
łzy. 
Król wyciągnął do niego dłoń; ucałował ją ze czcią i namaszczeniem, jakby patenę, za nim 
uczynili to wszyscy po kolei, cofając się tyłem do wyjścia i kłaniając mu się do nóg. 
Zakrzewski otworzywszy na roścież okno wykrztusił przez zaciśnięte zęby: 

– Aż dech zapiera od tych obywatelskich fetorów! 
Król skinąwszy mu głową powrócił do siebie. Spacerował z komnaty do komnaty. Czasami 
patrzał w noc rozkrwawioną pożarami. Nasłuchiwał odgłosów walk, to coś pilnie konotował. 
Musiał strasznie cierpieć, bo wyglądał jak zdjęty z krzyża; niekiedy ocierał łzy, łamał 
ręce i ciężko, żałośnie wzdychał. Pokoje były oświetlone słabo, zaledwie tu i owdzie zapalona 
świeca rozjaśniała mroki, że wydawał się w nich podobniejszym do widma niźli do człowieka. 
Blady, traicznie zasępiony, samotny i opuszczony, dygocący za każdym głośniejszym 
wybuchem strzałów, dawał obraz człowieka gonionego przez furie. Niekiedy zabierał się do 
czytania i odrzucał książkę. Próbował stawiać pasjanse i nie wyłożywszy jeszcze wszystkich 
kart zapominał o nich. A że już chodzić nie miał sił, a wysiedzieć na jednym miejscu nie potrafił, 
szedł do ciemnego pokoju od strony dziedzińca i przyglądał się ogniskom, przy których 
biwakowały straże. To patrzał w ciemne okna kwatery hetmana Ożarowskiego, a najwięcej 
ciągnęły mu oczy oświetlone pokoje sejmowych kancelarii, gdzie zakwaterował się generał 
Mokronowski. 

Ryx znalazłszy się przy jego boku zaszeptał do ucha: 

– Najjaśniejszy panie, tam zebrali się najznaczniejsi obywatele należący do spisku, z Wyssogotą 
Zakrzewskim na czele. Z polecenia Kościuszki mają formować Rząd Tymczasowy! 
– I bez porozumienia się ze mną! A tak mi obiecywał Mokronowski – jęknął cichutko i 
powrócił znowu do swoich królewskich komnat, do okropnych rozmyślań, do coraz piekielniejszych 
udręczeń i do zajadłej, nieubłaganej walki z własnym sumieniem. 
– Z polecenia Kościuszki! A ja? – niewysłowiona gorycz zadźwięczała mu w głosie. 
Jakby w odpowiedzi z łazienek Kwiecińskiego zagrzmiała armata, że zatrzęsły się zamkowe 
mury i jakieś zwierciadło runęło mu pod nogi rozbryzgając się na sieczkę. Odskoczył w 
zabobonnej trwodze i zaczął wołać na Zakrzewskiego. I już go nie puścił od siebie. 

Tymczasem wojska i zbrojny lud gotowały się gorączkowo na jutrzejsze walki. 

Na Podwalu głębokim i ciemnym, niby górska rozpadlina, pracowano bez wytchnienia. 

Mycielski objąwszy dowództwo nad kompaniami, przeznaczonymi do szturmowania ambasady, 
czynił rozległe przygotowania. W domach stojących naprzeciwko pałacu przebijano 
ściany dla wewnętrznych komunikacji i wydłubywano w murach liczne strzelnice. Najcelniejsi 
strzelcy zajęli wszystkie okna, nawet dymniki i dachy. Po sieniach gromadzono drabiny. 
Znoszono bosaki do rozrywania ścian i dachów. Ściągano olbrzymiej grubości kloce, jako 
tarany do rozbijania bram i murów. Kłęby pakuł i szmat, namoczone w rozpuszczonej żywicy, 
wynoszono na strychy, aby je zapalone rzucać na dachy pałacu. A wszystko odprawiało 
się w milczeniu, bez szmerów, prawie bez oddechów, gdyż wróg czuwał i od czasu do czasu 
strzelał w ulice rakietami, aby je nieco rozświetlić. Rozpoczynała się wtedy wzajemna strzelanina 
i powstańcze bębny biły do ataku. Ale alarmy były fałszywe i na nich się tylko kończyło. 


Nie mniej gorączkowo przygotowywano się w kręgu zatoczonym dokoła Miodowej. Fortyfikowano 
niektóre domy, barykadowano wyloty ulic, ubezpieczano się rowami przed jazdą, 

153 



sypano szańczyki pod działa, bito strzelnice, zasłaniano worami piachu okna i drzwi, ściągano 
amunicję, gromadzono nawet po kamienicach zapasy wody na okoliczność pożarów, że zanim 
noc zbielała, już wojska i lud zbrojny czekał na wyznaczonych stanowiskach. Objeżdżał je 
Cichocki wydając ostatnie polecenia i rozkazy. Męstwa zalecać nie potrzebował. Mycielski z 
niektórymi kompaniami swojego regimentu miał szturmować ambasadę. Kiliński, wzmocniony 
żołnierzem municypalnym, prowadził na Gdański Dom i kamienice wychodzące aż na 
Miodową. Ropp dowodził uderzeniem od Długiej. Odzyskany dom Latoura i Teatr Narodowy 
objął major Górski przy pomocy wolonterów Rutkowskiego. Od strony Świętojerskiej brały 
stanowiska gwardie piesze i lud Sierakowskiego. Ogród Krasińskich wziął pod armaty Arsenał 
wraz z odcinkiem Długiej i Bielańskiej. Od Tłumackiego, Mennicy i Daniłowiczowskiej 
szedł Kosmowski z gwardią mirowską i oddziałami Kriegera. Marywila strzegł pułkownik 
Zieliński, zbuntowane szwadrony ułanów Koeniga i spora kupa Żydów pod Berkiem Joselewiczem. 
W Koziej stanął Wroński, usypał poprzeczny szaniec i wciągnąwszy na niego swoje 
sześciofuntówki, strzelał raz po raz w Miodową. W asekuracji miał kompanię pontonierów i 
drugą działyńczyków. Zasię część niezbyt rozległą, lecz może najcięższą, bo dom Roeslera, 
pałac Pod Gwiazdą, pałac biskupów krakowskich i kamienice Teppera otrzymał Zaręba. 

Jego zimne męstwo, pogarda niebezpieczeństwa, obrotność i wyższe talenta, okazane w 
ciągu dnia, zjednały mu u Cichockiego to zaszczytne i groźne zarazem wyróżnienie. Przyjął je 
bez szemrania. Ojca Serafina wraz z granatnikami odesłał do klasztoru, a przybrawszy do 
pomocy Kacpra i Maciusia, skoro jeno się zmierzchnęło, ruszył na zlustrowanie powierzonych 
sobie stanowisk. 

Stan ich okazał się gorszym, niźli można było sobie imaginować. Owe kamienice i pałace 
po całodziennym ostrzeliwaniu z karabinów i armat przedstawiały się opłakanie; powyrywane 
okna, dachy niby rzeszota, poszczerbione węgły, tu i owdzie zawalone sufity, pozapadane 
poddasza, bramy w drzazgach i podziurawione ściany dawały obraz rumowisk ledwie trzymających 
się kupy. I załogi znajdowały się nie w lepszej kondycji; mocno przetrzebione, 
głodne, wyczerpane, w ranach, ledwie już dech łapiące w ciasnych izbach, przepełnionych 
wapienną kurzawą i gryzącymi dymami, walczyły jednak z nie słabnącym męstwem. Trzeba 
mu było łatać, podpierać, uzupełniać straty, usuwać zabitych, wynosić rannych, dawać odpoczynek 
spracowanym, ściągać rezerwy, uzupełniać amunicję, broń i żywność, a wszystko 
wśród nieustającego ognia i przy częstych szturmach. Ale jego niezłomna wola uporała się ze 
wszelkimi trudnościami. Niby salamandra uwijał się w gradach kul, w dymach i pożarach, 
bowiem Moskale strzelali niekiedy kulami zapalającymi. Co pewien czas jego władczy głos, 
mocniejszy nad świsty kul i zgiełki, grzmiał po różnych domach, piętrach i dziedzińcach. I nie 
to, że się zamęczał i co chwila narażał życie, tego był zwyczajny, gdyby nie ta dręcząca troska 

o Izę. 
– Co się z nią stało? – ten niepokój nie opuszczał go nawet w bitewnych zawieruchach. 
O zmierzchu posłał na zwiady Kacpra. Wrócił z nowiną, że pałac Borchów zajęli Moskale. 
Potem naparł się Maciuś. I dopiero o północy się przywlókł z przestrzelonym uchem, pochlastanym 
łbem i bez żadnej wiadomości. Nie potrafił się nawet zbliżyć do pałacu. Meldował o 
tym porucznikowi na kwaterze Woyny w domu Roeslera. Zaręba machnął niecierpliwie ręką i 
wszedł do frontowych pokojów. Obraz prawdziwego piekła roztoczył mu się przed oczami. 
Dom dygotał od kul działowych, ze ścian odpadały tynki, chwiały się podłogi, osypywały się 
pułapy, ciemno było, dymnie i duszno. Strzelano z okien i ze wszystkich strzelnic. Jakoby 
potworna zamieć waliła raz po raz w mury gradami kul, świstów i ogłuszających ryków. Błyskawice 
wystrzałów wyżerały oczy, wyjawiając zarazem na mgnienie szeregi przypartych do 
okien, do wyłomów, do strzelnic i bijących równo, spokojnie i ze straszliwą celnością. 

Rannych i zabitych zastępowali oczekujący swojej kolei. 
Woyna w potarganym fraku, z głową obwiązaną, z tygrysimi oczami, a z przyśmiechem 
zatruwającej szydliwości na spieczonych wargach, niedbały, a jak cios raptowny w postano


154 



wieniach, czuwał nad ewentami walki, nad całością murów, okien i zasłon. Przechodził z pokoju 
do pokoju i z piętra na piętro cichym, niedosłyszalnym krokiem widma. Rzucał krótkie 
rozkazy, w potrzebie sam zawalał okna wypadłymi worami, gasił pożary, opatrywał rannych, 
śledził z dachów za obrotami Moskalów i dawał sygnały sąsiednim kamienicom. Całą jednak 
duszą był przy Zośce Radzimińskiej, strzelającej z narożnej stancji, najbardziej wystawionej 
na ogień nieprzyjacielski. 

Dwóch jakichś frantów w strzępach pasiastych fraczków, w zakrwawionych halsztukach, z 
plejzerami na twarzach, unurzani w wapienno-krwawym błocie, podawali jej nabitą broń. Ona 
zaś przyczajona z boku wyłomu wybitego działową kulą, przygięta jakby do skoku, wypatrywała 
orlimi oczami ofiary. Strzelała nigdy nie chybiając. Była przerażająco piękna. Maską 
skamieniałego nieubłagania pokazywała się jej twarz blada i wychudła. Ściągnięte łuki czarnych 
brwi nadawały jej wpadniętym oczom straszliwy wyraz gniewu. Zdała się już być w 
posępną stronę śmierci przechylona i niby przeznaczenie okrutna. I nie bardzo wiedziała, co 
się z nią dzieje, gdyż na powitanie Zaręby odrzekła: 

– Zabiłam piętnastu! – odetchnęła głęboko. – Karabin! – rzuciła wyciągając rękę za siebie. 
Wzięła na cel jakiś cień słaniający się pod pałacem biskupów i strzeliła. Ryk wyszarpnął się z 
mroków, przeciągły i okropny. Nasycona jego melodią znowu rozkazała: 
– Karabin! Nałożyć świeże skałki! Zbierają się pod Tepperem! Tuj! Cel! Pal! Razem! 
– Odprawujemy dzisiaj zrękowiny! – zaśmiał się Woyna odprowadzając Zarębę na tyły 
domu do jakiejś zaciszniejszej stancji, gdzie królował wielki stół, zastawiony jedzeniem i 
flaszkami. W sąsiedniej alkowie, na sienniku chrapał kasztelanic Mostowski, a w kącie leżało 
dwóch zabitych towarzyszów. Kałuże stygnącej krwi świeciły się na podłodze. 
Zaręba jeść nie mógł, pił jeno gorącą kawę całym imbrykiem, paliło go nieugaszone pragnienie. 
Po czym spojrzawszy na przyjaciela wzdrygnął się jakby przed zjawą. 

– Co ci jest? Masz twarz śmiertelnie ranionego! – serce zabiło mu współczuciem. 
– Zdrowy jestem, a umrę dopiero jutro – wyrzekł z najgłębszą pewnością. 
– Oszalałeś! Oszaleliście oboje! Robicie jakieś trajedie! Człowieku, toć idzie nam wybornie, 
jutro dokonamy zwycięstwa, jutro nasze, jak Bóg w niebie! – porwała go nadzieja. 
– Może i nasze, ale z pewnością nie moje, nie moje, nie moje – powtarzał coraz ciszej. 
– Zobaczymy! – zmienił materię – masz otworzoną komunikację przez pałac Pod Gwiazdą? 
– Nie. Trzeba by łamać podwójne mury. A zresztą i po co? 
– Na każdą okoliczność! Każę natychmiast wybić przejście. Będziesz miał zapewniony 
odwrót na Krakowskie i przez pałac na Kozią i dalej. 
– Parol kawalerski, jako się z tego domu nie ruszę; padnę z nim razem. 
– Rzekłeś! Może przyjść ewentualność ratowania panny Radzimińskiej. 
Woyna się nie odezwał. Dom dygotał, od ustawicznych wstrząśnień przygasała świeca i 
szczękały na stole talerze. Zaręba nie doczekawszy się odpowiedzi wyszedł na Krakowskie i 
przysiadłszy na schodach pod domem Roeslera, by nieco zaczerpnąć powietrza, wysłał Kacpra 
po Konopkę, biwakującego przy Krakowskiej Bramie. 

Stawił się natychmiast w asyście swojej nieodstępnej kohorty. 

– Rozkaz generała Cichockiego, żebyś waszmość ruszył z pomocą nad Wisłę. 
– Mam ważniejsze zadania – odparł z pewnym lekceważeniem. 
– Rozkaz wyraźny! Posłuszeństwo albo kula w łeb – zakrzyczał impetycznie. 
– Ta mowa nie do mnie. Melduję, jako przez cały dzień nie żałowałem gnatów i biłem się, 
gdzie mi nakazano. Wroński z artylerii może zaświadczyć. Straciłem piętnastu ludzi. Aktualnie 
jednak – pochylił mu się do ucha – jestem pięć i na rozkaz Mistrza spieszę osaczać zdrajców 
i podejrzanych. Mogą się wymknąć wraz z moskiewskimi wojskami. 
– Nie zazdroszczę waści tego procederu – mruknął z niechęcią. 
Konopka zaświstał i otoczony lasem kos i bagnetów pociągnął w górę miasta. 
155 



Zaręba siedział czas jakiś w zadumie, wystawiając zgorączkowaną twarz na chłodne powiewy, 
płynące od Wisły. Było już dawno po północy. Noc się rozjaśniała i księżyc obiecywał 
wzejść lada chwila. Zgiełki nieco ścichały, jeno pożary rozlewały się coraz krwawszymi 
zorzami. Wiatr też wstawał i z szumem przewalał się ulicami. 

– Sam pójdę spenetrować, kiedyście tego nie potrafili – wyrzekł zrywając się ze schodów. 
Nie pomogły prośby ni perswazje Kacpra. Uparł się i poszli. 
– Straszny azard. Żeby się tak przebrać po moskiewsku, to nie mówię – zauważył Kacper. 
– Pokornie melduję – wystąpił Maciuś – skoczę na róg Miodowej; tam sporo leży zabitych, 
obedrę którego i w mig się stawię – nie czekał nawet pozwolenia. 
Ledwie Zaręba zlustrował baterie Wrońskiego i jego asekuracje, kiedy powrócił Maciuś z 
tobołem pod pachą i poszli razem na Bielańską do ogrodów położonych za Mennicą. 

– Jeszcze się ruchał: pięścią między ślepie i dawaj, bratku, co mi potrza – chwalił się Maciuś 
pomagając się przebierać porucznikowi. Nie zapomniał o niczym. 
Przesunęli się cicho niby węże do ogrodu na tyłach pałacu Borchów, do którego latową porą 
schodzili się mieszczanie na piwo. Ogród był duży, zacieniony wielkimi drzewami, pełen 
brzozowych altan, bielejących w ciemnościach, stołów wkopanych w ziemię i niskich, długich 
szop, Z jakiegoś drzewa krzyczały wystraszone pawie. 

Pałac wynosił się z głębi niby mroczna chmura, stał się ciemny i oniemiały. 

W poszumach wiatru kroki patrolów rozlegały się dosyć wyraźnie. 

Wschodzący księżyc oblewał czerwonawym światłem czuby drzew i domów. 

Kacper z Maciusiem pozostali przyczajeni gdzieś w krzakach. 

Zaręba przebrany nie do poznania, znający hasło wydane wojskom i umiejący jako tako po 
rosyjsku, odważnie ruszył naprzód, resztę zdając na wolę przypadków. 

Pierwszy kordon wart wyminął niezauważony przez nikogo. Przyspieszył kroków i już 
środkowe wejście zamajaczało przed nim, kiedy natknął się na żołnierza. Nie tracąc ani na 
mgnienie kontenansu, sprostował się w całej okazałości, szerokim gestem odsunął go z drogi, 
zuchwale zmierzając ku drzwiom. 

Żołnierz sprezentowawszy broń poszedł w swoją stronę. 

Długo stał w ciemnej sieni, zanim znowu zapanował nad sobą. 

Chrapania i straszliwy zaduch dowodziły, jako cały dół pałacu zapełnili żołnierze. Po 
omacku, potykając się o jakieś przedmioty i śpiących pokotem, przedostał się na front do 
głównej antyszambry. Wywarte na roścież podwoje dawały widzieć pałacowy dziedziniec, 
zapchany piechotą i jazdą. Od Senatorskiej dochodziły odgłosy gęstych salw. Poszedł na piętro 
do apartamentów Izy; schody tak straszliwie trzeszczały, że wchodził z długimi przestankami, 
przystając na każdym stopniu. A kiedy się znalazł w pierwszej stancji, księżyc się był 
właśnie wyniósł ponad domy i zaświecił przez powybijane okna: wszędzie na podłodze spali 
żołnierze. Przyciśnięty plecami do ściany, zmartwiały, długi czas się ważył, co robić dalej. Aż 
nareszcie azardując do ostatka, postanowił spenetrować całe mieszkanie. Spróbował szabli, 
wysuwała się z pochwy gładko, a wziąwszy krócicę do ręki, przechodził z największymi 
ostrożnościami wszystkie komnaty po kolei. Wyglądały jakby po gwałtownym trzęsieniu 
ziemi. Na każdym kroku potykał się o rumowiska i szczątki porozbijanych sprzętów. Poszarpane 
szmaty, potłuczone farfury i zwierciadła leżały całymi kupami. W sypialni Izy na jej 
łożu pod obdartym pawilonem majaczyły jakieś postacie. Odór gorzałki” flachy na stolikach i 
kobiece jupki na podłodze powiadały wyraźnie, kto się tam rozgościł. 

Chodził już coraz odważniej, nie dbając, że raz po raz ktoś zaklął na niego lub się poruszył. 
Po Izie nie było ani śladu, na szambelana nie natrafił, nikogo ze służby nie zobaczył. Musieli 
się jeszcze w samą porę wynieść z pałacu. Odetchnął z niezmierną ulgą. 
Na powrotnej drodze zajrzał jeszcze do pokojów kasztelanowej. W pierwszej komnacie nie 
było nikogo, leżały jeno jakieś powiązane toboły, ale na progu drugiej stanął jakby rażony 

156 



piorunem. Księżyc świecił prosto w okna i wyjawiał wszystko z okropną wyrazistością: na 
środku leżała zabita kasztelanowa, głowę miała porąbaną, otwarte, zastygłe usta zdawały się 
jeszcze krzyczeć. Dominikanin bielił się pod piecem. Kałuże zakrzepłej krwi plamiły pawimenty. 
Dokoła panował nieład gwałtownej grabieży i mordu. 

Tylko pod oknem, w złoconej obręczy, drzemała papuga z głową wtuloną pod skrzydło, 
lecz na szelest jego kroków, strzepnąwszy piórami, zakrzyczała chrapliwie: 

– „Bóg ponad wszystko.” 
Po czym rozbujawszy się z obręczą, zaczęła się śmiać. 
Włosy mu powstały na głowie, zgroza chwyciła za gardło i wyszedł tak pospiesznie, że 
prawie nie zapamiętał, w jaki sposób przedostał się do swoich ludzi. 
Wkrótce noc pobladła i na pełnym świtaniu we wszystkich ulicach zawarczały bębny do 
generalnego ataku na Igelströma. 

157 



XI 

Dzień 18 kwietnia 

Dzień podnosił się posępny, bez słońca. Niebo zwisało niskie, jakby zadymione. Miało się 
na odmianę i zdawał się grozić deszcz. Powietrze przejmował surowy zapach krwi, prochu i 
spalenizny. Wysoko, zaledwie dojrzane kołowały stada kruków i wron. 

Na pobojowiskach pełnych trupów, zakrzepłych kałuż, zbroczonych szmat i człowieczych 
szczątków beznadziejna rozpacz załamywała ręce. Gromady kobiet szukały swoich najbliższych. 
Śmiertelnie znużone i wylękłe, błąkały się niby nieukojone tęsknoty, niby echa nie 
zgasłej jeszcze nadziei. Niegdzie pod murami, w bladych świtaniach, zwiastowały się posągami 
skamieniałej boleści, z głowami zabitych synów, mężów i ojców na kolanach. Jeszcze 
lały się łzy, jeszcze dusze umierały z niepokojów, jeszcze sieroce dole żebrały zmiłowania na 
progach kościołów, a nad nie pogrzebanymi krakali krukowie... 

A już nowa burza wzbierała w mrocznych i ciasnych ulicach; od jej podziemnych porykiwań 
dygotała ziemia i trwożniej biły serca. Głuche pomruki przewalały się w przestrzeniach. 
Huragan zdawał się jeszcze szamotać z własnymi pętami. Zawiewały ogniste powiewy. Czasami 
grom wstrząsał jakby odgłosem straszliwych stąpań śmierci. Krew biła w skroniach 
młotami. Gorączka przepalała serca. Porywało bojowe uniesienie. Zaludniły się mroki. War 
szeptów przesycał ciemności. Miarowe, głuche kroki maszerujących oddziałów dudniły ze 
wszystkich stron. W głębiach ulic połyskiwały lasy bagnetów i płynęły krwawe płachty 
sztandarów. Ciche warkotania tarabanów, sygnałowe trąbki, komendy, szczęki żelaza, płonące 
oczy i zwarte na kamień twarze ogłaszały zbliżające się chwile bojów. 

Aż porwała się straszliwego majestatu pieśń niebosiężna, zaśpiewały ją wszystkie armaty, 
wszystkie karabiny i wszystkie piersi. Runęły na siebie wrogie moce. Rozpoczął się generalny 
atak na Igelströma uwięzionego ze swoimi wojskami w ulicy Miodowej. 

Pierwszy wystąpił Mycielski. Kompanie działyńczyków prowadzone przez Sypniewskiego, 
Ulanickiego i Urbanowskiego, wraz z ludem pod wodzą Kilińskiego, przypuściły gwałtowny 
szturm do ambasady od strony Podwala. Mroczna o świtaniu ulica tak się była zaciemniła, 
że nie dojrzał nad błyskawice piorunów. Przeraźliwe wrzawy i huki strzałów uderzyły w 
niebo. 

Pałac bronił się nadspodziewanie. A przy tym górowali lepszą sytuacją miejsca i osłoniętymi 
stanowiskami. Ambasada bowiem stała w głębi obszernego dziedzińca, przedzielonego 
od ulicy żelazną kratą na wysokim podmurowaniu, zabezpieczonym stosami drzewa i kamieni, 
tylko dwa boczne pawilony dosięgały szczytami ulicy. Przyjęli też atak rzęsistym, rotowym 
ogniem, bijącym ze wszystkich pięter. Każde okno zionęło śmiercią. Strzelali nawet z 
piwnic i spoza krat. Mordercza ulewa lała się na szturmujących z taką siłą, że powstańcy straciwszy 
sporo w zabitych i rannych przymuszeni byli cofnąć się na boki, pod osłonę murów. 
Ale pokrótce atakujące fale powróciły i niepomne na śmierć i rany uderzały bez wytchnienia i 
z coraz większą uporczywością i furią. 

158 



Ciasnota miejsca nie dawała przystępu armatom, więc pod najstraszniejszym ogniem rąbano 
mury, bito w kraty klocami rozbujanymi na linach, miotano na dachy zapalone maźnice i 
pęki pakuł, wdzierano się na sztachety i każde nieprzyjacielskie okno było zasypywane huraganami 
kul. 

Walka się przeciągała, Moskale bronili się z szaleństwem rozpaczy. 

Nie udał się również nagły napad na Gdański Dom, broniony przez Baura, ni szalona próba 
Kilińskiego przedarcia się w Miodową przez pałac Chodkiewiczów. Wszędzie napotkano na 
potężny odpór. Ale pomimo tego walka wzmagała się z minuty na minutę. Bito się już na 
wszystkich punktach i ognista obręcz zaciskała się coraz mocniej. 

Grzmiały armaty na Długiej i od Senatorskiej. Ciężkie działa Arsenału wzięły pod ogień 
ogród i pałac Krasińskich. Od strony Daniłowiczowskiej przedzierał się do klasztoru Kapucynów 
Kosmowski z ludem Kriegera. Zaręba ze swoich stanowisk na rogu Miodowej otworzył 
regularny ogień, zasię bateria z Koziej nie traciła darmo ani jednej kuli sztrychując Miodową 
zapchaną nieprzyjacielskimi wojskami. 

Igelström snadź zwątpiwszy w zwycięstwo postanowił za każdą cenę przedostać się w 
Nowiniarską i dalej do Marymontu, gdzie oczekiwały pruskie wojska. Przeto o dobrym dniu, 
pozostawiwszy bataliony Parteniewa na obronę ambasady i powstrzymywanie insurgentów, 
zabrał na wozy najważniejsze archiwa, cały sztab i z pozostałymi siłami torując sobie drogę 
armatą uderzył z Dziedzińca Krasińskich. Uderzył i rozbił się o nieprzełamany mur gwardii 
pieszej pod majorem Milfortem, wolonterów Sierakowskiego, Rutkowskiego, zbrojne kupy 
pospólstwa i baterie Roppa. Spróbował po raz drugi, ale i po raz drugi zwarte i karne szeregi 
rozprysnęły się niby fala o granitowe wybrzeża. Za czym rzeźnicy Sierakowskiego, zuchwałe 
bykokłuje, zbrojne jeno w kosy, piki i długie noże, rzucili się na idących w rozsypce Moskalów, 
sprawiając im taką krwawą łaźnię, że gdyby nie ich ucieczka i zasłona kartaczów, nie 
uszłaby może ani jedna żywa noga. 

Igelström znowu powrócił w Miodową z całym sztabem i taborem, żołnierze pokryli się w 
domach i dziedzińcach przed kulami Wrońskiego, nieustannie orzącymi ulice. Po dłuższej 
przerwie generał Pistor, sformowawszy przy pomocy nahajek i gorzałki potężną kolumnę, 
pchnął ją gwałtownie na domy zasłaniające przejście w Senatorską. 

Ze straszliwym wyciem runęło pijane żołdactwo i w pierwszym impecie zdobyli dom 
Teppera i pałac biskupów krakowskich, po czym z tym większą zapalczywością uderzyli na 
kamienicę Roeslera. Powstał piekielny chaos. W czarnych dymach, przecinanych ulewami 
wystrzałów, wiły się jakoby gromady potępieńców. Ziemia zadygotała od grzmotów. Uderzali 
w domy wściekłymi ciosami taranów. 

Kartacze Wrońskiego szarpały ich z prawego flanku, zaś z lewego od Krakowskiej Bramy 
Strzałkowski prażył celnym ogniem, Woyna zasypywał od czoła gradami kul, walił rwanymi 
ze ścian cegłami, szczątkami sprzętów, resztkami posadzek i pułapów. Nie pomogło. Padali 
setkami, a tratując zabitych i rannych, pijani gorzałką i mordem, oślepli, głusi, nieprzytomni, 
darli się naprzód niczym niepowstrzymaną lawiną. Dopadli wreszcie murów; pod uderzeniami 
kolb, toporów i ramion wyleciały bramy i okiennice, wszystkie zapory rozsypały się w 
gruzy; wdarli się do kamienicy z wyciem rozjuszonego stada. 

Woyna bronił się z bezgranicznym męstwem, lecz na trzask pękających bram zakrzyczał: 

– Nie obronimy! Ratuj się, kto może! Prędzej, nie ma chwili do stracenia. Z pierwszego 
piętra jest wybite przejście do pałacu Pod Gwiazdą! My tutaj pozostaniemy – stanął przy Zośce. 
Opadły naraz wszystkie karabiny, nikt się nie poruszył, spoglądano w niemym zdumieniu. 
Chwila była traiczna. Kilkunastu ludzi, zaledwie żywych z utrudzenia, poszarpanych kulami, 
zaczadzonych krwią i prochem, zdeterminowanych bronić się do ostatniego tchu, drgnęło 
jakby pod uderzeniem bicza. Słowa Woyny poczuli niby policzek. Jakże, on pozostaje, a im 
rozkazuje uciekać! Wyniosła, bohatyrska duma zagrała w sercach. 

159 



– Zginiemy wszyscy! Obywatele, na swoje miejsca! – zawołał któryś z ponurą rezygnacją. 
– Rata! Do mnie! – wystąpił nagle kasztelanie Mostowski – nie pora na heroiczne krotochwile. 
Padniemy wszyscy albo ocalimy się wszyscy. Pannę Radzimińską we środek! Nasadzić 
bagnety, krócice mieć na podorędziu. Nic tu już po nas, przydamy się gdzie indziej. 
Czwórkami! 
Nikt nie zaprotestował, nawet Woyna stanął w pierwszym szeregu pobok Mostowskiego i 
frantów w pasiastych fraczkach. Zaczęli schodzić, jakby do otchłani, buchającej orkanami 
wrzasków, strzałów i dymów. Schody były tak zadymione, że szli po omacku. Schodzili równym, 
marszowym krokiem; naprzeciw z dołu zbliżał się ciężki łomot nóg i kolb. Serca biły 
jednakim rytmem uniesienia i ręce mocniej ujmowały karabiny. Chwile zdawały się wiekami. 
Jeszcze mieli pół piętra. Na skręcie, jeno gdzieś w dole, w błyskach strzałów zamigotały trójkątne 
czapy i bagnety. Zośka roztrzęsionym głosem jęła odmawiać pacierz. Niektórzy powtarzali. 
Jeszcze parę stopni. Jeszcze sekundy tej nieopisanej zgrozy. 

– Jezus Maria! Bij, zabij! – krzyknęli ze wszystkiej mocy. I dwa huragany już bez wrzasków 
runęły na siebie ze straszliwą gwałtownością. Zawiązała się bitwa na bagnety, pałasze i 
kolby. 
Insurgenci niby górski potok spadali na podnoszące się w górę ciżby spychając je samą siłą 
uderzenia i ciężaru. Zdobywali stopień za stopniem. Krew lała się strugami ze schodów. Trup 
padał gęsto. Ranni ginęli w tłokach i pod nogami. Chwilami ryk bryzgał w powietrze wraz z 
fontannami krwi. Nie było nic słychać nad trzaski rozwalanych czerepów, świsty szabel, dzikie 
skowyty miażdżonych stopami, zgrzyty żelaza, syczące oddechy i rzężenia duszonych 
gardzieli, a chwilami jeno głuche uderzenia kolb, jakby nieustające bicia cepów. 

Zdobyli sobie przejście, podwoje pierwszego piętra stały otworem, ocalenie było już za 
plecami, kiedy Moskale wzmocnieni sukursami, rzucili się za nimi na pokoje. 

– Pannę Radzimińską w tył, za wyłom! Zewrzeć się i zasłaniać! – rozkazywał Mostowski. 
Nowa fala Moskali wtargnęła do komnat, huknęły strzały, a nim opadły dymy, wyrwał się 
okropny, wstrząsający krzyk. Zośka padła zabita! Woyna porwał ją na ręce i osłaniany przez 
towarzyszów cofających się krok za krokiem i broniących się do upadłego zmierzał do wyłomu. 


W tej samej właśnie porze rozległy się salwy w podwórzu i wrzaski. 

Przybywała pomoc. To Zaręba po klęsce w domu Teppera, zebrawszy rozproszonych żołnierzów 
i pochwyciwszy Wrońskiemu asekuracyjną kompanię działyńczyków, przedostał się 
do kamienicy Roeslera od strony Krakowskiego, grzmotnął salwą i wtargnąwszy w podwórze 
rzucił się z bagnetem na stłoczonych Moskalów. Rozbił ich w mgnieniu oka, stratował, wepchnął 
w bramę i posiekawszy, co się dało, wyrzucił na ulicę. Oczyścił cały dom z plugastwa 
nakazując trupy powyrzucać oknami na głowy uciekających, a oswobodziwszy oblężonych, 
niby trąbą powietrzną runął w Senatorską, gdzie wzmocniony ludem z Marywilu ogarnął 
skrzydłami połamane szeregi, spędził je w Miodową niby stado oszalałe w popłochu i wsiadłszy 
im na karki pognał siekąc i tępiąc bez miłosierdzia. 

W niepohamowanym impecie odebrał pałac biskupów i wżarłszy się w dom Teppera zapchany 
żołnierstwem, rabującym składy masy pozostałej po Kabricie, wycinał w pień. 

Walczył jak prosty żołnierz, w pierwszych szeregach i azardujący się nieustannie. Podarty 
bagnetami, okrwawiony, bez kapelusza i w strzępach munduru, szalał w najwyższym upojeniu 
walki i zwycięstwa. Kacper i Maciuś strzegli jego boków jako dwa wierne i niechybne 
ciosy. Szczególniej Maciuś, dla którego karabin pokazywał się być zabawką, wyrwawszy 
komuś okuty drąg czynił nim spustoszenia nie do wiary. 

Owo w momencie kiedy Zaręba oswobadzał przyjaciół, Woyna ogarnięty dzikim strachem, 
przycisnąwszy Zośkę do piersi, zaczął z nią uciekać. Rozpacz go nosiła przez jakieś pokoje, 
kurytarze, zakamarki, dziedzińce, odmęty walk, straszliwe ciżby i zwarte w śmiertelnych 
szamotaniach gromady. Sam już nie wiedział, gdzie ucieka. Aż znalazł się na Koziej pod ba


160 



terią Wrońskiego. Prawie siłą odebrano mu pannę. Była już konająca, rozerwana pierś broczyła 
czarną, gęstą krwią. Położono ją pod murem, w miejscu nieco zaciszniejszym od kul, na 
żołnierskich płaszczach. Bateryjny cyrulik chciał ją opatrywać, ale potrzeby nie było. Umierała 
cicho. Otwarte usta w krwawej pianie skąpane, twarz szara, oddech rzężący i trudny pokazywały 
stan już beznadziejny. 

Woyna klęczał trzymając jej stygnące ręce. Patrzyła w niego i może widziała. 

Jej szeroko otwarte oczy odbijały niebo wiszące nad głowami, niekiedy perły łez się stoczyły 
po jagodach, a czasem drgały wargi jakimś niewymówionym słowem. 

– Zośka! Zośka! Zośka! – szeptał coraz ciszej a okropniej. Czuł się bezlitośnie zmiażdżony. 
Rozumiał tylko jedno: Zośka umiera, więc i on umrzeć musi. Takim ślubem związały się 
ich dusze. Tej wiary pragnął dotrzymać, szczęściem uważał swoją ostatnią powinność. 
Jakimś trafem znalazł się ojciec Serafin, odstawił karabin, z którym się nie rozstawał, włożył 
stułę i przyklęknąwszy z drugiej strony odmawiał modlitwy za konających. Uśmiechnęła 
się, jakby na przywitanie otwierających się przed nią niebiosów. 

Armaty Wrońskiego w mierzonych odstępach czasu strzelały kartaczami. Grady kul moskiewskich 
trzaskały w mury zasypując klęczących gruzami odbitych tynków. Gryzące czarne 
dymy zapychały wąską uliczkę. Dziki chaos walki przewalał się nad ich głowami. Nie wiedzieli 
o niczym, jeno ojciec Serafin modlący się żarliwie strzygł niekiedy uszami podnosząc 
zarazem oczy, jakby na świszczące górą kule, a chwilami nie mogąc pohamować swojej natury 
porywał karabin, biegł na szaniec i strzeliwszy w skłębione kupy wrogów powracał do 
przerwanych pacierzów. Zasię w chwili, w której Zaręba wdarł się do domu Teppera i armaty 
przycichły, aby nie razić swoich, mnich jak był ze stułą na szyi a karabinem w ręku, popędził 
do bitwy i już nie powrócił. Toczyła się bowiem walka o klasztor Kapucynów, zapamiętale 
broniony przez Moskalów, a jeszcze zajadlej szturmowany. 

Dochodziło południe i słońce ukazało się blade, ledwie dojrzane w chmurach i dymach bijących 
z ziemi, gdy na Podwalu jęły się rozgrywać nieprzewidziane wypadki. 

Z okien ambasady powiały białe chorągwie: ustały strzelaniny i dano poznać, jako Igelström 
wysyła na Zamek parlamentarzy, mających traktować o warunki kapitulacji. 

Mycielski zawiesiwszy również ogień przepuścił ich pod eskortą całej kompanii. 

Pertraktacje trwały dosyć długo. Raz po raz przejeżdżali wysłańcy ambasadora, to Mokro


nowski z Wyssogotą Zakrzewskim i paru obywatelami, na co lud srodze szemrał, obawiając 
się jakowegoś podstępu i zdrady. Ale na wieść o pertraktacjach bitwa na całym obrębie przycichła. 
Nikt jednak broni nie wypuszczał z ręki, a przeróżni obywatele z podmowy Konopki 
jęli wichrzyć pomiędzy tłumami, że już nie w jednym miejscu dawały się słyszeć gwałtownie 
wykrzykiwane groźby, protestacje i skargi. 

– Nie ma zgody z wrogami! Zdradę nam knują. Nie wierzcie, to królewskie machinacje! 
Precz z układami! Do szturmu, obywatele! Chcą Igelströma ukraść naszej pomście! Do broni! 
Uderzać! 
Rozruch przybierał już niepokojące kształty i ogarniając coraz większe tłumy groził nawet 
przerwaniem armistitium, czemu Mycielski jak mógł zapobiegał, ostro występując przeciw 
krzykaczom. Na szczęście pertraktacje skończyły się rychło i na niczym, bitwa rozpoczęła się 
na nowo. Ale szła jakoś ospale i bez dawnego animuszu. Snadź pokojowe układy osłabiły 
energię i porozdzielały opinię. Miasto bowiem szturmowania niejeden głowacz deliberował 
nad Igelströmowymi paktami. A już byli powiadający, jako Mokronowski uprowadził go z 
pałacu. 

Wtem na ambasadzie po raz drugi wyniosła się biała chorągiew. 

– Poddają się! Kapitulacja! Nie strzelać, obywatele! Igelström kapituluje! 
Jakby na potwierdzenie ze wszystkich okien pawilonów żołnierze jęli powiewać białymi 
chustami. 

161 



Kompanie działyńczyków stanęły z bronią u nogi, zaś lud wyległszy w ulice cisnął się pod 
kraty wyczekując otwarcia bram i zdawania się załogi. Nikomu już ani w głowie nie postały 
jakieś wątpliwości co do bezpieczeństwa, gdy nagle cały pałac zamigotał i straszliwa salwa 
runęła w bezbronnie stojące ciżby! Przeszło sto ludzi padło trupem na miejscu. 

Ryk zatrząsł tłumami. Szaleństwo wściekłości porwało wszystkich do walki na śmierć i 
życie. Dzikie, nieugaszone pragnienie pomsty ponosiło niby huragan. Uderzono na pałac. 

Kiliński rycząc niby tur ugodzony zachęcał do boju. Wojsko, lud, wyrostki, nawet kobiety, 
ogarnięte płomieniami gniewów, rzuciło się z furią do szturmu. 

Ambasada utonęła w chmurach dymów, błyskawic i piorunów. 

Widziano piękną Andzię, jak na czele kobiet, podobnych do hufca rozmrożonych diablic, 
rąbały mury siekierami i drągami. 

Widziano, jak oficjerowie na prześcigi z gemejnami pięli się po wątłych drabinach do 
szczytowych okien, a bici kolbami, spychani, szczodrze oblewając krwią mury, darli się niepowstrzymanie. 


Widziano setki ludzi pijanych zgoła szaleństwem boju, bez pamięci na żadne niebezpieczeństwa, 
w straszliwych ulewach kul nieustraszenie rozrywających kraty i mury. 

Tysiące karabinów, kolb, toporów i drągów biło w pałac zapamiętale i darło go bez wytchnienia. 


Leciały na niego kłęby zapalonych pakuł niby meteory, leciały kamienie, belki i dachówki. 

Krew lała się potokami. Padali zabici i ranni. Padali śmiertelnie utrudzeni bez tchu i sił. 

I napływały nowe fale z grzmiącym porykiem gniewów, zawziętości i niepokonanej mocy. 

Pałac się jeszcze bronił. 

Wreszcie porucznik Czapski ręcznym granatnikiem zapalił pawilon mieszczący stajnie i 
składy. 

Buchnęły ogniste grzywy płomieni. 

Tryumfalny okrzyk wydarł się z piersi tysięcy. Wraz też i padły rozbite bramy, a straszliwie 
wzburzony potok werwał się w podwórza, roznosząc wszelkie zapory. W mgnieniu oka 
wdarto się do pawilonów i uderzono na sam pałac. 

Moskale bronili się rozpaczliwie, że w braku kul strzelali guzikami i kawałkami żelaza. 

Rozpoczęło się ostatnie, przerażające zmaganie. Ludzie nastawali na siebie jako wilcy i jako 
wilcy tarzając się po ziemi darli się zębami i pazurami. W ciasnych i zadymionych izbach, 
salach i korytarzach, na strychach i nawet dachach i w piwnicach toczyła się nieprzerwanie 
okrutna, śmiertelna walka. Ogień ogarnął wszystkie budowle i huczał buchając krwawymi 
słupami, a czarne kiry dymów przysłaniały piekielny obraz mordów. 

Na darmo wróg wywieszał białe płachty: nikt mu już nie zawierzył. Na darmo składali 
broń: nikt nie znajdował litości! Na darmo rzucając się na kolana wyli o życie: nie było miłosierdzia. 
Wycinano ich w pień. Zdrady i zbrodnie ponosiły słuszną karę. 

Resztę pożerał ogień i rozszarpywało na strzępy rozjuszone pospólstwo. 

Kiliński jeden z pierwszych wdarł się na partykularne pokoje ambasadora, lecz Igelströma 
nie pochwycił: salwował się ucieczką do pałacu Krasińskich, czym srodze zgryziony majster, 
zagarnąwszy archiwa i resztę skarbca, poleciał odbijać patriotów uwięzionych w pałacowych 
podziemiach. 

W tymże czasie po drugiej stronie Miodowej, w klasztorze Kapucynów, toczyła się również 
bitwa. Moskale, obsadziwszy jeszcze w nocy klasztorne gmachy, przyjęli następującego 
od strony ogrodów Kosmowskiego tak rzęsistym i celnym ogniem, że atakujący straciwszy 
przeszło dwieście osób w zabitych rejterowali aż poza mury. Szczęściem, granatniki ojca Serafina, 
dobrze ubezpieczone, okryły odwrót powstrzymując kartaczami występujących z bagnetem 
grenadierów. 

Dopiero kiedy Zaręba przyszedł w sukurs z domu Teppera, bitwa przybrała zgoła inny obrót. 
Porucznik bowiem, sprawiwszy ład w połamanych szeregach wojska i wolonterów, całą 

162 



forsą, nie dbając na straty uderzył z dwóch stron na klasztor. Bitwa z miejsca poprowadzona 
gwałtownie, przemieniła się pokrótce w obłąkańczą furię. Prawdziwy orkan spadł na cichą 
siedzibę kapucynów. Bito się w sadzie, opłyniętym bladą zielenią pierwszych listków. Bito 
się w długich, grabowych szpalerach, sadzonych wzdłuż murów. Bito się na starym cmentarzu 
wśród odwiecznych drzew, pozieleniałych sarkofagów, krzyżów i mogił pozapadanych. 
Mordowano się na puszystych trawnikach, sadzonych żółtymi kwiatami kaczeńców. Krew 
obryzgiwała białe ściany klasztoru. Tratowano się na śmierć w żardinie, gdzie w rabatach 
grodzonych strzyżonym bukszpanem pachniały śnieżyste narcyzy, gdzie po dróżkach posypanych 
żółtym piaskiem rozlegały się jeno słowa pacierzów i brzęczenia różańców. Zabijano się 
na schodach i w długich, białych korytarzach, pełnych świętych obrazów, wiecznie płonących 
lamp, po celach i refektarzach. Walczono krwawo w kościele i po kaplicach. Walka wrzała 
wszędzie, na każdym miejscu. Kłębowiska ciał, ociekających krwią, niby gad stunogi, przetaczały 
się z okropnym wrzaskiem szaleństwa. Walczono nawet w podziemiach kościoła, zapełnionych 
stosami trumien dawno pomarłych braci. Przed Sakramentem, przeniesionym tam 
jeszcze z wieczora, klęczeli mnisi, w trwodze i szlochach modląc się o zmiłowanie. 

Pod koniec bojów zabłądziła tam kupa żołnierzów, poszukujących schronienia; poukrywali 
się w ciemnych niszach i za ołtarzem, a poniektórzy powyrzucawszy nieboszczyków zajęli 
ich miejsca przysłaniając się wiekami trumien, 

Wytropiono ich i wycięto co do jednego. Już wszędzie leżały góry trupów, jęczeli ranni, 
płynęły rzeki krwi. Wszędzie panowała niepodzielnie śmierć i dziki szał mordów. 

Zaręba prowadził bitwę w okrutnym i bezlitosnym zapamiętaniu. , 

Padł przy jego boku Maciuś, rozdarty bagnetami: ani spojrzał w jego stronę. Padł później 
ciężko ranny Kacper: zdawał się tego nie spostrzegać, wszystek jeno w skupionej uwadze nad 
ewentami bitwy zamknięty; zimny, ludzkim uczuciom niedostępny – sama wola jako brzeszczot 
niemiłosierna i ku pogromieniu nieprzyjaciół straszliwie napięta. 

W jakiejś chwili zjawił się Woyna, podobien widmu z szarej, zakrzepłej na kamień twarzy. 
Zajrzał mu w oczy głęboko, ścisnęli sobie dłonie mocno, na śmierć i rozeszli się bez słowa. 

Woyna walczył jak straceniec i szerząc dokoła okrutne spustoszenia padł śmiercią walecznych 
przy wdzieraniu się do klasztornych korytarzów. Stało się to na oczach Zaręby: nie pozwolił 
sobie nawet na westchnienie, jeno rozkazawszy odnieść ciało przyjaciela pod kościół 
czuwał dalej nad docinaniem wrogów. 

I właśnie gdy już wytępiano ostatnich, ogromny, tryumfalny okrzyk oznajmiał o zdobyciu 
pałacu ambasady. I tam krwawa miotła śmierci wymiatała do czysta. 

Jeno parę kompanii grenadierów salwowało się spod noża tłumów i płonących gmachów 
na ulicę, ale widząc drogi odcięte, bo i Dom Gdański już był zdobyty, i Baur kapitulował, 
zwarli się w czworobok pomiędzy pałacami Radziwiłłów i Chodkiewiczów, postanawiając 
drogo sprzedać życie. I nie ocalił się z nich ani jeden. Bowiem zbrojny lud, napływający ze 
wszystkich stron, runął na nich groźnie spiętrzoną falą. Jako kosiarze, kiedy pole z całego 
zboża kręgiem otoczą i wparłszy się mocno w ziemię ciąć go poczną, kładąc jakby wymierzone 
pokosy za pokosami, tako i tutaj odbywała się ta straszliwie akuratna kośba śmierci. 

Aż wszystko się skończyło, na pobojowisku ostały jeno grudy pociętych trupów i krew, 
spływająca wartkim, spienionym strumieniem w ulicę Kapitulną. 

Wojska ruszyły w pogoń za Igelströmem uciekającym w stronę Żoliborza. 

Lud zaś rozgromiwszy ze szczętem ambasadę pochwycił na ramiona Kilińskiego i wśród 
nieustających okrzyków tryumfów poniósł go na Zamek. 

Właśnie w tej porze na sali sejmowej odbywało się zebranie najznaczniejszych obywatelów, 
na którym imieniem Kościuszki ogłoszono Rząd Tymczasowy za ustanowiony, Kilińskiego 
powołano do jego składu. Generała Stanisława Mokronowskiego proklamowano komendantem 
Księstwa Mazowieckiego, a Wyssogotę Zakrzewskiego prezydentem Warszawy. 
Odprawowało się to przy grzmiących aplauzach arbitrów, przepełniających salę. Wchodził 

163 



bowiem, kto chciał. Cisnęły się też tłumy, powracające prosto z pola bitew, jeszcze ubroczone 
krwią, często w nieopatrzonych ranach, w strzępach ubrań, śmiertelnie utrudzone, a niby 
słońca jaśniejące radością i szczęściem. Co chwila sala rozbrzmiewała potężnymi okrzykami 
na cześć Narodu, Kościuszki i Wolności. 

Insurekcja zwyciężyła. Wolność zatryumfowała nad tyranią. 

Jeszcze wrzały potyczki w różnych stronach miasta. Tu i owdzie broniły się kupy żołnierzów, 
pozamykane w domach, lub gromiono rabujących maroderów, ale Warszawa była wolna. 
Parę tysięcy moskiewskiego trupa zaległo ulice, drugie tyle poszło w niewolę, a reszta 
uciekała na wszystkie strony. Igelström, wymknąwszy się pościgowi, samotrzeć z Pistorem i 
Zubowem przedostał się do Prusaków. 

O zmierzchu powracający z nieudałego pościgu za ambasadorem Zaręba wjechał w Miodową 
i musiał się nieco cofnąć przed kolumną jeńców prowadzoną do Prochowni. Obojętnie 
ślizgał się oczami po głowach, gdy naraz zatargał: nim rozpaczliwy krzyk. 

– Sewer! – głos był Izy. 
Rzucił się do niej przerażony. Padła mu do nóg nieprzytomna. Szambelan stał bezradnie. 
Porucznik Piotrowski, prowadzący konwój, zaczął mu szeptać do ucha. 
– Złowiliśmy tych ptaszków w pałacu Borcha. Spali popici. Dama zaś to kochanka Zubowa. 
Mamy ją na konskrypcyjnej liście! A ten robaczywy dziad ma michałki we łbie. 
Po krótkich pertraktacjach i przedstawieniach odstąpił mu Izę wraz z szambelanem i pokojową. 
Zaręba odprowadził ich do klasztoru Brygidek. Iza była chora; mówiła w gorączce, często 
bezładnie, wyrozumiał jednak, jako uciekła przed Zubowem na poddasze pałacu i tam przesiedziała 
cały czas. Ściskała mu ręce, dziękowała i co chwila spazmatyczny płacz rozrywał jej 
piersi. Szambelan zupełnie nieprzytomny wciąż opowiadał jedno i toż samo. 

– Pawie zaczęły krzyczeć! Uważasz, pawie zaczęły krzyczeć! 
Noc już zapadała i Zaręba, otrzymawszy rozkaz Cichockiego zajęcia obserwacyjnego stanowiska 
na Jerozolimskiej rogatce, ruszał tam na czele sporego oddziału piechoty, jazdy i 
artylerii. Drzymał na koniu z utrudzenia, nie bardzo wiedząc, co się dzieje dokoła. 

Warszawę ogarnął szał upojenia. Stare Miasto i Krakowskie zapchane były rozwrzeszczanymi 
radośnie tłumami. Od pożarów podnoszących coraz wyżej rozwichrzone, płomieniste 
grzywy widno było na mieście. Świeciły wszystkie okna. Otwierano handle. Turkotały wozy, 
wywożące trupów. Dawały się słyszeć dalekie strzelaniny. Na każdym kroku widziało się 
nosze z rannymi, kałuże krwi, połamaną broń, zrabowane sklepy i rumowiska. Tu i owdzie 
dopalały się domy. Stosy ocalonych gratów zalegały ulice. Wojska i zbrojny lud biwakowały 
na placach i rozkładały się pod kamienicami. A wszędzie wrzała nieopisana radość i z serc 
przepełnionych bezgranicznym szczęściem zrywał się krzyk niebosiężny, mocniejszy nad 
śmierć: Wolność i Kościuszko! 

164 



XII 


Alleluja! Alleluja! Alleluja! Śpiewały wielkanocne dzwony. Śpiewały serca człowiecze, 
upojone zwycięstwem, i wraz też śpiewała wszystka natura głosami czarów i cudów. Wielkanocny 
dzień stał się jakoby bramą, przez którą wkroczyła na świat królewna wiosna, spowinięta 
w słoneczne promienie i przepasana zielenią. Iścił się słoneczny cud zmartwychwstania. 
Nowe królowanie zwiastowało się nad światem. Złoty trybularz słońca rozsiewał blaski, wonie 
i moce. Ciepła aura przejmowała lubością. Niebo rozpięło się lśniącym namiotem z bławatów. 
Przeciągał słodki, pieszczotliwy wiatr. Drzewa zdały się śpiewać hymny obłokami 
świeżej zieleni. Ptaki krzyczały jak oszalałe. Radością wrzała Warszawa. Radością brzmiały 
wszystkie głosy. Ulice były rojne i gwarne, kto jeno żył, wychodził na miasto. Każdy pragnął 
własnymi oczami sprawdzać miejsca bojów, każdy pragnął nasycić duszę echami zwycięstwa, 
sławić bohatyrów. 

Ślady bitew widniały na każdym kroku. Obryzgane krwią ściany, spalone domy, powyrywane 
okna, rozwalone mury, potrzaskane bronie i wielkie place pozasypywane żółtym piaskiem 
świadczyły o morderczych walkach. 

Ale wróg pobity! Insurekcja tryumfująca i Warszawa wolna! – odpowiadał sobie niejeden 
z tysięcy, którzy przy szablach, z karabinami na ramionach, w cudackich pióropuszach, przepasani 
bandoletami, z żoną u boku i dziećmi, snuli się od samego rana po mieście, z dumą 
pokazując miejsca swoich przewag. 

Te tłumne i pobożne pielgrzymki odprawowały się do zgliszcz pałacu Igelströma, do Arsenału, 
do domów u wylotu Miodowej i pod Świętokrzyski kościół. Ciżbiono się tam godzinami 
w modlitewnym zgoła skupieniu i cichości. A już prawdziwe pielgrzymki odbywały się 
do kościoła Kapucynów, do trumien panny Radzimińskiej i Woyny, o których bohaterskiej 
śmierci rozniesło się po Warszawie. Leżeli obok siebie na niskim katafalku, w glorii jarzących 
świateł, zarzuceni gałązkami bukszpanu, pękami śnieżnych narcyzów i fiołków. Ciche 
msze za ich dusze odprawiały się nieustannie, a łzy żalów, tkliwe westchnienia i podziwy 
tłumów spływały długim pacierzem. 

O wczesnej dosyć godzinie zjawił się Zaręba z Ceśką i stryjem, którzy byli zjechali do 
Warszawy wczoraj po południu. Porucznik stratą tylu przyjaciół dotknięty dawał postać wielce 
przygnębionego. Ceśka zaszlochała przy trumnach, zapłakał i stryj Onufry, dawny towarzysz 
pancerny starego Radzimińskiego. Wreszcie przemógłszy żałość poszli do ojca Serafina, 
dogorywającego w swojej cichej, samotnej celi. Powaliły go śmiertelne rany. 

Tłumy przy zwłokach zmieniały się co chwila; jedni przybywali, a drudzy nasyciwszy duszę 
smutkiem cisnęli się w rynek Starego Miasta, pod Ratusz, obstawiony obywatelskimi 
wartami, gdzie zakwaterował się Rząd Tymczasowy. Witano przyjeżdżających dygnitarzów 
burzliwymi okrzykami. Wiwatowano na ich cześć. Kiliński nie mógł się nigdzie pokazać, tak 
go rzęsiście oklaskiwano. Generała Cichockiego wyrwano z karety i wśród radosnych wrzasków 
zaniesiono na Ratusz. Każdego z oficjerów przyjmowano z entuzjazmem. Bowiem każda 
sposobność była dobrą do wyładowania ze siebie nadmiarów szczęścia. 

165 



Po południu rozeszła się wiadomość, że pułkownik Sokolnicki pobiwszy Moskalów pod 
Karczewem powraca ze zdobytymi taborami i jeńcami. Całe miasto ruszyło na jego spotkanie 
do mostu na Bednarską, że musiał się bronić przed zasłużonymi owacjami. 

Zasię o zmierzchu rozbłysły rzęsiste iluminacje, powywieszano transparenty, po oknach 
ukazały się ogniste kolumny z napisami, z portretów Kościuszki uczyniono jakby ołtarze, 
pełne świateł i kwiatów. Tu i owdzie zagrały kapele. Śpiewano po ulicach. Tłumy przewalały 
się po mieście niby morze kipiące nieokiełznanym weselem. 

Ale wśród powszechnej radości, szałów i entuzjazmów krążyły wiadomości o aresztowaniu 
Ankwicza, Ożarowskiego, biskupa Kossakowskiego i Zabiełły. Przyjmowano te nowiny z 
wybuchami szalonej uciechy. Chodziły też bajędy o usiłowanej ucieczce króla do Moskalów, 
czemu miał przeszkodzić Kiliński. Nie brakowało i trwożnych wieści, jakby rozsiewanych 
umyślnie, że Igelström z wielkim wojskiem maszeruje na Warszawę obiecując nie zostawić z 
niej kamienia na kamieniu. Nikt się tym jednak nie przerażał. Wierzono bowiem w przywódców 
i ufano już teraz we własne siły i męstwo. 

I w takiej weselnej dyspozycji przeszły święta Wielkiejnocy. 

Podtrzymały ją wiadomości otrzymane w parę dni później, jako Jasiński owładnął Wilnem, 
pobił Moskali, a hetmana Kossakowskiego, zdrajcę narodu, powiesił. 

Potem jak ptakowie na wiosnę, tak zaczęły nadlatywać ze wszystkich krańców Rzeczypospolitej 
wieści, jedna radośniejsza od drugiej. Owo cała Litwa powstała, Kurlandia opowiedziała 
się przy Polsce, Libawa rzuciła okowy, Żmudź wypędza wrogów. Na Białej Rusi Prozor 
gromi. Ukrainne dywizje przedzierają się do Korony. Wielkopolska grzmi, bije i wygania! 
Że już cała Rzeczpospolita podnosi się w dawnej chwale i mocy, i majestacie. 

Dnie i tygodnie przechodziły w gorączce oczekiwań, w krwawym trudzie znojów i walk. 

Kto nie egzercyrował się w wojskowych obrotach, ten szedł do sypania wałów dokoła 
Warszawy. 

Aż przyszły majowe rozruchy, wieszania zdrajców i uderzyła potem szczekocińska klęska. 

I już złe wieści niby psy jęły kąsać serca oddane ojczyźnie. 

Zajączek przegrał bitwę pod Chełmem. Prusacy zajęli Kraków. Sierakowski przegrał bitwę 
pod Krupczycami. Nieco później przegrał po raz drugi pod Brześciem. 

Zwycięska obrona Warszawy podniosła znowu serca. Wyprawa Dąbrowskiego do Wielkopolski, 
zdobycie Bydgoszczy podtrzymywały jeszcze wiarę w zwycięstwo nad wrogami. 

Kościuszko wytężał wszystkie siły, organizował, zbroił, zachęcał, groził i błagał obywatelów 
o ratowanie własnej ojczyzny. Nie przemógł jednak okrutnego przeznaczenia. 

Nieskończone ofiary, morza krwi, nadludzkie poświęcenia i bezgraniczne wysiłki. 

A po tym wszystkim – maciejowicki pogrom. 

A potem rzeź Pragi. 

A potem kres wszystkiego. Otchłań długiej beznadziejnej nocy. 

Nie zginęła! Woła spod ruin i zgliszcz Dąbrowski, za gwiazdą Napoleona wiodący hufce 
wierne ojczyźnie na lata tułaczki, bojów, ofiar męki i poświęceń. 

Księstwo Warszawskie. Królestwo Kongresowe. Marzenia stają się ciałem. 

A potem wybucha rok 1830. 

I znowu nowe mogiły, wygnania, ofiary i syzyfowa praca od początku. 

A potem rok 1863. 

Grobowe płyty przywalają umarłe i żywe; mogiła okuta kajdanami, a na straży nahaje. 

Ale nie zginęła! 

Burza się rozszalała. Oceany wystąpiły z brzegów. Zapadają się światy. Himalaje rozsypują 
się w gruzy, ale ze straszliwych odmętów, ze zmagania się żywiołów, z walki kosmicznych 
potęg podnosi się z wolna nowy ląd, zapala się nowe słońce, a na nim piorunami jaśniejące 
zgłoski: 

166 



Wolność! Całość! Niepodległość! 

jak ongi, przed laty, na Kościuszkowskich sztandarach, i Jałt zawsze w każdym sercu pol-
skim wyryte. 

KONIEC 


Czyżów i Winiary. 

W ziemi sandomierskiej. 

167 



ANEKS 

TOM II, CZĘŚĆ II. 
ROZDZIAŁ V (FRAGMENT) 


Zaręba „włóczył się” po ciasnych zabłoconych ulicach; przesiadywał w kawiarniach i na 
posiedzeniach Konwentu. Chodził też za wózkami skazańców, nie opuszczając ani jednej 
egzekucji, pochodu lub zbiegowiska. Zaglądał do wszystkich klopów. 

Któregoś zmierzchu, gdy siedział w jednej z kawiarni Palais-Royalu, pełnej świateł, obnażonych 
kobiet, wrzasków tysiącznego tłumu i wykwintnych muscadins, przysiadł się do niego 
Fort i wyciągając rękę, odezwał się przyjaźnie: 

– Jestem bardzo rad, że cię spotykam, obywatelu. – Patrzał życzliwie. 
Zaręba, chociaż rękę podał, nie zawierzył jednak jego słowom ni twarzy. 
– Czym ci mam służyć, obywatelu? – Czekał z pewnym niepokojem i ostrożnością. 
Fort, nie wypominając swojej obrazy, jakby się nigdy nie zdarzyła, potraktował go wręcz 
przyjacielsko, ofiarowując mu się na przewodnika po mieście. 

– Pokażę ci, obywatelu, prawdziwy Paryż! – upewniał, pożądliwie spoglądając na butelkę. 
Zaręba, poleciwszy przynieść wina, wdał się z nim w ostrożną pogawędkę. 
Rudy w miarę wychylanych kieliszków stawał się mowniejszy i z coraz większą wściekłością 
występował przeciw zamaskowanym wrogom ludu. 

– Marat był prawdziwym ojcem ludu, ale reszta konwencjonistów to zgraja podłych egoistów! 
Agenci Pitta i jurgieltnicy króla pruskiego! – krzyczał, nie obawiając się podniesionego 
głosu. – Świnie utuczone krzywdą ludu! Jeżdżą powozami, obżerają się u Méota! Mieszkają 
w pałacach i knują spiski, jakby najdrożej sprzedać Republikę księżom i arystokratom! Ale 
lud cierpi, milczy i czeka! I zemsta czeka! Śmierć fałszywym patriotom! Śmierć wrogom ludu! 
Niech żyje gilotyna! – wybuchnął namiętnie, aż wszystkie oczy podniosły się na niego, a 
wielu ostrożniejszych opuściło kawiarnię. 
Zaręba, przezornie milczący, rozmyślał, że te gniewy mogą być tylko hakiem, na który 
chciał go złowić i wydać rewolucyjnemu trybunałowi. Podniósł się również i chciał wyjść jak 
najśpieszniej, ale Fort, uczepiwszy się jego ramienia, sam go wyprowadził na ulicę... 

– Zejdziemy na parę dni do piekieł. Nie bój się, tobie i włos z głowy nie spadnie: masz 
protekcję Couthona. Ja zaś nie dziś, to jutro kichnę do kosza. Boją się mojego języka! I za 
wiele wiem o tych łajdakach! Nudno, głupio i podle! – otrząsnął się z obrzydzenia. – Jak mi 
się sprzykrzy, to sam się zadenuncjuję! 
I wytrzeźwiawszy na chłodnym, dżdżystym powietrzu, poprowadził go w dzielnice robotnicze, 
pomiędzy rzesze, mrowiące się w straszliwych zaułkach i ruderach, na sam spód paryskiego 
życia. Całe trzy dni nie rozstawali się z sobą. Sypiali, gdzie im wypadło, nawet w opustoszałych 
kościołach, rozgrzewając się ogniem z połupanych ołtarzów i posągów, na materacach 
z szat sakralnych. Tonęli w najostatniejszych norach nędzy, zbrodni i rozpusty. Schodzili 

168 



coraz niżej, aż na samo dno, pod mosty, gdzie w zimne, deszczowe noce przytulały się tłumy 
bezdomnych; na śmietniki dusz ludzkich, gdzie nawet kat nie miał już nic do roboty, a tylko 
szpitale i wóz grabarza; w najgłębsze pokłady nieszczęścia i cierpienia, że w końcu Zaręba 
miał już dosyć tych peregrynacji. 

– Masz tkliwą duszę, obywatelu! – szydził Fort. – Śmierdzą ci te citojeny! 
– Więcej mnie boli! – i wzdrygnął się z nieopowiedzianej żałości. 
– Pokazałem ci prawdziwą twarz ludu! Tych wydziedziczonych nawet przez rewolucję! 
Zwycięska burżuazja nie rzuciła im nawet ochłapów! 
I podniecony dawno pieszczonym marzeniem, imaginował głośno chwilę, w której ten lud 
cierpiący, wytraciwszy swoich grabieżców i opiekunów, zasiądzie do godów życia!... 

– I zacznie się między sobą pożerać! – wyrzekł smutnie Zaręba, zapraszając go do swojego 
hotelu; obiecał przyjść nazajutrz i odszedł jakiś dziwnie chmurny. 
Zaręba był tak zmizerowany tą wyprawą, że patron, ujrzawszy jego twarz, zaśmiał się ironicznie 
i grożąc mu krótkim tłustym palcem, ostrzegał pobłażliwie: 

– Ostrożnie, obywatelu! Szczególniej z blondynkami z Palais-Royalu! Wydają się bóstwami, 
a wypompują najtęższego i połkną niby ostrygę. 
Zaś piękna Mimi, zobaczywszy, w jakim stanie powraca, odezwała się kwaśno: 

– Obywatel się gdzieś awanturuje, a tu czeka pilny list! – Trzasnęła drzwiami. 
Chomentowski wzywał go w pilnej sprawie na dzisiaj w południe. Szósta dochodziła, gdy 
przeczytał te słowa, ogarnął się więc tylko i pomimo śmiertelnego znużenia poleciał. Nie zastał 
go już w domu, nie było go również w Regence, gdzie czasami pozwalał sobie na zbytek 
zagrania partii szachów. 

Postanowił zajrzeć jeszcze do Prokopa i tam na niego poczekać. Kawiarnia, dawniej licznie 
odwiedzana przez żyrondystów i sawantów, dziwnie opustoszała po ich upadku. Pozostali 
przy życiu omijali ją z daleka w obawie jakobińskich szpiegunów, co by groziło denuncjacją i 
szafotem. Znalazł więc Zaręba we frontowych stancjach zaledwie kilkanaście osób, jakąś trupią 
cichość i garsonów drzemiących po kątach. Wskazano mu izdebkę od podwórza, gdzie 
zbierali się Polacy. Tam było znacznie gwarniej i weselej. Przy długim stole siedziało kilkadziesiąt 
osób. Byli to emigranci po ostatniej wojnie z Rosją i przystąpieniu króla do targowicy, 
sami znaczniejsi oficjerowie, którzy, salwując swój honor i wolność, akcesu do niej nie 
uczynili i wynieść się z kraju byli przymuszeni. Pułkownicy: Chomiński, Kamieniecki; podpułkownicy: 
Baranowski, Bronikowski, Hadziewicz, Gorzkowski, Lipowski, Poniński, 
Szczutowski; majorowie: Giżycki, Magier, Gawroński, Gorzkowski, Cichowski; kapitanowie: 
Mackiewicz, Cichocki, Banczakiewicz i Wielhorski. Znał wszystkich z pola bitew nieszczęśliwej 
kampanii i z poprzedniego pobytu w Paryżu. Rzucili się do niego, spragnieni wiadomości 
z kraju. Otoczyli go ciasnym kręgiem, brali w ramiona, przyciskali do serc rozkołatanych 
radością; ktoś podał mu kawy, ktoś go usadził, i musiał odpowiadać na gorączkowe pytania. 
Brali w serca każde jego słowo, niby balsam kojący. Zapachniały im naraz dalekie pola, zagrały 
wspomnienia, ojczyzna jawiła się w majestacie tęsknoty. Srogie twarze, gęsto poznaczone 
plejzerami, pokryły rumieńce, ten i ów zapłakał, kto przysapywał ciężko i targał wąsy, 
kto klął siarczyście, komu straszna tęsknica ścisnęła serce, że siedział zmartwiały, a wszystkie 
dusze leciały na skrzydłach utęsknień w dalekie, ojczyste kraje... Wszak byli to rycerze bez 
skazy, cnotliwi obywatelowie i gorący patrioci, którzy przełożyli tułaczkę i nędzę nad hańbę 
powolności zdrajcom, a którzy w najstraszniejszych mękach czekali dnia powrotu do ojczyzny, 
chwili zmierzenia się z wrogiem i tryumfu świętej sprawy. 

Zaręba opowiadał o kraju z całą ostrożnością, gdyż nie wszyscy należeli do sprzysiężonych, 
więc musiał wiele materii pomijać milczeniem, ale wszedł Chomentowski, odciągnął go 
do sąsiedniej stancji i rzekł: 

169 



– Nie chcą z nami traktować. Robespierre ma nas za uzurpatorów, bo otrzymał przez Desforgues’a 
zawiadomienie od lipskich emigrantów, że do układów przyjeżdża Barss, opatrzony plenipotencjami 
Wielkiej Rady. St. Just powiedział mi o tym otwarcie. Mają nas za fakcjonistów. 
– Moderanci górą. Nasze planty diabli biorą! – mruknął gniewnie. 
– Trudno, przynajmniej na razie. Niech Barss wykołacze od Francji pomoc i byle wybuchnęła 
insurekcja! Reszta już do nas należy. Tylko nasze systema może Polskę wydźwignąć z 
upadku! I wydźwignie! – dodał z mocą. 
– To muszę natychmiast powracać do kraju. 
– Dulfus czeka u mnie. Obgadamy sprawę i jutro pojedziesz. 
I wyszli, nie żegnając się z nikim. 
KONIEC CZĘŚCI DRUGIEJ 

170 



TOM II, CZĘŚĆ III. W WARSZAWIE 

ROZDZIAŁ VI 

Powrócił jednak dopiero nad ranem. W sieni natknął się na Kubę. Chłopiec tak był spity, 
że nie pomogły szturchańce ni stawianie na nogi: walił się na tapczan jak kłoda. Rotmistrza 
już nie zastał, natomiast znalazł w swoim własnym łóżku Andzię, śpiącą również twardo; 
flachy na stole, dobrze napoczęte, i różne łakocie świadczyły o jej skrzętności. Uśmiechnął 
się jakoś dziwnie i poszedł się przespać do sąsiedniej kamienicy, do księdza Meiera. Zastał go 
jeszcze przy pracy. Ksiądz, wielce poruszony, z głową obwiniętą w chustę, w jakimś kwiecistym 
a srodze zaplamionym szlafroku, zawzięcie koncypował jakieś pismo. Cynowy dzbanek 
z czarną kawą i otwarta tabakierka stały na podorędziu. Grube woskowe świece już płakały na 
stół pokrętnymi soplami. Z drugiej izby dochodził głuchy, akuratny łoskot prasy drukarskiej, 
a z jakiegoś kąta przeraźliwe chrapania. 

Ksiądz, wysłuchawszy relacji, przejrzał swój konotatnik i zwrócił się żywo: 

– O Kobylańskim wiem: to werbownik. Marcin spod Kapucynów donosił, jako parę razy w 
tygodniu kręci się w pałacu Igelströma. To ziółko. Ma związki ze Szmulem, liwerantem moskiewskim, 
z Heymanem, konfidentem Buchholtza, i prowadzi konszachty z Baurem. A ten 
rudy brodacz nazywa się Szczekin; pod pozorem handlu końmi włóczy się po obozach i zatrudnia 
się szpiegowaniem. Mam tu w katalogu więcej takich. Co waść uczynił z tymi zdezarmowanymi? 
– Kacper Zaręby miał się potem zająć nimi. On ich nie puści! 
– Dużo ich przebiera się do miasta, lecz znaczne kwoty ogarniają kordony rosyjskie na 
drogach. Powiedz waść Chomentowskiemu: trzeba obsadzić naszymi ludźmi wszystkie 
karczmy na drogach, prowadzących do Warszawy, w promieniu trzech mil, bowiem tam najczęściej 
łowią ich kordony kozackie lub werbownicy. 
– Zrobiono w tym względzie jeszcze więcej – objaśniał, przeciągając się sennie. – Przebiera 
się ich i pod różnymi postaciami ściąga do Warszawy. Bieda tylko z kwaterunkiem. 
– Rudecki, sekretarz policji – znasz go waszmość – prowadzi regestr obywateli, biorących 
te zabiegi na siebie. A o kwatery coraz trudniej z racji ściągających wojsk moskiewskich. 
Można by spróbować i po klasztorach. 
Konopka, zwaliwszy z kanapy górę fascykułów, rozciągnął się z lubością. 

– Jakże w „Indii” przyjęli majsterkowie jasełka? 
– Płakali jak bobry. Wyborny to sposób poruszenia umysłów. Na Faworach w Café au Bon 
Gout, gdzieśmy pokazywali na ostatku, oficjerowie gwardii kazali powtarzać piosenki, ale do 
koszar nie pozwolili. 
– Czekajże waszmość. Świta mi innowacja: trza by najazd arystokracji moskiewskiej na 
Warszawę i bratanie się z nimi naszych wielmożów wystawić w jasełkach, schłostać i ośmieszyć. 
Lud sarka głośno na to szumne karnawałowanie, i słusznie. Muszę wykoncypować na to 
remedium... 
171 



– Dobranoc! – rzucił naraz Konopka i prawie momentalnie zachrapał. 
Ksiądz Meier mozolił się jeszcze, ale że wkrótce zbrakło mu kawy do popijania i świece 
się dopaliły, poszedł również spać. 
Biła już na ratuszu dziesiąta, gdy Konopka wrócił na swoją kwaterę i z niemałym podziwem 
znalazł ją uporządkowaną. Na widnym miejscu leżały Andzi gryzmoły, w których znajdowały 
się tkliwości, ordynaryjne wymyślania za jego nieczułość, obietnice powrotu na dłużej, 
drwiny ze świętoszków, obelgi pod adresem Barssowej, żądanie batów dla Kuby za jakieś 
przewinienie, troska o kanarki, wiadomość, że rotmistrz będzie oczekiwał w Arsenale i tym 
podobny bigos, wyrażony straszliwymi kulfonami. 

Konopka, zbywszy się obcej skóry, jaką był wieczorem przyodział, pobiegł do rotmistrza. 
Gmach Arsenału wznosił się na Długiej; była to budowla, wielkością zastanawiająca, piętrowa, 
zwarta, o zakratowanych oknach i murach potężnej grubości. Baszty po rogach, pocięte 
strzelnicami, nadawały jej pozór srogiej fortalicji. Obiegała ją głęboka fosa i strzegły harmaty, 
ustawione przed frontem; w przerwach między nimi widniały pryzmy kuł różnego wagomiaru. 
Warty z nabitą bronią stały przy działach i snuły się pod sczerniałymi murami. Do wnętrza 
prowadziła wysoka brama, osadzona w kamiennym futrowaniu, spięta sztabami i nabita 
gwoździami o łbach jak pięście, że nielada szturm mogła wytrzymać. Oficer du jour trzymał 
przed nią straż. 

Konopka, uczyniwszy znak spiskowych, natychmiast został wprowadzony na kwaterę komendanta. 
Był nim pułkownik Dobrski, stary, wypróbowanej cnoty żołnierz, sławny milczek i 
mruk, a przy srogości prawdziwy ojciec żołnierstwa. Oddany całą duszą sprzysiężeniu, strzegł 
arsenału jak źrenicy, pomnażając jego zasoby z niezmordowaną żarliwością. Czujny niby 
żuraw, ostrożny aż do podejrzliwości, gotów był każdej chwili dać zbrojną odprawę wszelkim 
zamachom, strzegąc się zarówno aliantów, jak i własnego hetmana. 

Siedział właśnie pod oknem z krótką fajką w ustach: rudy i chudy jak szczapa mnich coś 
mu klarował do ucha. 

– Siadaj – mówił wszystkim ty. – Ojciec Serafin deklaruje się z ważną pomocą. 
– Względem wyrabiania po klasztorach amunicji – objaśnił, zwracając do niego twarz piegowatą 
i jasnoniebieskie oczy. – Obliczyłem na sporą kwotę dzienną. 
– Nielada pomoc! Więc i te pasibrzuchy mogłyby przynieść korzyść ludzkości! Patrzy to 
na krotochwilę! Aniby kto mógł imaginować! Cóż za przyczyny skłoniły ich do tak cnotliwej 
rezolucji? Czyżby ich nareszcie oświecił Duch Święty? – podrwiwał wbrew swoim zwyczajom. 
– „Wszystkiej białej płci to służy: najkrócej słuchać, mówić jak najdłużej” – palnął po 
swojemu Serafin i nie dając skonfundowanemu przyjść do responsu, ciągnął spokojnie: – W 
klasztorze Franciszkanów, u Bernardynów, u Kapucynów, gdziem się aktualnie przytulił, i u 
Dominikanów na Freta, są braciszkowie sposobni do tej roboty i już zmówieni. Proszę zatem 
o prochy, ołów, formy do lania kuł i co potrzeba. 
– Widywałem ojca u generałowej Mokronowskiej – zagadnął Konopka. 
– Dobrodziejka to mojego zakonu – odparł, powracając do swojej materii. – Jeszcze dziś 
wieczorkiem mogłyby nasze bryki kwestarskie zajechać do Arsenału po te efekta. Nie zwróci 
to niczyjej uwagi. Ludzie przyjadą pewni, zaprzysiężeni. Będzie można fabrykować parę tysięcy 
ładunków dziennie, zaś gotowe mogą odnosić nasi kwestarze albo i dziady proszalne. 
Miałbym jeszcze coś do powiedzenia – błysnął zezem ku Konopce. 
Dobrski skinął potakujące głową, lecz Konopka, urażony nieufnym spojrzeniem mnicha, 
wyniósł się odszukiwać Radzimińskiego. 

W pierwszym dziedzińcu, obstawionym piętrowymi domami, było pusto i cicho, stało tylko 
kilkanaście harmat pod płóciennymi zasłonami, a w stajni, po lewej ręce, widniały zady 
końskie i kręciło się paru gemejnów. Brama zamknięta i wartą obsadzona, prowadziła na drugi 
dziedziniec, gdzie stały szeregi zielonych jaszczów amunicyjnych, przodkary i łoża od 

172 



harmat, i dziesiątki bryk furażowych pod płóciennymi budami; w oknach niskich, długich 
oficyn migały liczne twarze. Ale dopiero trzecie podwórze, do którego się przechodziło furtą 
dobrze zamaskowaną, obszerne jak majdan, dawało prawdziwy obraz wytężonej pracy. Murowane 
szopy i składy zataczały ogromne półkole. W kuźniach, podobnych do piekielnych 
czeluści, buchały krwawe ogniska, sapały miechy, biły nieustannie młoty i zgrzytały tokarnie 
i taczalniki. Pracowano również w stolarniach; w warsztatach kołodziejów, siodlarzów i płatnerzów 
mrowiło się od ludzi. W jednej z szop mieściła się ogromna stajnia. Tam Konopka 
znalazł Radzimińskiego. Właśnie doglądał kucia koni artyleryjskich, na czym rozumiał się 
expedite. Snadź go tentowała robota, gdyż sam oglądał kopyta, niejedno własnoręcznie zestrugiwał 
i bacznie śledził za całym procederem podkuwania. 

– Ciekawyś waść Arsenału? – zagadnął, wydawszy jakieś polecenia. 
– Owszem. Robota, widzę, idzie tutaj nie na żarty! 
– Pułkownik Dobrski nie lubi marnować czasu. Chodźmy, w drodze porozmawiamy o naszej 
bolączce. Obiecał mi to waćpan. 
Poprowadził go po składach, salach, szopach i warsztatach, zapełnionych sprzętem wojennym 
i moderunkiem żołnierskim. Były izby, gdzie na dębowych policach leżały poukładane 
akuratnie tysiące bagnetów i szabel, gdzie znowu napchano pod pułap uprzęży i siodeł, gdzie 
karabiny, powiązane w pęki, stały niby snopy na polu a jeden przy drugim; gdzie stosy kurt, 
bielizny i czap zawalały wszystką podłogę. W składzie butów aż dech zapierało od zapachu 
skór i dziegciu. Przeszli szopy, pełne zapasowych kół, obręczy i przeróżnego żelastwa; stancje, 
zapchane worami skałek do strzelb, zapałów, lontów i wycierów. Potem szły niskie, sklepione 
i mroczne komory, gdzie składano paki z ładunkami karabinowymi, bomby, granaty i 
wszystkiej szarfamunicji zapasy. 

Konopka, przejęty oglądaniem i podziwem ładu, jaki znajdował na każdym miejscu, przepomniał 
zgoła, z czym był przyszedł. 

– Nagotowaliście co niemiara! – ozwał się, wskazując zapasy. 
– Mucha to w proporcji potrzeby wojennej, starczy dla garnizonu warszawskiego na kilka 
niedziel. 
Sprowadził go do lochów prochowych, głęboko pod ziemią schowanych, niskich i długich. 
W żelaznych koszach, przymocowanych do ścian, tliły się słabe światła. Żelazne, potężne 
drzwi grodziły komorę od komory, gdzie stały beczki z prochem, saletrą i siarką. W niektórych 
kręgi ołowiu, niby koła młyńskie, stożyły się aż do sklepienia. W jednym z lochów, 
znacznie obszerniejszym, do którego przeciskało się nieco dziennego światła, kilku ludzi ważyło 
prochy, rozdzielając je w płócienne, nawoskowane torby, na ładunki działowe. Poruszali 
się w milczeniu, z butami obwiniętymi w pilśniowe szmaty. Dowodził nimi ojciec Serafin. 
Twarze mieli skupione i oczy zwarte natężeniem i rozwagą. 

– Ojciec się rozumie i na tym rzemiośle! – zdziwił się Konopka. 
– Nie święci garnki lepią – uśmiechnął się zagadkowo. 
– Wystarczyłaby jedna głupia iskra! – szepnął mimo woli Konopka. 
– Niechże waści ozór odejmie! – zakrzyczał mnich. – Właśnie niedostaje nam prochów. 
Młyn na Marymoncie dopiero się przerabia, by mógł wzmożoną dostarczyć kwotę. Arsenał 
pełny wojska, toć nasza insurekcyjna ewangelia. Wprawdzie różni ludkowie plotą, jako we 
Francji zbrojne pospólstwo obaliło tyranię. Terefere kuku, strzela baba z łuku. Wrzask obalił, 
co było spróchniałym, ale harmaty dokonały rewolucji, ale jeno wojska dają odpór skuteczny 
Angielczykom i zbiesionej koalicji. Pospólstwo w sam raz do warchołu, grabieży i pastwienia 
się nad bezbronnymi. Exemplum odstraszający dają właśnie paryżanie – mówił gorąco, wyprowadzając 
ich na dziedziniec. 
Sygnaturka z sąsiedniego kościoła zadzwoniła godzinę południową. 

– U Hurtynowej, naprzeciw Arsenału, moglibyśmy przetrącić i pogadać – zaproponował 
Konopka, na co Serafin odparł nieco wstydliwie: 
173 



– Post mi dzisiaj wypada, więc nie przymuszajcie mnie do motii. 
Jakoż gdy zasiedli w głębokiej framudze okiennej i przypinali się do smakowitego obiadu, 
mnich nasycał się tylko chlebem i wodą. 
Rozmawiali żywo, bowiem Serafin poruszał różne materie, okazując niepowszednią eksperiencję 
w rzeczach in statu i szerokie objęcie. Konopka zwłaszcza przysłuchiwał się z coraz 
większym podziwem. 

– I jeszcze to weźcie na deliberację – zagadał pod koniec – że za wiele się rozprawia o insurekcji. 
Gadają po kafenhauzach, po bilarach, nawet i po sklepach, i to gadają w biały dzień, 
przy zdarzonej okazji, nie bacząc, iż na każdym kroku węszą konfidenci Baura. Radzą też 
sprzysiężeni u Kapostasa, u Węgrzeckiego, u Barssowej, u Mostowskiego, po urzędach, magistratach, 
koszarach i w stu przeróżnych miejscach. Ani wolno mniemać, że nie dowiedzą się 
o tym ambasadorowie! Wedle mego rozumienia za wielu przypuszcza się do sekretu cywilnych, 
kobiet i frantów miejskich. Nie rokuję z tego pomyślnego skutku. A te karteluszki rozlepiane 
i wciskane w byle jakie ręce i pisma burzące zali nie ostrzegają tyranów, by się mieli 
na baczności? 
Konopka, urażony tymi desideriami, nie porwał się jednak z responsem, jeno, upatrzywszy 
chwilę, wyprowadził na stół sprawę z Zubowem. 

– Taki syn sobaczy! – wybuchnął w końcu. – Pomogę waszmościom i co się tyczy kościoła, 
biorę wszystko na siebie. Zmięknie grafowska trąba. „Na błoto nie szykuj siekiery” – powiadają 
i prawda, więc i takiego nie grzech zażyć fortelem i choćby kańczugiem zniewolić do 
powinności. 
Wrzał cały, lecz kiedy rozważyli zamierzenie, wyrzekł z naciskiem: 

– Generałowej nie radziłbym się z tym zwierzać. Nie to, że pod sekretem rozpowie, ale że 
racje wyższej polityki mogą wzbronić jej udziału a nakazać przeszkadzać. Trza by tu ryzykantki 
gotowej na każdy azard. 
Rozeszli się. Radzimiński jednak, nie posłuchawszy tej rady, poszedł nazajutrz o zmierzchu 
niby to odwiedzić siostrę, ale z myślą wciągnięcia generałowej. Liberyjny zaprowadził go 
do ustronnej bawialni, gdzie zwyczajnie zbierali się domownicy. Obszerna stancja pełna była 
pań pochylonych nad krosnami i pilnie aftujących. Wieloramienny pająk, nisko zwisający, 
oświetlał doskonale. Generałowa, przybrana po domowemu, w rogowych okularach na nosie, 
czytała głośno jakiś romans francuski. Skinęła głową wchodzącemu i wskazawszy miejsce, 
ciągnęła dalej. 

Przysiadł z boku, ciekawie rozglądając się po twarzach i krosnach; twarze były śliczne, a 
na amarancie napiętym na jednym z największych krosien, przy którym pracowały dwie panny, 
wyczytał słowa; „Żywią i bronią”. Wyhaftowane były ogromnymi białymi literami. Co by 
zaś znaczyły, nie potrafił wyrozumieć. Przysunął się do siostry, siedzącej pod okrągłym saskim 
piecem, która motając jedwabie na kłębuszki nazywała mu aftujące panny. Kasztelanka 
Sobolewska brała miejsce zaraz z brzegu; Szycówna, Strzemboszówna, Duczymińska, Gutowska, 
Garczyńska, Chołoniewska, siedziały posobnie, tworząc jakoby wieniec niepowszednich 
piękności. Były między nimi źrałe w rozkwicie lat i urody i były młódki podobne różanym 
pąkom. A wszystko córy możnych domów, pod okiem generałowej ćwiczone i zaprawiane 
w cnotach, manierach i patriotyzmie. Wymieniwszy jeszcze pozostałe, dodała cichutko 
i smutnie: 

– Wolałabym siedzieć w domu, choćby nawet w czeladnej. 
– Wszędzie psi boso chodzą – odrzucił gniewnie. – Czegóż ci tutaj niedostaje? 
– Powietrza. Czuję się jakby w karcerze. Za wysokie progi na moje nogi. Nie paplę po 
francusku i mam gminne maniery! Rzuciła mi w oczy kasztelanka. Wystarczyło, że boczą się 
i unikają mnie jak parszywej owcy. 
– Egzagerujesz! Musisz przecierpieć jakiś czas. Gdzież cię zakwateruję? 
Generałowa, skończywszy czytanie, odciągnęła go na stronę do bokówki. 
174 



Byłby się zwierzył ze wszystkiego, lecz na szczęście przy pierwszym potrąceniu o Zubowa 
przerwała mu impetycznie: 

– Co też waści świta w głowie! Czy to podobna, by graf, zausznik carowej i pierwszy dygnitarz, 
mógł się ożenić z prostą szlachcianką! Nie wystawiaj waszmość siebie na śmieszność 
a dziewczyny na obmowy. Wieluż to już i od ołtarza ucieka! Czyż to każdy się z was żeni, 
któren śluby przyobiecuje? – mówiła, snadź nie znając prawdziwego stanu rzeczy. – Dziewczynę 
wróć matce, a czas swoje zrobi, zapomni o kochanku. Szczerze i po namyśle radzę tak 
postąpić. 
– Trzeba ci wiedzieć – zwierzyła mu na ucho – Zubow nam przyjazny i z ramienia Kolegium 
Zagranicznego paruje Igelströmowe zamachy. Musimy go menażować. A skarżył się 
wczoraj królowi na psotę, wyrządzoną mu na hecy. Marszałek kazał przeprowadzić dochodzenie 
i winnych swawoli pokarać. 
Na ten tenor długo się rozgadywała, że wyszedłszy, nie mógł się połapać, zali trzyma jeszcze 
ze sprzysiężeniem. Jedno wiedział niechybnie, jako w partykularnej sprawie pomocy w 
niej nie znajdzie, prędzej przeszkodę. A jeszcze przed niedzielą ujmowała się za Zośką, gorąco 
powstając na Zubowa! Jakby fundament usuwał mu się spod nóg, że odszukawszy Konopkę, 
w rozpaczliwym świetle przedstawił mu swoją sytuację. 

– Nie frasuj się waszmość, damy sobie radę bez generałowej. Zaś czułą dyspozycję Zubowa 
mam za pozór, pod którym formuje jakąś podłą kabałę. Znamy się już na takich przyjaciołach! 
Ciekawym jeno, kto przez babę wyśpiewuje takie kuranty! Na szczęście, potrwa to u 
niej niedługo. Nasadzę Serafina i za parę dni będzie inaczej śpiewała. Polecę do Barssowej: 
może nam pomocy nie odmówi. Właśnie dzisiaj ułożyliśmy z mnichem całą komedię; Andzia 
pokaże w niej postać wróżki, a teatrum odprawi się u Kamedułów na Bielanach. Po powrocie 
rozpowiem akuratnie. Jeszcze jedno: mnich prawdziwa studnia fortelów i rozumu! 
Poleciał do Barssowej, ale i ona znalazła przyczyny do odmowy. Niby się to lękała ściągania 
uwagi na siebie, gdyż jak ostrzegał Barani Kożuszek, koło jej domu kręcili się jacyś podejrzani 
ludzie. Znalazły się powody i cale drugiej natury. 

– Córki chowam w prawdziwych maksymach moralności. Azali wiem, jakie obyczaje 
przyniesie ta romansowa heroina? – mówiła między innymi. – A jeśli sprawa weźmie obrót 
niepomyślny, stanie się nazbyt rozgłośną i weźmie ją w opiekę Igelström? Siebie zostawiam 
na stronie, ale nie mogę dopuścić, byś azardował swoim imieniem i bezpieczeństwem. I dla 
kogo? Dla jakiejś rozamorowanej parafianki. 
– Jeno dla słusznej sprawy i walki z naszym zaciekłym wrogiem. 
– Los przeznacza cię do wielkich celów... – podbijała mu bębenka. 
– Więc też bronię pokrzywdzonych i zwalczać tyranię moją powinnością. 
– Bohatyrem cię widzę, trybunem ludzkości, a nie patronem miłosnych komerażów! – 
wołała wzniośle i poruszona obawą i zazdrością, obsypała go pocałunkami tkliwych uwielbień. 
Oddał je dosyć chłodno, racjom się pokłonił, sprawy jednak nie odstąpił i wyszedł 
dziwnie rozgoryczony. Bowiem bóstwo wydało mu się cale powszednim stworzeniem. Myślał 
o tym żałośnie, lecz nie tracąc czasu, pobiegł do znajomych domów szukać pomocy. 
Wszędzie jednak doznał odmowy. Wszędzie bowiem brał górę egoizm, obawa zadzierania z 
możnymi i nieczułość. 

Wrócił do domu strapiony niefortunnymi zabiegami. Na szczęście, znalazłszy wiadomość 

o powrocie Zaręby, nabrał niemałej otuchy. W kilka minut już był w zajeździe na Krzywym 
Kole. 
– Czekałem na waszmościa jak na zbawienie! – wołał na wstępie. 
– Opóźniły mnie drogi fatalne i kołowania. Cóż tu się dzieje? Konopka przede wszystkim 
wyłożył swoje kłopoty. 
175 



– Podkomorzyna pomoże, zaręczam. Zaraz rano pójdę z tym do niej. Siadajże waść, zjemy 
niecoś i pogadamy. Posłałem po Chomentowskiego i paru towarzyszów. Tylko ich patrzeć. 
Zdam krótką relację. 
Ale snadź z powodu spóźnionej pory nikt się jednak nie pokwapił, więc przy kolacji, którą 
kazał przynieść z kuchni zajazdu, opowiedział Konopce o stanie umysłów i przygotowań w 
Podlaskiem i części województwa lubelskiego, nie dając mu zresztą pełnego obrazu. Różnili 
się bowiem w opiniach. Zaręba, przyznając mu talenta, obrotność i wpływy na pospólstwo 
warszawskie, przyganiał jego maksymom anarchistycznym. Pozostawali mimo tego w dobrej 
komitywie i w związkach szczerej przyjaźni. Przesiedzieli na rozmowie do późna w noc, gdyż 
Zaręba mimo utrudzenia drogą okazywał się pełen mocy i szeroko rozpowiadał, jak pod pozorem 
zaproszeń na pogrzeb rodzica peregrynował po dworach i plebaniach kaptując przy tej 
okoliczności do sprzysiężenia. Kacper, przytomny rozmowie, nie śmiał się do niej wtrącać, aż 
dopiero po wyjściu Konopki zagadał. 

– Tum cię czekał – zaśmiał się Zaręba. – Powiem ci krótko; po Dosię posłałem umyślnego, 
za jaką niedzielę będzie z powrotem w Garabowie. W grodzie zeznałem akt, mocą którego 
darowuję ci wolność wraz z całą rodziną i puszczam w dożywocie młyn po Icku; już się tam 
twoja matka zakwaterowała. Kacper jak długi rymnął mu do nóg i zapłakał ze szczęścia. 
– Daj spokój! Wolnyś, bądź mi tylko, jak dotąd, przyjacielem – ucałował go po bratersku. 
– Siadaj przy mnie i słuchaj. Gromadę nakazałem zapisać na prawo czynszowe. Boczy się o 
to na mnie stryj Onufry, gniewa Marynia, oburzają sąsiedzi, ale pochwala moja narzeczona... 
– To pan porucznik po zrękowinach? 
– Z Ceśką Kobierzycką. Chyba ją dobrze pamiętasz? 
– Jeszcze by! Małom się to z nią taplał po błotach za wydrami! Godna panna, w sam raz 
dla żołnierza żona. A ślub? 
– Do spokojniejszych czasów odłożony. 
I opowiedziawszy bez obsłonek, jak się wszystko odbyło, poszedł spać. 
Nazajutrz, ledwie świtało, przyszedł do niego Kacper z jakimś listem. 
– Pani kasztelanowa znowu dowiaduje się, czy pan porucznik przyjechał. 
– Powiedz, że będę u niej wieczorem! – zawołał gniewnie i rad nierad musiał wstawać. 
Biały dzień zaglądał w okna. Walił gęsty, pierzasty śnieg, było zimno i mokro. Więc nacieszywszy 
się w stajni końmi i opowiadaniami Maciusia, kazał się zawieźć do podkomorzyny. 
Przyjęła go w łóżku; zastał ją rozbolała, pachnącą wódkami francuskimi, a srodze jęczącą 
na ból głowy i ucisk pod piersiami. Okna były szczelnie zasłonięte, tylko czerwonawe światło, 
zamknięte w urnie alabastrowej, dawało nieco widzieć. Siedział przy niej generalny plenipotent 
jej dóbr w kordonie cesarskim, Siedlecki, przybyły właśnie z Krakowa. Zaręba znał 
go wielkich cnót mężem, gorącym patriotą i Januszewicza, sekretarza Akademii, prawą ręką 
w sprzysiężeniu krakowskim. Nie brakło więc materii do rozmowy, ku niezadowoleniu podkomorzyny, 
pragnącej pozostać sam na sam z porucznikiem, ale stary, nie zważając na to, rad 
uzupełniał opowiadanie przeróżnymi szczegółami. 

– Kaczanowski kazał się przypomnieć pamięci pana porucznika – wtrącił. 
– Znaczy nie wstąpił jeszcze do klasztoru z tęskności za Warszawą! 
Tymczasem cale skutecznie wysusza krakowskie antały. Szczery to żołnierz. Cały tydzień 
siedzi w Rzeplinie i ćwiczy swoich wolonterów, ale od soboty do poniedziałku sumiennie 
zabawia się w Krakowie. A co dziwniejsza, stowarzyszył się z Łykoszynem i w jego kompanii 
najczęściej pije. 

– Weźmie go w swoje obroty i wysupła z sekretów. Dużo ma Ślaski ludzi? 
– Przeszło dwa tysiące; co mógł, wziął z dóbr swoich, a resztę od sąsiadów. Szlachta skarży 
się, że im chłopów wykrada. Kaczanowski egzercyruje parobów nie tylko w robieniu kosą, 
lecz i w strzelbie, i akuratnych obrotach. 
176 



– Dwa tysiące chłopa – znaczna kwota. Na Podlasiu i w Lubelskiem co żarliwsi również 
zbierają wolonterów i ćwiczą. Był waszmość u Kapostasa? 
– Pójdę dopiero wieczorem. Pędziłem z Krakowa jednym tchem. 
– To idźże waść zaraz wypoczywać – skorzystała podkomorzyna. – Słusznie należy ci się 
wytchnienie. – Pożegnała go z nieukrywaną ulgą. 
Zaręba, korzystając ze sposobności, wyłożył swoją suplikę. Zgodziła się najchętniej, wydając 
polecenie, by natychmiast przygotowano stancję dla panny. Deklarowała pomagać w 
każdej okoliczności. Nie obyło się przy tym bez wzdychań, strzelistych słówek, miłosnych 
przymówek, a nawet żałosnych skarg na swoje sieroctwo i samotność. Nazbyt rozumiał się na 
tej mowie, słuchając jej jak zwyczajnie z zakłopotaną obojętnością. 

Na szczęście nagły łoskot tarabanów przerwał kłopotliwa sytuację. Porucznik rzucił się do 
okien. 

– Kijowskie grenadiery! – wykrzyknął z udanym zdziwieniem i przyobiecawszy najrychlejszy 
powrót wyrwał się spod czułej opieki. W sieniach czekał na niego Staszek i szepnąwszy 
mu coś na ucho, pojechał z nim do koszar gwardii, na Fawory. Przy wymijaniu wojsk 
rypiących środkiem ulicy Staszek wiszący na desce za saniami pouczał cicho: 
– Proszę pana porucznika, te gawrony ciągną jak na pluchę. Już od niedzieli ściąga to tałałajstwo. 
Żydkowie piszczą niby zardzewiałe zawiasy, bo ich gonią z chałup ze wszystkimi 
bebechami, że po komórkach gnieździć się muszą. Burzy to wielce obywatelów i do wybryków 
przyprowadza. Ja wiem najlepiej, co w trawie piszczy. Już dzisiejsza noc była wielce 
swarliwa i tumulty wybuchnęły na Lesznie; na Grzybowie pobito patrol kozacki, zaś na Rybakach 
dwóch grenadierów, że ciągali na swoją kwaterę jedną warsztatniczkę, spławiono w 
przeręblu!. Popłynęli do Gdańska na złotą gorzałkę. Kiedyż zaczniemy wymiatać tych gnojków? 
– zaszeptał poufale. 
– Poczekaj jeszcze z jakiś miesiąc. 
– Napuszczą fetorów, że i przez rok nie wywieje. Psia twarz, setne chłopy! – admirował 
maszerujących. – Szczęście, że i takich kule się imają – pocieszył się, zajmując uwagę porucznika 
nowym wierszykiem do jasełek, jaki ułożył ksiądz Meier na nutę Anioł pasterzom 
mówił. – Fajeru łyczkom nie żałujemy, toteż wybuchają jak prochy. Musi pan porucznik zobaczyć. 
– Były skargi, że w miejscach, gdzie pokazujecie jasełka, giną różne statki... 
– Żebym spuchł jak karmelicka bania, jeśli to prawda! To te muliki od Dominikanów ze 
swoją dziadowską szopką chodzą, chapają, co im w garście wpadnie, a na nas spada dyshonor. 
Psie ich mularskie macie! – pienił się ze złości. – Ja wiem, to u Poltza na Podwalu poginęły 
miedziane statki. Kacper chodzi z nami, to może zaświadczyć. Muszę ja im pyski przenicować... 
Nie ozwał się Zaręba, rozważając jego poprzednie słowa o tumultach. Bowiem to, co był 
rzekł Staszek o wzburzeniu powszechności, prawda była. Jakże, to już dzień po dniu ściągały 
wojska alianckie do Warszawy i dzień po dniu nowe nastawały gwałty i swawole. Nie dość 
było nędzy, drożyzny i wszelkiego gatunku wiolencji nad spokojnym mieszkańcem; nie dość 
Igelströma, wiszącego ciągle nad głowami, niby chmura gradowa; nie dość kompanii arystokratów 
petersburskich, odprawujących jakby na urągowisko powszechnej biedzie swoje karnawałowe 
psie wesela – jeszcze te wojska ciągnące od wszystkich rogatek pomnażały po stokroć 
trwogi, niepokoje i nędze. 

Patrzano na nie z nienawiścią i lękiem, gdyż w trop za nimi, z okolic, którymi maszerowali, 
nadpływały kupy zrabowanego chłopstwa i tysiące skarg na gwałty, łupiestwa i podpalania. 
Przyjmowano ich też groźnym pomrukiem, a tu i owdzie gradem kamieni i złorzeczeń. Nie 
powstrzymało to jednak potoku żołnierstwa, który rozmigotaną szczecią bagnetów okryty 
płynął nieustannie, zapełniając głębokie ulice wrzaskiem śpiewań, bijących bębnów, graniem 
piszczałek, rzegotem brzękadeł i głuchym turkotem toczących się harmat i taborów. Przeto, 

177 



pomimo dni przykrych, zaśnieżonych a zmiennych i zgoła marcową aurę pokazujących, ruch 
na mieście panował znaczny; szczególniej Krakowskie roiło się od rana do późnej godziny 
kordonami gapiów, próżniaków i ultajstwa. Nawet okna kamienic ubryzowane były twarzami 
ciekawych, bowiem ulica dawała obraz jakby nieustannego teatrum: król jechał do Łazienek, 
to Igelström pędził w eskorcie, aż błoto bryzgało na domy, to prymas w poszóstnej karocy, to 
dygnitarze, to wojska szły na zmianę wart przy tryumfalnym łoskocie tarabanów i graniu fletów, 
to przelatywały zbrojne i szumne kawalkady używających szlichtady, to wreszcie gapiono 
się na alianckie szeregi, wkraczające tak butnie, rozgłośnie i zwycięsko, że nawet najspokojniejsi 
zaciskali pięście. Z tej przyczyny wzburzenie rosło z dnia na dzień, zataczając coraz 
szersze kręgi. 

Jakby na dobitkę, od kilku dni pomnożone patrole dragonów i kozaków przeciągały ulicami, 
a obsadziwszy rogatki miejskie, wszystkich przejeżdżających egzaminowały drobiazgowo, 
nierzadko rozdziewając nawet do koszuli. Podniosły się protestacje i skargi do marszałka 
i króla. Nic to nie pomogło. Tak nakazał Igelström dla sobie wiadomych powodów i musiano 
się poddawać srogim rygorom i żołdackiej samowoli. Nic więc dziwnego, że nie było kafenhauzu, 
handlów czy szynkowni, gdzieby nie rozprawiano o takim niesłychanym uciemiężeniu 
wolnego narodu. Mnogie karteluszki, nowołujące do oporu, ukazały się na murach; różne 
pisma burzące krążyły z rąk do rąk i odczytywano je głośno w miejscach publicznych, nie 
bacząc już na szpiegunów. Staszkowe jasełka przyczyniały się też niemało do wrzenia. Spiskowi, 
rozwijając gorączkową działalność jątrzenia, kaptowali sobie coraz większą kwotę 
adherentów. Wielu już bowiem stronników królewskich i socjuszów targowickich przejrzało, 
jako nie pozostaje nic nad niewolę lub orężne powstanie. Rozpacz ogarniała cnotliwych, że do 
takich terminów przywiedziono Rzeczpospolitą. Przeto szukano sprawców tych nieszczęść, 
by na nich wywrzeć złość i nienawiść. Znajdowano ich lacno w Radzie Nieustającej i między 
dygnitarzami formacji grodzieńsko-targowickiej przede wszystkim. Przeciwko nim rosła nieubłagana 
zawziętość, zwłaszcza iż Barani Kożuszek pod Bramą Krakowską instygował zaciekle, 
wystawując w krótkich, jadowitych wierszykach ich szpetne uczynki i zdrady, a ich konterfektom 
obcinając głowy na maleńkiej gilotynie. Karę aplauzowano powszechnie, a wierszyki 
krążące w tysiącznych odpisach wciskały się nawet do rąk królewskich. 

Nie przeszkodziły temu gniewy dotkniętych ni zdwojone straże, ni nawet obwieszczenia 
marszałkowskie, grożące ciężkimi karami burzycielom spokoju. Bowiem jakby w responsie 
posypały się nowe pisma, jeno zjadliwsze i już bez ogródek zapowiadające postronki parricidom. 
Spiskowi nie żałowali trudów, a mając po swojej stronie kwestarzów z kilku zakonów, 
potrafili docierać wszędzie ze swoją propagandą. 

Zwłaszcza Serafin pracował z niesłabnącą żarliwością, przebierając się w habity różnych 
konwentów dla zmylenia szpiegunów. Pod pozorem kwesty włóczył się od wczesnego rana 
do późnej nocy po zajazdach, handlach, warsztatach i szynkowniach, wszędzie ognistym słowem, 
to przypowieścią lub rubaszną facecją budził sumienia i wystawując grozę położenia 
ojczyzny nawoływał do oręża. Z jego też przyczyny po wielu kościołach nawet konfesjonały 
służyły za trybuny agitacyjne. Pomagał niemało i ksiądz Jelski kazaniami obywatelskimi, 
głoszonymi przy każdej sposobności. 

Prawdziwą jednak duszą poruszeń wśród pospólstwa stawał się Kiliński. Oddany sprzysiężeniu 
całą duszą, bystry, gładki, obrotny i wymowny, jak szczupak nurkował po niezgłębionym 
dnie miasta. Znaczył jego głos i na magistracie między sławetnymi rajcami, liczono się z 
nim i po innych cechach, a już zgoła był wyrocznią dla rzesz rzemieślniczych. Majster za głośno 
prawił swoje desideria, nazbyt szumnie wygrażał, zbyt się wystawiał na oczy, ale spiskową 
czeladź pomnażał, ducha budził i gorliwie zajmował się kwaterunkiem zdezarmowanych 
gemejnów. Szli mu we wszystkim na rękę Sierakowski i Morawski, starsi cechów rzeźników i 
kowali. 

178 



Było więcej oddanych wydźwignieniu ojczyzny. Katalog takich ludzi stawał się coraz 
dłuższy, że go nie sposób powtórzyć. Były w nim imiona od staromiejskich krupnych bab 
poczynając, aż do najświetniejszych w Rzeczypospolitej. Niby tęcza rozgorzałych miłością 
serc, rozpinająca się nad powszechnym zwątpieniem, ślepotą i sobkostwem. A najwięcej było 
w niej imion nieznanych i nigdy nieujawnionych rycerzów, których ofiarą życia i krwi miało 
się murować fundamentum przyszłej szczęśliwości narodu. 

Właśnie o takich rozmyślał Zaręba, asystując wraz z Chomentowskim przysiędze, jaką 
składali gwardiacy wstępujący do spisku. Było stu kilkudziesięciu gemejnów i oficjerów, zebranych 
w kaplicy koszarowej. Ojciec Serafin w komży i stułę, z krzyżem w ręku, stał na 
stopniach ołtarza przed pulpitem, dźwigającym roztwartą księgę Ewangelii. Dwie żółte gromnice 
posiewały bladym światłem. Czytał głośno rotę twardą i uroczystą, żołnierze zaś, kładąc 
dłonie na księdze, powtarzali z wolna, całując potem krzyż i bijąc się w piersi. Kaplica tonęła 
w ciemnościach, że tylko najbliżej stojących twarze rysowały się wyraziściej, reszta mrowiła 
się w cieniach. Głowy wynosiły się młode, piękne, rozognione, oczy wniebowzięte i głosy 
spiżem dzwoniące. Chwila była pełna majestatu i świętości. Niezłomną mocą tchnęły wyrazy 
i wiarą łomotały serca. Sprężone żołnierskie postacie, kornie pochylone w przysiędze, dawały 
obraz przystępujących do Sakramentu Komunii. Szczęście łaski, szczodrobliwie rozlewanej, 
krasiło młodzieńcze jagody. Braćmi się naraz poczuli w imię ojczyzny i ludzkości. Matce 
przysięgali wierność dozgonną. Nieśli jej w ofierze, co mieli jedynego: żywoty swoje i wiarę. 
Jako rycerze wszystkiej uciśnionej ludzkości, brali święte pomazania na męczeństwa, rany, 
tułaczki i niedole. Nie ulękli się przeznaczenia. 

Po skończonej ceremonii, że mrok się już stał gęsty, Zaręba, przypomniawszy sobie nalegania 
kasztelanowej, rozkazał Maciusiowi jechać na Miodową. I trafił właśnie, gdy sprzed 
pałacu wyruszała tłumna i hałaśliwa kawalkada sań, otoczona eskortą kozacką z zapalonymi 
pochodniami. Kapela konnych trombonistów sadziła na przedzie, grzmiąc wrzaskliwą fanfarę. 
Konie w siatkach, pióropuszach i brzękadłach, przynaglane batami, ruszały z kopyta. Sań 
było kilkanaście; zaraz w pierwszych dojrzał Izę z Zubowem, czegoś wesoło roześmianych, 
za nimi księcia Gagaryna z panią Załuską; potem zaś coraz prędzej migały przed nim twarze 
znajome i nieznane. Dojrzał jeszcze Woynę z księżną Apraksinową i Terenię z von Blumem. 
Cała bawiąca się socjeta polsko-rosyjska. Przelecieli jak wicher, ale długo było jeszcze słychać 
granie trąb, tętenty i rzegoty janczarów. 

– Dokąd im tak pilno? – spytał w sieniach starego famulusa szambelana. 
– Młodszy Igelström daje bal na Woli u Szulca. Balują sobie co dnia – zaszeptał nienawistnie. 
– Pan szambelan chory ze zgryzoty... A jakie to ekspensa! 
Nie słuchał więcej i poszedł do kasztelanowej. Siedziała w swojej komnacie z dominikaninem, 
który jej był czytał żywot świętej Teresy. Przyjęła go radośnie; i ucałowawszy jak syna 
jęła dość obcesowo wypytywać o nowiny z domu. Rozpowiadał powściągliwie, gdyż na 
pierwsze słowa o śmierci ojca rzewliwie zapłakała. Mnich się gdzieś zapodział, on zaś, nie 
wiedząc, co począć z sobą, powstał jakby również do wyjścia. 

– Nie opuszczaj mnie – prosiła błagalnie. – Miecznik był u mnie w noc śmierci. Widziałam 
go jak teraz ciebie... nie uwierzyłam jednak... Wszystko więc skończone, ostatnia nić zerwana! 
Skończone, skończone! I tym umieram, że umrzeć nie mogę – zatkała rozpaczliwie i, łamiąc 
ręce, pogrążyła się w posępne milczenie. Dopiero gdy zegar jął wydzwaniać jakąś godzinę, 
podniosła się i przemówiła zwykłym głosem: 
– Zaręczyłeś się? 
Wzdrygnął się, niepomiernie zdziwiony pytaniem. 
– Kapostas postawił dla ciebie astrologiczny horoskop: wypadła ci żałoba i wesele. Nie 
obawiaj się losów. Przezwyciężysz i dożyjesz późnego wieku. Czekają cię srogie ewenty, 
przeciwności, tułaczki, boje niestrudzone, ale doczekasz się dnia zmartwychwstania. 
Nie śmiał przerywać, wpatrzony w jej twarz, rozwidnioną ekstazą. 

179 



– Wiesz – szepnęła trwożliwie – gwiazdy są nieprzychylne powstaniu! Wyrocznia nakazuje 
odłożyć wybuch, a skupiać dusze i wypleniać egoizmy!... Ale przeznaczenie musi się 
wypełnić. Łódź nasza płynie morzem krwi... Nieszczęsny naród! – profetowała grobowo z 
twarzą przemienioną na maskę przerażenia. – Całe plemię ludzkie w mocy szatana! Na darmo 
ofiara krzyża, na darmo krew męczenników i bohatyrów, na darmo wszystkie łzy i cierpienia 
– nie ma odkupienia z człowieczej zmazy! Przeklęte nasienie człowiecze! Spytaj Kapostasa! 
Wyczytał z gwiazd i mówią mu prawdę umarłe. Byłam wczoraj u niego. Kiedy mówił, zdawał 
się być Mojżeszem, zstępującym z góry Synajskiej! Błyskawicami jeżył się włos, jego słowa 
były gromem. Pan przybrał na się szatę jego ciała. Padłam w proch przed grozą widzenia. 
Straszne! Straszne! Kiedy rozedrą się ciemności żywota, człowiek spostrzega przepaści wiekuistych 
lęków. 
Wtrącił jakieś słówko, by ją przywrócić widomemu światu i zdziwił się niepomiernie, gdy 
przeszła natychmiast do zwykłego sposobu mówienia. 

– Te sprawy mnie nazbyt poruszają, dziękuję ci za troskliwość. Zostań u mnie na wieczerzy, 
przyjdzie kilku moich przyjaciół zmarłych. 
Zatargał nim nagle strach lodowaty, lecz mimo chęci ucieczki przykuła go do miejsca ciekawość. 
Ona zaś najspokojniejszym głosem opowiadała ważne nowiny, kreśląc je w sposób 
dowcipny i bystry, ani śladu nie pokazując egzageracji. Słuchał coraz baczniej, gdy przeszła 
na stosunki panujące na Zamku, wystawiając osamotnienie króla, walki pani Grabowskiej z 
jego siostrami i wpływem Luhlli, dając w końcu wiadomość o przybyciu do Warszawy księżnej 
Izabeli Czartoryskiej. 

– Musiałeś ją spotkać na spiskowych kapitułach. 
– Księżnę Izabelę! Zali to możliwe, żeby należała do sprzysiężenia? 
– Kapostas mnie upewniał. Przywiozła mu wielkie kwoty złota i klejnotów. Aktualnie zajęta 
formowaniem tajnego związku patriotek. 
– Spotykałem kiedyś u Dziarkowskiego jakąś maskę podejrzaną. Być może, że to była 
księżna. Wielce fortunne to dla nas awizy! 
– Teraz powiem przykre. W przeszły piątek ktoś pewny szepnął mi u prymasa, by wam 
zwrócić uwagę na Klotza: ma związki z Buchholtzem! Wprawdzie sam mi się wyznawał, jako 
się tam kręci z polecenia kasztelana w interesie spławu do Gdańska. Płazem wykrętnym go 
widzę... On ma na twarzy wypisaną zdradę i podłość. Czuję jego dyspozycję duszy. 
– Znalazłem go w regestrze nowo zaprzysiężonych towarzyszów z ofiarą stu dukatów. Zastanowiła 
mnie kwota, lecz nie podejrzewałem. 
– To Judasz, upewniam – i porywczo zdeterminowała: – A uczynił to z namowy jeszcze 
większego łotra. Kasztelana to nikczemne kabały... 
Nienawiścią buchnęły jej słowa i oczy rozgorzałe. 
Zaprotestował raczej z przekory, znał bowiem cnoty i opinie drogiego wuja. 

– Powiem ci więcej: on czerpie z pruskiej kasy – twierdziła namiętnie. – On gotów do motii 
z Belzebubem, byleby miał zapewnione obfite prowenty. A jeśli ci nazwę i więcej takich 
samych jurgieltników zaprzedających ojczyznę? – gorączkowała się niezmiernie. – Mam wiadomości 
pewne. Pociągnij za język szambelana, może ci obszerniej wszystko wyłoży Obrotny 
to człowiek mimo przeciwnych pozorów; gorący patriota. 
Zdziwił się, gdyż uważał go sybarytą, niedołęgą i człowiekiem ślepo oddanym aliantom, a 
przy tym śmiesznym i niegodnym poważania. Wyrażał więc swoje wątpliwości, które mu 
przerwała z niecierpliwością: 

– Wyznał się, jako ze szczerej abominacji śledzi od pewnego czasu machinacje targowiczan. 
Sposobności mu nie brakuje. 
– Prowadzi go chęć zemsty. Ma dosyć przyczyn. 
Oznajmiono podanie wieczerzy. 
180 



– Czy są wszyscy? – rzuciła, rozglądając się niespokojnie. Stary kamerdyner miasto odpowiedzi 
otworzył przed nią drzwi. 
Jadalnia była niewielka, zastawiona sprzętem gdańskim, obciągnięta kanwą aftowaną i 
prawie ciemna, bowiem na dużym, okrągłym stole paliła się tylko urna, cudnie rznięta w alabastrze; 
fiołkowopurpurowe brzaski posiewały na zastawę sreber, kryształów i farfurów jakąś 
widmową, niepokojącą poświatę. Na śnieżnym obrusie widniało sześć nakryć, a za krzesłami 

o wysokich oparciach stała nieruchomo liberia gotowa na każde skinienie. Kasztelanowa, 
jakby sobie coś przypominając, zrywała się z miejsca i uczyniwszy kilka błędnych kroków, 
przystawała, bezradnie rozglądając się po stronach; to zwarta w sobie, pochylona, z napiętymi 
brwiami zdała się nasłuchiwać jakichś głosów dalekich. 
Papuga w złoconej klatce pod oknem wybuchnęła chrapliwym śmiechem. Wzdrygnęli się 
wszyscy, ktoś się przeżegnał i padł rozkazujący głos: 

– Prosić! Prosić! 
Marszałek domu otworzył drzwi wielkiej sali. Otwartymi na rozcież złoconymi podwojami 
buchnęło zimno wilgotne i jakby przejęte pleśnią grobów. Podeszła z ręką wyciągniętą i 
uśmiechem naprzeciw niewidzialnych gości, snadź razem wchodzących, gdyż zwracała się z 
powitaniami na strony, przemawiając do każdego niemym poruszeniem warg i szerokim gestem 
ukazując miejsca przy stole. 

Zaręba nie śmiał jeszcze wierzyć własnym oczom. Służba miała skamieniałe twarze i w 
oczach przytajony lęk, zaś kasztelanowa zwykłym głosem rozkazała podawać wieczerzę. Powieki 
jej drgały jak skrzydła motyle i do ust przywarł jakiś przyśmiech niewysłowionej zagadkowości. 


Marszałek jak zwykle nakładał, służba roznosiła wszystkim po kolei. Rozpoczęła się ta 
obłąkana uczta. Milczenie zapadło głuche, nabrzmiałe trwogą, słyszeć się jeno dawały gwałtowne 
łomotania serc. Strach zjeżał włosy i przejmował lodem, bowiem w tych skąpych blaskach 
świateł wszystko przybierało kształty chorobliwego majaczenia. Zarębę chwycił serdeczny 
dygot, nie mógł przełykać; niewytłumaczona trwoga nim owładnęła, chwilami był 
pewien, iż na pustych krzesłach dostrzega jakieś cienie, że trupi oddech go owiewa; przejęty 
zgrozą, nie śmiał się poruszyć z miejsca i spoglądać na boki. Naraz zatrząsł się jak osina; 
rozległ się jakiś okropny, nieznajomy głos. To kasztelanowa przemówiła do swoich gości, 
zwracała się nawet i do niego; nie pojął treści, bo ten niesamowity dźwięk jej głosu odjął mu 
władzę rozumienia: brzmiał, jakby dobyty z głębin ziemi, z niezmiernych dalekości. Tak mogłyby 
przemawiać umarłe. 

Przemógłszy się, podniósł wreszcie na nią oczy i jakby skamieniał w zdumieniu: pałała 
krwawymi rumieńcami, stała w ogniach, spojrzenia miały blaski gwiazd, lśniły wargi, pokazała 
się być jakby uskrzydloną, krucze jej włosy skrzyły się diamentowymi światłami, przemienioną 
się pokazała, prawie niepodobną do siebie. Grały w niej jakieś moce ogromne i w 
kształt nowy przekuwały. Nie z tego świata mieszkanką zjawiła się jego zdumionym oczom. 
Wziął to zrazu za przywidzenie własnej imaginacji. Ale nie, siedziała przed nim, słyszał jej 
mowę, wiedział, gdzie się znajduje. I niemałym wysiłkiem opanowawszy wzburzone myśli, 
zaczął pojmować jej słowa prędkie, często pozornie bezładne i jeno chorym bełkotem się wydające. 
Z tytułów, jakimi obdarzała w rozmowie swoich gości, doszedł, że z prawej miała 
księcia wojewodę wileńskiego, Radziwiłła, zaś z lewej strony brał miejsce kasztelan bydgoski, 
Kościelski; obok zaś siebie nieboszczyka ojca miał respektować i nieboszczyka hetmana 
Branickiego. To go przywiodło do znacznego uspokojenia i dało siły zapanowania nad sobą. 
Dyskursa, jakie wiodła z nieboszczykami, tyczyły spraw i ludzi dawno pomarłych. Prowadziła 
je biegle, zadając akuratne pytania, nasłuchiwała z uwagą i nie szczędziła obszernych 
responsów. 

Papuga, zakrzyczawszy gwałtownie, znowu wybuchnęła śmiechem. 

– Diabeł w niej krzyczy! – zaszeptał służący sinymi z trwogi wargami. 
181 



– Poproś dominikanina – rzucił pod wpływem jakiejś myśli.. 
– Nie wolno mu teraz przeszkadzać! 
Na taką odpowiedź podniósł się i nie spuszczając z niej oczu, cofał się z wolna ku 
drzwiom. Nie zauważyła, nie widziała już nic, zatopiona w rozmowie z marami: czyniła podobieństwo 
lunatyczki, balansującej nad przepaściami. 

Zaręba, wydostawszy się do jej komnaty, posłał po mnicha. 
Stanął przed nim w pokornej postawie, świdrując palącymi, czarnymi oczyma, a wysłuchawszy 
gorących próśb o ratowanie kasztelanowej wyrzekł krótko: 

– Przyjdzie i na to pora. 
– Ja nie wiem, co poczynać, a obawiam się najgorszych skutków... 
Mnich skłonił głową i odszedł bez słowa. 
W tym czasie kasztelanowa przeszła wraz z gośćmi do wielkiej sali. Siedziała objęta półkolem 
pustych krzeseł, kontynuując dyskursa, jeno już mniej ożywiona i jakby wyzbyta z sił. 
Kilka świec zapalonych rozkrążało świetlisty tuman w mrokach obszernej sali, w których 
ledwie majaczyły postacie fresków, że jej pobladła, wychudła twarz widziała się jakby jedną z 
tych malowanych na ścianach; głos się jej załamywał, chwilami poruszała niemymi wargami, 
to musiał się w niej rwać jakiś wątek, gdyż spozierała dokoła, jakby szukając czegoś w ciemnościach 
we własnej imaginacji. 

Po jakimś czasie ukazał się na progu mnich i wtapiając w nią przenikliwie, fosforycznie 
świecące oczy zbliżał się cicho niby cień. Jego biało-czarny habit i twarz kredowa występowały 
z wolna z ciemności, urastając do pozoru widziadła. Musiała odczuć jego zbliżanie, 
gdyż poruszyła się gorączkowo i rzucając lękliwie oczyma na różne strony, podnosiła się z 
miejsca niechętnie, jakby przymuszana. 

Uczyniwszy znak krzyża, wyciągnął ku niej ręce ruchem jakiegoś nakazu. Zatrzęsła się jak 
liść, twarz się jej skurczyła, dając obraz dzikiego przerażenia, że spotkawszy się wreszcie z 
jego spojrzeniem, krzyknęła przeraźliwie i zaczęła uciekać. 

Zaręba, nie czekając już końca, wybiegł jakby ścigany przez furię. Dosyć miał tego widowiska. 
Już na kwaterze, między ścianami swej stancji, przy Kacprze śpiącym w bokówce, nie 
mógł się uspokoić i całą noc przesiedział przy zapalonych świecach. Rozumiał to, na co patrzył, 
prawym szaleństwem, lecz pomimo tego niewytłumaczony lęk zapadł mu głęboko w 
duszę, napawając zabobonną trwogą. Wszystkie gadki i bajędy o strachach, upiorach i umarłych, 
zasłyszane w dzieciństwie od nianiek i ciotki Bisi, przychodziły mu teraz do pamięci, 
nękając poruszoną wielce imaginację. Wyczekiwał przeto dnia z upragnieniem. 

Na szczęście, jeszcze przed świtem przyleciał Chomentowski i podając mu dwie drukowane 
proklamacje, zawołał roztrzęsionym głosem: 

– Czytaj, nowiny pierwszej wagi! Przeczytaj głosem, lepiej wymiarkujesz. 
Pierwsza zapowiadała termin 15 marca jako nieodwołalny dla redukcji wojsk Rzeczypospolitej. 
Podpisana była przez króla. Zasię druga, obszerniejsza i wydana przez Igelströma do 
wojsk polskich, obiecywała zdezarmowanym oficjerom i gemejnom znaczne korzyści, jeśli 
dobrowolnie przejdą w szeregi imperatorowej. 

– Polecono je rozlepić, gdzie się tylko da, i podrzucić we wszystkich koszarach. Ja zaś wysłałem 
ludzi do zdzierania tych pism i wyłapywania. Mogłyby te szumne obietnice skusić 
niejednego. 
– Pierwszą z proklamacji uważam za najważniejszą – ozwał się Zaręba – zmusza nas bowiem 
do bezzwłocznego zdeterminowania daty wybuchu. Nie będziemy przecież wyczekiwali, 
aż nam umniejszą armię do małoważnej kwoty, a żołnierzów rozpędzą lub wyłapią. 
Chwała ci, Panie, skończyły się wreszcie odkładania. Radosna to dla mnie nowina i mam ją 
za wielce fortunną dla sprawy. Kacper! – zawołał wielce rozradowany. I zjawionemu opowiedział 
wszystko, pytając o zdanie. Kacper, przywstydzony nieco, że musiał zabierać głos 
przy Chomentowskim, palnął ogniście: 
182 



– Moje zdanie, panie poruczniku? Siadać na koń i rznąć psubratów! 
– W sednoś utrafił, tak samo rozumiem – pochwalił Chomentowski. – To jest żołnierska 
mowa. Pora nam zaczynać. Za drzwi z moderantami! – wykrzyknął namiętnie. – Mamy Warszawę 
gotową, mamy Wilno i mamy Kraków. Na cóż nam wyczekiwać? Mniemali, że terminem 
redukcji zaskoczą nas znienacka i rozbiją nieprzygotowanych. Srodze się zawiedli. 
– Myślę, jako na ten moment Igelström ściąga do miasta wojska, boi się wybuchów przywiedzionych 
do rozpaczy. A nie mogłem naleźć przyczyny. 
– Zarazem oczyszcza naszym wojskom drogi z Litwy i Krakowskiego. A z tymi, jakie się 
zbiorą w Warszawie, musimy dać sobie radę bez oglądania się na posiłki. Pryncypalna rzecz, 
by nie pozwolić się im skupić i uderzyć na rozłączonych. Wiktoria wtedy zapewniona. 
– Melduję pokornie – wtrącił nieśmiało Kacper – właśnie i Kiliński rychtyg taki sam projekt 
formował wczoraj na zgromadzeniu w cechu szewieckim. Wystąpim, powiada, nocą, po 
cichu, niespodzianie i spadniemy na wojska, rozłożone po kwaterach jak wilki. Nim zdążą 
krzyknąć: „Jezus Maryja!” już ich nie będzie. Kto nożem, powiada, kto szablą, kto choćby 
pazurami, byle jeno wygnieść to nikczemne robactwo. Nieprzyjaciela, powiada, tępić powinnością 
na każdy skuteczny sposób. 
– Że wzięłoby to pomyślny skutek, nie neguję – podjął Chomentowski. – Ale nam tego 
uczynić nie wolno – sprostował się i w twarzy mu zagrała duma i wzniosłość szlachetności. – 
Zbójecka to rzecz uderzać znienacka, pod osłoną nocy i choćby na śpiących. My, żołnierze 
świętej sprawy, wydajemy wojnę tyranom, stajemy w imię ojczyzny i wolności. Nam tylko 
przystoi występować głośno i otwarcie przy biciu dzwonów, warkocie bębnów i z rozwiniętymi 
chorągwiami. Kiliński może tego nie rozumieć, ale ty sobie zakonotuj w pamięci: honor 
nakazuje i we wrogu widzieć człowieka. 
Kacper poczerwieniał ze wstydu i, korzystając z wejścia Konopki, usunął się w cień. 

– Mała Rada nie może się dzisiaj zebrać – meldował przybyły – redutę bowiem odłożono 
do przyszłej soboty, na pierwszego marca. Chyba ją zwołać gdzie indziej, ale nie radzę: depcą 
po piętach i mogą nas wyszlakować. 
– Masz, diable, kaftan! I to aktualnie, gdy okoliczności przymuszają do natychmiastowego 
zgromadzenia wszystkich – biadał Chomentowski. 
– Rudecki ostrzega, że wszystkie nasze kwatery są wiadome Baurowi. Można by zaryzykować 
w podziemiach Dziarkowskiego, byle jeno wchodzili od Brzozowej. I obstawić wejście 
przebranymi strażami – dodał. 
– A choćby i na kwaterze Belzebuba. Zmiłuj się waćpan i wykoncypuj, co potrafisz, byle 
prędko, najpóźniej na jutro wieczór. Porucznik ci powie przyczyny tej naglącej potrzeby. Muszę 
już uciekać. A przychodźże rychło! – zwrócił się do Zaręby i wybiegł. 
– To i sprawę Radzimińskiego trzeba będzie odłożyć. 
– A wszystko składało się jak najfortunniej. Panna, zakwaterowana u podkomorzyny, wyczekuje 
niecierpliwie. Co się stało ważnego? 
Zaręba opowiedział. Obaj się godzili na jedno: zaczynać powstanie jak najrychlej. Konopka 
tylko przewidywał opór moderantów. 

– Zobaczysz waść, Kapostas postawi się na głowie, a zwłokę znowu przeprowadzi. 
– Musimy zgromadzić się w takiej liczbie, by do tego nie dopuścić. 
– Znalazłyby się skuteczniejsze sposoby: ogłosiłbym zdrajcą każdego, który zaprotestuje 
przeciw naszej rezolucji. Dlaczegoż mamy im zawsze ustępować? Będą się znowu wykręcali 
nowymi listami Kościuszki. I nie widzę racji, dlaczego mamy zależeć od człowieka tak oddalonego 
od kraju. 
– Naczelnik! – wyrzekł z mocą Zaręba. – W jego ręce losy swoje złożył cały naród. 
– Cale mi nie pachnie dyktatura. To przemoc nad powszechnością – perorował coraz zapalczywiej. 
– A zresztą wypadki przymuszają do powzięcia decyzji! Mamyż czekać, aż z 
Włoch przyjedzie? Jeśli ogół potrzebuje kogoś widnego na czele, wybierzmy Prozora! Dopie183 



ro co zjechał do Warszawy. Człowiek godny najwyższego urzędu. Nie chcecie? – ciągnął 
podrażniony jego wykrętnym milczeniem – to wskażę wam najgodniejszego w narodzie: 
Kołłątaja! Jeniusz to niezawodny, mąż wspaniałych talentów, wielkiego umysłu i żelaznej 
ręki. Ten by się nie cofnął przed niczym. 

– Klecha! – odparł zbywające, śpieszyło mu się bowiem na miasto. 
– We Francji sutanna nie przeszkadza służyć ojczyźnie i zwalczać tyranów. Wielu z księży 
odznacza się duchem prawdziwie liberalistycznym; można znaleźć pomiędzy nimi najzagorzalszych 
jakobinów. A nasi: ksiądz Meier, Dmochowski, Jelski, ojciec Serafin, zali nie górują 
w służbie ludzkości? Właśnie Kołłątaj potrafiłby okiełznać swawolę polską i dać pomyślny 
bieg wypadkom. Umysły oświecone dawno uważają go jedynym do podźwignięcia 
Rzeczypospolitej – przekonywał długo i namiętnie. Zaręba, nie pragnąc w tej materii dyskursów, 
słuchał jeno i z niemałą ciekawością dowodzeń, które wydawały Konopkę żarliwym 
agentem ks. podkanclerzego. Nie w smak mu jednak było wiele z wygłoszonych maksym, 
znajdował je szkodliwymi dla Polski, lecz nie zaprotestował, obszerniejszą rozmowę odkładając 
do sposobniejszej pory. 
Jeszcze na ulicy Konopka dowodził konieczności natychmiastowego przywołania do kraju 
Kołłątaja i oddania mu dyktatury. 

– Zwołam „Obrońców Wolności” do księdza Meiera. Przyjdź waszmość, zdecydujemy i z 
gotową propozycją wystąpimy zgodnie na Małej Radzie. 
Przyobiecawszy wszystko, czego żądał, pośpieszył do pałacu Działyńskiego, Pod Sfinksami, 
gdzie pracowała generalna kancelaria insurekcji. Pałac od strony Leszna był zamknięty i 
dawał pozór niezamieszkanego, natomiast w pokojach od dziedzińca wrzało wytężone życie 
dniami i nocami. Tam bowiem ogniskowały się wszystkie sprzysiężenia w rękach Chomentowskiego, 
Mycielskiego, Zeydlitza, Zaręby i kilku młodych oficjerów kanonierskich. O tej 
kwaterze wiedziało tylko bardzo niewielu sprzysiężonych; otoczono ją też tajnymi strażami, a 
pilnowano niby źrenicy. 

Zaręba przedostał się do pałacu od strony Elektoralnej, przez ogrody i przejścia, znane jedynie 
wtajemniczonym i zbrojnym w hasło. W pokojach parteru od dziedzińca, prawie ciemnych 
od dymu z lulek, zastał już Chomentowskiego i kilku towarzyszów zajętych pracą. Dostał 
polecenia zorganizowania milicji z wolontariuszów, dostarczonych przez Kilińskiego i 
drugich, wyznaczenia dowódców okręgowych, urządzenia po cyrkułach podręcznych składów 
broni, sygnałów itp. Zabrał się do roboty z pasją, mając do pomocy porucznika Sierpińskiego 
z regimentu Działyńskiego, który znał miasto jak własną kieszeń. Całe dnie przy tej wytężonej 
pracy schodziły mu jak chwile, że tylko niekiedy zaglądał na swoją kwaterę; noce zaś 
musiał poświęcać naradom i spotkaniom z różnymi ludźmi, wydzierając zaledwie tyle czasu, 
by się nieco przespać i zjeść. Czuł się już jakby na wojnie, w obliczu nieprzyjaciela. 

I miasto tętniało takim samym burzliwym, wojennym życiem, gdyż wojska rosyjskie napływały 
nieustannie a Igelström prawie z dnia na dzień pomnażał liczbę patrolów. Stały już 
na każdym skrzyżowaniu ulic, zaś pewnego poranku ujrzano na placach harmaty, wyciągające 
groźne gardziele, i amunicyjne jaszcze o czerwonych kołach. To dawało pospólstwu podnietę 
do coraz groźniejszej postawy. Burdy z żołnierzami były na porządku, niefolgowano nawet 
oficjerom, obrzucając ich przy każdej sposobności śniegiem i wyzwiskami. Nie krępowano 
się w wygłaszaniu wrogich opinii. Wzburzenie wzrastało niby lawina. Cały bowiem ogrom 
upadku i poniżenia Rzeczypospolitej stawał coraz wyraziściej. Nawet zaślepieni targowiczanie 
zaczynali przezierać, do czego prowadzą gwarancje carowej. Postępowanie Igelströma, 
poczynającego sobie jakby w kraju podbitym z całym żołdackim okrucieństwem i bezwzględnością, 
wzbudzało powszechną nienawiść. Zaś jego ostatnie proklamacje i ustanowienie 
jawnych kwater werbunkowych doprowadzało do rozpaczy. Ziemia się trzęsła pod stopami 
i chwiało się wszystko, grożąc ostateczną ruiną. W kołach najspokojniejszych i dalekich 
od spisku nie widziano już innego ratunku nad wojnę. Mówiono o tym powszechnie, głośno 

184 



rozbierając szansę powodzenia. Zaniepokojona Rada Nieustająca próbowała zażegnywać niezadowolenie 
i tłumić wszelkie objawy buntowniczych usposobień i ujawnionych przygotowań. 
Ambasador, chociaż posyłał do Petersburga uspokajające wieści, odgrażał się publicznie, 
że nim Warszawa powstanie, wydają na rabunek, zbombarduje i puści z dymem. W odpowiedzi 
ukazało się pismo, w którym była wystawiona jego postać na szubienicy, zaś Barani 
Kożuszek na swojej gilotynie pod Krakowską Bramą zuchwale ucinał głowę jego figurce, 
szpetnie przymawiając, ku niemałej uciesze pospólstwa. Wiadomym też było spiskowym, iż 
na Zamku, gdzie miano najpewniejsze wieści o tym, co się gotuje w kraju, pomawiano generała 
Cichockiego, że w celu przyciągnięcia króla powiadamia go o przygotowaniach do insurekcji, 
zapanowała trwoga. Król zaczął się coraz częściej pokazywać, jeździł do Łazienek, 
odwiedzał domy ubogich, interesował się nędzą miejską i rad łaskawie dopuszczał do swojej 
osoby, kto tylko tego zapragnął, nie szczędząc w dyskursach łamania rąk i ubolewań nad 
gwałtami aliantki. Starał się skaptować gwardię, zapraszając oficjerów na pokoje, a gemejnom 
wypłacając z własnej szkatuły zaległe lenungi. A już szczególniej faworyzował ułanów 
Königa i tatarską chorągiew Biernackiego. Z jakim skutkiem, czas to niedaleki miał pokazać. 
Nie zasypiały również sprawy i siostry królewskie, rozpowszechniając pod sekretem o jego 
sentymencie dla sprzysiężenia i oburzeniu na podstępną politykę Petersburga. Pomagali im w 
tym nawet tacy cnotliwi obywatelowie, jak generał Mokronowski i Zakrzewski, prezydent 
Warszawy czasu bywszego Sejmu Wielkiego, obaj cieszący się zaufaniem króla i miłością w 
narodzie. Spiskowi przyjmowali te umizgi wzgardliwym milczeniem. Nie dano się brać na lep 
szczerości. 

Słowem, groza i zamęt podnosiły się z dnia na dzień. Wszyscy oczekiwali ważnych wydarzeń, 
nikt tylko z szerokiego publicum nie umiał wymiarkować, z której strony uderzy cios. 
Jedni z lękiem czekali, co gotuje Igelström? Drudzy podejrzewali Buchholtza o najgorsze 
zamierzenia, zwłaszcza po przysunięciu się wojsk pruskich bliżej Warszawy, po przejściu 
Bzury. Zasię inteligentniejsi, biorąc asumpt z pogłosek, rozmów, karteluszków, hardej postawy 
pospólstwa i własnych nieczystych sumień, dręczyli się obawą rebelii, wzorowanej na 
praktykach francuskich. Tylko jedna zbratana socjeta polsko-rosyjska, pod wodzą Zubowa, 
jakby ślepa i głucha na wszystkie pogłosy wrzenia, zabawiała się w najlepsze. Nie mieli bowiem 
dnia bez balu, teatru, promenady, podwieczorku lub tłumnej, hulaszczej przejażdżki po 
mieście. Niestworzone rzeczy rozpowiadano o rozrzutności, szaleństwach i ekscesach tej 
kompanii. Gardzono nimi powszechnie, a zajmowano się ich postępkami z upodobaniem. 
Obnoszona też po salonach wiadomość, jako na reducie, przypadającej l marca, mają wystąpić 
w strojach hiszpańskich i z całym dworem kapelistów, śpiewaków i tancerzów, zemocjonowała 
Warszawę. Pewnie i z takowej przyczyny mnóstwo osób wybierało się na tę ostatnią 
w zapustach zabawę. 

Jakoż i nie zawiedli Marvaniego przedsiębiorcy. W sobotę bowiem, gdy zbliżała się oznaczona 
godzina, na Krakowskiem ukazał się gęsty łańcuch paradnych sań i pojazdów. Noc 
uczyniła się cicha i rozgwiażdżona, wziął lekki przymrozek i sanna trzymała się jeszcze nie 
najgorsza. Pałac Radziwiłłowski gorzał od świateł. Na ogromnym dziedzińcu, ujętym w 
boczne pawilony ciągnące się ku Krakowskiemu, mrowiło się od gawiedzi i zakrytych landar 
do najmowania, w których odbywały schadzki zakochane pary, wymykające się na jakiś czas 
z reduty. Paradne wejście, szeroko wywarte i pokazujące ogromną sień i schody okryte kobiercami, 
oświetlały pochodnie zatknięte w żelazne wilki. Marszałkowscy dragoni trzymali 
straż, broniąc od naporu pospólstwa, cisnącego się zewsząd, wysiadających gości, witanych, 
jak zwyczajnie, szmerem podziwu, drwinami albo i grudą zmarzłego śniegu. Więcej jednak 
było podziwów, ponieważ goście przybywali przybrani w maski i wspaniałe stroje, ciągnące 
oczy barwami i przepychem. A jakiś potworny garbus w szkarłatach i koronie, wydający się 
za czerwiennego króla, zyskał burzliwe aplauzy. Drugi zaś, z oślą głową i ruszający uszami, 
pobudzał do wesołych śmiechów. Nie było jednak czasu zajmować się pojedynczymi figura


185 



mi, bowiem nadjeżdżano coraz tłumniej, a do tego tromboniści, ustawieni na szczycie schodów, 
zaczęli grać grzmiące fanfary i tryumfalne polonezy. 

Jednym z pierwszych stawił się Zaręba. Był niezamaskowany i zająwszy miejsce z boku 
schodów, penetrował wchodzących, bacząc pilnie na znaki, jakimi dawali się poznawać spiskowi. 
A zbierali się licznie, ponieważ pod osłoną publicznej zabawy mieli się naradzić i 
zdeterminować ostateczny termin wybuchu insurekcji. Wszyscy zjawiali się w maskach i najprzeróżniejszych 
przebraniach, a dla odwrócenia uwagi zbierali się w oddalonej komnacie, 
przeznaczonej dla kart i pijatyki. W jakiejś chwili dał mu się poznać Radzimiński. 

– No i cóż? – spytał go ciekawie porucznik. 
– Zosia z podkomorzyną i ojcem Serafinem już czekają w klasztorze bielańskim. Wszystko 
gotowe, byle nam co nie skrewiło – trząsł się cały. – Konie z krytymi saniami czekają pod 
Karmelitami. 
– Zostań przy mnie: wskażę ci Zubowa. Powinni nadjechać lada chwila. 
– Andzia wchodzi! Nadzwyczajna! Istna królowa! – admirował rotmistrz. Prawdziwie, że 
wyglądała frapująco w przebraniu wróżki, okryta płaszczem błękitnym, zahartowanym srebrnymi 
znakami zodyaku, który za nią podtrzymywało dwóch murzynów, w osobach Staszka i 
Kuby. Dostojny brzuchem i zielonym turbanem, i brodą po pas basza, Piotrowski, wprowadzał 
ją na schody. A tuż za nimi nadjechało całe towarzystwo Zubowa. 
Kompania składała się z kilkudziesięciu osób, przecudnie wystrojonych po hiszpańsku. 
Mężczyźni byli w czarnych płaszczach, trefionych w kędziory pokrętne perukach, krezach 
śnieżnej białości, kapeluszach ze strusimi piórami i przy szpadach, które wedle panującego 
zwyczaju pilnie przestrzeganego musieli złożyć na przechowanie. Damy zaś dawały ze siebie 
podobieństwo kwietnych stogów, tak suknie miały barwiste i sztywno nastroszone. Dekoltaże 
do pół łona odsłaniały olśniewające białością powaby, tym zuchwałej występujące, że spod 
czarnych masek jarzyły się tylko oczy. Zaręba poznał Izę po królewskiej postawie i orzechowych 
oczach, a Zubowa po jego posuwistym ruchu nóg. Wydał go Radzimińskiemu i przywdziawszy 
na stronie maskę pociągnął wraz ze wszystkimi do głównej sali. Sala była obszerna 
i mimo uszczuplenia przez scenę mogła pomieścić paręset osób. Tłumno już w niej było i 
gwarno, a wciąż jeszcze napływali nowi goście. Kapela z chóru przygrywała anglezy. Zaczynano 
tańcować. Tu i owdzie już plątały się intrygi. Różnobarwny tłum masek w strojach 
wszystkich krajów i wszystkich stanów mrowił się, przepychał, wybuchał śmiechem i wrzał 
jak ukrop. W przebraniu i pod maską nikt się nie krępował niczym, zażywano zupełnej swobody. 
Panowały maniery nieco swawolne. W bocznej komnacie, gdzie sprzedawano zimne 
zakąski, przekąski i napoje, już brzękano szkłami. Liberia Marvaniego roznosiła lody i chłodniki. 
Nieprzystojne słowa leciały jak race, budząc jeno śmiechy i dosadniejsze odpowiedzi. 
Maska nadawała wszystkim jedne prawa równości. Używano też jej skwapliwie aż do przesytu. 


Spiskowi z wolna i nieznacznie wymykali się do zamówionej stancji. Zaręba z daleka i niepostrzeżenie 
czuwał nad wchodzącymi. Miał tak nadzwyczajną pamięć ruchów, że mógł nazwać każdego 
znajomego pomimo maski i przebrania. Od razu też w grubym kapucynie rozpoznał Klotzego 
i stanęły mu w pamięci ostrzeżenia kasztelanowej. Postanowił go nie dopuścić. 

– W ostatniej chwili zebranie odwołane – szepnął mu do ucha. 
– Jakie zebranie? Co się asindziejowi troi! – oburzył się na natręta. 
Dał mu znak. Klotze odpowiedział tym samym i rzekł z przekąsem: 
– Ktoś z waści zakpił! Chodź, to się przekonasz. Przyszedłem z Kapostasem. 
I odgarnąwszy go z drogi, poszedł, bo srodze skonfundowany Zaręba. nie znalazł na razie 
fortelu, żeby go zatrzymać. Ale nurtowany podejrzeniami zlecił nad nim opiekę jednemu z 
towarzyszów, powrócił na salę i przysunął się nieco bliżej Andzi. Właśnie rozmawiała z Zubowem, 
prosząc go o pozwolenie powróżenia. Trochę się ociągał, lecz podniecony jej oczyma 
podał dłoń. 

186 



Spojrzała i cofnęła się jakby w przerażeniu. Wystarczyło jednak, aby wzbudzić w nim ciekawość. 
Wziął ją na stronę, z dala od oczów swoich kompanionów, usilnie prosząc, by mu 
powiedziała przyczynę. Dała się wreszcie uprosić i przyjrzawszy się jego dłoni, szepnęła mu 
na ucho coś tak ważnego, że obejrzał się trwożnie i syknął gorączkowo: 

– Mów dalej. To niesłychane! Skąd wiesz? – Trząsł się, głos miał zdławiony. 
– Z twojej ręki, panie! Nie mogę więcej mówić... boję się... to straszna tajemnica... za 
wiele dokoła ludzi... koronę na twojej głowie widzę... Nie, dosyć! 
– Prowadź do jakiej pustej stancji, mów, obsypię cię złotem – rozkazywał. 
Pociągnęła go w pusty, ciemny korytarz, a stamtąd w jakieś niskie drzwiczki, do jakiejś 
bokówki, przedzielonej zieloną zasłoną. Na stole paliła się świeca, obsadzona w ludzkiej 
czaszce, i leżały karty. 

Wskazała mu krzesło i wróżyła z kart, plotąc bajędy, że jakaś wielka monarchini posadzi 
go na tronie. Mówiła półsłówkami, tajemniczo a niestworzone rzeczy. Nie wiadomo, czy 
uwierzył proroctwu, ale słuchał w najgłębszym skupieniu, gdy naraz spadła mu na głowę gruba 
burka i czworo potężnych rąk porwało go drapieżnie, przygięło do ziemi, skrępowało w 
postronki i poniosło jak barana. Wszystko odbyło się tak błyskawicznie i sprawnie, że nim 
pomiarkował, już leżał bezwładny, nie mogąc się poruszyć ni nawet krzyknąć. Chwilami tracił 
przytomność. Dopiero gdy mu odsłonięto głowę, zaczerpnął powietrza, przyszedł do siebie. 


– Ani słowa, bo kulą w łeb! – posłyszał, poczuwszy na skroniach zimne lufy. 
Konie zdały się ponosić, sanie śmigały takim pędem, że przed oczyma jeno migotały jakieś 
domki, potem zaśnieżone pola i krzaki. Strach zapychał mu gardziel, nie potrafił jeszcze zebrać 
myśli, wszystko w nim było chaosem zdumienia i plątaniną skłębionych myśli. 

– Możesz się teraz pytać! – zabrzmiał ten sam głos, gdy wjechali w lasy zwarte, przebielone 
dołem śniegami. Pas gwiaździstego nieba ciągnął się nad głowami, przekreślony tu i 
owdzie wystającym konarem. Zubow zazezował ostrożnie na lewo: maska okrywała jakąś 
twarz; po prawej było toż samo. Poruszył się i poczuwszy się spętanym poniechał pytań. 
– Jestem Antoni Radzimiński, rotmistrz Kawalerii Narodowej – posłyszał znowu. 
– Nie znam– rzucił wyniośle i prędko dodał: – Porwałeś mnie dla wykupu? 
– Dowiesz się. Nie znasz mnie! Właśnie jestem bratem panny, którąś nikczemnie ukradł z 
domu matki i zniesławiły! Przypomnisz sobie teraz?... 
Graf milczał, rażony śmiertelnym strachem; zrozumiał swoją sytuację. 

– Pohańbiłeś mój dom i poniesiesz moją zemstę. Przysiągłem ci śmierć, ale jeśli spełnisz 
obietnice, dane dziewczynie, żyw będziesz i swobodny. 
– Nie dawałem przyrzeczeń, poszła za mną dobrowolnie – ukąsił. 
– Byś nie był w pętach, nauczyłbym cię estymy! – zawarczał rotmistrz. – Poślubisz uwiedzioną 
i puszczę cię na złamanie karku. 
– Oszalałeś! – wyrzucił w najżywszym zdumieniu. – Ach, teraz mi jasno! Komplot na 
mnie do motii z tą wróżką. Całe sprytnie uformowany – mówił niedbale, od niechcenia, skrywając 
wściekłość, która nim targała. – Jeśli mnie uwolnisz, obiecuję niczego nie dochodzić. 
Podobam sobie w takich ryzykantach. Przy mojej protekcji mógłbyś zajść wysoko. Żeby mnie 
porwać z balu, spośród moich straży, dokonałeś wielkiej rzeczy – zmienił znów mowę, przedstawiając 
mu swoją władzę i związki, groził i obiecywał, lecz zniecierpliwiony jego milczeniem 
powiedział wzgardliwie: 
– Rozumiesz przecież, że na twoją propozycję zgodzić się nie mogę. Ha, ha! to by była historia! 
– To strzelę ci w łeb jak psu. Tak mi dopomóż Bogi – przysięgał uroczyście. 
Zubow pomiarkował, że z tym człowiekiem żartów nie ma i obietnicami niczego nie dopnie. 
Zimno go chwyciło, trząsł się jak w febrze, lecz przez mózg leciały myśli szukające 

187 



ratunku. Ale ratunku nigdzie nie znajdował. Dopiero gdy zajechali przed klasztor bielański, 
zdeklarował się prędko: 

– Zgadzam się. Proszę waszmość o rękę jego siostry... 
– Powtórzysz to, mości grafie, w obecności panny i świadków. 
Wprowadzili go do kaplicy słabo oświetlonej świecami ołtarza. Czekał już tam ojciec Serafin, 
jakichś dwóch jegomościów i dwie zamaskowane damy. Przecięli mu pęta. Zatoczył się 
na ścianę ze znużenia i dygotał z zimna, bowiem wieźli go, jak porwali, w paradnym stroju 
hiszpańskim. Ktoś przyodział go w futrzaną czapę, ktoś podał tęgiej gorzałki kielich, że zebrawszy 
nieco sił sięgnął do kieszeni po krócicę, z którą się nigdy nie rozstawał. Kieszeń była 
pusta, ostatnia nadzieja przepadła. 

– Zdeklaruj się, mości grafie – zaproponował rotmistrz. Jedna z masek opadła i Zubow ujrzał 
oblicze przedziwnej piękności, zbielałe na alabaster i przecięte napiętymi groźnie brwiami; 
w jej rozgorzałych oczach świeciła jakaś moc ponura i wyniosłość. Nie poznał jej ani była 
podobna do tamtej, dawnej, ale oświadczyny wypowiedział jednym tchem. 
– Przyjmujemy – odparł rotmistrz – ślub odbędzie się natychmiast. 
– Za pozwoleniem – zaprotestował któryś z panów. – Trzeba spisać akt i podpisać. 
Nim się to wykonało, nastąpiła przykra pauza. Rotmistrz targał niecierpliwie wąsy, Zośka 
zapatrzona gdzieś przed siebie nie słyszała szeptów podkomorzyny, a Zubow przecierał oczy, 
jakby chcąc odegnać zły i trapiący sen... 

Wreszcie wszystko było gotowe. Zapalono więcej świec, ksiądz Serafin w komży stanął 
przed ołtarzem. Pannę podprowadziła podkomorzyna, zaś Zubowa Kacper pouczał, co ma 
robić. Narzeczeni przyklękli, podając sobie ręce, i ksiądz, okręciwszy je stułą, zaczynał czytać 
rotę przysięgi, gdy naraz Zośka, targnąwszy się w tył, przemówiła z gwałtownym uniesieniem: 


– Nie chcę! Precz, podły! Nienawidzę cię ponad wszystko! Wolę śmierć niźli twoją nikczemną 
osobę. Nie przymuszajcie! Nie przełamię wstrętu i obrzydzenia! 
Osłupieli. Ani kto przypuszczał takie rozwiązanie. Nie pomogły prośby ni groźby rotmistrza: 
panna nie dała się zniewolić i w końcu zemdlała ze wzruszenia. Zubow, oszołomiony i 
najboleśniej dotknięty, nie wiedział, co począć. Jej wzgarda szarpała mu wnętrzności. Straszliwie 
cierpiał. Chciało mu się bić łbem o mur z wściekłości. Dusiły go wszystkie furie poniżenia, 
wstydu i bezsilności. 

– Mości grafie, sprawa pomiędzy nami skończona. Chciałeś spełnić, coś był powinien, i jesteś 
wolny – skłonił się przed nim. – Kacper, odwieź grata do miasta. 
Zośkę zabrała z sobą podkomorzyna, świadkowie gdzieś zniknęli, pozostał tylko w kaplicy 
Serafin i przybrawszy się do drogi wyrzekł: 

– Nie było w tym woli Bożej, mój rotmistrzu! Spieszmy się do Warszawy, byle jeszcze 
zdążyć na naradę. Powinność nas woła... 
20 XII 1911 

KONIEC CZĘŚCI TRZECIEJ 

188 



FRAGMENT DALSZEGO CIĄGU TOMU III 
ŚMIERĆ PRYMASA 

11 na 12 sierpnia 

Walka już trwała od sześciu dni prawie bez przerwy. Cala linia okopów od Wilanowa aż 
po Marymont stała nakryta rudym obłokiem dymów, grzmotów, błyskawic i jęków. Fale moskiewsko-
pruskiego żołdactwa biły nieustannie niby taranami, setki ciężkich armat huczało 
złowrogim basem śmierci, ognisty grad kul i bomb sypał się z przeszywającym świstem. 
Szturm następował po szturmie; co pewien czas wzdymały się na polach wrogie falangi, najeżone 
bagnetami i jako lawiny, miażdżące wszystko po drodze, staczały się z ponurym krzykiem 
na szczupłe szeregi obrońców. I wtedy wiązał się straszliwy, nieubłagany bój! Walczono 
do upadłego, do ostatniego tchu, a z takim szaleństwem męstwa i wzgardą śmierci, aż 
wrogie zastępy uciekały podarte, stratowane i obłąkane strachem. Ale pomimo bohaterskiego 
oporu wojsk i ludu żelazny pierścień najeźdźców zacieśniał się coraz bardziej dokoła Warszawy, 
walka wzmagała się z dnia na dzień, armaty nie ustawały ani na chwilę, ulewa kul lała 
się nieustannie, a król pruski rzucał coraz nowe pułki, coraz więcej dział grzmiało i coraz 
gwałtowniejszy huragan szturmów uderzał w poszczerbione a nieulękłe szeregi. 

Tak walczono w ciągu tych sześciu dni sierpniowych pod Wilanowem, Służewem, Rakowcem, 
Szczęśliwicami, Wolą, Wawrzyszewem i Marymontem. 

Nie było już ni nocy, ni dni, ni snu, ni jadła, ni odpoczynku, bito się bowiem o każdej porze 
i na każdej piędzi ziemi; bito się po rowach i drogach, i polach, a wciąż z jednakim męstwem, 
z jednaką zawziętością i z jednakim bohaterstwem. 

A wskroś organów bojowej zawieruchy, wskroś grzmotów armat, grochotu karabinów i jęków 
konających i rannych co chwila zrywał się potężny okrzyk polskich szeregów: 

– Wolność lub śmierć! 
I tak zapalał serca, że okryci ranami, znużeni, chorzy i śmiertelnie spracowani, z nową siłą 
rzucali się na wrogów niby burza szalejąca piorunami gniewów i zemsty. 
I widziano, jak chłopi w pojedynkę rzucali się na całe lasy bagnetów i jako żniwiarze kosili 
niestrudzenie i nieubłaganie, a gdzie błysnęła kosa, tam padał trup, wyła trwoga i szalał popłoch. 


I widziano wyrostków, prawie dzieci, walczących w pierwszych szeregach niby rozsrożone 
lwięta. 

I widziano chałatowych Żydów, jak przy boku Berka Joselewicza uderzali nieustraszenie 
na całe bataliony i marli śmiercią walecznych. 

I widziano lud, jak nieulękle stał w straszliwych ulewach kul i przy kontratakach pierwszy 
się zrywał na wrogów, pierwszy się darł na szańce, wyrywał z osad armaty i walczył do ostatniego 
tchu. 

I widziano, jak generałowie i pułkownicy chwytali za karabin, stawali w szeregu i niby archaniołowie 
wiedli bohaterskie tłumy na bagnety, do wolności! 
Aż odparto wszystkie szturmy. 

189 



Moc wrogów rozbijała się o niezwyciężone zastępy obrońców. Warszawa, która te dnie 
niezliczonych walk żyła w ustawicznej gorączce uniesień, rozpaczy i nadziei, wybuchnęła 
radosną pieśnią zwycięstwa. 

Tylko książę prymas nie dzielił tej powszechnej radości. 11 sierpnia, ostatniego dnia 
szturmów, przed samym wieczorem powrócił do swojego pałacu na Senatorskiej, ale był dzisiaj 
posępny jak noc, nie pogłaskał nawet psów ulubionych i niecierpliwie pytał kamerdynera: 

– No i cóż? 
– Jeszcze nie powrócił – odparł szeptem wygalonowany Francuz. 
Prymas odprawił służbę niecierpliwym skinieniem ręki, zamknął się w zielonym gabinecie 
od ogrodu. 
– A jeśli przejęli mój list? – przeszyła go myśl niby nóż. – Nie, niemożebne, niemożebne – 
szeptał zażywając tabakę i machinalnie zatrzymał oczy na białej karcie Polski, rozwieszonej 
na ścianie i porytej krwawymi pręgami ostatniego rozbioru. Wzdrygnął się na jakieś wspomnienie 
i przeniósł wzrok na zegar stojący na kominku, ale wskazówki posuwały się tak 
strasznie wolno, że odwrócił się, próbując czytać jakąś książkę. Cisza panowała dokoła, tylko 
zegar dzwonił kwadranse, a niekiedy padał daleki wystrzał armaty, ale coraz cichszy i rzadszy 
lub gdzieś z miasta napływały echa śpiewów i gwarów. 

Naraz rozległ się żałobny, głuchy dźwięk dzwonu. 
Prymas zerwał się gwałtownie. 


– Dzwon na trwogę! Czy Prusacy już w mieście? 
– Nie, to u Kapucynów chowają kapitana od artylerii, Laskowskiego, który zginął w piątek 
pod Wolą – meldował kamerdyner. 
– Głowa mi już pęka od tych ciągłych huków – jęknął boleśnie. 
I pozostał znowu sam i czekał, a czas wlókł się tak wolno, godziny płynęły tak leniwie, że 
co parę minut dzwonił na kamerdynera i pytał wciąż o to samo. 

– Nie, nie wrócił jeszcze – odpowiadał jednako Francuz. 
– A może wróci razem z nimi! – uczepił się tej myśli i nieco uspokojony ułożył się w głębokim 
fotelu i zadrzemał, ale sen mu rwały płynące z miasta wrzaski i śpiewy, i turkoty wozów, 
że szeptał coraz gniewniej: 
– Hugoniści! Jakobini! Czerń podła! 
A w jakiejś chwili otworzył oczy, kamerdyner zapalił kandelabry i stał przed nim jakiś niespokojny. 


– Całe tłumy zbierają się pod kratami, cała ulica ich pełna! 
– A niech sobie stoją! – rzucił się niecierpliwie. 
– Kiedy zdaje mi się, że coś grożą i krzyczą nieprzyjaźnie... 
– Przeciwko mnie? – twarz mu rozbłysła dumą i wzgardą. 
– Tak! A przybywa ich coraz więcej. 
– Powiedz dyżurnemu, niech weźmie straż i rozpędzi tę hołotę, a niech nie żałuje kijów – 
rozkazał wyniośle. Po chwili wrócił kamerdyner i zabełkotał trwożnie: 

– Na Hauptwachu nie ma ani jednego żołnierza, uciekli... Prymas zbladł, ale jeszcze panując 
nad sobą rozkazał: 
– Założyć konie, pojadę do Zamku... 
Podniósł się, zażył tabaki i opanowawszy niemiły dygot chwilowej trwogi uspokajał psy, 
które zaczęły skomleć i rzucać się do drzwi. 
Kamerdyner znowu się ukazał, ale już w poszarpanym odzieniu i ledwie żywy ze strachu. 

– Nie ma koni... nie ma naszych ludzi... Cały dom otoczony... przy wszystkich drzwiach 
straże... 
– Wojsko? 
– Nie, municypalni! Hugoniści! – wybuchnął płaczem. 
190 



– Możesz odejść! – powiedział machinalnie, ale gdy został sam, zrozumiał całą grozę położenia, 
strach dziki ścisnął go za gardziel i zamiotał nim niby huragan! A prawie równocześnie 
ze wszystkich stron pałacu buchnęły dzikie wrzaski, wołania, śpiewy i przekleństwa! 
Pałac był otoczony! Od Senatorskiej tłoczyły się tłumy, bramy żelazne wyleciały z jękiem, 
leciały wybite szyby, krwawe ognie pochodni oświetlały jakieś groźne twarze, błyszczące 
kosy i strzelby i co chwila wznosił się krzyk, od którego drżały mury. 
– Na sznur zdrajcę! Na sznur! Śmierć prymasowi! 
A prymas oszalały strachem zarzucił jakąś opończę na siebie i usiłował się wymknąć z 
pałacu, ale wszędzie, przy każdych drzwiach i przy każdym oknie zamykały mu drogę nastawione 
bagnety, piki, wymierzone strzelby, drapieżne twarze i ten wściekły, nieustający krzyk 
tłumów. 

– Na sznur! Śmierć zdrajcy! 
Na próżno się rzucał i bił o ściany niby zwierz zamknięty w klatce, nie było już ucieczki, 
nie było już ratunku. Mógł go ocalić tylko cud jakiś, ale cud się nie stawał, a on śmiertelnie 
zmęczony, oszalały, opity zgrozą i strachem zwalił się w jakimś kącie pałacu i krwawymi 
oczami patrzał przez wybite okna na tłum falujący, groźny, rozwrzeszczany. 

Przed głównymi drzwiami wkopywano w ziemię jakieś nagie drzewa! Ustawiano je z wolna, 
ostrożnie, wśród nieustannych śmiechów, drwin, przyśpiewek. Prymas widział, jak pierwsze 
mocowano w ziemi, wznosiło się proste, białe, odarte z kory, ohydne! Widział, jak kopali 
dół pod drugie... Widział jakichś ludzi obrabiających toporami poprzeczne ramię... Widział, 
ale jeszcze nie chciał uwierzyć. Patrzył, bo nie mógł oderwać oczów, bo nie mógł się ruszyć z 
miejsca, nie miał już sił do niczego. 

Północ wydzwoniły zegary, gdy ktoś wszedł do pokoju. Wszedł jakiś mnich z latarnią w 
ręku i podał mu list. 

– Od króla!... 
Prymas chwycił go za rękę i wskazał na białe straszne drzewa. 
– Co to jest? Co to jest? – pytał zduszonym, dzikim głosem. 
– Szubienica! 
Zrozumiał naraz wszystko, zerwał się na nogi, pociągnął mnicha za sobą do zielonego gabinetu, 
otworzył przed nim szuflady pełne worków złota i klejnotów. 

– Bierz wszystko, a ocal mnie! 
– To wszystko należy do narodu, a ty za chwilę umrzesz. Prymas zajrzał mu głęboko w 
oczy. 
– Widziałem cię w dniach kwietniowych na czele hugonistów. Chodziłeś w stule na szyi, a 
z karabinem w ręku. 
– Tak, rozgrzeszałem umierających i zabijałem nieprzyjaciół. 
– A teraz przyszedłeś mnie zamordować! 
– Przyniosłem list króla, bo pazia lud nie chciał przepuścić. Prymas otworzył list, prócz paru 
wierszy był w nim jakiś proszek zawinięty w opłatek. 
– Któż ma nade mną prawo sądu? 
– Ten, co ma prawo wywyższać i strącać. Naród. 
– Czegóż chcą ode mnie? Czy mało już dałem na insurekcję? 
– Chcą twojej śmierci! Przejęto twój list do króla pruskiego. Wskazywałeś mu najłatwiejsze 
i najsłabsze punkty obrony. Zdradziłeś kraj! Musisz umrzeć. Przez litość nad tobą pozwalają 
ci umrzeć samemu! W liście masz truciznę! 
– Głupiś, precz mi z oczów! 
Mnich cofnął się w cień, a prymas poszedł do frontowych komnat. Już drugie drzewo sterczało 
przed progiem, przybijano w górze poprzeczną belkę. 

– Już czas! Lud się niecierpliwi! – szepnął za nim mnich. 
– Wsyp mi truciznę do tabakierki. 
191 



Mnich spełnił żądanie. Prymas wziął tabakierkę w rękę i zaczął z wolna chodzić po wspaniałych 
salonach. Czasem patrzał w okno na tłum i szubienicę, czasem przystawał i rozglądał 
się dokoła długo i badawczo. 

– Już czas! Wywalą drzwi i powleką cię na sznur! Pamiętaj na Ankwicza i Kossakowskiego! 
Jakoż szubienica była już gotowa, kat w czerwonym, paradnym stroju umocował sznur u 
belki poprzecznej, a lud zaczął się przeć na drzwi, reszta okien wyleciała, drzwi już trzeszczały, 
kamienie posypały się do komnat. 

Prymas zanurzył nos w tabakierce i pociągnął z całej siły, potem stał przez chwilę wyprostowany i runął martwy jak kłoda! 
A równocześnie pękły drzwi i tłumy wdarły się z krzykiem do pałacu. 
Ale prymas już nie żył i tylko dwa wierne psy czuwały przy nim i wyły długo i żałośnie.