Władysław Stanisław Reymont 


WAMPIR 
Wszystkie światła pogasły; tylko między oknami w zielonawej, kryształowej kuli mżył się 
rozpierzchły, ledwie dojrzany płomyk, jak gdyby świętojański robaczek, trzepoczący się w 
ciemnościach. 

Cisza zapadła nagle, cisza pełna dręczącego oczekiwania. 

Siedzieli z przyczajoną uwagą, skupieni aż do martwoty, a pełni szarpiącego niepokoju i 
ledwie powstrzymywanych dygotów trwogi. 

Czas płynął wolno w przerażającym milczeniu, w dławiącej okropnej ciszy trwożnych 
przeczuwań, że jeno niekiedy jakieś stłumione westchnienie wionęło w ciemnościach, podłoga 
zatrzeszczała, aż drgnęli gwałtownie, to nierozpoznany szelest, jakby lot ptaka, okrążał ich 
głowy, łopotał po pokoju, wiał chłodem na rozgorączkowane twarze i marł w mrokach rozłkanym 
szelestem... 

...I znowu przepływały chwile długie jak wieki, chwile milczenia dręczącego i oczekiwań. 

Naraz stół drgnął, zakołysał się gwałtownie, uniósł w powietrze i opadł bez szelestu na 
podłogę. 

Lodowaty dreszcz wstrząsnął sercami... ktoś krzyknął... ktoś załkał nerwowo... ktoś zerwał 
się jakby do ucieczki... palące tchnienie trwogi przewiało w ciemnościach i zakłębiło się w 
duszach bolesnym, męczącym drżeniem, ale wnet przygasło wszystko, zdławione przez 
straszne pragnienie zjaw... 

O cud błagały trwogi wszystkie i dusze rozpięte w bolesnej tęsknocie. 

Cisza stała się jeszcze głębsza, powstrzymywano oddechy, tłumiono strachliwe bicie serc, 
wytężano całą siłę woli, aby nie zadrgnąć, nie szepnąć, nie poruszyć się, nie patrzeć nawet i 
martwieć w takiej cichości, że ruch jakiegoś zegarka przewiercał serca bezustannym, bolesnym 
dygotem i bił w skroniach ciężkimi młotami. 

Szum głuchy, bełkotliwy a rozwiany i daleki, jakby morza odpływającego, wrzał monotonnie 
za oknami, deszcz zacinał bezustannie, brzęczał cicho i po zapoconych, szarzejących 
szybach spływał nieskończonymi sznurami paciorków i szemrał sennie, szemrał lękliwie; to 
wiatr obijał się o szyby i ze zduszonym, żałosnym krzykiem obsuwał się martwo po ścianach, 
a potem jakieś drzewa, podobne do strzępiastych chmur, drzewa ślepe i nieme nachylały się 
cicho do okien, chwiały się cieniem ledwie uchwytnym jak sen nieprzypomniany i jak sen 
przepadły w mrokach. 

A pokój wciąż był głuchy, niemy i przepastny jak otchłań, tylko ten zielonawy płomyk niby 
gwiazda odbita w czarnej topieli drgał ustawicznie, rozpryskując się świetlistą larwą, jakby 
spod wody skłębionej, albo jakieś spojrzenie zamigotało rozwianym płomieniem i wnet marło 
w ciemnościach mętnych, pełnych nieuchwytnych, zaledwie wyczutych falowań, niedojrzanych 
ruchów, drgań niepokojących, szeptów zmartwiałych, konających połysków i przyczajonej, 
dygocącej trwogi... 

Stół znowu wyrwał się spod rąk, roztrącił siedzących, uniósł się gwałtownie i z hukiem 
padł na swoje miejsce... łańcuch rąk się przerwał, zerwało się kilka okrzyków, ktoś skoczył w 
bok do światła... 

– Cicho... na miejsca... cicho! – zabrzmiał rozkazujący głos. 
Ręce splotły się znowu w łańcuch nieprzerwany, przymilkli z nagła, ale już nikt nie potrafił 
pokonać nerwowego drżenia, dłonie się trzęsły, serca dygotały i dusze przelatywał wicher 
świętej trwogi, pochylano się nad stołem, jak nad niepojętą, tajemniczą istotą, której ruch 
każdy był cudem widomym, cudem żywym. 

4 



Joe, przewodniczący, zaczął szeptać modlitwę, a za nim roztrzęsionymi wargami powtarzano 
coraz prędzej, coraz mocniej, iż ciemność rozbrzmiewała szmerem lotnym, namiętnym, 
wyrwanym spod serc, z głębi dusz olśnionych... Słowa padały rozwiane, płonące wiarą, wiotkie 
jak tchnienie, a potężne żądzą objawień, pragnieniem cudów... 

Naraz z drugiego pokoju czy z głębi jakiejś rozbrzmiał przytłumiony głos fisharmonii. 

Jęk zamarł w gardłach ściśniętych, dusze padły w senny lęk jakby przed skonem, nikt bowiem 
nie czekał tej muzyki, nie wiedział, skąd płyną te tony, nie rozumiał, zali to dźwięki 
żywe czy oman słodki?... 

Opadli piersiami na stół, bo nikt już sił nie miał, trzymali się kurczowo za ręce, bojąc się 
puścić, bojąc się przepaść w samotności... cisnęli się do siebie ramionami i stłoczeni, drżący, 
przejęci świętym dreszczem zachwytu zanurzali się w te dziwne dźwięki przewiewające niby 
wiatr pieściwy po strunach harfy niewidzialnej. 

I tak zapomnieli o wszystkim, że nikt już nie wiedział, rzeczywistość to – li sen czarowny? 

A muzyka rozpylała się w ciemnościach kadzielnym tchnieniem modlitwy żarliwej, rosą 
srebrzystych dźwięków, wiewem melodii tak słodkiej, że dusze chwiały się w rozmarzeniu 
upajającym jak kwiaty w noc miesięczną. 

I śpiewem się podniosła uroczystym, potężnym, rozległym, jakby świat cały śpiewał. 

I krzykiem duszy zagubionej we wszechświecie łkała żałośnie... 

I wyżej wznosiła się jeszcze, aż w hymny łzawych zachwyceń i w dal takich roztęsknień, 
że była już jakby emanacją nowych bytów, rodzących się z tajemnicy i marzenia. 

Jeszcze nie ochłonęli z wrażenia, jeszcze dusze niby krze płomieniste chwiały się sennie w 
rytm konających dźwięków, gdy drzwi od przedpokoju otwarły się na rozcież, struga światła 
runęła słupem na podłogę i w progu ukazała się wysoka, jasna postać... 

Porwali się z miejsc, ale nim ktokolwiek zdołał krzyknąć, postać owa poruszyła się i szła 
wolno świetlistym pasem; szła sztywno i ciężko, z wyciągniętymi rękami, przystając co 
mgnienie i kołysząc się całą postacią... 

Drzwi się zamknęły bez szmeru i noc znowu ogarnęła wszystko. 

– Kto jesteś? – zatrzepotało zdławione pytanie. 
– Daisy... – wionął szept zgoła niematerialny. 
– Długo będziesz z nami? 
– Nie... nie... – Gdzie twoje ciało? 
– Tam... w pokoju... śpię... wołałeś... przyszłam... Guru... 
Szept się plątał i tak ścichł, że tylko bezdźwięczne, porwane drgania szemrały w ciemnościach... 
Mr Joe nacisnął guzik i elektryczne światło zalało pokój. 

– Daisy! – krzyknął jakiś człowiek rzucając się ku niej, ale stanął naraz jak gromem rażony, 
bo zwróciła ślepą twarz ku niemu, usiłując coś mówić, poruszając wargami... 
– Nie, nie Daisy... ta sama i obca, inna zarazem... 
Pochylił się ze zdumienia i przyczajonym, trwożnym wzrokiem obiegał twarz jej i postać 
całą... ta sama twarz, a rysy inne, obce... obce... 

– Daisy!... Nie... nie... – krzyczało w nim zdumienie i przypomnienia wiły mu się błyskawicami 
szaleństwa, strachu, lęku straszliwego. 
Nic nie rozumiał, nie mógł pojąć tej zmiany dziwnej, zdało mu się, że śni ciężko, że jakieś 
zwierciadlane odbicie Daisy stanęło przed nim i rozwieje się zaraz, natychmiast, sczeźnie jak 
widmo... 

Zamknął oczy i otworzył je natychmiast, ale Daisy stała na dawnym miejscu, była, widział 
ją w najdrobniejszych szczegółach, że cofnął się naraz, bo spojrzała na niego posępnym, otchłannym, 
obcym wzrokiem, a tak strasznym, że padł na samo dno trwogi... 

Wszyscy stali również w lodowatym odrętwieniu. 

5 



Mr Joe zaś lękliwie podszedł do niej i dotknął palcami jej powiek, zatrzepotały i opadły 
mocno, a potem stopniowo dotykał jej skroni, rąk, piersi, ramion, przeciągał kilka pasów nad 
głową, cofnął się i rozkazująco powiedział: 

– Pójdź! 
Nie poruszyła się z miejsca. 
– Pójdź! – zawołał silniej, cofając się z wolna i nie spuszczając z niej wzroku – drgnęła 
nagle i jakby z trudem odrywając się od posadzki, zaczęła się posuwać za nim sztywnym, 
automatycznym ruchem, w głąb sąsiedniego pokoju, jasno oświetlonego... 
Nikt się przez ten czas nie poruszył, nie westchnął głośniej, nie zadrgnął; wszystkie oczy 
szły za nią. 
Mr Joe wziął ją za rękę i podprowadził do wielkiej sofy, ustawionej na środku pokoju; 
upadła na nią bezwładnie. 

– Możesz mówić? – pytał pochylając się nad nią. 
– Mogę... 
– Czy jesteś sama, Daisy?... 
– Nie pytaj... 
– Czy nikt z nas nie przeszkadza? 
– Nie... nie... cóż może przeszkodzić woli „A” – mówiła. 
Głos miała nie swój, zupełnie obcy, a chwilami jakby płynący z fonografu, trupi jakiś; wydobywał 
się martwym szmerem wprost z gardła, bo nie poruszała ustami ni żadnym muskułem 
twarzy. 

– Więc wszystkim wolno pozostać w pokoju? – pytał znowu mr Joe. 
Nie odpowiedziała, tylko poruszyła się niecierpliwie, podnosząc ciężkie powieki, że wywrócone 
oczy błysnęły białkami, jakiś uśmiech przewiał po bladej jak kreda twarzy, wyciągnęła 
rękę w próżnię, jakby witając kogoś niewidzialnego, i zaczęła coś półgłosem szeptać. 

Mr Joe słuchał uważnie, ale na próżno usiłował zrozumieć cokolwiek, mówiła w zupełnie 
nie znanym języku. 

– Co mówisz? – spytał po chwili, kładąc dłoń na jej czole. 
– Sarwatassida! 
– Mahatma? 
– Ten, który jest, który wypełnia wszystko, który jest „A”, mój duch... 
– Czy zechce mówić przez ciebie? 
– Nie męcz mnie... 
– Czy stanie się co dzisiaj? Bracia są zebrani, czekają w trwodze, czekają w błaganiu o 
znak jaki, o cud... 
– Nikt z wcielonych nie jest godzien cudów! nikt! – zabrzmiał mocny, potężny, męski 
głos, a tak silny jak przez spiżową tubę płynący. 
Joe cofnął się przerażony, wodząc oczami dokoła, ale w pokoju nie było nikogo; Daisy leżała 
bez ruchu, światła płonęły jasno i cała grupa zebranych stała w drugim pokoju, na wprost 
niego. 

– Niechaj on gra! on! – szepnęła unosząc się i wskazując ręką na Zenona i zaraz padła w 
tył, wyprężona, sztywna i tak już pozostała. 
Próżno Joe usiłował zmusić ją do rozmowy, leżała martwa jak trup; ręce miała zimne i 
twarz pokrytą lodowatą rosą. 

– Zupełna katalepsja! Nic nie rozumiem – szepnął bojaźliwie. 
– Cóż poczniemy? – zapytał ktoś. 
– Módlmy się i czekajmy. 
– Czy to naprawdę Daisy? – pytał Zenon. 
– Daisy... nie wiem, może być... ale nie wiem. 
Drzwi od okrągłego pokoju, gdzie leżała, zatrzasnęły się z hałasem. 
6 



– Siadać, cicho... rozpoczynamy!... 
Zenon siadł przed fisharmonią, stojącą w głębokiej niszy na prawo, wprost okien, i zaczął 
cicho grać. 
Światła wtedy raptem pogasły, przez chwilę jeszcze żarzyły się w żyrandolu rozpalone 
węgle, potem, gdy sczerniały, tylko kryształowa kula błyskała zielonawym, rozdrganym 
światełkiem. 

Usiedli pod ścianą, jeden przy drugim, nie tworząc już łańcucha. 

Zenon grał jakiś hymn wzniosły, stłumione dźwięki brzmiały słodkim chorałem, dalekim 
jakby z głębi niebotycznych naw płynącym i rozsypywały się w nieprzeniknionych ciemnościach. 


Joe zaś ukląkł i zaczął się modlić półgłosem, przez chwilę słychać było odsuwanie krzeseł 
i trzeszczenie podłogi, snadź przyklękli wszyscy, bo szept modlitewnych głosów zaszemrał 
rozpaloną, wrzącą ulewą i wtórował przejmującym falom muzyki... 

Zenon grał coraz ciszej, dźwięki zamierały z wolna, głuchły i niby zakrzepłe perły opadały 
ciężko, że już tylko jakieś błędne akordy jak pogubione westchnienia błąkały się w ciszy, 
powracały jednak i łkały upornie, przejmująco. 

Po długiej chwili martwego milczenia zerwały się znowu niby krzyk na pustkowiu, krzyk 
nagły, przeszywający, okropny!... 

I znowu opadała grobowa cisza, z której kiedy niekiedy wyrywały się błędne, rozełkane, 
samotne akordy... 

Modlitwa umilkła, ale ten głos monotonny zrywał się co chwila, przycichał... konał... i 
znowu powracał... znowu jęczał... znowu błąkał się, dreszcz zatrząsł wszystkimi, bo był jak 
rozpacz, jak krzyk padających w przepaść... 

Joe nie mógł już wytrzymać i rozniecił światło. 

Zenon siedział martwo, oczy miał przymknięte, głowę pochyloną na poręcz krzesła, prawa 
ręka leżała bez ruchu na kolanie, a lewą poruszał machinalnie, uderzając raz po raz w klawisze... 


– Wpadł w trans! – szepnął przygaszając znowu światła. 
W pokoju zrobiło się wprost strasznie, siedzieli w grobowym milczeniu, skurczeni w bolesnym 
nabrzmieniu trwogi i oczekiwania, błądząc oczami w ciemnościach i czepiając się tego 
jedynego światełka jak zbawienia. 

Chłód dziwny zawiewał od ścian, że mimo rozgorączkowania trzęśli się z zimna. 

Cisza była już nie do wytrzymania, a ten powracający wciąż, monotonny akord przejmował 
coraz sroższą męką... 

Naraz w ciemnościach zaczęło się coś stawać. 

Najpierw szyfrowe tabliczki, leżące na stole, jęły się podnosić i opadać jakby podrzucane, 
wreszcie trzasnęły w sufit i rozbitymi kawałkami posypały się na podłogę... 

A po chwili zaczęły się rozsypywać w ciemnościach świetliste, niezliczone drgania, ale tak 
nikłe, tak drobinowe, że wydawały się próchnicową fosforescencją, opadały połyskującą rosą, 
osypywały się po ścianach, gęstniały z wolna i świeciły coraz mocniej, zalewając pokój 
błyszczącym, rozdrganym tumanem, jakby śniegiem błękitnawym, opadającym bez szelestu 
sypką i pierzastą falą. 

– Om! – zadźwięczał w ciszy jasny, kryształowy głos. 
I pochylili głowy, i chórem z trwożną pokorą i wzruszeniem, stłumionymi głosami zajęczeli 
błagalnie: 

– Om! Om! Om! 
Świetlista ulewa jeszcze się wzmogła, już teraz pokój był podobny do ciemnobłękitnej otchłani, 
przez którą przepływał potok gwiezdnych pyłów tak jaśniejący, iż ściany, drzwi, obrazy, 
sprzęty i sine, wylękłe twarze widać było dokładnie poprzez to rozdrgane, opadające bezustannie 
przędziwo błysków. 

7 



Mgławy zarys postaci, świetlany majak, widmo utkane ze światła, ukazało się naraz w 
drzwiach pokoju uśpionej. 

– Om! Om! – szeptali coraz ciszej, cofając się pod ścianę i przyparci do niej, zmartwieli w 
świętej zgrozie zdumienia. 
Zjawa jakby kwiatem z rozchwianych płomieni uniosła się w górę, była jakby wytryskiem 
rozproszonego światła, z którego co chwila urabiał się zarys ludzkiej postaci i rozpryskiwał 
wybuchem krótkich, rozpylonych błysków. 

Ulewa zgasła, pokój pociemniał, tylko zjawa błyszczącym ostro żółtawym obłokiem unosiła 
się z wolna, krążyła na parę stóp nad ziemią, stając się chwilami tak wyraźną w ludzkim 
kształcie, że widać było twarz kobiecą, okoloną długimi włosami, zarysy ramion i kontur całej 
postaci, a przez mgnienia i jakaś niebieskawa, mieniąca się płomieniami suknia widniała, 
ale niepodobna było dojrzeć rysów, bo to chwilowe skupienie światła, ten brzask rażący, z 
jakiego się urabiała, te połyskliwe, martwe drgania mieszały się ustawicznie, przelewały wirem 
bezustannym, że co mgnienie kontury się rozwalały w pył świetlisty i występowały na 
nowo. 

Przez jakąś dłuższą chwilę widmo stało się zupełnym kształtem ludzkim, przysuwając się 
tak blisko, że obłędny strach runął w nich piorunem, chwiało się tuż przed nimi, zbliżając 
swoją twarz okropną; twarz ślepą, bez rysów, jakby kulę, z gruba obrąbaną i przedziurawioną 
czarnymi otworami, larwę podobną do kłęba mgławiących się drobin świetlistych, larwę dręczącego 
snu i przerażenia. 

Sunęła od jednego do drugiego, zaglądając pustymi oczodołami w ich zamarłe i ostygłe ze 
strachu oczy, i jakieś ręce śliskie, wilgotnawe, jakby z nagrzanego kauczuku, ręce okropne i 
trupie, ręce zgrozy niewypowiedzianej dotykały się wszystkich twarzy. 

Ktoś jęknął ciężko, jakby przez sen dręczący, i widmo rozprysnęło się w tej chwili w migotliwy, 
świecący tuman. 
Ale nim ochłonęli, zjawiło się znowu w niszy przy Zenonie. 

– Daisy! – krzyknął bezwiednie Joe. 
Wszyscy ją również poznali; tak, ona tam stała, widać było dokładnie, każdy rys twarzy 
występował ostro w tej dziwnej jaśni promieniejącej z niej samej, każdy szczegół postaci, 
nawet kolor włosów tak dobrze im znany. Byli najgłębiej przekonani, że to ona sama stoi w 
tym łagodnym brzasku promieniowań, jakby w jasnym obłoku. 

Pochyliła się nad śpiącym, jakby mu coś chciała szepnąć do ucha, a on podniósł się i z 
niewysłowionym uśmiechem podał jej rękę i naraz, niby drzewo rozłupane przez piorun, rozpadł 
się na dwie osoby... siedział w dawnej postawie z głową pochyloną na poręcz krzesła i 
stał równocześnie w drugiej osobie przed nią pochylony... 

Krzyk zdumienia wyrwał się ze wszystkich ust i padł zmartwiały, bo oto drzwi od pokoju 
okrągłego rozwarły się i ujrzano Daisy leżącą na sofie. 

Dwa ciała leżały w śnie głębokim, równocześnie dwie zjawy, dwa widma czy dwie dusze 
przyobleczone w kształt widomy i płomieniejący światłem, dwa jakby zwierciadlane odbicia 
Daisy i Zenona przesuwały się w ciemnościach tuż przed nimi... 

Jak to długo trwało? mgnienie czy wieki, nikt nie wiedział, nikt nie myślał i nikt nie pojmował. 
W podziw padły dusze i klęczały w świętej grozie cudu... 

W tej przeświętej chwili łaski Izys odsłoniła rąbek zasłony przed łaknącymi światła, marzenia 
stawały się czymś więcej niźli rzeczywistością, bo cudem niezrozumiałym, tajemniczym, 
niezgłębionym, ale cudem, żywymi oczami widzianym. 

Poczuli się zawieszeni na krawędzi niepoznawalnego, jakby w samych głębiach stawań się 
i jakichś bytów nawet niemyślanych i rzeczy zgoła niepojętych dla ślepych oczu człowieczych. 


Przepadła wszystka pamięć żywota, wszystek pył ziemski opadł z ich dusz, wszystka myśl 
spłonęła, że pozostali jeno jakoby w samym rdzeniu istności, przed którą odsłaniają się ta


8 



jemnice wszelkie, boć oto tam, o parę kroków, w ciemnościach drążyły się dwie jaśniejące 
postacie i trwał cud niepojęty... Cienie rysowały kontury, tworzyły ramę, z której tym wyraźniej 
promieniały zjawy świetlane, niby słupy martwych połysków, przenoszące się z miejsca 
na miejsce bez szelestu i w takim milczeniu, że słyszeli przyśpieszone bicie serc własnych. 

Z wolna, w jakiejś niepochwytnej, niezapamiętanej chwili widma poczęły blednąc, przygasać, 
niewidzialnieć i wsączać się w ciemności, tylko głowy pozostały nieco dłużej, chwiejąc 
się jak kwiaty świetlane na falach cieniów, były wciąż przy sobie, poruszając się jakimś wahającym, 
rozdrganym ruchem, znikały na mgnienia w rozpryskach oślepiających blasków i 
wynurzały się jeszcze, ale już bledsze, niklejsze, wiotsze, podobne do witrażowych postaci w 
mrocznych nawach, jeszcze oczy jaśniały dawną mocą i życiem, a już rysy się rozpadały, już 
marł kształt ludzki, aż i spojrzenia przygasły zmącone, jakby z nagła zanurzone w mrokach i 
przepadły, rozsypały się w pyłach białawych, z wolna gasnących. 

Skończyło się wszystko, noc ich znowu otoczyła i milczenie, nikt się jednak nie poruszył z 
miejsca, omdlałe serca ledwie biły, myśli dźwigały się leniwie i niechętnie, podnosiły się jakby 
z letargu zachwyceń i oczarowań. 

Ach, znowu życie, znowu głupia rzeczywistość, znowu ten sam dzień powszedni, dzień 
męki nieskończonej i tęsknot – znowu!... 

Głuchy, daleki szum miasta bił monotonnym szmerem w okna, deszcz brzęczał po szybach, 
a światełko, uwięzione w kryształowej kuli, trzepotało się zielonawą, tajemniczą źrenicą, 
jak niezgłębiona tęsknota, jak pamięć rzeczy minionych i niepowrotnych... 

Dopiero po długiej chwili Joe się przemógł i rozniecił światła. 

Drzwi do okrągłego pokoju były zamknięte. Zenon zaś siedział uśpiony na dawnym miejscu, 
przed fisharmonią. 

– Trzeba go zbudzić, wyczerpie się. 
Ale nim to uczyniono, sam się przebudził i powstał. 
– Zdaje mi się, że spałem? – szepnął przecierając oczy. 
– Zaraz usnąłeś. 
– Nie – grałem przecież coś, zdaje mi się, Bacha... 
– Grałeś także i później... 
– Przez sen?... 
– Byłeś w transie. 
– I grałem! Prawda, przypomina mi się jakaś melodia... zaraz... nie mogę jej schwycić... 
jakieś rozproszone dźwięki mam w pamięci, ale to dziwne, nigdy nie wpadałem w sen podobny... 
– Czy nic więcej sobie nie przypominasz prócz tej melodii?... 
– Nie... a Daisy? 
– Śpi jeszcze. 
Zenon otworzył drzwi do okrągłego pokoju i stanął zdumiony. 
– Ależ to ona... nie spałem, przecież, cóż we mnie wmawiacie, przed chwilą mówiłem z 
nią... chodziliśmy razem po jakimś parku... tak... pamiętam... drzewa błękitne... mówiła... zaraz... 
gdzie to było... 
Obejrzał się naraz lękliwie. 
Wszyscy stali dokoła, zapatrzeni w niego, ciekawi a milczący. 


– Coś się ze mną stało, czego nie mogę sobie przypomnieć... tak mnie dziwnie boli głowa... 


Zachwiał się, aż Joe ujął go wpół i posadził na krześle. 

Długo siedział nieruchomo, zapatrzony w siebie, w jakąś nierozpoznaną dal, pełną widzeń 

majaczących i snów nieprzypomnianych, daremnie usiłując ułożyć choćby obraz jeden, jedną 
myśl bodaj wyłonić ze strzępów rozpierzchłych i wirujących pod czaszką; zapadał w coraz 
większy mrok niepamięci; reszta bladych, nikłych majaczeń porwała się, gdy ją chciał po


9 



chwycić, ostatnie brzaski przypomnień zgasły, została tylko pusta, bolesna tęsknota za tym, 
co przepadło w nieznanych głębiach, że jakby się przebudził na nowo, otworzył szeroko oczy, 
przyjrzał się wszystkim i powstał. 

– Taki dziwnie jestem znużony i wyczerpany, że ledwie się trzymam na nogach... – skarżył 
się żałośnie. 
– Idź, połóż się zaraz – szepnął mu Joe. 
– Istotnie, to będzie najlepsze. 
– Odprowadzę cię do mieszkania. 
– Cóż, znowu, nie usnę przecież na schodach. 
Zaśmiał się wesoło i wyszedł do przedpokoju, ale gdy już miał wychodzić na korytarz, zawrócił 
i cicho pytał: 

– Czy Daisy śpi jeszcze? 
– Śpi, ale zaraz ją pójdę zbudzić. 
– Seans się udał? 
– Nadzwyczajnie, jutro ci opowiem szczegóły. 
– Ale dlaczego ja usnąłem? Nie daruję sobie tego... 
Schodził po schodach wolno, automatycznie, prawie nie wiedząc o tym, dopiero na pierwszym 
piętrze przystanął, rozejrzał się uważnie i jakby po raz trzeci się przebudził... 

Przypomniał sobie naraz, że był na seansie i że grał... 

Zatrząsł się, zimno go przejęło na wskroś, czuł się niesłychanie zmęczony i dziwnie, boleśnie 
niespokojny; jakaś melodia wić mu się jęła w pamięci, że począł ją nucić z cicha... 

Korytarz był szeroki, wysłany czerwonym dywanem, cichy i pusty zupełnie, a jasno 
oświetlony, bo szereg opalowych kwiatów, uczepionych u sufitu, rozsiewał elektryczne światło, 
ściany białe, poprzecinane gdzieniegdzie drzwiami, ciągnęły się długą, jednostajną linią, 
pełną nudy. 

Jakiś zegar wydzwaniał wolno. 

– Już siódma! Całe dwie godziny seansu – szepnął zdziwiony, podnosząc oczy, by sprawdzić 
na zegarze, ale ujrzawszy jakąś damę idącą z drugiego końca korytarza, poszedł spieszniej 
naprzeciw i naraz, nie dochodząc jej jeszcze, przystanął skamieniały. 
– Daisy? – krzyknął, odsuwając się pod ścianę. 
Miss Daisy przeszła witając go skinieniem głowy, jak zwykle uprzejmym i nieco wyniosłym, 
mały gnom szedł za nią z wielkim pudłem w ręku. 
Stał chwilę z przymkniętymi oczami, pewny, że to przywidzenie lub halucynacja, bo i jakże, 
przed chwilą zostawił ją tam uśpioną w pokoju seansowym, widział na własne oczy, pamięta... 
a ona teraz tutaj, ubrana do wyjścia, idąca z przeciwnej strony... 

Nie, to halucynacja. 

Otworzył naraz oczy. Miss Daisy była już na końcu korytarza i skręcała właśnie na schody 
wejściowe... 

Nadludzkim skokiem był już tam i wsparty o balustradę patrzył, jak schodziła na dół szerokimi 
schodami... 

Schodziła wolno, tren sukni ciągnął się za nią po szerokich marmurowych stopniach, rezedowordzawy 
płaszcz, obramowany futrem, obtulał jej postać wyniosłą, jasne włosy wymykały 
się wzburzonymi falami spod wielkiego, czarnego kapelusza... widział te szczegóły dokładnie, 
słyszał każde jej stąpnięcie... czuł ruch jej każdy... 

A na skręcie do przedsionka odwróciła głowę, oczy się ich skrzyżowały błyskawicami, 
zderzyły i rozbiegły, że cofnął się bezwiednie w cień... ale słyszał jej głos... szczęk drzwi... 
kroki na posadzce przedsionka... głuchy tupot koni na asfalcie podjazdu... śliski szmer odjeżdżającego 
powozu... 

– Kto tu wyjeżdżał? – zapytał po chwili odźwiernego. 
– Miss Daisy! 
10 



Już nic nie odrzekł, bo mu się zdało naraz, że go ogarnęła ciężka, niezwalczona senność. 
Powrócił na pierwsze piętro i machinalnie odnalazł swoje mieszkanie; długo krążył po nim 
roztrącając się o sprzęty i meble; długo błądził po omacku, nie wiedząc, co począć, co się z 
nim stało, gdzie jest! 

Padł na jakieś krzesło i pozostał nieruchomy, zesztywniały z przerażenia, oto znowu ujrzał 
je obiedwie razem... tamtą, śpiącą na sofie, i tę schodzącą po schodach... 

Jakimś ostatnim odruchem świadomości rozniecił światło i zadzwonił. 

Weszła pokojówka. 

– Czy miss Daisy już powróciła? – zapytał po długim milczeniu, przytomniejąc zupełnie. 
– Miss dopiero przed chwilą wyjechała. 
– Ale czy dawno wróciła przed wyjazdem? 
– Nie wychodziła nigdzie, położyła się o zmroku i spała, obudziłam ją niedawno sama. 
– Spała i nie wychodziła nigdzie... nigdzie?... 
– Tak, z pewnością... 
– Była na drugim piętrze u mr Joe. 
– Nie, zapewniłam pana, że nie wychodziła. 
– Nieprawda! – krzyknął w nagłej pasji. 
– Ależ z pewnością... z pewnością... – szeptała zdumiona, cofając się przed jego błędnym 
wzrokiem i twarzą zmienioną. 
– Muszę być chory i najwidoczniej mam gorączkę – powiedział głośno, oglądając się podejrzliwie 
po mieszkaniu – nie było jednak nikogo, służąca uciekła, wszystkie drzwi stały 
otwarte. 
We wszystkich pokojach płonęły jasno światła, stały meble w surowych, ciężkich zarysach, 
błyszczały zwierciadła jak oczy promieniste i puste, kwiaty w wazonach barwiły się 
cicho, ciężkie portiery przysłaniały okna, a ze ścian ciemnych wyzierało kilka posępnych 
portretów. 

Wszystko to znał, poznawał, pamiętał, czuł, że jest u siebie, w swoim mieszkaniu, a jednak... 
jednak... poprzez te sprzęty i ściany, zwierciadła i kwiaty wyzierały jakieś zarysy przypomnień; 
kontury mgliste jakichś innych rzeczy, rzeczy zgoła nieprzypomnianych, a istniejących 
gdzieś... rzeczy zmartwychwstających wiotkim cieniem i zjawą niechwytną... 

– Nic nie rozumiem... nic! – wołał chwytając się za głowę. 
11 



2 


– Straszny dzień! – zawołał Zenon wstrząsając się z zimna. 
– Okropny, obrzydliwy, wstrętny dzień! – powtarzała z wesołą przekornością śliczna, jasnowłosa 
dziewczyna wychodząc z nim spod kolosalnych kolumn portyku św. Pawła na szerokie, 
mokre i oślizgłe schody. 
– Po trzykroć obrzydliwy dzień, zimno, mokro i mglisto. Już prawie zapomniałem, jak 
świeci słońce i jak grzeje. 
– Przesada i egzaltacja, jak mówi ciotka Ellen. 
– Więc pani widziała słońce w tym roku w Londynie? 
– Ależ dopiero luty. 
– Czy pani w ogóle i kiedykolwiek widziała słońce w Anglii? 
– Mr Zen, by ciotka Dolly nie rzekła: strzeż się, Betsy, bo ten człowiek czci słońce jak 
gwebr, poganinem być musi – groziła mu ze śmiechem, naśladując komiczny głos ciotki. 
– Przecież od listopada nie było ani na mgnienie słońca w Londynie, nic, tylko mgły, deszcze, 
błoto i fogi, a ja nie mam skóry z ,,waterproofów”, więc już chwilami czuję, iż się przemieniłam 
w galaretę, w mglistość, w strugi wody. 
– W pańskim kraju nie ma też ciągle słońca – szepnęła ciszej. 
– Jest, miss Betsy, jest prawie codziennie, a teraz, w tym dniu, dzisiaj, świeci na pewno, 
świeci roziskrzone w śniegach, ogromne, jaśniejące, cudowne... – mówił zniżając głos, wpatrzony 
w dal nagłych, oślepiających przypomnień. 
– Tęsknota – powiedziała cichutko i jakoś dziwnie smutno... 
– Tak... Tęsknota, co jak sęp spada i wczepia się w duszę ostrymi pazurami boleści, co jak 
krzyk wydziera się z serca, z samego dna dawno strupieszałych dni i jak orkan ponosi... jak 
orkan... Dawno już, lata całe, nie nawiedzała mnie, myślałem, że tylko zmartwiałe cienie noszę 
w sobie, jak to każe umarłe wczoraj. Ale to dzisiejsze nabożeństwo, kościół i śpiewy 
wskrzesiły na nowo struchlały pył czasów minionych, wskrzesiły... 
– Mr Zen... – szepnęła chwytając go pieszczotliwie za rękę. 
– Co, Betsy, co? 
– Kiedyś zawieziesz mnie tam, pojedziemy do tych śniegów, roziskrzonych w słońcu, na te 
słoneczne dnie pojedziemy... na te dnie... 
– Szczęścia, Betsy, na utęsknione dnie szczęścia – zawołał namiętnie, obejmując rozgorzałymi 
oczami jej jasną głowę, że odwróciła się pełna szczęsnego lęku, pełna wilgotnych 
blasków jutra owego, usta jej zadrgały i biała, podobna płatkom róży twarzyczka rozbłysła, iż 
stała się jak poranek różowa i radością wonna, i jak pocałunek wymarzony kusząca. 
Umilkli spostrzegając nagle po tym wzruszeniu radosnym, że granitowe schody są dziwnie 
śliskie i strome, że jakieś przedziwne śpiewy jeszcze słychać z katedry i że dookoła pełno 
wraz z nimi schodzących ludzi o surowych, karcących spojrzeniach. 

Zaczęli śpiesznie schodzić na dół, na plac, w szare, smutne i błotniste tunele ulic, pod 
ciężkie, przytłaczające sklepienia, pod mgły, wiszące postrzępionymi, szarożółtymi łachmanami, 
pod te ruchome, lepkie, zimne i ohydne mgły, ociekające brudnym deszczem. 

Z powodu niedzielnego dnia ulice były prawie puste i głuche, czerniały niskimi tunelami, 
przywalone mgłą, która niby wata zdjęta z opatrunków, przeropiała, unurzana w jakiejś 
strasznej cieczy, ociekająca, zwalała się gąbczastymi kłębami coraz niżej w ulice, zalewała 
domy, topiła w brudnej fali miasto całe. 

Sklepy były zamknięte, wszystkie drzwi zawarte, trotuary prawie puste, a domy czarne, 
stały posępne i jakby skostniała ciżba nędz kamiennych, pełnych bolesnego dygotu i milcze


12 



nia, poślepłych zgoła, bo wszystkie okna zasnute były bielmami, a jeno gdzieniegdzie, na 
wyższych piętrach, zatopionych w mgłach, migotało jakieś zgubione światełko. Oczy rozpaczliwie 
błądziły w posępnej pustce mgieł, bo nawet barwy niezliczonych szyldów połyskiwały 
wypitymi, martwymi farbami. 

Powietrze było duszące, ciężkie, przesycone wilgocią, zapachem błota i rozmiękłego asfaltu, 
a ze wszystkich niewidzialnych w mgle dachów, ze wszystkich balkonów, ze wszystkich 
szyldów lały się rozpryśnięte strugi wody, kapało zewsząd, rynny dudniły głucho i ustawicznie, 
jakby warkotem niezliczonych potoków. 

– Którędyż pójdziemy? – pytał rozpinając parasol. 
– Strandem, bo najbliżej. 
– Tak pani pilno do domu? 
– Zimno mi jest, to powód. 
– Więc nie zaczekamy dzisiaj na ciotki? 
– Choć raz zrobimy im niespodziankę, będą szukały nas i nie znajdą. 
– Bez komentarzy, i to zgryźliwych, się nie obejdzie... 
– Powiem, że to pana wina, aha!... 
– Dobrze, obronię się, ale to porządnie nudne to coniedzielne, sakramentalne, urzędowe 
niejako chodzenie do kościoła... 
– Ach, jakie nudne, jakie nudne, tylko niechaj pan tego w domu nie powie, wszystkie ciotki 
byłyby przeciwko panu! – wykrzyknęła wesoło, tuląc się do jego ramienia. 
– Broniłaby mnie pani, co? 
– Nie, nie, bo i ja jestem winna, i mnie to nudzi... 
– To czemu pani ulega niemiłemu sobie i przykremu przymusowi? 
– Bo się ogromnie boję ciotek. Ile razy chciałam się buntować przeciw nim, to jak tylko 
ciotka Dolly spojrzy na mnie spod okularów, a ciotka Ellen powie: Betsy! – już po mnie, już 
ani słowa powiedzieć nie umiem, tylko płakać mi się chce i tak mi przykro, tak przykro... 
– Miss Betsy jeszcze wielki dzieciak. 
– Ale kiedyś dorosnę, nieprawdaż? – pytała słodko – za rok to już z pewnością będę dorosła 
– dodała z uśmieszkiem, kryjąc twarz zarumienioną w mufkę, za rok bowiem miał być ich 
ślub. 
– O tak! tak! – podchwycił wesoło, zaglądając jej w oczy. – Tak, za rok Betsy dorośnie, za 
dziesięć będzie już damą, za dwadzieścia poważną matroną, a za czterdzieści miss Betsy będzie 
jak miss Dolly starą, siwą, przygiętą, czytającą Biblię i nie cierpiącą młodych, śmiechów, 
zabawy, nudną, pachnącą kamforą mrs Betsy! 
– Nie, nie! nigdy taka nie będę, nigdy! —protestowała żałośnie, przerażona prawie tą 
możliwością, o jakiej nigdy jeszcze nie myślała. 
I on posmutniał również, bo rysując tak daleki, żartobliwy obraz drgnął nagle, cofnął się 
jakby w głąb siebie przed dziwnym majakiem, jaki mu zamigotał przed oczami: 
„Oto Betsy szła naprzeciw niego... Betsy stara, przygarbiona, wynędzniała i wypełzła z 
urody, istny łachman ludzki, szła chwiejnie, wspierając się na kiju i patrząc w niego zapadłymi, 
żałośliwymi oczami niezgłębionego bólu”. 

Cofnął się z przerażenia, ale nim zdołał myśl zebrać, widziadło rozwiało się w mgły, na 
trotuarzę nie było nikogo, a przy nim, tuż, uwieszona u jego ramienia, szła Betsy, promieniejąca 
jak kwiat. Betsy, samo wiośniane tchnienie, młodość sama, że uśmiechnął się do niej 
tkliwie, jakby wyrwany ze snu przykrego. 

– Czego pan szuka? – pytała, bo oglądał się podejrzliwie, nie wiedząc już, w nim się to 
zjawiło czy przed nim? 
– Zdawało mi się, że ktoś znajomy szedł przed nami. 
– Nie widziałam nikogo, a może ma pan podwójny wzrok? – szczebiotała wesoło, zaglądając 
mu w oczy. 
13 



– Może – wykrztusił z trudem, blednąc straszliwie w nagłym poczuciu grozy tego widzenia. 
Przejął go drętwiejący chłód zagadki, ale opanował się wnet i prędko, nieznacznie spadał 
jastrzębimi oczami na jej twarz i włosy; wpełzał w samą głąb szafirowych oczów, ocienionych 
czarnymi rzęsami, obiegał jej smukłe, młode ciało, czyhał na jej ruchy, jakby mimo woli 
stwierdzając ich istnienie i tożsamość. 
Wzdrygnął się z odrazą, bo tamta mara była wprost straszna i ohydna, ale mimo to nie 
mógł zaprzestać porównań ni zdusić w sobie jakiegoś dziwnego niepokoju i udręczenia, że 
nawet nie słyszał jej zapytań; na szczęście, na rogu Fleet Street i jakiegoś zaułka zagrodził im 
drogę tłum ludzi pod ruchomym dachem parasoli, skupionych dookoła jakiegoś rozkrzyczanego 
człowieka. 

Przysunęli się bliżej aż do wysokiej mównicy przenośnej, na której stał pod parasolem wysoki, 
czerwony i opasły człowiek i przerzucając ustawicznie rozpięty parasol z ręki do ręki, 
krzyczał ochrypłym, a wielce namaszczonym głosem coś w rodzaju kazania, gęsto przeplecionego 
porównaniami biblijnymi i cytatami... Chwilami rzucał się naprzód z namiętnym 
okrzykiem groźby i pozostawał jakby zawieszony w próżni, z rozłożonymi rękami... Wtedy 
występowała jakaś kobieta w czarnej sukni, z wielkim, zielonym piórem u kapelusza, blada i 
chuda, biła w olbrzymi tamtam miedziany z taką siłą, aż tłum się cofał, a czworo dzieci w 
białych powłóczystych szatach, przemiękłych i obłoconych, ze skrzydłami u ramion, zaczęło 
śpiewać hymn piskliwymi głosami i tańczyć dokoła mównicy niby koło arki przymierza... 

Kaznodzieja był założycielem nowej sekty, sekty „Trwogi”. 

Przepowiadał bliski koniec świata, żądał powszechnej pokuty, rozdania wszelkich dóbr 
ziemskich, zburzenia miast, zaprzestania pracy i wyjścia w pola i lasy na te dnie oczyszczeń 
ostatnich. 

Kazał dziko, śmiesznie, ale z porywającą siłą, nie zważając zupełnie na drwiących z niego 
słuchaczy. Ktoś rzucił mu w twarz zapalone cygaro, ktoś znowu chlusnął nań wodą, a reszta 
brutalnymi kpinami i głupim, zwierzęcym śmiechem wtórowała jego cytatom, ale w końcu 
pokonał ich mocą swego zapału, zapanował nad nimi i okiełznał ich dusze. Przycichli jakoś, 
zaczynali się budzić, jakiś pijany padł na kolana przed trybuną i chciał się głośno spowiadać z 
grzechów, to znowu jakaś wzruszona kobieta okryła własną okrywką przeziębłę, sine dzieci, 
wielu już słuchało ze okupieniem, a gdy czarna kobieta z zielonym piórem zaczęła obchodzić 
z talerzem w ręku, posypały się pensy dość gęsto, ona zaś rozdawała w zamian sentencje z 
Apokalipsy, drukowane na czerwonym papierze, i adresy kościoła, gdzie wierni gromadzą się 
na wspólne rozmyślania... 

Betsy rzuciła całego szylinga, co mimo ekstatycznego stanu dostrzegł błyskawicznie mówca, 
bo zaczął wołać z całych sił: 

– Nawrócona, oto jedna z sodomitek nawrócona! 
– Chodźmy już, chodźmy – prosiła zażenowana spojrzeniami. 
– Chodźmy, bo jeszcze jeden szyling damy, a uzna panią za świętą. 
Wysunęli się z tłumu i szli prędko pustym trotuarem. 
– Na tamtym rogu tak samo zbawiają – zauważył ironicznie. 
Jakoż w istocie i tam, nieco w głębi czarnej i wąskiej uliczki, zatopionej prawie w mgłach, 
coraz niżej spadających, rozlegał się krzykliwy a namaszczony głos ulicznego kaznodziei, i 
tam skupiło się nieco przechodniów, i tam bito w tamtam, śpiewano hymny, wyklinano 
grzech, nawoływano do pokuty, zbawiano, zbierano pensy i rozdawano wyjątki z Pisma 
Świętego, drukowane na jasnozielonych kartkach, co jak młode liście padały na błotny trotuar. 


– Zbyt wielu jest tych zbawców świata! 
– Pan myśli, że to sami oszuści i obłudnicy? 
– Nie wiem, wiem tylko, że do otwarcia szynków trwa ich panowanie, bo później braknie 
słuchaczów i pensów. 
14 



– Dawno pan widział mojego brata? – zagadnęła niespodziewanie. 
– Przed trzema dniami byłem u niego na seansie. 
– Więc on wciąż zajmuje się spirytyzmem! – wykrzyknęła z oburzeniem. 
– Przepraszam, nie wiedziałem, że się z tym ukrywa przed panią... 
– Nie, nie, tylko myślałam, że już dawno zaprzestał, bo nic nam nie wspominał, nie... a i 
pan się tym zajmuje? – zapytała lękliwie. 
– Ależ nie, byłem na seansie nie biorąc w nim żadnego bezpośredniego udziału, bo grałem, 
a właściwie zacząłem grać i usnąłem przy fisharmonii, obudzili mnie, gdy już było po 
wszystkim. 
– Pan w te rzeczy nie wierzy, prawda? – prosiła prawie. 
– Przede wszystkim nie wiem, nic nie widziałem, nic nie twierdzę i niczemu nie zaprzeczam, 
bo się tym nie zajmuję – przypomniał sobie w tej chwili tę dziwną podwójność Daisy, 
ale nie wspomniał o tym ani słowa, by jej nie straszyć... 
– Joe już przeszło dwa tygodnie nie był w domu, a przecież niedługo kończy mu się urlop i 
musi wracać do pułku – skarżyła się cicho. 
– O ile mówił, nie powraca już do służby. 
Betsy stanęła zdumiona. 
– Nie powróci! Boże mój, to się ojciec dopiero zmartwi! – jęknęła. 
Mr Zenon jął z zapałem tłumaczyć przyjaciela, przedstawiając życie wojskowe w najczarniejszych 
barwach, jako niegodne człowieka tak bardzo wyjątkowego, jakim był mr Joe, ale 
Betsy tylko kiwała smutnie głową. 

– Co ojciec na to powie, co? Już teraz życie w naszym domu stanie się nie do wytrzymania... 
czuję, że ojciec pogniewa się z nim na śmierć... nie przebaczy mu... ciotki go wydziedziczą... 
co on pocznie... co ja teraz pocznę... 
Nie mogła wstrzymać łez. 

– Miss Betsy, a ja się już nie liczę zupełnie? 
– Chwilami strasznie się boję, że i tobie, mr Zen, obrzydnie w końcu nasz dom; znudzą cię 
ciotki, pogniewasz się z ojcem, znienawidzisz mnie, a bo ja wiem zresztą, co się stanie? dość, 
że pewnego wieczoru pójdziesz i już cię nigdy nie zobaczę, nigdy! 
Trwoga załkała w jej głosie. 

– Niepotrzebne przywidzenia, bo jeśli nawet znudzą mnie ciotki i pogniewam się z ojcem, 
to opuszczę wasz dom, ale z tobą razem, Betsy, razem i na zawsze – powiedział mocno. 
– Razem i na zawsze! – wykrzyknęła radośnie, cała w ogniach wzruszenia. – O mr Zen... 
– Co, dziecko moje, co? – pytał serdecznie, widząc jej wahanie. 
– Jak ja cię strasznie... strasznie... nie, nie mogę teraz, nie mogę... później powiem, wieczorem... 


Odwróciła twarz zawstydzoną. 

Uśmiechnął się dziękczynnie i nie pytał, wiedział bowiem, jakie to słowo zapachniało na 
jej ustach rozdrganych i promieniało w rozbłysłych nagle oczach. 

Szli już w milczeniu, oplątani w słodki rytm tych słów nie wypowiedzianych, pełni cichej 
melodii kochania i głębokiej wiary w siebie. 

Zapomnieli o poprzedniej rozmowie, nie czując już zimna, deszczu, mgieł ni posępności 
tego dnia strasznego, szli jakby przez nagle rozkwitłe łąki, pełne wiośnianych, kwietnych 
uniesień. 

Przez zielone, wonne, rozśpiewane gaje miłości szli, przez oczarowań i zachwytów niepowrotne 
chwile zupełnego szczęścia. 

Milczeli, bo drogą i upragnioną im była ta cisza zewnętrzna; kryli się w niej przed sobą 
jakby w gąszczu płomienistym, jakby w świetlanej mgle wstydliwego lęku, by mówić spojrzeniami, 
dotknięciem rąk, westchnieniem, pełniejszym namiętnych brzmień niźli wyznania, 
uśmiechem pełnym pocałunków, obietnic i pragnień, pełnym palącego waru krwi, i tym 

15 



czymś zgoła niepochwytnym, świętym i upajającym, co było jakby wonią dusz rozmodlonych. 


Betsy często obejmowała jego głowę namiętnie całującym spojrzeniem i choć nie pochwycona, 
odwracała oczy spłoszone, ciężkie przełzawieniem i słodyczą, a on przyciskając silnie 
jej ramię, przychylał się i drapieżnymi, kradnącymi źrenicami spadał na jej usta płonące. 

Czasem dźwięk jakiś, który nie był wyrazem, nie był mową nawet, błąkał się między nimi 
przyczajonym a tak zrozumiałym drganiem, że przyciskali się jeszcze silniej ramionami, kłonili 
głowy do siebie, oddychali ciężko, przystając bezwiednie na mgnienie obezsilającej radości 
czucia się przy sobie. 

– Dawno pragnąłem takiej chwili, czekałem na nią... – rzekł głośno. 
– A ja marzyłam o niej codziennie – szepnęła tak cicho, że raczej oczami porwał z jej ust 
te słowa, niż słyszał. 
Wchodzili na skwer Trafalgarski, gdy mgły wiszące dotąd nieruchomie i jak obłok zastygłe 
skłębiły się nagle i niby morze uderzone huraganem jęły się kołysać, burzyć i rozpadać w 
bryzgi; lały się kaskadami, płynęły falami rozbitymi na miazgę i spadały szarym, nieprzeniknionym 
pyłem tak gęsto, iż w parę chwil plac cały był przysłonięty. 

Olbrzymia kolumna pomnika Nelsona i te srogie, potworne lwy granitowe zaledwie majaczyły 
nikłymi, rozpierzchłymi konturami w sypkiej, rozdrganej, zielonawej szarości. 

Przepadły wnet domy, przepadły ulice, zginęły drzewa, cały plac utonął w brudnym odmęcie, 
stęchła wilgoć lepkim, duszącym tumanem zapełniała wszystko. 

Czarne, wyniosłe kolumny portyku National Gallery, obok których przechodzili, rysowały 
się słabo jak pnie przegniłe w mętnej i skłębionej wodzie zatopione. 

Na dwa kroki nie było widać, czasami rozlegały się kroki tuż prawie, a człowiek pozostawał 
niewidzialny lub przesuwał się cieniem ledwie dojrzanym, to powóz jakiś przejeżdżał 
podobny do potwornego kraba sunącego środkiem topieli niezgłębionej i ginął nie wiadomo 
gdzie. 

Jakieś stępione odgłosy kroków, ogłuchłe słowa, jakieś błędne rozmowy i martwiejące 
dźwięki, nie wiadomo przez kogo wywołane i skąd płynące, błądziły w mgłach, trzepocząc 
się bezdźwięcznym i niepokojącym szelestem. 

Szli wolniej, by nie błądzić w tej pustce nie przeniknionej lub nie wpaść pod konie na 
przejściach ulic, ale dziwnie posmutnieli oboje. 

Mgła przenikała ich chłodem i rzucała posępny cień na dusze, czarowne gaje uniesień 
szczęsnych rozwiały się nagle w szarych i bolesnych ciemnościach, przygasły im oczy i cicha, 
tęskna żałośliwość owładnęła obojgiem. 

Daleko już byli od siebie, daleko, dusze się rozbiegły jak ptaki spłoszone i płynęły samotnie 
obcymi, zadumanymi dalami, niosły się na skrzydłach nagłej, niewytłumaczonej trwogi, 
na skrzydłach tęsknoty płynęły. 

– Gdyby można dostać konie, bo mi tak zimno – szepnęła nieśmiało. 
– Na Waterloo będą, tam jest stacja! 
– Ale pan wieczorem na obiad przyjdzie, prawda? – prosiła słodko. 
Nie zdążył odpowiedzieć cofając się naraz gwałtownie, bo jakby spod ziemi, tuż przed nimi, 
twarz w twarz, wychyliła się z mgieł miss Daisy z jakimś wysokim człowiekiem, że nim 
zdążył się ukłonić, już przeszli. 

Obejrzał się trwożnie, ale tylko niewyraźny zarys majaczył i odgłos kroków rozlegał się 
głucho. 

– Pan ją zna? – zapytała ściszonym i nieco drżącym głosem. 
Nie zaraz odpowiedział, zapatrzył się w zapaloną właśnie latarnię, w rozdrgane kolisko 
czerwonawego światła, obrzeżonego zielonawą obręczą i gęstym, ruchomym kołem mgieł, że 
płomień był zaledwie punktem dla oczów. 

16 



– Znam ją nieco – odrzekł z trudem, przypominając sobie jej pytanie – mówiłem z nią parę 
razy, pamiętam, jak wygląda, to wszystko, co wiem o miss Daisy. 
– Dziwne, wymyślone imię. 
– Nie znam jej nazwiska, tym imieniem wszyscy znajomi ją nazywają. 
– A ten człowiek, który z nią szedł? 
– To Mahatma Guru, Hindus. 
– Hindus! 
– Autentyczny, mędrzec niesłychanie ciekawy, przyjechał do Europy, żeby się przyjrzeć 
ludziom i kulturze naszej. 
– Ja gdzieś widziałam jej twarz... 
– Prawie nieprawdopodobna, bo zaledwie od kilkunastu dni jest w Europie. 
– Tak, przypominam ją sobie dobrze, widziałam ją w muzeum, ciągle się przypatrywała 
panu, to zwróciło moją uwagę. 
– Mnie się przypatrywała? – pytał zdumiony. 
– I to ze szczególną jakąś uwagą, często ją pan spotyka? 
– Mieszkamy przecież w jednym Boarding-House. 
– Czy i Joe ją zna? 
– Właściwie to u niego na seansie widziałem ją nieco bliżej. 
– Służyła mu za medium pewnie, bo ma twarz zmory albo wampira. 
Nie odpowiedział, dotknięty przykro twardym tonem jej głosu. 
– Ma dziwną twarz, przerażającą, choć tak piękną. 
– Dlaczego? Nie zauważyłem w niej nic przerażającego. 
– Nie chciałabym jej spotykać – wzdrygnęła się trwożnie. 
– Betsy! – szepnął tkliwie. 
Dziewczyna podniosła na niego przygasłe i wylękłe oczy, ale milczała wzdychając niekiedy, 
a on nie wiedział, co mówić, nie mogąc ukryć bolesnego niepokoju. Żal mu jej było, kochał 
ją przecież szczerze i głęboko, przed chwilą czuł się tak szczęśliwy i spokojny, przed 
chwilą tak mu dobrze było z nią iść, dobrze mówić, dobrze kołysać się w rozmarzeniu, dobrze 
spoglądać na jej śliczną twarzyczkę i tak błogo, tak szczęśnie mu było czuć jej miłość, a teraz! 


Teraz pilno mu było rozstać się z nią, niecierpliwiła go milczeniem, chciałby ją pożegnać i 
zostać sam, ale nie śmiał. Chciał się zmusić do dawnego stanu, nie potrafił. 

Odpadły go wnet wszystkie chęci, chłodnął, zapomniał prawie o Betsy i rwał się myślami 
za tamtą, za Daisy, odnajdywał ją w skłębionych, ciężkich mgłach i jak cień przyczajony a 
niedostępny wlókł się za nią z bolesnym skurczem serca, ciągnięty jakąś siłą niezwalczoną 
trwożnego uroku, strachu nieledwie. 

Ale przemógł się wreszcie i zaczął mówić prędko i dużo, by zagłuszyć własny niepokój, 
śmiał się jakoś nienaturalnie, zaglądał jej w oczy zbyt natarczywie, nawiązywał usilnie porwane 
nici, rozdmuchiwał przygasłe ognie, uciekał wprost do niej całą mocą duszy strwożonej, 
wszystką siłą rozbłysłego nagle uczucia, aż rozchmurzyła twarz i poczuła się jak dawniej 
ufna i prawie tak samo szczęśliwa, prawie tak samo... 

Zatrzymał jednak skwapliwie pierwszy napotkany pusty powóz i Betsy wsiadła. 

– Wieczorem czekamy na pana z obiadem. 
– Przyjdę, cóż bym robił bez tych godzin. 
– Mnie one bardziej są potrzebne, bo czymże bym żyła cały długi tydzień... 
– I ja czekam na nie z upragnieniem, i ja! – zawołał szczerze. 
– Zen! 
– Betsy! 
Skrzyżowały się słowa, spojrzenia i gorące, namiętne uściski rąk. 
17 



Za chwilę powóz zniknął w mgle, słychać było tylko głuchy tupot konia i miarowe, głośne 
wołanie: Hep! Hep! Hep!... 

Mr Zenon poszedł śpiesznie w kierunku Green Park i wkrótce jakby zatonął w zamglonych 
i pustych przestrzeniach; tylko gdzieniegdzie jak widmo błędne wychylało się z mgieł drzewo 
jakieś samotne nikłymi zarysami, czasami klomb jakiś lub grupa drzew olbrzymich majaczyła 
rozwianym pióropuszem jakby słupami dymów, a od czasu do czasu jawił się nagle wyrosły 
człowiek i przepadał wnet w odmęcie niby ryba przemykająca topielą. 

Milczenie niezgłębione i szara, nieprzenikniona pustka go ogarnęła, krople wody sączyły 
się z mgieł, szemrząc po niewidzialnych liściach i krzewach z nużącą monotonnością, a niekiedy 
jakiś głos stłumiony, daleki przeleciał nad nim w rozpryskach dźwięków i zapadły po 
nim długie chwile zupełnej ciszy i pustki. Przyśpieszał kroku, bo zimno mu było, mgła przejmowała 
wilgotnym, obrzydliwym chłodem, a zresztą ciekaw był, czy zastanie dzisiaj przy 
śniadaniu Daisy. Od tego dnia seansu nie widział jej, nie pokazywała się przy stole, mówiono, 
że chora. 

Te kilka dni spokojnych rozmyślań i zajęć zwykłych uczyniły to, że już o tym podwójnym 
widzeniu jej myślał jak o halucynacji, nie mógł już nawet skupić rozproszonych szczegółów, 
więc spychał pamięć tej sceny na samo dno świadomości, między rzeczy do zapomnienia. 

Zaprzestał dociekań, zapomniał już nawet po trosze o wszystkim, rad wielce, że pozbywa 
się lęku tej ciemnej, nierozwiązanej zagadki, ale natomiast wstawała w nim uporczywa, niepokojąca 
ciekawość bliższego poznania samej Daisy. 

Często myślał o niej, a jeszcze częściej, bo już wprost bezwiednie, szukał sposobności zobaczenia 
jej, nie pokazywała się jednak wcale. 

Próbował rozmawiać o niej, ale i to mu się nie udało, nie miał z kim: Joe od samego seansu 
nie zjawiał się przy stole i wciąż go nie mógł zastać w mieszkaniu, a inni milczeli lub, co 
dziwniejsze, zbywali go nic nie znaczącymi półsłówkami... Widział po ich twarzach, że jakiś 
lęk ich krępuje, że wszyscy podczas rozmowy nieznacznie, ukradkowo spoglądają na Mahatmę 
i prędko a trwożnie milkną. 

Uderzyła go ta łączność niespodziana, ale nie umiał jej wytłumaczyć. 

Tak przeszły mu całe trzy dni pytań bez odpowiedzi i rozmyślań błędnych, aż znużyło go 
to w końcu, zaprzestał pytać, nie mogąc jednak zaprzestać rozmyślać. Ale w cieniu tych myśli 
rozrastał się z wolna niepokój, jakby przeczuwanie przyszłych, niejasnych jeszcze, dalekich 
rzeczy – nieznanych, ale już stających się w głębiach nadchodzącego jutra... 

Dlatego też to spotkanie nieoczekiwane i tak dziwne rozżarzyło w nim tę dziwną, dręczącą 
tęsknotę. 

Nie, to nie była tęsknota podobna tej, jaką uczuwał do Betsy nie widząc jej dni parę, tęsknota 
miłosna za ukochaną; to było coś stokrotnie potężniejszego i zgoła niezwalczonego wolą 
ludzką, coś, jak tęskne i nieprzeparte ciążenie asteroid błądzących w nieskończonościach za 
słońcami lub jak nurt rzek niepowstrzymanie płynących do oceanów. 

Jeszcze nie wiedział tego, a już ulegał tym prawom nieśmiertelnym. 

Przebiegał szybko park, leciał niewidzialnymi ulicami, przez jakieś place, zgubione w 
mgle, przez jakieś nierozeznane, pełne przytłumionej wrzawy zaułki, instynktem odnajdując 
drogę wśród coraz gęstszej ciemności, bo już teraz mgławicowo-obłoczne tumany przesuwały 
się jakąś twardą, czarniawą żółtością, bijącą strugami o ziemię, że przedzierał się przez 
gąszcz pierzastą niezliczonych pasem i włókien, jakby wskroś opadających wód, marznących 
w leniwym a spienionym biegu... 

Mieszkał jeszcze za Regents Park, na długiej i cichej Avenue Road, ale tak przywalonej 
mgłami, tak utopionej w pienistych falach, że z niejakim trudem odszukał swój Boarding-
House. 

Przebrał się pospiesznie i poszedł do jadalni. 

Wsunął się cicho na swoje miejsce i trwożnie powiódł oczami. 

18 



Miss Daisy nie było, krzesło jej stało puste. 

Pokój był wielki, podłużny, wyłożony ciemnym drzewem, o potężnych belkowaniach, poczerniałych 
jakby od starości, przytłaczających swoim ciężarem posępnym, że mimo elektryczności, 
płonącej w pęku złotawych storczyków, boleśnie splątanych i opadających od sufitu, 
mroczno było i niewymownie ponuro; długi stół w pośrodku skrzył się i połyskiwał zastawą, 
a nad białawomartwym polem obrusa pochylało się kilkanaście głów, ledwie widnych 
na ciemnym tle ścian. 

W rogu pokoju, od wejścia, ogromny komin sięgał aż do belek, kupa przepalonych głowni 
buchała niekiedy krwawym płomieniem, rozsypując rozdrgane, żywe brzaski na wytarty dywan, 
i żarzyła się dogasając z wolna. 

A na wprost wejścia całą ścianę szczytową zajmował olbrzymi witraż; w głębokim mroku 
poczerniałych purpur, ze zgaszonych fioletów, ze stopionych, przycichłych barw majaczyły 
jakieś twarde obrzeża szat, jakieś wyblakłe zarysy postaci, zatarte ruchy, to jakby zatopione w 
cieniach oczy, to rozpostarte dłonie tliły się złotawo, a przez wąskie drzwi z boku zaglądał 
blady, chory dzień i widać było szeroką, oszkloną galerię, pełną wysmukłych palm i zielone, 
przyćmione mgłami gąszcze krzewów, spośród których wytryskiwał szemrzący pióropusz 
wody. 

Jedli w głębokim milczeniu, służba przesuwała się cicho, bez szelestu, nikt nożem nie trącił 
o talerz, nie poruszył się zbyt swobodnie, a jeśli jakie słowo padło głośniejsze, wtedy 
wszystkie oczy podnosiły się naraz i biegły trwożnie pod witraż, gdzie siedział samotnie Mahatma 
Guru. 

Milczenie zapadło jeszcze głębsze, tylko wodotrysk bełkotał monotonnie, a niekiedy jakiś 
krótki, gniewliwy pomruk rozlegał się z oranżerii. 

Zenon jadł nie patrząc, co mu podają, i nie wiedząc prawie, co mu chwilami obok siedząca 
gospodyni mówi, przytakiwał śledząc bezwiednie ciche ruchy kotów bawiących się na jej 
kolanach i nasłuchując ze drżeniem niecierpliwości najlżejszych szelestów od strony korytarza. 


Puste krzesło miss Daisy stało na wprost niego, po drugiej stronie stołu, na poręczy wisiał 
czerwonawy szal indyjski, pocięty fantastycznymi czarnymi liniami jakichś zagmatwanych 
rysunków, często spoglądał na niego, ale jeszcze częściej wodził oczami po pokoju, jakby 
wyłupując każdą twarz z osobna ze zmroku i milczenia, nie spostrzegając nikogo. 

– Dzień dobry, byłem przed chwilą u ciebie! – rzucił przez stół mr Joe. 
– Spóźniłem się nieco z powodu mgły... 
– Widziałeś Betsy, jakże tam ciotki? 
– Betsy widziałem, ale ciotek udało mi się dzisiaj nie spotkać. 
– Byłeś u nas w domu? 
– Nie, dopiero wieczorem pójdę; tam z wielką niecierpliwością czekają na ciebie, Betsy 
jest pełna obaw. 
– Pójdę dzisiaj z tobą, chociaż nie bardzo mi pilno do nowej kłótni. 
– Jak chcesz. 
Ucichli, bo z oranżerii buchnął krótki, żałosny skowyt i ostry brzęk łańcuchów, koty się 
najeżyły groźnie, wyginając grzbiety, aż je mrs Tracy ogarnęła strwożonymi ramionami. 

– Bagh! – rozległ się rozkazujący głos Mahatmy. 
Odpowiedział mu przeciągły, jękliwy i przytłumiony ryk, a w drzwiach oranżerii zamajaczył 
falisty zarys czarnej pantery, przesuwającej się niedosłyszalnie; zielonawe oczy i białe 
kły zamigotały przez mosiężne kraty kagańca, podniosła dumnie głowę, ale uderzona oczami 
Guru, padła na brzuch i przypełzła do niego, nie śmiąc podnieść rozgorzałych ślepiów, bijąc 
się po bokach puszystym, długim ogonem; rzucił jej jakiś dźwięk, bo podniosła się leniwie, 
przeciągając się lubieżnie pod jego głaszczącą ręką, ziewnęła przeciągle i jęła cicho, czająco, 
bez najmniejszego szmeru, przesuwać się dokoła stołu jak czarny, pełzający cień. 

19 



Tropiła jakieś ślady z trudem odnajdywane, węsząc w wielu miejscach, a znalazłszy się 
przy szalu miss Daisy zaskomlała radośnie, skacząc na krzesło, i wsparta łapami o brzeg stołu 
spojrzała w twarze siedzących, pobladłe nieco i zestraszone, mimo iż znano jej łagodność; 
zaledwie chwilę to trwało, bo Bagh zniżając z wolna głowę wpijała się strasznymi oczami w 
Zenona; nie poruszył się z miejsca, nie mógł, czuł się jak sparaliżowany, głowa mu nieco 
drgała, ale nie odwrócił źrenic od tych palących rozżarzonych karbunkułów, przesłoniętych 
szmaragdową mgłą, które zwężając się świeciły coraz potężniej i wżerały się w niego jak 
ostre, szarpiące kły. 

– Bagh! – pantera drgnęła na ten głos, wyprężając czarny grzbiet w kabłąk, wspierała się 
przednimi łapami tak potężnie o stół, że dygotały jej wszystkie muskuły jak napięte strasznie i 
z trudem powstrzymywane sprężyny, stół również drżał od naporu i szczękały o siebie naczynia. 
– Bagh! – krzyknął surowo Mahatma, pantera zwinęła się wtedy i jednym potężnym susem 
skoczyła mu do nóg... 
Odetchnęli wszyscy, bo w martwym milczeniu oczekiwano, że stanie się coś strasznego, 
więc z ogromną ulgą przypatrywano się panterze, najspokojniej zjadającej olbrzymie kawały 
chleba z rąk Guru. 

– Może się kiedyś stać niebezpieczna – zauważył ktoś. 
– Bagh nikogo nie skrzywdzi, łagodniejsza jest niźli koty mrs Tracy i mądrzejsza od wielu, 
wielu ludzi – objaśnił Mahatma łagodnie. 
– Miałem to dziwne uczucie, że się rzuci na mnie – powiedział Zenon. 
– Nie jest zbyt groźna, ma kaganiec przecież i spiłowane pazury. 
– Tak, ale samą siłą skoku mogłaby zabić, zresztą dosyć już mam samego jej wzroku, 
straszny... – wstrząsnął się nerwowo. 
– I dlaczego właśnie pana sobie wybrała? 
– Być może dlatego, że siedzę naprzeciw krzesła jej pani, że byłem najbliżej, trudno przecież 
czymś innym tłumaczyć. 
– A jednak musi być w tym coś innego, musi – upierał się siwy, o żółtej i pomarszczonej 
twarzy pan, siedzący za gospodynią. 
Zenon roześmiał się głośno, tak dziecinne wydało mu się to przypuszczenie i tak wprost 
zabawne. 

– Ja twierdzę jednak, że w tym tkwi coś – zawołał uporczywie. 
– Pewnie, jakaś tajemnica bytu, jakaś transcendentalna zagadka! – rzucił złośliwie i niechętnie. 
– Wszystko jest tajemnicą i wszystko zagadką – wygłosił surowo. 
– Czy miss Daisy była wcześniej na śniadaniu? – spytał Joe. 
– Nie, wcale nie była, je u siebie – szeptała mrs Tracy tuląc do szerokich piersi wylękłe 
jeszcze i jakby półmartwe z przerażenia koty. 
– Może słaba? – pytał spostrzegając żywszy błysk w oczach Zenona. 
– Zdrowa, tylko zajęta listami, dostała dzisiaj z Kalkuty całą pakę. 
– Dużo osób było u mr Guru? 
– Cała procesja. Nikogo jednak nie przyjął, kazał tylko przez służącego oświadczyć, że on 
przyjechał do Europy oglądać i pytać, więc niechaj czekają na zapytanie – odpowiadała zniżając 
głos. 
– Tak, niechaj czekają, aż zapytam! – potwierdził niespodziewanie Guru. 
– Odpowiedź dumna i zarozumiała – rzucił Zenon niechętnie. 
– Ci, którzy wiedzą, nie rzucają słów na próżno i byle komu. 
– Nikt nie ośmielił się twierdzić, że wie, nikt! – zawołał porywczo, dotknięty jego pobłażliwym 
uśmiechem i podniósł się z krzesła, za nim powstali wszyscy przechodząc w milczeniu 
do sąsiedniego reading-room. 
20 



– Panie, myślałem o panterze i dochodzę do wniosku, że... 
– Ależ, panie, chociaż zawsze podziwiam jego głębokie wnioski chętnie ich słuchając, ten 
właśnie nic mnie nie obchodzi, nic! – odpowiedział, z trudem powstrzymując zniecierpliwienie, 
że żółty pan spojrzał zdumiony i odszedł śpiesznie w drugi kąt pokoju, a Zenon tak był 
dziwnie podniecony, że rad by był nawet jakiejś sprzeczce, więc wprost wyzywająco spoglądał 
na Mahatmę, gdy ten, odprowadziwszy panterę do klatki, wchodził ostatni do pokoju, zasiadając 
przy środkowym, okrągłym stole, na którym już służba ustawiła herbatę. 
Ale Mahatma nie patrzył na nikogo, zajęty piciem herbaty, część towarzystwa zasiadła 
obok niego, a reszta rozsypała się po wielkim pokoju, urządzonym z nadzwyczajną starannością, 
pełnym stolików do pisania, osłoniętych ekranami, głębokich foteli, biegunowych krzeseł, 
zacisznych kątów, oddzielonych parawanikami, i wykwintnych drobiazgów. Jasno było i 
cicho, gruby dywan tłumił kroki, zasłonięte okna ciężkimi kotarami nie przepuszczały odgłosów 
miasta, że tylko niekiedy brzękliwe drgania kandelabrów, stojących na kominku, mówiły, 
iż gdzieś niedaleko jest ulica i przejeżdżają powozy, a zielonawe ściany, rozjaśnione bukietami 
kwiatów, malowanych akwarelą, działały dziwnie uspokajająco. 

Zenon usiadł z Joem przed kominkiem, wsparł nogi o kratę i błądził oczami po ognisku, 
nasłuchując jednak wciąż z uwagą. 

– Wolałbym pić herbatę u ciebie w mieszkaniu. 
– Zaczekajmy jeszcze chwilę, może przyjdzie – odparł odwracając głowę, bo służący mówił 
coś cicho do Mahatmy, który skinął głową. 
Mrs Tracy krążyła po pokoju, rozlewając niekiedy herbatę w nadstawione filiżanki, jej trzy 
białe koty nieodstępnie chodziły za nią. 
Rozmowy wlokły się leniwo, rwały się co chwila, nikomu się mówić nie chciało, senność 
czy znużenie owładnęły wszystkimi. 
Jakaś wysoka, chuda pani siadła do fisharmonii stojącej w rogu, ale wziąwszy kilka taktów 
odeszła znudzona. 
Naraz Zenon pochylił się do Joe i szepnął drwiąco: 

– Cóż to, nawet Mahatma dzisiaj nie naucza i nie wyklina nas i kultury naszej! 
– Boże! dałbym całe życie, dałbym mękę duszy najkrwawszą, żeby ten człowiek się mylił, 
żeby jego słowa nie były prawdą, prawdą trującą i gorzką jak życie – szeptał boleśnie Joe. 
– Tak-że to bronisz swoich dziedzictw, Europejczyku? 
– Rozszarpałbym je jak pantera, by tylko móc ze struchlałych wnętrzności wyrwać ich ducha 
trupiego i tchnąć w niego nowe, święte prawdziwie człowiecze życie. 
– I to mówi ten, który do niedawna sam roznosił śmierć i nienawiść... 
– Ilem śmierci zadał, tyle razy dusza moja umarła w przekleństwie, więc niechaj po stokroć 
będą przeklęte dzieła wojny! 
– Znam ten ton, znam; poprzez ludy i wieki płynie jak ptak żałosny, błądzący przez otchłanie 
zatwardziałości, nie dostrzeżony przez nikogo i zbędny śmiertelnym, zbędny! – powtórzył 
z nagle wezbraną goryczą. 
– Nie, nie, słyszał go Zoroaster, dostrzegli prorocy, ale dopiero w hinduskiej duszy usłał 
swoje gniazdo nieśmiertelne i tam – w dżunglach, żyje do dzisiaj i panuje litośnie. 
– Więc idź, głoś pokutę za wczoraj i nowego jutra zmartwychwstanie – powiedział na 
wpół ironicznie, a wpół boleśnie Zenon. 
– Wiem o tym, że ktoś powinien powstać i ponieść światu zbawcze słowo, powinien, nim 
utonie wszystek w zbrodni... 
– Widzę, żeś się zaraził od Mahatmy świętą gorączką. 
– Nie żartuj, jego bowiem mądrość była mi zwierciadłem, w którym po raz pierwszy zobaczyłem 
siebie w całej istotnej nagości, siebie i nas wszystkich, nas, panów świata, nas, wybranych 
i jedynych, nas, władne, głupie i oszalałe z pychy bydlęta, nikczemne stado dusz 
strupieszałych, hordę zbrodni, zanurzoną w bagnisku hańby, niewolników Zła, czcicieli 
21 



Przemocy, wyznawców Złota! – szeptał wyraźnie, prędko; palące, straszne słowa padały jak 
gromy, zabijały rozdzierając duszę aż do dna przerażenia. 

Zenon cofnął się nieco, uderzony jego wzrokiem, pełnym łez zakrzepłych z bólu, błyskawicznych 
lśnień i takiej mocy żalu, że poczuł, jako wszystkie nędze ludzkie uderzyły w tę 
duszę tkliwą i żebrzą ranami bólów o miłosierdzie, wołają wszystkimi jękami o litość, że 
wszystek świat mieści się w jego wątłej piersi, wzbiera tam, huczy i miota się orkanem 
wszechmiłości i głodnym wiecznie łaknieniem dobra. 

Odwrócił się jednak i powstał. 

Do pokoju wchodziła miss Daisy, skinieniem powitała wszystkich siadając tuż przy Mahatmie 
i rozglądając się po pokoju. 

Prawie upadł z powrotem na krzesło nie odrywając już oczów od niej. Słowa Joego 
brzmiały mu jak dźwięki dalekie i nierozeznane; naraz jakby się zapadł w błyskawicę, iż porażone 
olśnieniem oczy nie widziały już nic prócz światła jej bladej, cudownej twarzy, owianej 
wzburzoną wichurą włosów niby z miedzi przezłoconej, prócz jej oczów podobnych do 
ogromnych kul najgłębszego i najżywszego szafiru, uwięzłych w łuku brwi, przecinających 
ciemnym ostrzem całe czoło białe i wyniosłe. 

– Zen! – szepnął mu do ucha Joe, oprzytomniony jego nagłą nieruchomością. 
Nie odpowiedział, poszedł automatycznie do stołu, przysunął sobie krzesło, nalał herbaty i 
znowu oczy w niej utopił. 
Ześliznęła się po jego twarzy zimnym jak ostrze szafirowe lśnieniem spojrzenia, rozmawiając 
z mrs Tracy stojącą przy niej. 
Słuchał uważnie, nie mogąc jednak skupić w sobie dźwięków i zrozumieć; był jakby w 
śnie autohipnotycznym, ani wiedząc, co się z nim stało, obecny, a zgoła przepadły w mgławicach 
nagłej niepamięci wszystkiego, że poruszył się w jakiejś próżni głuchej i ciemnej, uczepiony 
tylko jej oczów, reszta wypełzła z niego jak woda z rozbitego czerepu, była tylko koniecznością 
nieświadomą krążenia w orbicie Daisy, za jej zjawą ucieleśnioną. 

Ale nikt nie spostrzegł jego stanu, bo zachowywał się normalnie, rozmawiał i odpowiadał 
nie wiedząc o tym zupełnie, snadź odruchami przyzwyczajeń, zwykłym automatyzmem organów. 


Przesiadł się bliżej Daisy, że owionął go zapach fiołków, jakich używała, a każdy szmer jej 
ruchów przejmował go dziwnym drżeniem. 

Rozmowy zaczęły się ożywiać, nuda ustępowała z wolna; suchy i żółty pan spierał się bardzo 
gorąco z Joe, kilka pań przeniosło się spod ścian, obsiadając kominek, a kilku mężczyzn 
obstąpiło Joe przysłuchując się sporowi, nawet Mahatma rozjaśnił twarz, jakby ze starej kości 
słoniowej uczynioną, gładził białą brodę i coraz częściej brał udział w rozmowie, tylko mrs 
Tracy spacerowała wraz z kotami w dalszym ciągu, a Daisy milcząc przeglądała jakieś pismo. 

– Widziałem panią na skwerze Trafalgarskim – ozwał się niespodziewanie Zenon, ale jakby 
to mówił nie on, tak obcy miał głos, poruszał ustami, ale twarz nie wyrażała nic, a spojrzenie 
było puste i również obce słowom. 
– Przechodziłam tamtędy, ale w takiej mgle trudno było rozróżnić jakąkolwiek twarz – odpowiedziała 
nie podnosząc głowy. 
– Że pani nie zbłądziła, Londyn podczas mgły to otchłań, łatwo można się zgubić nawet 
tym, którz go znają – mówił spokojnie, cicho prawie, ale to znowu był nie on, to były tylko te 
myśli, jakie w nim powstały po jej spotkaniu, które wypełzły z jakiejś ciemni zapomnianej, 
zaczęły się same wysnuwać, jako byty odrębne się stając, wionęły na świat dźwiękiem zupełnie 
mu obcym i treścią zgoła niezrozumianą. 
– Chodziłam z dobrym przewodnikiem! – odparła po chwili, podnosząc z wolna głowę i 
spoglądając mu prosto w oczy tak strzelistym, przenikającym i potężnym spojrzeniem, że 
cofnął się jakby pod uderzeniem; ten błysk rozdarł w nim ciemności, rozświetlając budzącą 
błyskawicę na wskroś duszy odrętwiałej, że nagle powstał w sobie, wszystek żywego czucia i 
22 



myśli pełny, spajając bezwiednie chwilę obecną z tamtą, przeżywaną przed kominkiem; ale 
to, co było później runęło gromem w głąb nieznaną, rozpadło się w struchlały pył zapomnienia, 
nie wiedział wprost, że istaiało. 

Poczuł się dziwnie spokojny i rzeźwy, i sobą władnący, przysłuchiwał się chwilę rozmowie 
głośnej, patrzył na Mahatmę, który powstawał właśnie i szedł do Joe, a zniżając głos 
mówił do Daisy: 

– Wie pani, pantera o mało się na mnie nie rzuciła. 
– Prawie nie do wiary, łagodna jak dziecko, chyba szukała mnie, stąd mogło się wydawać, 
że chce się rzucić. 
– Siadła na pani szalu i tak straszliwie patrzyła prężąc się do skoku, że gdyby nie rozkaz 
Guru, na pewno rzuciłaby się na mnie. 
– Przepraszam pana bardzo za chwilę przerażenia, bardzo. 
– Ależ nie należy mi się przepraszanie, ponieważ zupełnie się nie bałem. 
– Choćby i najkrótsza chwila obawy przyjemna nie jest. 
– Niestety, nie miałem i takiej chwili. Upośledzony jestem po prostu, że nie rozumiem nawet 
u innych uczucia strachu, bo go nigdy nie doświadczałem. 
– Nigdy? – pytała ożywiając się nieco. 
– Naturalnie, mam na myśli strach przed jakimikolwiek niebezpieczeństwami materialnymi, 
takich nie doznaję nigdy. 
– A inne? – usta jej drgnęły odsłaniając sznur zębów białości olśniewającej, pierś jej się 
podniosła w szybkim, tłumionym wzburzeniu. 
– A innych nie znam, więc i nie wiem dotąd o ich istnieniu. 
– Muszą być... Istnieją na pewno... bywają takie, o jakich i sny nie dają wyobrażenia, najbardziej 
dręczące sny. 
– Przypuszczam, że w zamętach dusz, w chorych mózgach mogą brać początek przerażające 
i straszliwe zjawy. 
– Nie tylko tam ich źródło, mogą bowiem trwać przyczajone i obok nas, w świecie żywym, 
tylko że istniejącym daleko poza promieniem naszego materialnego widzenia, w polu drugiego 
wzroku. 
Głos jej ścichł i zadrgał szeptem trwożnym, pochyliła głowę nad pismem, ale oczy błądziły 
zgaszone po pokoju. 

Nie wrócili już do swobodnego tonu, próżno się starał o to, poruszał kwestie różne i 
przedmioty, usiłował nawet ironią wyrwać ją z tego milczącego osłupienia, odpowiadała niechętnie, 
a często niecierpliwie, nie spoglądając już na niego, nie widząc prawie, że dotknięty, 
obrażony niemal, powstał bez słowa. 

Przeszedł się po pokoju, ale tak niezręcznie, iż omal nie stratował kotów, dość chłodno 
przeprosił mrs Tracy i podrażniony siadł do fisharmonii, błądząc palcami od niechcenia po 
klawiszach i rozmyślając o dziwnym zachowaniu się Daisy. 

W głębi, obok kominka, stał Mahatma z Joe w grupie kilku mężczyzn; rozmawiali głośno i 
żywo, ale Zenon posłyszał tylko ostatnie zdanie Hindusa: 

– Są tylko jedne prawa rządzące światem, prawa ducha nieśmiertelnego, reszta to pozór, 
oman lub zarozumiała, uczona głupota! 
Nie słuchał już więcej, bo bezwiednie zadźwięczała mu pod palcami ta melodia, której nie 
mógł sobie przypomnieć wychodząc z seansu i próżno ją chciał wyrwać z siebie przez całe 
trzy dni. Przyszła mu teraz sama, spłynęła w całości, była zdumiewająca w prostocie i w 
dziwnym, nigdy nie słyszanym rytmie, obca mu zupełnie w formie i w swej treści muzycznej. 
Grał ją uważnie, uczył się jej na pamięć, powtarzał rozkoszując się jej groźną pięknością. 

Zbudził się w nim artysta z taką siłą, że już nie słyszał otoczenia, porwany potęgą tej pieśni 
dzikiej, ognistej, a przesyconej tęsknicą; ale im głębiej wsłuchiwał się w te dźwięki, tym sil


23 



niej wyrastały z nich przypomnienia jakieś blade i odległe słów gdzieś usłyszanych, jakiegoś 
głosu, który te słowa śpiewał, jakiegoś krajobrazu zarazem... 

Miał to już pod czaszką, na ustach niemal, a nie mógł sobie przypomnieć. 

– Potężny hymn jakby zabuntowanych aniołów, skąd go pan zna? – posłyszał za sobą cichy 
głos Daisy. 
– Sam dobrze nie wiem! A pani jest znany? 
– Tak, przypominam go sobie skądciś... 
– To mi pani pomoże, bo jakieś słowa błądzą mi w pamięci, jakiś śpiew, który gdzieś słyszałem, 
a nie mogę sobie przypomnieć... i to gdzieś niedawno chyba... zdaje mi się chwilami, 
że to było tam, na seansie u mr Joe, pamięta pani? – zapytał podstępnie, o co wprost pytać nie 
śmiał przedtem. 
– Nie bywam na seansach u mr Joe – głos jej zadźwięczał twardo. 
– Jak to? Ależ widziałem tam panią, wszyscyśmy widzieli... 
– Być może, ale nie byłam – gniewem rozbłysły jej oczy. 
– Ja także nie kłamię – szepnął porywczo i dumnie. 
– Wierzę... ale – spojrzała na Mahatmę i umilkła odchodząc. 
Nie grał już, wstrząśnięty jej słowami. Nie rozumiał powodu zaprzeczeń, widział ją tam 
przecież, widzieli wszyscy i wypiera się tego... 
Powiedział Joe, że czeka go w mieszkaniu, i wychodził skłoniwszy się dość sztywno przed 
Daisy; nie odkłoniła się, jakby go nie spostrzegając, siedziała ze ściągniętymi brwiami, 
szczelinie otulona w szal indyjski, chmurna jakaś, ponura i zagadkowa, odwrócił głowę od 
drzwi, łapiąc w przelocie jej oczy podnoszące się za nim, oczy pełne wilgotnych lśnień, zadumy 
i jakiejś targającej, niemej i pokornej prośby... 

24 



3 


– Nareszcie. Myślałam, że się już was nie doczekamy, od pół godziny obiad gotów, a ja 
wyglądam i wyglądam! – wołała radośnie Betsy sama otwierając im ciężkie drzwi do sieni. 
– Zupa zimna, baranina spalona, legumina opadła, ciotki złe, a miss Betsy zrozpaczona – 
żartował Zenon witając ją serdecznie. 

– Bo Betsy była naprawdę zrozpaczona, myślałam... 
– Że nie przyjdziemy, proszę wyciągnąć rączki, to nasza kara za opóźnienie... 
Rozwinął papier i sypał na jej ręce całą wiąź cudnych anemonów, tak spłonionych jak ona, 
i całe pęki wspaniałych róż purpurowych jak jej usta w tej chwili, usta rozdrgane rozkoszą i 
tulące się do chłodnych, woniejących kwiatów, spoza których podnosiła zachwycone oczy i 
szeptała dziękczynnie: 

– Dobry Zen, dobry, dobry! 
– Z powodu mgły wszystkie pociągi spóźnione ogromnie! – ozwał się Joe. 
– Czy całe dwa tygodnie nie zaglądałeś do nas z tego samego powodu? 
– To inna przyczyna, moja droga Betsy, zgoła inna – odparł poważnie, całując ją w czoło, 
a dziewczyna zniżyła głos i prosząco, prawie błagalnie szeptała: 
– Bądź dzisiaj dla niego dobry, chory jest, rozdrażniony, tak czekał na ciebie, z pewnością 
będzie się gniewał z czułości. 
– Dobrze, droga, sam nie zacznę, ale... – urwał zakłopotany. 
– Ciotka Dolly też bez humoru, płakała po południu, podobno ma dzisiaj jakąś bolesną 
rocznicę – uprzedzała nieśmiało Betsy. 
– Pewnie pięćdziesiątą rocznicę zerwania z piętnastym narzeczonym! – zauważył złośliwie 
Joe wieszając płaszcz, ale gdy się odwrócił, nie było ich już na dawnym miejscu. Betsy odprowadzała 
Zenona nieco w głąb sieni, ku schodom prowadzącym na piętro, i cichutko prosiła, 
by czuwał i, o ile można, nie dopuszczał do kłótni Joe z ojcem. 
Obiecał solennie, ale jakaś niechęć w nim zadrgała, że może być świadkiem nowej awantury, 
stanowczo miał już ich dosyć na dzisiaj, sam był przy tym wyjątkowo zdenerwowany, 
zaś jadąc tutaj, myślał, że znajdzie spokój i odpoczynek. 

– Duszo ofiarna, czy i ciotkę Ellen bolą odciski dzisiaj? 
– Cicho, Joe, nie żartuj z cierpień, chodźmy, bo już czekają. 
Jadalnia była tuż, na dole, poprzedzona dużym i teraz ciemnym pokojem, przez otwarte 
drzwi bielił się stół oświetlony zapalonymi świecami w wysokich kandelabrach, a za nim, na 
wprost, plecami do wchodzących siedział w głębokim fotelu mr Bartelet, ciotki spacerowały 
po obu stronach stołu, wzdłuż pokoju, każda w inną stronę. 

– Oto i chłopcy, pociągi spóźnione! – wołała Betsy zwalając kwietny snop na róg stołu. 
– Nieszczęsna, obrus się przemoczy! – jęknęła niższa z ciotek, miss Ellen. 
– Nie wrzeszcz! – syknął stary zimno, podając rękę synowi, a spoglądając ze złością na 
wylękłą, gąbczastą twarz miss Ellen, ujął pod ramię Zenona i z trudem podnosząc swoją potężną 
postać poszedł do stołu. 
– Podawać! – mruknął stukając kijem w posadzkę, bo kuchnie były w suterenie. 
Zajęli miejsca w milczeniu, tylko Betsy, rozdzielając kwiaty po wazonach, ustawiała je na 
stole i usiłowała rozniecić weselny nastrój, ale na próżno, bo jej słodki, na poły dziecinny głos 
przygasał jak kwiat w mroźnej atmosferze jakichś uraz, gniewów i niechęci. – Miss Dolly 
karcącym spojrzeniem zabijała każde jej słowo i każdy jej uśmiech weselszy, a miss Ellen na 
swój sposób nękała wstając co mgnienie, by jej poprawić niesforne włosy lub przewiązać 
krawatkę. 

25 



Wreszcie stary służący, podobny do figury woskowej, zaczął obnosić potrawy, jak kot cicho 
i czająco przesuwał się za krzesłami, że co chwila jego żółta, bezwłosa twarz wynurzała 
się przy czyimś ramieniu. 

Jedli w takiej ciszy, że już po zupie Joe nie mogąc wytrzymać rzekł: 

– Cóż to dzisiaj tak posępnie? 
– Jak zwykle, czyś przez te dwa tygodnie już zapomniał? – zauważyła kwaśno miss Dolly 
wzdychając żałośnie. 
– Guziki poobrywają ci się przy staniku od wzdychań – zawołał stary. 
Betsy wybuchnęła niepohamowanym śmiechem. 
– Przestań, proszę cię, Betsy! – zgromiła ją surowo. 
– Ależ przeciwnie, śmiej się, Betsy, śmiej się swobodnie! 
– Nie mogę jeść przy takim bezmyślnym śmiechu. 
– A ja mam właśnie wtedy lepszy apetyt, śmiej się, mała! – wołał. 
– Ach, ci mężczyźni! – jęknęła po chwili grobowym głosem. 
– Ach, te ciotki! – powtórzył z takim komizmem, iż Betsy znowu zaczęła się śmiać, nawet 
Joe nie mógł się powstrzymać, a Dick omal półmiska nie upuścił na plecy miss Dolly, chowając 
za nią twarz tak szczególnie wykrzywioną śmiechem, że podobna była do rozdeptanej 
cytryny. 
– Niedołęga! – szepnęła uderzając w starego piorunowymi oczami. 
– Co? jak?... – ledwie wykrztusił z nagłej pasji mr Bartelet. 
Miss Dolly nie raczyła odpowiedzieć ni nawet spojrzeć na niego. 
– Betsy, powiedz ciotce, że jeśli to do mnie... 
– Betsy, powiedz ojcu, że na taki ton gminny i posądzenia nie odpowiadam... 
– Betsy, powiedz jej, że żadnych uwag nie przyjmuję i nie znoszę... 
– Betsy, powiedz mu, że jest tyranem, że pastwi się nad nieszczęśliwą, że... 
Skrzyżowały się ostre, gniewne słowa, przestali oboje jeść, a złowrogie oczy uderzały w 
siebie przez stół nieubłaganymi ostrzami, naraz zamgliły się oczy miss Dolly i łzy jak groch 
posypały się na jej pulchną, wypudrowaną twarz żłobiąc ją w żółtawe bruzdy. 

– Dick, podaj miss czystą chusteczkę, lustro, puder i baraninę, bo tamta leci oto w tej 
chwili wraz z talerzem na ziemię! – zawołał zacierając ręce, bo miss Dolly tak gwałtownie 
porwała się od stołu, że całe nakrycie poleciało na ziemię, ale gniew go opuścił, zabrał się do 
jedzenia, złośliwie spoglądając za wychodzącą z pokoju. 
Ta krótka burza zupełnie jednak oczyściła powietrze, odetchnęli swobodniej, nawet miss 
Ellen, struchlała zwykle i niema przy siostrze, odzyskała głos, a Zenon, przezornie trzymający 
się na uboczu, zaczął już głośniej i weselej rozmawiać z Betsy. Joe jednak milczał uporczywie, 
prawie nie podnosząc twarzy znad talerza i dobrze wiedząc, jak bardzo to niecierpliwi 
ojca... 

Mr Bartelet nie mógł już wytrzymać, rzucał srogie spojrzenia na syna, marszczył brwi, 
trzaskał nożem o talerz, ale nie doczekawszy się ani słowa, pierwszy zaczął mówić do niego 
w swój ironiczny, zwykły sposób. 

– Cóż to za sława zamieszkuje w waszym pensjonacie? 
Joe podniósł zamyślone, posępne oczy na niego. 
– Od dwóch tygodni prawie wszystkie gazety o nim piszą. 
– Nie czytuję gazet – odparł krótko. 
– Ale musisz przecie wiedzieć, o kim mówię! – zaczynał już wrzeć na nowo. 
– Stary braman, Mahatma Guru... tak, mieszka tam. 
– Wnioskuję z artykułów, że jakiś nowy, mistyczny business chce założyć w Anglii. 
– Mogę zaręczyć, że jest daleki od tego, co się złośliwie nazywa mistycznym businessem; 
przyjechał przyjrzeć się Europie. 
– No i zagarnąć przy sposobności nieco naszych funtów. 
26 



– Ma on dość swoich rupii, a przy tym pieniądze mają dla niego wartość istotną, to jest 
żadną – dodał z naciskiem. 
– Więc za darmo pokazuje te jakieś cuda spirytystyczne? 
– Ależ nie pokazuje żadnych cudów i spirytystą zupełnie nie jest. 
– Więc po cóż pielgrzymują do niego te tłumy, o jakich piszą codziennie? 
– Bo próżniaczej gawiedzi nigdy i nigdzie nie brak, a w szczególności gawiedzi pseudouczonej, 
głodnej sensacji, węszącej żer eksperymentowania, napastliwej, takiej, której się 
zdaje, że świat stworzony jest po to, aby oni mogli pisać o nim wymyślne, zawiłe a puste 
brednie. Przyjmuje niektórych czasami, a nawet nieraz chętnie z nimi mówi, często dysputuje, 
ale najczęściej tylko bada i słucha... 
– Więc to jakiś nie lada uczony być musi? 
– Więcej niźli uczony, bo mędrzec. 
– No i często rzuca gromy potępienia na nas i na kulturę naszą – wtrącił się do rozmowy 
Zenon. 
– Jak, jak? Potępia naszą kulturę? – pytał w najwyższym zdumieniu, nie śmiąc wierzyć 
własnym uszom. 
– Niestety, potępia stanowczo i co gorzej, że musimy przyznawać rację... 
– Ma rację!... nie drażnij mnie, chłopcze. Ciekawe, ciekawe... Musicie mi opowiedzieć o 
nim, bo widzę, że pisma fałszywie informują. 
– Naturalnie, na stu reporterów zaledwie może jeden widział go i mówił z nim. A wszyscy 
przecież coś napisać musieli, bo cały Londyn się nim zajmuje. 
– Znacie go osobiście? 
– Joe jest z nim w zupełnej zażyłości i przyjaźni. 
– Jeśli tak można nazwać stosunek człowieka do absolutu... 
– Tak bardzo go cenisz? – zapytał stary ciszej. 
– Uwielbiam go i korzę się przed jego mądrością. 
– Dick, herbatę na górę, przejdziemy tam, dzieci! – zakomenderował stary usiłując powstać 
z krzesła. Joe podał mu ramię, wsparł się na nim i poszedł wolno i ciężko, pochylony 
nieco, a mimo to ogromny, podobny do starego dębu, pokrytego omszałą siwizną i krzepkiego 
jeszcze; twarz miał rumianą, starannie wygoloną, o potężnych, prawie kwadratowych szczękach, 
nos suchy i długi, czoło wysokie pod gęstą szczotką siwych włosów, oczy bladoniebieskie, 
jakby wypełzłe, ale bystro świecące z krzaczastych czarnych brwi. Cichszy był jakiś w 
tej chwili, spokojniejszy, a co trochę mocnym spojrzeniem obejmował pochyloną głowę syna. 
Betsy pobiegła naprzód, słychać było dudnienie schodów pod jej stopami. 
Zenon wyprzedził ich również, śpiesząc za narzeczoną, że szli tylko sami, często odpoczywając 
bo chore nogi starego nie pozwalały na pośpiech. 

– Czekałem na ciebie – zaczął z łagodną wymówką. 
– Nie mogłem prędzej, wyjeżdżałem – mówił wymijająco. 
Stary wątpiąco potrząsnął głową, ale się nie odezwał, odpoczywali znowu przez chwilę w 
sieni pod żelazną latarnią starożytnego kształtu, wiszącą u sufitu, w kręgu świateł kolorowych, 
mieniących się w mroku tęczowymi pasami. 

– Cóż tam słychać w twoim pułku? 
Był to ulubiony jego temat. 
– Przenoszą go do Afryki, ma już wyznaczony dzień wyjazdu... 
– Do Afryki, na plac boju, do Afryki! – powtarzał zdumiony, wstała w nim nagła trwoga i 
chwyciła żelazną garścią za serce, że ledwie oddychał. – Bałem się tego – szepnął ciszej. – 
Ha, to pojedziesz, mój chłopcze, służba, obowiązek... tak, obowiązek – dodał ciszej, bo głos 
mu schrypł i więznął w gardle. 
– Mamy jeszcze cały miesiąc urlopu, może się jeszcze co zmienić – uspokajał. 
– Nic się zmienić nie może, nie, wojnie daleko do końca. 
27 



– A głodne armaty czekają na swój żer, na swoje mięso. – Nienawiść i wzgarda zadźwięczała 
mu w głosie. 
– Czekają na swój żer – powtórzył stary ponurym i smutnym echem. 
Milczeli już obaj, Joe postanowił w tej chwili, że nic mu nie powie o wziętej dymisji, nie 
pragnął kłótni, chciał mu oszczędzić gniewu, tak dobry był dzisiaj i tak wyjątkowo łagodny, 
że nie śmiał mu psuć tak rzadkich chwil, a zresztą rachował i na to, iż wiadomość o przeznaczeniu 
jego pułku na plac boju życzliwiej go usposobi. Nie uciekał przecież z obawy wojny, 
używał jej bowiem już nieraz i do syta. 

– Na niechybne kule tych parobków! – szeptał stary do siebie, gdy wchodzili do wielkiego, 
jasnego pokoju na pierwszym piętrze; był to rodzaj salonu i biblioteki zarazem. 
Na niskim stoliku przed kominkiem Betsy już gospodarowała przy herbacie, gdy wchodzi


li. Mr Bartelet osunął się w głęboki fotel, wziął filiżankę i popijając z wolna zapadł w głęboką 
zadumę. 
Ciotki też zjawiły się wkrótce, poprzedzane przez Dicka niosącego stołeczki pod nogi. 
Miss Dolly była już, jak zwykle wyniosła i majestatycznie piękna, bardziej tylko wzdychała 
pijąc herbatę i więcej niźli zwykle ukradkowymi, przyczajonymi spojrzeniami stróżowała 
Betsy, a miss Ellen, drobna i nikła jak suchy badyl dziewanny z ostatnim, bladym kwiatem na 
czubku, nieśmiało wsunęła się za siostrą, lękliwie spojrzała na fotel brata i trwożnie zasiadła 
w zagłębieniu, między bibliotecznymi szafami, cichutko przewracając pożółkłe kartki Biblii, i 
z wolna zagłębiała się w kontemplację świętych tekstów. 

Joe spacerował z filiżanką w ręku przezierając niekiedy grzbiety książek, poustawianych w 
tłumnym a niemym szeregu na półkach. 

Cisza zaległa pokój, ta dziwna niedzielnego dnia cisza, pełna kojącego spokoju, jakby nabrzmiała 
odgłosami naw kościelnych, już pustych i mrocznych, a pełnych jeszcze echowych 
brzmień śpiewów dawno umilkłych, zapachów konających, błędnych, rozproszonych westchnień, 
pełna nastroju modlitewnych ekstaz, nudy i senności zarazem. 

Wszyscy pogrążali się w milczącą i senną zadumę, tylko Dick czuwał, raz po raz przesuwając 
się bez szelestu i roznosząc herbatę. 

A Zenon i Betsy, siedząc przy sobie na wielkiej sofie sięgającej do pół ściany i prawie w 
niej zgubieni, przytuleni ramionami, dalecy od otoczenia, zajęci tylko sobą, rozmawiali szeptem 
i gorącymi, płomiennymi spojrzeniami. 

W tej cichej i serdecznej atmosferze miłości, roziskrzonych błyskach jej źrenic Zenon zaczynał 
czuć się tak dobrze, jak zwykle się czuł w tym pokoju. 

W takie same niedzielne wieczory, chociaż przypominała mu się zagadkowa, dręcząca 
twarz Daisy, chociaż jakieś niepokojące półmyśli, półdźwięki i półobrazy przepełniały mózg, 
pozbywał się ich siłą woli, chciał szczerze i głęboko zapomnieć o wszystkim, co nie było tą 
dobrą szczęsną chwilą, co nie było związane z Betsy i nie było nią samą. 

Udawało mu się to niekiedy, a wówczas z cichym, nieśmiałym prawie z nadmiaru czucia 
szczęściem wodził po niej rozkochanym wzrokiem, bo Betsy w swojej niedzielnej sukni z 
czarnego, matowego jedwabiu, rozjaśnionego tylko białym, wyłożonym kołnierzykiem i 
mankietami koronkowymi, smukła, wysoka, zręczna, była wprost prześliczna; jej świeża twarzyczka, 
okolona bujnymi splotami włosów popielatych, wykwitała z tych czerni posępnych 
jak pączek jabłoniowego kwiatu, dyszała wiosną i szczęściem, a nieco duże i dziecinne usta 
były tak wiśniowe i rozdrgane uśmiechem, i pełne słodkich, namiętnych obietnic. 

Czuła się w tej chwili nadzwyczajnie szczęśliwa; obiad przeszedł prawie spokojnie, ciotki 
milczały, Joe był w domu, ojciec cicho siedział, a on, Zen, siedział przy niej, naprawdę siedział 
przy niej i tak blisko, że poczuła naraz straszną ochotę, aby mu przysłonić rękami wąsy i 
pocałować go w same usta, w te czerwone, wiecznie tak głodne pocałunków usta... Ale tylko 
westchnęła żałośnie, rumieniąc się na tę myśl nie spełnioną, i już tylko całującymi oczyma 

28 



obejmowała jego piękną, znużoną nieco twarz i te oczy jasne i słodkie, drapieżne usta, ach, i 
ten jego drażniący uśmiech, przyczajony w kątach ust, ten dobry, rozbrajający uśmiech. 

– Miss Betsy obiecała mi powiedzieć jedno słowo – szeptał. 
– Jakie? Nie pamiętam w ogóle, czy obiecywałam cokolwiek. 
– Tam, na Strandzie, gdyśmy szli rano – przypominał uparcie. 
– Nie, nie można teraz, słuchają... nie, Zen, później – prosiła lękliwie. 
– Czekam i całą tęsknotą pragnę spełnienia obietnicy. 
– To... to proszę się na mnie nie patrzeć... Proszę zamknąć oczy. 
– Już nic nie widzę, słyszę tylko. – Przysunął głowę jeszcze bliżej, wtedy Betsy, spłoniona 
i nieco drżąca, bojaźliwie a namiętnie szeptała mu to nieśmiertelne: kocham. Szeptała długo, 
dotykając niekiedy rozpalonymi ustami jego ucha, że drgał gwałtownie, cisnąc jeszcze mocniej 
głowę do jej twarzy i również szepcząc urywane, palące słowa, które takim ogniem burzliwym 
zalewały jej serce, iż jakimś ostatnim odruchem przytomności odsunęła się od niego i 
dysząc ciężko, z przymkniętymi oczyma, siedziała pełna radości najgłębszej, a zarazem pełna 
dziwnej i słodkiej trwogi. 
Nie mogli już mówić, nie patrzyli nawet na siebie, ale to niedopowiedziane zatopiło ich w 
takim szczęsnym upojeniu, że tylko kłonili się ku sobie bezwiednie a nieprzeparcie, jak 
kwiaty nabrzmiałe wonią kłonią się w upalne noce, jak chylą się i ciężą drzewa senne ku potokom 
szemrzącym w ciche, wiośniane noce, pełne niemych błyskawic i tęsknych, nieukojonych 
rozmarzeń za dniem jeszcze dalekim, za słońcem. 

Nieco usypiająca i martwa cisza ogarnęła pokój, wszyscy siedzieli nieruchomie, nawet 
Dick zniknął, tylko niekiedy, gdzieś spod ziemi, jakby wprost spod domu, dobywał się lotny, 
krótki huk przemykających jak cień pociągów, co parę minut przelatujących, chwilami zaś 
rozlegały się melancholijne westchnienia miss Dolly, smętnie zapatrzonej w zapadłe dale lat i 
zdarzeń drogich; to znowu stary poruszał się niecierpliwie, obejmował trwożnymi oczyma 
głowę syna i znowu zapadał w nieruchomość, kryjąc śpiesznie powiekami przełzawione błyski 
źrenic. 

Wieczór wlókł się wolno znużonym i sennym rytmem chwil, przesuwających się jak niemi, 
bezimienni przechodnie, nikomu nie znani, niepotrzebni, a nigdy już nie przypomniani. 

– „Bo z szat mól pochodzi, a z niewiasty złość wężowa” – rozbrzmiał naraz donośny i namaszczony 
głos miss Ellen. Drgnęli wszyscy, jakby gwałtownie przebudzeni. Betsy zerwała 
się na nogi, stary zaś gruchnął śmiechem i drwiąco powiedział: 
– Sami prorocy cię budzą, co...? Przez sen ci się wyrwał ten werset paradny; jak to tam 
było? 
Ale że zegar na kominku zaczął dzwonić dziesiątą, miss Ellen nie odpowiedziała kryjąc 
wylękłą twarz za Biblię, Joe natomiast, siedzący wprost ojca, powstał i zwrócił się do Zenona: 

– Czas już na nas! 
– Co? O dziesiątej do domu? Tego jeszcze nie było! – wykrzyknęła Betsy. 
– Ojciec znużony i wszyscy jacyś senni – próbował się tłumaczyć. 
– Ależ nie, czuję się dzisiaj doskonale i chętnie posiedzę jeszcze z wami, a nawet zagrałbym 
z tobą, Joe, dawno już nie grałem w pikietę. 
– Zagrajmy, i owszem – ożywił się Joe. 
Dick wnet przygotował wszystko, wkrótce zagłębili się w kombinacjach gry; naraz stary 
przyciszając głos zapytał niespodziewanie: 

– Więc to już pewne, że pułk przenoszą na plac wojny? 
– Zupełnie, bo nie tylko dzień, ale i statki do przewodu przeznaczone. 
– A po wylądowaniu zaraz w ogień? 
– Prawdopodobnie... 
Mr Bartelet wybuchnął gniewem, klął siarczyście i bił kijem w podłogę, aż wystraszona 
Betsy przybiegła. 

29 



– Mój ojcze, mój drogi, nie można się gniewać, doktor zakazywał – prosiła ogarniając mu 
głowę rękoma. 
– No dobrze, dobrze, cicho już siedzę; bo jak się nie gniewać, kiedy... kiedy Joe rozdaje 
karty, jakby je pierwszy raz w życiu trzymał w ręku. 
Poznawszy źródło gniewu, odeszła uspokojona, czuła się dziwnie radośnie usposobiona, 
zarzucała Zenona nieskończonymi pytaniami. 
Odpowiadał wesoło, często nawet żartobliwie, bo za lada powodem wybuchała śmiechem. 
Szczerze się śmiała, ale z trudem niemałym powstrzymując pytanie o Daisy; to imię czyniło 
się jej nienawistnym, parzyło usta i przenikało jakąś jeszcze ciemną obawą, a mimo to budziło 
aż prawie bolesną i dręczącą ciekawość. 

Zenon zaczynał to odczuwać po urywanych i poplątanych słowach, po lukach, jakie były w 
rozpytywaniach o każdy niemal dzień spędzony z dala od nich, o znajomych, o prace jego, a 
nawet czasem już wyraźnie wiedział po niemych, bezwiednych ruchach ust, iż tam, poza nimi, 
tkwi to imię złowrogie, że ona je przeżuwa niby palące ostrze, a wymówić jeszcze nie 
śmie. A nie chciał dopuścić do tego, nie wiedząc sam dobrze dlaczego, lękał się tego pytania, 
więc silił się umyślnie na humor, robił dowcipy, opowiadał zabawne anegdoty, byle tylko 
odwlec tę chwilę na później lub ją zagubić zupełnie... Ale rozmowa się rwała, tematy wyczerpywały 
się prędko i następowały coraz częstsze i dłuższe milczenia, niepokojące pauzy, w 
których ich oczy, obciążone tą utajoną troską, uciekały od siebie spłoszone, niepokoju pełne. 

Na szczęście, miss Dolly przysiadła się do nich i rozbolałym głosem i tonem oburzenia zaczęła 
powstawać na jakąś sztukę Dumasa, którą widziała przed kilku dniami z Sarą Bernhardt 
w roli głównej. 

Miss Dolly była namiętną nieprzyjaciółką mężczyzn, przewodniczącą nawet w Klubie 
Niezawisłych Kobiet, prorokinią przyszłego matriarchatu i zapalczywą bojowniczką o prawa 
kobiet i już od pierwszego słowa zajadle powstała przeciwko słynnej wówczas tezie Dumasowskiej: 
„Tue la”. 

– Zbrodnicze i hańbiące głupstwo taka teoria! Zabij ją? A za co? I któż ma prawo decydować 
o życiu kobiety prócz niej samej, kto? Gdzież jej winy? Że nie chce być jego własnością, 
że ucieka spod tyranii, że żąda dla siebie praw i wolności, że chce żyć swoim własnym, samodzielnym 
życiem, więc zamorduj, okuj w kajdany, rzuć ją na dno nieszczęścia i hańby, 
podepcz jej duszę i serce, odbierz człowieczeństwo, niechaj drży co chwila przed wzrokiem 
swego właściciela, niechaj na klęczkach odgaduje jego zamysły, niechaj będzie echem jego, 
cieniem, niechaj rodzi mu dzieci i służebnicą mu będzie najniższą, najuleglejszą, najcichszą... 
bo pan tak chce, pan stanowi prawa, pan ma siłę, władzę i pieniądze, więc się tak stać musi. A 
jeśli się sprzeciwi w czymkolwiek, zabij ją! Tak jest w życiu, aż oto przychodzi Francuz plugawy 
i ośmiela się potworną teorię mówić nam ze sceny, a my słuchamy, my serio dysputujemy 
o tym głupim i złym frazesie, o siostry-kobiety, o męczennice przemocy męskiej! 
– Święte duchy! Przykute do bydląt, dalszy ciąg znamy z mów twoich i odezw! – ozwał się 
naraz drwiąco mr Bartelet. 
Miss Dolly wzdrygnęła się milknąc na razie. 

– Deklamuj, Dolly, powinnaś zostać pierwszą kaznodziejką w tym feministycznym kościele 
przyszłości, masz wszystkie warunki: głos rozległy, wiarę silną, lekceważenie prawdy, 
nienawiść cudzych przekonań i wielki zapas wielce patetycznych i głupich dostatecznie frazesów. 
Wszak tylko tym stoją wszyscy trybunowie! 
– Gbur i tyran! – zionęła przez zaciśnięte zęby, obrzucając go wyniośle pogardliwym spojrzeniem. 
– Sprytna teoria: brać wszystkie prawa z dodatkiem pieniędzy, a nam łaskawie pozostawiać 
wszystkie obowiązki i ciężary! – drwił nielitościwie stary rozdając karty. 
Nie ozwała się już ani słowem, dopiero gdy znowu zagłębił się w grę, zniżyła głos i rzucając 
bojaźliwie spojrzenia na niego, mówiła: 

30 



– Żywot kobiety to dom wiecznej niewoli, to żywot duchów przykutych do bydląt, to nieustająca 
Kalwaria! 
Miss Ellen, która właśnie przysuwała się do nich lękliwie, rzekła na to swoim cichym i 
miękkim jak oliwa głosem: 

– „Wdzięczność żony pilnuje i cieszy męża swego, i tuczy kości jego”. 
– Nędzna paplanina wielbłądzich pastuchów, powtarzasz jak fonografy. 
Rzuciła się ze złością, bo Ellen często i bez powodu podnosiła rękę głosząc z namaszczeniem 
pierwszy lepszy werset. 

– Chociaż to nadzwyczajnie trafnie definiuje stosunek mężczyzn do kobiet: „cieszy go i 
tuczy kości jego”. Tak, o to wam chodzi jedynie w małżeństwie, tylko o to! – dodała z mocą. 
Ale Zenon nie dał się wyprowadzić z równowagi, nie rwał się na obronę mężczyzn, bo 
znał dawno wszystkie jej teorie i nudziły go, więc tylko rzekł chłodno, z grzeczności jedynie: 

– Może nie wszystkim chodzi tylko o to. 
– Nie miałam pana na myśli, nie, znam bowiem zbyt dobrze jego wzniosły sposób myślenia 
i tak bardzo go cenię, że zupełnie się nie lękam o przyszłość mojej drogiej Betsy, spokojna 
jestem o jej szczęście. 
Betsy tylko się uśmiechnęła na tę zgoła niespodziewaną troskliwość o siebie, dobrze ją 
znała, a miss Ellen już podnosiła rękę i otwierała usta do jakiejś stosownej przypowieści 
świętej, gdy Dolly, powstrzymując ją energicznym gestem, chciała go z innej strony zaatakować 
i zmusić do dysputy. 

– Jakże się panu podobała „Odeta”? 
– Nie znam tej sztuki, w teatrze bowiem nie bywam. 
– Jak to, nie chodzi pan do teatru? 
– Tak, od pięciu lat nie byłem ani razu. 
– Więc pan chyba tylko na koncerty i opery chodzi? 
– Ponieważ sam się nieco zajmuję muzyką, więc nie bywam i na operach, w ogóle nie 
chodzę na widowiska z zasady na żadne! 
– I to z zasady! Musi pan mieć nadzwyczajne powody? 
– Bardzo proste i bardzo zwyczajne – odparł z uśmiechem. 
– „Będzie start grzechu pospołu z grzesznikiem” – rzekła uroczyście miss Ellen. 
Zenon się uniósł, a że rzadko mu się to zdarzało, więc tym gwałtowniej. 
– Oto po prostu obmierzło mi już plugawe kłamstwo zwane teatrem i przeto znienawidziłem 
do rdzenia głupstwo, blagę i kramarstwo bezczelnie udające sztukę. Mam już dosyć udawań, 
dosyć takich głupich gestów w próżnię, tych błazeńskich symulacji życia, tych małpich 
naśladowań, tych póz na człowieka i tej całej oszalałej z pychy menażerii autorów, aktorów i 
oklaskującego, pijanego głupotą pospólstwa. 
– Czegóż więc chcesz? – pytał żywo Joe przestając grać. 
– Prawdziwego i szczerego kultu piękna. 
– A Szekspir, a Grecy, a tylu, tylu innych, nie są-ż sztuką prawdziwą? 
– Te wszystkie sławne i ze czcią powtarzane nazwiska to puste dźwięki, dawno już umarła 
ich treść prawdziwa, tak dawno, że te nazwiska mówią nam tyleż, co nazwy planet i słońc, 
zarówno nam obce, dalekie i nieznane. 
Wytarte liczmany krążące w odruchowym obiegu, prawdy mówione w niezrozumiałym języku, 
a przy tym trupy dźwigane przez nas dobrowolnie, trupy ciążące jak ołów na duszach 
naszych, że z wolna giniemy pod ich złowrogim panowaniem, nie śmiejąc nawet pomyśleć, 
że można je z siebie zrzucić do muzealnego rowu. 

– Tak, rozumiem cię, przejrzałem i widzę, że wszystko, co nam dzisiaj panuje i co rządzi 
nami, jest kłamne i trupie, więc i teatr nie może być czymś lepszym – zauważył ponuro Joe. 
– Jest nawet gorszym, bo udaje świątynię sztuki, a jest siewcą moralnego analfabetyzmu, 
jest fabryką fałszywych wartości, szkołą zła i głupoty. Od kapłanów bowiem przeszedł w ręce 
31 



parobków i ladacznic, stał się nie ducha potrzebą, lecz zmysłów, więc i przemawia do oczów i 
naskórka wielkiego duchowego lokajstwa – wyręcza ich w myśleniu, bawi, pochlebia i jest 
dla nich codziennym środkiem przeczyszczającym na nudę i intelektualną impotencję. 

– Ostre pługi muszą przejść po zachwaszczonych ugorach życia! 
– I dynamitowe nie poruszą bezwładu i ciążenia w kierunku najmniejszego oporu. Przestałem 
już wierzyć w reformy zewnętrzne. 
– Więc cóż pozostaje robić? – pytał rozciekawiony mr Bartelet. 
– Nie reformować tego, co się już nie da przerobić, zło należy pozostawić własnemu losowi, 
niechaj samo się zeżre i zgnije do reszty! Mam w tej chwili tylko teatr na myśli, niechaj 
taki pozostanie, jaki jest, dla tych, którym jest potrzebny! A dla innych potrzeba stworzyć 
nowy teatr, teatr-świątynię, poświęconą pięknu. Były niegdyś, w dawnych czasach, u ludów 
pierwotnych święta wiosny i płodnej jesieni, na które zbierano się społem, by je spędzić weselnie; 
należałoby wskrzesić takie święta... Wyobrażam sobie jakiś bór prawieczny lub puste, 
dzikie brzegi morza, z dala od wszelkiej powszedniości, z dala od ciżby i zgiełkliwej farsy 
życia, i tam, wprost pod niebem, w wiośnianym powietrzu, w zielonych, rozśpiewanych głębiach 
lasów, na tle odradzającej się przyrody albo w jesieni dni, przesnute pajęczyną, zadumane, 
blade i święte jak hostie, roztęsknione, w żalne dni opadu rdzawych liści, nad brzegami 
szafirowego morza, przepasanego tęczą złotego wschodu i krwawego zachodu, tam, na ubitym 
toku rodnej, świętej ziemi, świątynia sztuk wszystkich, Apollinowy ołtarz uniesień, hymn 
niebosiężny barw i marzenia, dźwięków i kształtów, modlitw i wizyj, hymn upojenia pięknem 
nieśmiertelnym, oczyszczający duszę z grzechów zła i brzydoty. Nowy Eleusis dla spragnionych 
wzruszeń i kontemplacji, nowa, odradzająca się ludzkość, Jeruzalem! Oto moje marzenia! 
– Cudowne, nadzwyczajne, ale niemożebne, by się dały urzeczywistnić! – wołała entuzjastycznie 
miss Dolly. 
– Wszystko jest możebne dla tych, którzy chcą! – szepnął Joe. 
– Boże, jakie to piękne i dziwne! dziwne! – myślała Betsy nie śmiejąc głosem płoszyć tej 
wizji czarownej, porwana jego słowami i zapałem, z jakim mówił; więc tylko z miłością i 
podziwem patrzyła na jego piękną i bladą twarz, jakby opromienioną natchnieniem, rozmarzoną 
i tęskną zarazem. 
– Widzę już te pielgrzymki, te niezliczone tłumy, te święta, pełne tajemniczych i wzniosłych 
uroczystości! – entuzjazmowała się miss Dolly. 
– Dom Cooka et . mógłby się nimi zająć, można by nawet zawiązać towarzystwo akcyjne 
do urządzania takich świąt, interes niezły, a gdyby się założyło specjalne pismo i ajentury po 
całym świecie, zniżono taksy, to interes poszedłby na pewno – drwił stary, ale obie ciotki, 
Betsy, a nawet i Joe rzucili się na niego w obronie projektu, że zawiązała się nieco bezładna i 
gorąca rozmowa, bo stary rzucał co chwila złośliwe uwagi. Zenon milczał, dopiero gdy nieco 
przycichli, niespodzianie oznajmił: 
– Moje marzenie musi pozostać czas jakiś tylko marzeniem, ale tymczasem otwieramy teatr 
marionetek! 
– Teatr marionetek? Ależ jest ich kilka! 
– Nasz teatr nie będzie dla dzieci. 
– Więc dla kogóż, u Boga, może być teatr marionetek? 
– Ten będzie dla dorosłych, dla artystów i przez artystów. 
– Dzieciństwo, dekadencja, francuskie wymysły! – krzyczał mr Bartelet. 
– Być może, ale te dzieciństwa są bliższe prawdziwej sztuki, szczersze i głębsze dają wrażenia 
niźli dzisiejszy teatr. 
Nie, nie chciało już mu się mówić, poczuł się ogromnie znużony, więc prawie od niechcenia 
opowiadał bliższe szczegóły o tym teatrze, zwracając się tylko do Betsy, bo stary zaczynał 

32 



go już niecierpliwić brutalnymi uwagami, gdy naraz, nie kończąc zdania, porwał się na nogi, 
z okrzykiem: 

– Ktoś wszedł tutaj! 
Najwyraźniej zobaczył ruch portiery, odsłaniający drzwi, usłyszał szmer kroków i szelest 
wlokącej się po dywanie sukni... 
Zamilkli, strwożeni jego głosem i postawą, bo pochylony, blady, z rozbłysłymi oczyma nasłuchiwał, 
jak ten szmer, ledwie pochwytny, przesuwał się przez pokój ku oknom... słyszał 
wyraźnie, rozróżniał... był najgłębiej pewny, iż ktoś przechodzi... że ktoś wszedł ze schodów i 
teraz przemyka się mimo nich... że skoczył na środek, jakby chcąc ująć niewidzialną... 

Nie było jednak nikogo, szmer zgasł jak płomień zdmuchnięty, wszyscy siedzieli w trwożnej 
ciszy, wpatrzeni w niego; obejrzał cały pokój, otwierał szafy, zajrzał nawet za spuszczone 
story. 

– Byłem pewien, że ktoś wszedł i wolno przechodzi przez pokój! 
– Dick, przejrzyj jutro książki, musiały się znowu zagnieździć szczury! – wołał wesoło stary, 
ale ukradkowym spojrzeniem wodził po pokoju. 
– Dałbym głowę, że to nie był szmer szczurów, nie, widziałem odsłaniającą się portierę, 
słyszałem wyraźnie szelest sukni – zapewniał. 
– Po prostu zdawało ci się, coś w rodzaju słuchowej halucynacji! Ja sam ulegałem temu 
dość często, w pierwszym roku mojego pobytu w Indiach, to zwykły wynik upałów, ale wyleczyłem 
się prędko i zupełnie – objaśniał spokojnie Joe chcąc usilnie zatrzeć niemiłe wrażenie. 
– Istotnie, jest tutaj wyjątkowo ciepło, gorąco nawet – zauważył Zenon. 
– Dick, zakręć gaz w kominku! – rozkazał stary odsuwając się od ognia. 
– Jeśli głowa boli, to zrobiłabym panu jaki kompres – proponowała Ellen. 
– Ależ doskonale się czuję, dziękuję bardzo. 
Lecz rozmowa nie mogła się już nawiązać, mówili monosylabami, jedynie po to, by zgłuszyć 
jakiś cichy niepokój wślizgujący się do serc; kłopotliwe milczenie coraz częściej zalegało 
i coraz trwożniej biegały podejrzliwe oczy po jasno oświetlonym pokoju. Stary przedrwiwał 
wszystkich, że tak łatwo ulegają sugestii, ale i to nie pomogło, nie przywróciło dawnego 
nastroju, nie rozwiało jakiejś posępnej mgły... a że już było po jedenastej, zaczęli się 
zbierać do rozejścia. 

Ciotki najpierw poszły do swoich pokojów na drugim piętrze, zabierając Betsy, stary zaś 
odwiódł syna na stronę i o coś go tam prosił cicho, ale tak długo, że Zenon wyszedł nie chcąc 
im przeszkadzać. 

– Mr Zen! – rozległ się za nim na schodach przyciszony głos Betsy. 
– Mój drogi, mój złoty, niech się pan poradzi doktora! – prosiła serdecznie, gdy podszedł 
do niej nieco bliżej. 
– Dobrze, pójdę do lekarza, będę się leczył, połknę całą górę lekarstw, uczynię wszystko, 
czego żąda tyrańska miss Betsy. Do widzenia! – wołał głośno. 
– Do widzenia za tydzień, za strasznie długi tydzień – szepnęła żałośnie, schodząc po 
ciemnych schodach nieco niżej. 
– O tak, czasem jeden tydzień zawiera w sobie parę tysięcy lat tęsknoty... 
– I całą nieskończoność trwóg i niepokojów – powtórzyła echowo. 
– I... do widzenia! – Posłyszał cichy skrzyp drzwi. 
– Proszę tylko o długie i dobre listy. 
– Jak zwykle mały tomik in 16-o – odpowiedział żartobliwie. 
– To jest mój kalendarz, na którym obliczam pozostałe do niedzieli dni, bo ja nimi tylko 
żyję – ozwała się jeszcze ciszej i bliżej, już o parę stopni od niego. 
– O Betsy! – drgnęło mu naraz serce miłością, skoczył ku niej, pochwycił ręce i zaczął je 
gorąco całować. 
– Bo ja tak tęsknię za tobą, tak kocham, tak czekam – szeptała wzruszona. 
33 



– O Betsy moja, duszo moja serdeczna, jedyna! Gdybyś mogła wiedzieć, co się... – nie 
skończył, bo dziewczyna wyrwała ręce, dotknęła palcami ust jego i uciekła, gdyż w tej chwili 
u szczytu schodów rozległ się surowy głos miss Dolly. 
I Joe również zaraz wyszedł z jakąś wzruszoną i tajemniczą twarzą, a Dick oczekujący na 
nich z paltami w sieni jeszcze coś szeptał do niego, gdy wychodzili na świat. 

Na dworze ciemno było i zimno, mgły opadły, ale natomiast prosto w twarze zacinał skośnie 
drobny gęsty i przykry deszcz, miotany przelewającym się w ciemnościach wiatrem. 

Ogarnęła ich nieprzenikniona ćma, gdy wychodzili na tak zwane ośle łąki, jakich jest pełno 
na krańcach Londynu, zgoła utonęli w nocy, że tylko w dali, przez szklane przędziwo deszczów, 
świetlił się nikłym kręgiem rząd latarń. 

Błoto mimo żwirowych dróg chlupało pod nogami, ale przyśpieszali kroków, by się jak 
najrychlej dostać do ulic, już widnych na tle ciemności niby szyby olbrzymie, słabo prześwietlone, 
bo te milczące, ponure pustki, głuche i rozległe, wzbudzały mimowolną trwogę. 

Ulice jednak tak samo były posępne; leżała w nich uśpiona cisza niedzielnego wieczora i 
smętek ciężkiego, niewolniczego jutra; domy stały martwym szeregiem, ociekające wodą, 
oślepłe i pełne rozpaczliwej nudy, wiatr hurkotał po niedojrzanych dachach, a często zwalał 
się na ulice rozmiatając do dna czarne, połyskliwe kałuże, rynny zaś grały bezustannie bełkotliwym 
ostrym rytmem spadającej wody; rzadkie, przygaszone nieco latarnie stały jak szyldwachy 
martwe ze znużenia, rozkrążając żółtawe koliska po czarnych, przemiękłych asfaltach. 

Nigdzie człowieka ani dorożki, ani ruchu najmniejszego wśród tego morza kamieni, w tej 
ciszy uśpionego miasta, tylko sypki i boleśnie nużący szmer bezustannego deszczu i to 
wstrętne, przegniłe powietrze, które niby oddechem pokrywało im twarze śliską i lepką rosą. 

Dostali się wreszcie do stacji, wsiadając do pierwszego pociągu, jaki dążył w ich stronę. 

W przedziale było pusto i prawie ciemno, bo Joe przyćmił światła, siedzieli naprzeciw siebie 
w głębokim milczeniu, zapatrzeni w szyby, a dalecy od tych jaw wyzierających z nocy. 

Pociąg leciał jak piorun, z hukiem i w błyskawicach, przelatywały jakieś parki, jak wizje 
majaczyły drzewa bezlistne i przepadały jakieś puste i czarne równie, migocące tablicami 
ogłoszeń, to jakimś domem, jawiącym się tak nagle, że nim się go spostrzegło, zapadał w nocy; 
z krzykiem przelatywał tunele i wypełzał jak wąż na wysokie nasypy, zadyszany, spieniony, 
w kłębach białej pary skąpany. I jak smok zionący strugami krwawych skier. Przystawał 
na jakichś stacjach poślepłych i śpiących, wyrzucał ludzi na pustych placach i zabierał ich z 
nierozpoznanych w ciemnościach miejsc i znowu biegł, w gromach cały i błyskach, aż począł 
wolnieć wdzierając się na olbrzymie wiadukty, rozpięte nad domami tak wysoko, że spodem, 
w głębi nierozplątanej masy domów, zalanych ciemnością, tylko linie ulic jaśniały nieskończonymi 
pasami, a dokoła, jak okiem sięgnąć, buchały przemglone, czerwonawe łuny miastapotwora. 


– Powiedz mi, kto jest miss Daisy? – zapytał wreszcie Zenon po długim, wahającym milczeniu, 
nie patrząc jednak na niego. 
– Nie wiem, a raczej wiem tyle co i wszyscy, że przyjechała z Kalkuty, oto wszystkie prawie 
moje wiadomości o niej. 
Dziwna kobieta, nie umiem zdać sobie sprawy z wrażenia, jakie wywiera na mnie, i to 
mnie często przejmuje niepokojem. 

– O tak, roztacza magiczną posępność i lęk, dziwna kobieta, jakiś tajemniczy awatar nieznanego!... 
– szepnął trwożnie. 
– Sądziłem, że ją znasz bliżej, uczestniczyła przecież w seansie?... 
– Ale mimo woli, przypuszczam nawet, iż o tym zupełnie nie wie. 
– Była i nie wie, nic nie rozumiem. 
– Mahatma, gdyśmy rozmawiali o spirytystycznych seansach mr Smitha, zauważył, iż podejrzewa 
Daisy o wielkie siły mediumiczne; poradził nawet, by jej sugestionować nakaz 
przyjścia na seans, dlatego właśnie zgodziłem się na urządzenie go u siebie. 
34 



– No i przyszła? 
– Ba, tego nie wiem do dzisiaj, czy była to ona, cielesna Daisy, czy też jej druga, astralna 
istota! 
– Przecież ją dobrze pamiętam, a przypominam sobie, żeś ją brał za rękę, żeś dotykał jej 
oczów i twarzy, więc musiała być materialna! 
– Pamiętam, ale i to pamiętam, coś mi opowiadał, gdyśmy jechali na obiad, o jej spotkaniu 
na schodach, w parę sekund po wyjściu z seansu... w chwili, w której wszyscy zebrani widzieli 
ją uśpioną... 
– Musiałeś ją przecież budzić i widzieć wychodzącą? 
– Przyszła do nas w kilka chwil po twoim wyjściu, widzieliśmy ją dokładnie w pełnym 
świetle żyrandola, mówiłem z nią... 
– A potem? – pytał z nagłą i bolesną trwogą. 
– Później zabroniła ruszać się z miejsc, światła same pogasły i wyszła. 
– Nie, tysiąc razy niemożebne! Bajka czy obłęd! Jakże, spotkałem ją na korytarzu, idąc z 
przeciwnej strony, a ona równocześnie miałaby być pomiędzy wami, była tu i tam w tym samym 
czasie! A przecież daję głowę, że ją spotkałem, szedłem za nią, schodziłem aż na dół do 
odźwiernego; więc to wasze widzenie jej było tylko halucynacją, omamem! – wołał. 
– Było takim samym rzeczywistym faktem jak i twoje spotkanie się z nią, i ty ją widziałeś, 
i pomiędzy nami była. 
– Więc się rozdwoiła na dwie bliźniaczo podobne tożsamości? Nie żartuj ze mnie, nie 
przekonywaj nawet, bo to by przeczyło wszystkiemu, co wiemy, i bluźniło przeciw rozumowi! 
– wołał rozdrażniony. 
– Czemu przeczy? Naszej wiedzy i rozumowi? A cóż wiemy? Nic. Utonęliśmy w głupich, 
nic nie tłumaczących faktach, których się trzymamy jak poręczy nad przepaściami, nie śmiejąc 
poruszyć się z miejsca, ba, pomyśleć nawet, że można się rzucić w otchłań i nie zginąć... 
nie przepaść... a właśnie tam znaleźć tę jedyną prawdę, duszę własną! 
– Nie mów, bo nie mogę dzisiaj z tobą dysputować, tak jestem dziwnie znużony i wyczerpany, 
że padłbym jak kamień przez egzotyczne mgławice twoich hipotez. Jestem tylko człowiekiem, 
jedynie ufającym rzeczywistości dostępnej dla moich zmysłów. 
– Jest jedna tylko rzeczywistość: Dusza; wszystko poza tym to tylko cień, jaki od niej pada 
w nieskończoność, majaki i złudzenia. 
– Echa nauk Mahatmy Guru! – szepnął niechętnie. 
– Wszak uczniem jego i czcicielem jestem... 
– Boże, że to nigdy człowiek się nie obejdzie bez przewodników... 
– Bo zbawców mieć musi, jeśli nie jest tylko Tschandalą, mierzwą ludzką, na której dopiero 
kiedyś może zakiełkują święte kwiaty ducha. Guru mnie zbawił, urodziłem się na nowo z 
jego mądrości; ślepy byłem – przejrzałem; jeno trupem ludzkim byłem – wywiódł mnie z 
martwych na rozwonione lotosem brzegi prawdy wiecznej, jedynej, więc do niego wszystek 
należę i z pokorą i szczęśliwością, i dumą mówię ci o tym. 
– Pójdziesz za nim? – zapytał, ze drżeniem czekając odpowiedzi. 
– Tak, nie opuszczę go już aż do dnia, w którym się „stanę i będę”. 
– Więc mógłbyś wyrzec się ojczyzny i swoich? 
– Ojczyzną duszy jest „On”, a jej pragnieniem i celem spocząć w „Nim”. 
Zenon się nie odezwał, z podziwem i lękiem spoglądając na niego. 
Wysiedli z pociągu i przeszli kilka pustych ulic w zupełnym milczeniu; dopiero na schodach 
hotelu Joe, podając rękę na pożegnanie, przytrzymał mu dłoń i nachylając się szepnął z 
naciskiem: 

– Radzę ci: strzeż się miss Daisy! – I odszedł śpiesznie. 
– Dlaczego? – zawołał, wstrząśnięty do głębi złowrogim jego głosem, ale Joe bez odpowiedzi 
zniknął w ciemnych już i długich korytarzach. 
35 



4 


...Zostali sami w reading-roomie. 

Zenon czekał tej chwili z upragnieniem, nie wiedząc zupełnie dlaczego, a gdy przyszła, 
kiedy się drzwi zawarły za ostatnim wychodzącym, lęk go ogarnął i niepokój; podniósł się i 
zaczął gorączkowo chodzić. Czuł się niesłychanie zdenerwowany, nie był zdolny wyrzec ani 
jednego słowa i nie miał w tej dręczącej chwili nic do powiedzenia, poczuł tylko i miał nawet 
tę bolesną pewność, że oto stoi przed czymś, co się mogło za mgnienie wyłonić z milczenia, a 
przecież na nic określonego nie czekał! 

Zaledwie przed półgodziną, wśród gwarnej i dosyć banalnej rozmowy, gdy się podnosił do 
wyjścia, ujrzał w jej źrenicach wyraźny nakaz pozostania, więc mimo natarczywych nalegań 
Joe pozostał, oczekując i drżąc w sobie tym bolesnym dygotem trwożliwej niepewności, co 
jak wąż zimnymi skrętami owija serce, dusi z wolna i krew wszystką, i myśl każdą wypija. 

Miss Daisy grała jakąś ściszoną i zagmatwaną w rysunku piosenkę, jakby nie zwracając na 
niego uwagi, a on chodził wciąż, kołując błędnie wśród porozstawianych mebli, czasem spoglądał 
w szyby na szary i smutny dzień, ale patrzył nie spostrzegając niczego, daleki od 
wszystkiego, zasłuchany jedynie w ten rosisty opad dźwięków coraz cichszych, to wyrywając 
się spod ich dziwnego czaru, patrzył na jej włosy rude, jakby z miedzi wykute, i na jej białe, 
długie ręce, które się snuły po klawiaturze jak słodki sen. 

Grała bez przerwy, odwracając niekiedy bladą, zadumaną twarz i wtedy oczy się ich spotykały 
na chwilę, na płochliwe i nieugięte mgnienie; z twardego i zimnego szafiru kute groty 
spojrzeń przebijały mu duszę na wskroś, że zatrzymywał się ze drżeniem, bo mu się wydawało, 
iż oto nadchodzi ta chwila, w której się to coś oczekiwane ziści, że tajemnica przemówi... 
ale ona grała dalej. 

Czuł się coraz bardziej rozdrażniony i zaniepokojony, okrążał znowu pokój, czyhając na 
każde poruszenie jej głowy i na spojrzenie każde, ale było tak samo zimne, przeszywające i 
nieme. 

Już kilka razy powstawał w nim nagły bunt, że zbliżał się do drzwi stanowczym krokiem, 
lecz odejść nie potrafił. 

I tak płynęły długie, długie chwile milczących oczekiwań. 

Z wolna, niepostrzeżenie, mrok zaczął przesypywać światłości dzienne swoim pyłem popielnym, 
osnuwał wszystko we mgłę sennego zadumania, przygaszał barwy i lśnienia i zalegał 
puszystą, drgającą, ciężką mgłą. 

Zenon, zmęczony i wyczerpany, upadł w fotel i siedział nieruchomo, ta niepokojąca cisza i 
milczenie rozdzwonione zaledwie dosłyszanymi dźwiękami biły w niego jak młotem, ubezwładniały 
smutkiem niepojętym. 

Nie, odejść nie mógł; siedział jakby przykuty niewidzialnymi a potężnymi więzami do tej 
postaci, ledwie już dojrzanej w coraz gęstszym mroku, sam z wolna zapadając w senną martwotę 
milczenia, pełną smutku i dziwnych majaczeń rozpadających się w mroku kształtów. 

Pokój stawał się jakby dnem, gdzie przez posępnozielonawe i wzburzone zwały morza zaledwie 
się prześlizgują widma nierozpoznanych rzeczy, nikłe połyski barw struchlałych, 
wiotkie wrzenia kształtów, zastygające i głuche wiry cieniów i zmartwiałe a rozchwiane 
ciemnice w otokach płynnych, szarych fal wieczoru, a skądś, niby z powierzchni dalekiej i 
zgiełkliwej, rozsącza się smuga dźwięków przygasłych i spada ciężkimi kroplami na jego 
duszę znużoną, spada kropla po kropli, bije z wolna i nieubłaganie, a każda jest grotem 
ostrym i warem, a każda zalewa go smutkiem i łka w nim nieukojoną, żrącą tęsknotą. 

36 



Ocknął się po pewnym czasie i spojrzał dokoła: mrok się już stawał nocą, pokój był prawie 
niewidzialny, tylko zwierciadła patrzyły na niego jak puste, zasypiające oczy, a wielka palma, 
stojąca na środkowym stole, majaczyła nikłym, tlejącym zarysem na sinym brzasku okien, 
zasnuwających się z wolna martwymi rzęsami cieni. 

Miss Daisy już nie było widać w ciemności, grała jednak wciąż, ale jakoś sennie i apatycznie. 
Podniósł się nagle z niezachwianym zamiarem przemówienia do niej, ale nim się odezwał, 
przyszła mu naraz brutalna myśl, trzeźwiąca jak smagnięcie biczem, że może jej spojrzenie 
nakazujące mówiło tylko to, czego pragnął w skrytości, może to się nie miało stać dzisiaj 
ani nigdy, a on jak głupiec czekał z drżeniem ciekawości i lęku... 

Bardzo często bowiem przychodziła grać do reading-roomu i grywała po parę godzin z 
rzędu, więc i dzisiaj robiła to samo, nie zważając na niego, nawet może gniewna, że jej przeszkadza 
swoją obecnością. 

Poczuł gorzki smak rozczarowania i głębokie niezadowolenie z samego siebie, więc jak 
mógł najciszej, z pewną wstydliwością wysunął się z pokoju. 

Mieszkał na tym samym korytarzu pierwszego piętra i właśnie otwierał drzwi, gdy rozległo 
się stłumione i przeciągłe wycie Bagh, a po chwili miss Daisy przeszła obok niego, ale 
jakby go nie spostrzegając zgoła, chociaż stał w pełnym świetle, twarzą zwrócony do niej. 

To niewidzące spojrzenie dotknęło go tak niemile i tak zabolało, że wszedł do mieszkania, 
zatrzaskując drzwi ze złością, rozniecił zaraz światło, bo nie cierpiał w mieszkaniu ciemności 
i zaczął drżącymi rękoma rozrywać kopertę jakiegoś listu, który nań już od śniadania czekał 
na biurku. 

List był od Betsy, ale mimo to nic z niego nie rozumiał, nie mógł powiązać słów ni wydobyć 
jakiej bądź treści, że zdenerwowany jeszcze bardziej, rzucił go z niechęcią i poszedł wyjrzeć 
na korytarz, pusty już i cichy. 

Był już teraz zupełnie pewny swojej omyłki, a to sprawiało mu taką głęboką przykrość, że 
długo nie mógł się uspokoić. 

– Bo i cóż mogła mi powiedzieć? Dlaczegóż miałaby chcieć, abym z nią pozostał sam na 
sam? Złudzenie i nic więcej! W tym domu wariackim i ja już zaczynam halucynować! – rozmyślał 
spostrzegając znowu list Betsy, ale zupełnie się nie wzruszył tym serdecznym, tkliwym 
szczebiotem narzeczonej, czytając jeno oczyma kartkę po kartce, bo całą duszę miał 
wypełnioną wspomnieniami tamtej; skończył czytać i chciał w pierwszym, poczciwym odruchu 
odpisać, nagłówek już nakreślił, ale zabrakło mu wprost treści, nie miał w tej chwili nic 
do powiedzenia i poczuł naraz nieprzepartą chęć wyjścia na miasto, powłóczenia się po ulicach 
zatłoczonych i szumiących wrzawą, zagubienia siebie, lecz nim zdążył wyjść, służący 
zameldował mr Smitha. 
Wszedł chudy i żółty pan z oczyma ryby ugotowanej, pochylony nieco, ostrożny, uprzejmy 
niezmiernie i przesadnie skromny. 
Zenon dość niechętnie wskazał mu krzesło. 

– Przychodzę aż z dwiema prośbami do pana, ale jeśli przeszkadzam, to wyjdę, chociaż 
mówiąc szczerze, sprawiłoby mi to przykrość niewymowną, gdybym nie mógł wyłuszczyć 
ich zaraz, więc... 
– O, proszę pana, słucham z przyjemnością – zdziwił się jednak tym wstępem, bo znał go 
jedynie z sali jadalnej. 
– Przepraszam – powstał naraz przygiętym, cichym ruchem i zbliżywszy się do brązowej 
Psychy, stojącej obok biurka, nałożył binokle i jął gładzić pieszczotliwie jej cudnie wysmukłą 
lędźwię. 
– Przepiękna, najwyższy wyraz uduchowienia! – szeptał prowadząc z lubością dłoń po jej 
przeczystych, dziewczęcych kształtach. 
– Sprawa pierwsza: proszę mr Zenona o uczestniczenie w naszym jutrzejszym seansie – 
przeczytał w notesie, siadając na dawnym miejscu. 

37 



– Niezmiernie jestem ciekawy i sprawy drugiej! – silił się na uprzejmość. 
– Przepraszam. – Znowu się przesunął przyczajonym, kocim ruchem do miedzianego posążku 
Antinousa, stojącego w rogu na tle jedwabnej, jasnofiołkowej draperii. Pogładził go 
również po biodrach, pstryknął paznokciem w kolano, aż miedź zadzwoniła, i siadłszy z powrotem 
przeczytał: – Proszę mr Zenona, aby skłonił mr Joe do wzięcia udziału w tymże seansie 
– skłonił głowę wlepiając swoje rybie, w czerwonych obwódkach oczy w porcelanowe 
figurki, stojące na kominku. 
– Żałuję bardzo, ale muszę panu zrobić zawód, bardzo przepraszam, ale na seansach nie 
bywam i spirytyzmem się nie zajmuję; byłem wtedy jedynie na prośbę Joe. 
– Będzie i miss Daisy – wtrącił niby od niechcenia, uciekając z oczyma. 
– Będzie! – zawahał się przez chwilę – co zaś do Joe, to zupełnie nie obiecuję wpływać na 
niego w tym kierunku, sądzę nawet, że i tak już jest za bardzo pochłonięty spirytyzmem. 
– Niestety, ale to dawniej, bo od przyjazdu Mahatmy porzucił dawne święte zasady i bra-
ci... O, z mr Joem jest obecnie bardzo źle, bardzo... pan wie?... 
– O niczym i zupełnie! 
– Nie jest to tajemnica, mówić o tym, choć z boleścią, mogę, ale jeśliby pan słuchać nie 
chciał, jeśliby... – i jąkał się lękliwie. 
– Przeciwnie, Joe obchodzi mnie bardzo – zaniepokoił się jego trwożnym głosem. 
– Oto wdał się w fakirskie eksperymenty, sposobi się po prostu pod przewodnictwem Mahatmy 
na joga. Dawno się pan z nim widział? 
– Trzy dni temu. Myślałem, że wyjechał, bo w domu go nie ma. 
– Z pewnością jest! Od dwóch dni siedzi zamknięty, siedzi na jednym miejscu bez ruchu, 
bez wody, bez pożywienia i siedzieć ma dotąd, dopóki samego siebie nie zobaczy, dopóki się 
nie rozdwoi... Eksperyment niebezpieczny. 
– Z przerażeniem to słyszę, nic mi nie wspominał o takich praktykach. 
– Myśmy się dowiedzieli o tym dopiero wczoraj na seansie. Miss Daisy nam zakomunikowała. 
– Ależ, choćby mi przyszło drzwi wyłamać, a dostanę się do niego, muszę go wyrwać z 
obłędu. Bardzo dziękuję panu za wiadomość. 
– Strwożeni jesteśmy o niego, nikogo z braci nie przyjmuje, zerwał już z nami wszystkie 
więzy, a przy tym, jeśli wpadnie w moc miss Daisy... 
– To co? – porwał się nagle strwożony. 
– To może być zgubiony na wieki! – szepnął posępnie mr Smith oglądając figurki porcelanowe 
na kominku. 
– Więc kimże jest, na Boga, miss Daisy? 
– Tajemnica... nikt o tym nie wie... i nie należy pytać... – prawie zakrzyczał zatykając sobie 
uszy, by nie słuchać pytań. 
– Dlaczegóż tajemnica? Mnie się już po prostu jakimś szalbierstwem zaczyna wydawać taka 
sztucznie robiona tajemnica! 
– Strzeż się jej odkrywać! Są pewne rzeczy, których się nie można dotykać zwykłą ciekawością, 
bo mszczą się! Jesteś „niewierny”, więc jak dziecko bawisz się płomieniem, nie wiedząc, 
że może cię pochłonąć w każdej chwili... O, bardzo ostrzegam: trzymaj się z dala miss 
Daisy! To ogień złowrogi. My sami się jej obawiamy... zjawia się na seansach i robi cuda, o 
jakich nikt nie marzył, odkrywa rzeczy wstrząsające i głosi takie prawdy, że... że mamy powody 
do obaw... mamy powody lękać się jej mocy i podejrzewać, że nie jest to wysłanniczka 
Pana, a Jego... może nawet wcielenie... 
– Kogo? – zapytał cicho, wstrząsając się bezwiednie. 
– Bafometa!... – szepnął trwożnie i wyjąwszy z kieszonki w kamizelce szczyptę soli, siał 
nią dokoła zabobonnie. 
– Bafometa? – powtórzył Zenon nic nie rozumiejąc. 
38 



– Cicho, nie wymawiajmy tego imienia więcej! Boże! – krzyknął naraz głośno, padając na 
krzesło, bo rozległ się bliski, wstrząsający ryk pantery. 
Zenon wybiegł na korytarz, bo wydawało mu się, że to tuż pod jego drzwiami zawyła Bagh, 
ale korytarz był zupełnie pusty. 

– Musi ryczeć w klatce, może głodna! – tłumaczył usiłując zachować spokój. 
– Nie, nie, w tym być musi jakiś znak porozumienia, bo zresztą ja nie wiem, czy Bagh jest 
tylko zwierzęciem, nie wiem... 
– A czymże jest? chyba nie samym Bafometem? – zawołał urągliwie. 
– Cicho... cicho... nieszczęsny, ani wiesz, że tak wymówione imię może w tej chwili stało 
się dla kogoś śmiercią, nieszczęściem lub chorobą. 
– Cóż to? Porywa na rogi i ponosi na Blankenberg? – drwił złośliwie. 
– Wszystko jest straszną zagadką. Dokoła nas leży mrok, w którym czyha lęk i śmierć 
wieczna! Są słowa zabijające, są imiona, od których dźwięku rozpadają się światy, są życzenia, 
które się stają bez naszej woli, są takie myśli, od których ruch gwiazd zależy! Błądzimy 
po omacku w wiecznym mroku, jak ślepi od urodzenia, aż po dzień wyzwalającej śmierci, jak 
ślepi, czepiający się z rozpaczną wiarą kurzawy głupich faktów i wołający wielkim głosem: 
nie ma nic poza naszą ślepą głupotą! Ale świat przejrzy, boleśnie przejrzy! Niech kamienuje 
proroków, niech się pastwi nad własną duszą; i tak zbawion być musi całą siłą naszej wiary i 
pragnień, bo my go wyprowadzim z odmętów, wywiedziem z niewoli grzechów... nasza 
prawda zbawi świat! Ale tymczasem jeszcze Tamten panuje i rządzi światem, jest we wszystkich 
sercach, czyha i toczy śmiertelny bój z Bogiem – szeptał gorąco, powstając z miejsca. 
– Stare, rozwiane podania, pomarłe dawno mumie symbolów, zmartwychwstające w najtrzeźwiejszym 
wieku i wśród najtrzeźwiejszego z narodów, odwieczna tęsknota dusz za istnieniem, 
odwieczny strach przed śmiercią... 
– Czytał pan Izys odsłonioną? – zapytał niespodzianie mr Smith. 
– Czytałem, a raczej Joe mi ją wykładał i doszedłem do wniosku, że Bławatska jest najzwyklejszą, 
ordynarną nawet szalbierką, a ta jej książka stekiem bredni i kłamstw świadomych, 
spekulujących na dobrej wierze i naiwności ludzkiej! 
– Największa kobieta, jaką ród ludziki wydał, pierwsza święta naszego kościoła, a pan ją 
sądzi niby jakąś uliczną szarlatankę – jęknął. 
– Bardzo przepraszam. Takie wrażenie wyniosłem z opowiadania o niej. 
– Ręczę, że wielbiłby pan ją jak i my wszyscy. Przyjechała parę dni temu do Londynu. Jutro 
przyjdzie do loży wraz z pułkownikiem Olcottem. Chętnie pana wprowadzę, seans będzie 
nadzwyczajny, mają być aporty od samego Dalaj Lamy z Tybetu... ona jest największym medium 
na świecie! 
– Dziękuję, jestem już syty cudów. 
– Boże, co za bluźnierstwo. 
– Tak, bo cóż, że ujrzę cud, kiedy nie wiem, cóż mi cud tłumaczy? 
– Tak, pan bardzo nie wie, bardzo. Przepraszam, pomińmy tę kwestię. Muszę iść, ale może 
pan zechce powiedzieć Joe, że Ona pragnie go ujrzeć jak najprędzej. 
– Nie wiedziałem, że znają się osobiście. 
– O, dawny kult Joe, jeszcze z Bengalu – szepnął mr Smith, powlókł lubieżnymi oczami po 
Antinousie i wyszedł. 
Zenon zaś pobiegł śpiesznie na drugie piętro do mieszkania Joe, wielce zaniepokojony o 
niego słowami mr Smitha; ale długo się dobijał, nim w końcu otworzył mu drzwi wysoki, 
cynamonowy Malajczyk, piękny jak Antinous, z włosami po kobiecemu zaplecionymi w warkocze 
i upiętymi na głowie, w których błyszczał wysoki, złoty grzebień, wysadzany szmaragdami. 


– Mr Joe nie ma w domu – twierdził stanowczo, nie wpuszczając go do środka. 
39 



– Musi być, ponieważ dzisiaj mieliśmy się zejść tutaj, a od dwóch dni przecież nie wychodził 
z domu. – Używał podstępu, by się tylko dostać do mieszkania. 
– Nie wiem, ale tutaj pana nie ma wypisanego, a są wszyscy, jakich miałem wpuścić. – 
Pokazał kartkę, poznaczoną hieroglifami. 

– Widocznie zapomniał wpisać, wszak znasz mnie i wiesz, że zawsze przychodzę bez meldowania. 
– Kiedy ofiara już się rozpoczęła... 
– Spóźniłem się... – zupełnie nie rozumiał znaczenia jego słów. 
– Nie można... nie... – bronił się coraz słabiej, nie wiedząc, co począć, bo dobrze wiedział 
o jego przyjaźni z Joe, ale mr Zenon, nie zważając już na jego opór, prawie siłą wszedł do 
przedpokoju. 
Malajczyk podrapał się frasobliwie za uchem, zamknął drzwi na cały system zatrzasków i 
wprowadził go do bocznego pokoju, gdzie na niskim stole, w siedmioramiennym, miedzianym 
świeczniku, paliło się siedem wysokich, woskowych i żółtych świec, dokoła pod ścianami 
stały szerokie sofy, pokryte żółtym jedwabiem, ściany również złociły się gorącym tonem 
chińskich jedwabiów, zahaftowanych złotymi smokami. 

Malajczyk podał mu długi, cienki jak pajęczyna, przejrzysty jak woda woal barwy fiołkowej 
i otworzył drzwi do sąsiedniego pokoju. 

Zenon miął w dłoniach szeleszczącą przedziwnie miękką materię, nie śmiejąc zapytać o 
nic, aby się nie zdradzić, że do wtajemniczonych nie należy, dopiero gdy służący wyszedł, 
poruszył się z miejsca. 

– Co to wszystko znaczy? Co za ofiara rozpoczęta? – myślał rozglądając się ze zdumieniem, 
nigdy bowiem nie był w tej części mieszkania, nawet się nie domyślał jej istnienia... 
Zajrzał przez uchylone drzwi do sąsiedniego pokoju, ale się cofnął, ciemno tam było zupełnie, 
cały był jakby poprzegradzany parawanikami. Wziął świecę i poszedł w głąb mieszkania, 
przechodził pokój za pokojem; wszędzie panowała ciemność, pustka i cisza, nigdzie ani śladu 
ludzi, dopiero w pokoju, w którym odbywał się seans, dosłyszał jakieś przyduszone, niewyraźne 
szmery, jakieś jęki, jakby spod ziemi wychodzące... czasem coś jak krzyk mdlejącym 
echem się rozlegał i głucho zapadało wszystko. Zatrzymał się strwożony, nie mogąc pojąć, 
skąd te głosy się dobywają, w pokoju bowiem pusto było jak wszędzie, tylko przez szyby 
zaglądały cienie drzew i brzaski dalekich świateł złotymi pajęczynami pełzały po szkle. 
Po chwili te niewytłumaczone głosy znowu zadrgały i jakoś bliżej, wyraźniej, prawie tuż 
przy nim, że odskoczył przerażony, świeca mu zgasła, otoczyła go ciemność, ale dopiero wtedy 
rozpoznał, że to od okrągłego pokoju płynie ta stłumiona, dziwna wrzawa; odszukał drzwi 
i otworzył je bez szmeru, ale jeszcze za nimi wisiała gruba i ciężka zasłona, głosy splątane z 
dźwiękami muzyki, zabrzmiały tak blisko, że odchylił nieco zasłony, popatrzył nagle osłupiałymi 
oczyma – i cofnął się przerażony... 

Prawie uciekł z powrotem do seansowego pokoju, zapalił papierosa i przytknąwszy czoło 
do szyby, trzeźwił się jej chłodem i rozróżnianiem drzew w ogrodzie. 

– Dobrze widzę, to tu ja... czuję chłód... wiem, gdzie jestem... muszę być przytomny... – 
myślał wolno, bo to, co tam ujrzał, runęło na niego obłędnym strachem. 

– Widziałem, ale to niemożebne... musiało mi się zdawać... jakieś uderzenie na mózg... – 
rozmyślał trwożnie, z trudem wydobywając się jakby z szaleńczego snu. Dopiero po dłuższej 
chwili, zupełnie uspokojony, utwierdziwszy się, że jest przytomny, poszedł tam znowu i zajrzał 
trwożnie. 

Okrągły, wielki pokój tonął cały w łagodnej, błękitnawej światłości, błękitny dywan zaścielał 
posadzkę i błękitne były głuche, bez okien, ściany, pokryte gdzieniegdzie świętymi 
zgłoskami, malowanymi złotem; z brązowej, greckiej lampy, zwieszającej się od sufitu, rozlewały 
się przyciszone, mgławe brzaski, a w tym sennym nieco półświetle, w tym księżycowym 
lśnieniu, jakby gdzieś w nieskończonościach, prześwietlonych drganiem gwiazd, wśród 

40 



upajającej woni orchidei, zwieszających się ze złotych koszów, stojących pod ścianami, 
wśród słodkich dźwięków jakichś nieznanych instrumentów poruszały się jakieś widmowe 
postacie bose i prawie nagie, bo zaledwie owiane barwnymi muślinami, jak woda przejrzystymi; 
tylko twarze i głowy mięli osłonione szczelnie, jakiś potępieńczy korowód mar tańczących 
rozchwianym, bezładnym i dzikim kręgiem i smagających się długimi wiciami zielonych 
bambusów. 

Joe siedział w pośrodku na dywanie, nagi cały, zgięty we czworo, nieruchomy, zapatrzony 
tępym, jakby zamarzłym wzrokiem, był jak trup głuchy na wszystko; ślepy zgoła i nieczuły 
na ten wir wzburzony, toczący się dokoła coraz szybciej tęczą barw rozwianych i głosów 
schrypniętych, i świstów bolesnych, i tęczą ciał białych, falujących spod osłon tak nikłych, że 
zdały się tylko pajęczynami, oroszonymi światłem. 

Siedem kobiet i mężczyzn krążyło dokoła w obłędnym, mistycznym tańcu, smagając się 
zaciekle wśród nieprzytomnych krzyków i płaczów spazmatycznych; biczowali się z upojeniem 
męki, ze świętą żądzą ran i bólów, z ofiarnym szałem męczeństwa, biczowali się nawzajem, 
gdzie kto kogo dosięgnął, zwarci w ciżbę wrzącą, w szaleńcze koła, taczające się z 
krzykiem, oślepłe, pijane szałem, miotające się konwulsyjnie, bezprzytomnie... Rózgi świstały 
coraz szybciej, ruchy stawały się już niepochwytne, czerwone pręgi jak węże wiły się 
coraz gęściej po białych ciałach, krew tryskała... a chwilami ktoś padał ze strasznym krzykiem 
i pełzał do nóg Joe, całował jego nagie stopy nie bacząc, że cały ten wir przewala się po 
nim, tratuje, rozgniata i leci dalej; to znowu ktoś wyrywał się z szaleńczego koła, bił głową o 
ścianę, krzyczał nieludzko, okropnie, obłąkanie i padał jak martwy na ziemię. 

Naraz wszyscy padli na twarze i zerwał się wstrząsający chór śmiertelnie zmęczonych głosów, 
chór modlitewnych błagań i żałosnych, łzawych jęków: 

– „Za grzechy świata weź mękę naszą!” 
– „Za grzechy świata weź krew naszą!” 
A potem rzucili się do biczowań w jeszcze sroższym, bardziej ekstatycznym szale; groza 
przepełniła pokój, stał się tylko bezprzytomny chaos krzyków, zapachów, dźwięków niewidzialnej 
muzyki, bolesnych smagań, splątany wir ciał, ociekających krwią, ślepa furia, straszny 
sabat dusz opętanych, wstrząsanych dreszczem obłędu i śmierci. 

Zenon stał przy zasłonie, jakby wgrążony w dręczący i nieprawdopodobny sen, błądził 
oczyma, słuchał, a uwierzyć jeszcze nie mógł... przymykał oczy, szczypał się w ręce, sprawdzał 
swój stan, ale ta krwawa, szaleńcza wizja nie znikła. 

Dopiero po tym hymnie, zrywającym się kilkakrotnie, zrozumiał, że to, co się działo przed 
jego oczyma, było najrealniejszą rzeczywistością. 

Próbował rozpoznać kogo, ale żadnej twarzy nie można było wyrwać spod zasłony, tylko 
po wysmukłych kształtach, po stromych piersiach i długiej, łabędziej szyi, i po rudych kosmykach 
na olśniewająco białym karku domyślał się miss Daisy. 

Nie wierzył, ale przeczuwał, że to ona, chwilami nawet zdawało mu się, że głos jej rozróżnia, 
wtedy zamierał w sobie w jakimś dzikim, wprost nieludzkim bólu i owładało nim takie 
szaleństwo, że chciał się rzucić do niej, wyrwać ją spośród szaleńców, unieść daleko, całować 
jej rany i zbierać gorącymi ustami strugi krwi spływające po nogach. 

Opanował się jeszcze w porę, ale czuł, że go ogarnia gorączka i krwawy szał biczowania i 
ran, że dzika i lubieżna żądza krwi rozpręża się w nim do skoku jak głodna pantera, że chwila 
jeszcze, a nie powstrzyma się od rzucenia... więc całą nadludzką siłą woli wyrwał się i uciekał, 
gnany furiami zgrozy i strachu. 

Ani wiedział, jak i kiedy się znalazł w środku miasta, na jakiejś szerokiej ulicy, wśród rozkrzyczanych 
tłumów i gorączkowego zamętu. 
Oślepiające światła słońc elektrycznych, transparenty na balkonach, wstrząsające krzyki 
tłumów, szalony ruch i zgiełk, bezładne śpiewy tworzyły z ulicy jakby rzekę potężną i wzbu


41 



rzoną, w którą wpadł całą siłą bezwładu, na samo dno, nie rozumiejąc zgoła, co się dzieje 
dokoła i gdzie go niesie ta rozkołysana fala ludzka... 

A tłumy wciąż się zwiększały, płynęły zewsząd jak lawina, parły się zgiełkliwymi potokami 
z bocznych ulic, zalewając całą Oxford Street nieprzeliczoną ciżbą falującą i rozkrzyczaną; 
tysiące gazet powiewały nad głowami, setki cabów i omnibusów wstrzymanych 
chwiały się nad gąszczem głów, a prawie z każdego jakiś człowiek krzyczał usiłując zapanować 
nad nieustannym wrzaskiem, tysiące kapeluszy podnosiły się w górę i tysiące gardzieli 
ryczały z całej mocy, bez przestanku, a chaos jeszcze się wzmagał, bo huczące potężne głosy 
trąb zbliżały się z góry ulicy; ale Zenon nie słyszał tego wszystkiego, bo mu przed oczyma 
wciąż tańczyły nagie, okrwawione ciała i słyszał świst bambusów nad sobą, że kurczył się 
bezwiednie, jakby chcąc uniknąć ciosów, i wciąż przyczajonymi trwożnie oczyma śledził jej 
długą szyję i wymykające się spod zasłony kędziory rudych włosów... 

– A może to nie ona? – pomyślał naraz, odrywając się z trudem od wizji – przecież nie 
mam żadnej pewności, zdawało mi się tylko, przeczuwałem ją po włosach rudych i po figurze... 
głupstwo, tysiące musi być podobnych do niej w tym tłumie... Więc i tam mogła być 
podobna... ale mogłaż być i ona sama?... 
Zaczął się w nim głuchy bój, bój srogi, zły i podstępny, bo całą mocą serca bronił się od 
przypuszczeń, ale już sama myśl, że ona mogła być wśród tej opętanej, biczującej się gromady, 
napawała go dziką męką, nieopowiedzianym udręczeniem... a głos podejrzeń, głos zawistny 
i zły, wzmagał się w nim i syczał jak węże. 

– Któż wie, kto ona? Któż wie? – rzucił sam sobie urągliwie i z pogardą. 
– Awanturnica, medium używane do różnych eksperymentów – dodawał smagając się coraz 
okrutniejszymi przypuszczeniami. – A zresztą, cóż mnie to obchodzi, może się biczować, 
kiedy chce, może się nawet zatłuc. Mam tego dosyć... – i naraz zapomniał o wszystkim, bo o 
parę kroków wychyliła się z tłumu głowa tak podobna do Daisy, że rzucił się do niej, ale 
przepadła w tłoku; bo właśnie w tej chwili tłum się zakołysał gwałtownie, orkiestra bowiem 
nadchodziła, trąby zabrzmiały przeraźliwie i „hymn królowej” runął z wszystkich piersi i huczał 
jak orkan. 
Oprzytomniał zupełnie, przyparty do ściany, że omal mu żebra nie popękały, dowiadując 
się równocześnie, iż to zwycięstwo nad Arabim-baszą tak entuzjazmowało tłumy, że cały 
Londyn jakby się upił radością. 

– A niech was diabli z waszymi zwycięstwami! – zaklął z wściekłością, ledwie trzymając 
się na nogach, popychany zewsząd, gnieciony i wałkowany po ścianach jak kloc, bo tłum 
pchał się bezmyślnym pędem za orkiestrą. 
Wreszcie udało mu się przedostać do uliczki poprzecznej, gdzie mógł odetchnąć i zebrać 
nieco myśli, ale nie wiedząc, co zrobić z sobą, śmiertelnie znużony powlókł się jakimiś pustymi 
zaułkami; szedł, aby iść, aby dalej, aby głębiej zanurzyć się w miasto i uciec od tych 
strasznych przypomnień, od samego siebie i od ludzi; ale długo jeszcze jak odgłosy burzy szły 
za nim rozhukane głosy tłumów i wrzaskliwe dźwięki trąb... 

I nie zapomniał o niczym, przyszło mu na myśl, że jakoś niedawno mówiono mu w klubie 

o istnieniu sekty spirytystycznych biczowników. Śmiał się wtedy i nie wierzył. A teraz! 
Sprawdził własnymi oczyma. 
Wszak Joe był tam wśród nich i ona! Wzdrygnął się i znowu go ujrzał przed sobą, nagim, 
skulonym, znowu ujrzał okrwawione ciało Daisy i te jej cudne strome piersi, pocięte krwawymi 
pręgami... Ach, każda z tych ran głos miała swój, krzyczała mu w sercu boleścią i żalem, 
czuł je w sobie, paliły go i zalewały żywą, ciepłą krwią, smagały szaleństwem. 

Z wściekłością roztrącał przechodniów i zaczął biec jak wariat, aż ludzie przystawali, a jakiś 
policjant popędził za nim; ale on biegł coraz prędzej, gnany tym świstem bambusów i jawą 
jej okrwawionego ciała, że tylko wyciągnąć ręce i schwytać. 

42 



Dopiero Tamiza zagrodziła mu drogę, a ubezwładniła ciemność i cisza panujące na wybrzeżu, 
siadł bezwiednie na jakichś schodkach wiodących do rzeki, pod nim pluskała woda 
obryzgując mu twarz zgorączkowaną, a niekiedy w ciemności powstawały z sykiem fale, 
chwiejne i długie jak węże, i szły cicho obejmować mu stopy; nie czuł tego, zapatrzony w 
ciemności. 

Czarne, ruchome masy wód przewalały się w nieprzeniknionych mrokach, z posępnym 
szumem, bełkotały głucho i trwożnie i płynęły wciąż, bezustannie, jakby w wiecznej pogoni i 
w skardze wiecznej na trud nieustanny, na trud nieśmiertelny. 

Nie było nieba ni gwiazd, tylko przyblakłe łuny tliły się rdzawym, wilgotnawym pyłem 
nad miastem; woda pusta była i cicha, po zgubionych, niedojrzanych wybrzeżach błyskały 
latarnie chwiejąc się jak kwiaty czerwone i złote, a dalekie mosty huczały sennie i połyskiwały 
łukami kolorowych świateł na rozdrganej, zasępionej rzece. 

Czasem statek jakiś przesunął się wskroś ciemności, zamajaczył rozgorzałymi oknami i 
przepadał jak to, czego nigdy nie było. 

A niekiedy z miasta napływały osłabłe echa zgiełków i wionęły drganiami sypkimi i martwe 
padały na wodę; to wiatr jakiś hukliwy, niesforny, przejęty zgnilizną i błotem, wydzierał 
się z ulic, zatoczył jak pijany i pełzał po wybrzeżu do nagich drzew stulonych w ciemność... i 
potem długo, długo słychać było ich dygot bolesny i cichy, łkający płacz... 

Zenon siedział jak martwy z wyczerpania i tak zagubiony w sobie, a daleki od rzeczy zewnętrznych, 
że choć dość często rozlegały się jakieś kroki po granitowych wybrzeżach, nie 
słuchał ich zupełnie, nie wiedział i o tym, że już parę razy wyłaniała się za nim jakaś postać i 
przyczajone, zbójeckie oczy błyskały w ciemnościach... 

W tej chwili nie wiedział o niczym i nie pamiętał, dusza mu omdlała i padła w mrok, była 
jak ta łódź kołysząca się na fali pod jego stopami, martwa i pusta... Słyszał tylko ciche i 
trwożne szmery wód, jakby senne szepty własnego serca, czuł w sobie rozpościeranie się nocy 
nieprzeniknionej, nocy kojącej i pełnej cichego płaczu drzew zziębniętych, bolesnych szamotań 
wody i dziwnej, nieopowiedzianej tęsknoty. 

Zdało mu się, że leży wpośród fal i płynie w nieskończoność zatraty i zapomnienia, że jest 
już tylko tym nieutulonym, żałosnym płaczem, a noc obejmuje mu rozpaloną i ciężką głowę 
chłodnymi, matczynymi rękoma i kołysze pieściwie, kołysze upajającym, słodkim ruchem i 
śpiewa jakąś pieśń zapomnianą, pieśń dzieciństwa i umarłej tajemnicy... 

Byłby tak może przesiedział noc całą w tej radosnej zagubie siebie, gdyby się nie rozległ 
nad nim surowy i grzmiący głos. 

– Radzę stąd iść, zimno tutaj i niebezpiecznie. 
– Ale cicho i dobrze! – odrzekł niechętnie, powstając, bo policjant wziął go pod rękę i 
uprowadzał daleko od rzeki. 
– Czy i utopić się nie pozwalacie nikomu? – zapytał ironicznie. 
Ale policjant doprowadził go do oświetlonych ulic, obejrzał i oddalił się bez słowa. 
– Gdyby mnie aresztował, nie potrzebowałbym wracać do domu – myślał wahając się 
przez chwilę, czy nie iść za nim i nie prosić go o to jak o łaskę największą, ale policjant już 
zniknął. Pozostał sam, bezradnie rozglądając się po pustej uliczce, nie chciało mu się iść do 
domu, nie chciało mu się iść nigdzie; ot, chętnie siadłby pod pierwszą lepszą ścianą i tak pozostał, 
i gdyby nie pisk szczurów, przebiegających rynsztokami, który go przejął obrzydzeniem, 
byłby to zrobił z pewnością. 
Powlókł się dalej, poczuwszy naraz, że jest mu niezmiernie zimno i że mu się chce jeść. 

Na Strandzie było już prawie pusto, tylko niekiedy z szynków lub bocznych ulic wytaczały 
się gromady pijanych i zaczynały śpiewać chrapliwie, większość sklepów była zamknięta, już 
było dość późno; stały tylko otworem niezliczone bary, a po trotuarach spacerowało pełno 
wymalowanych kobiet, zaczepiały go ustawicznie spojrzeniami, a śmielsze brały wprost pod 

43 



ramię, odciągając w ciemne uliczki; odsuwał je bez słowa, ale łagodnie, szukając, gdzie by 
wejść, aby się nieco posilić. 

Zaglądał do wielu szynków, ale straszyły go te wnętrza buchające alkoholem i pijacką 
wrzawą, że cofał się i znowu szukał. 

Ulicą snuło się dość podejrzanych i dziwnych postaci, latały jakieś słowa, rzucane z cieniów, 
to zbierały się w bocznych, ciemnych zaułkach tajemnicze gromadki, a pomiędzy nimi 
uwijał się jakiś stary, siwy człowiek i roznosił czerwone i zielone kartki ze świętymi sentencjami, 
głoszącymi o hańbie kalania ciała rozpustą, uśmiechał się smutnie i śpiesznie znikał, 
by jaka pięść nie spadła na jego garb. 

Przeszedł na drugą stronę ulicy, bo tam w ciemnych zagłębieniach domów, pod licznymi 
teatrami, przed oświetlonymi jeszcze kantorami pism, gdzie się tylko gromadziło więcej ludzi, 
skąd tylko wyzierały czatujące sylwetki dziewczyn i rozlegały się wabiące psykania, ukazywała 
się wysoka, czarno ubrana kobieta, odważnie rozdająca wszystkim święte sentencje, a 
nieraz czaiła się wprost w jakimś cieniu i nagle zastępowała drogę parom, chwilowo skojarzonym, 
nie bacząc na obelgi, szturchańce i plugawe, okropne wymyślania, jakimi ją co 
chwila obrzucały rozwścieklone dziewczyny; przyjmowała je z pokorą, pochylała głowę i szła 
dalej niestrudzenie, czyniąc święte dzieło miłosierdzia i litości. 

Zenon zatrzymał się przed nią, wyciągając rękę, podniosła na niego bladą, piękną twarz, 
podając mu całą garść kartek. Przemówił nieśmiało: 

– Sieje pani niestrudzenie dobre słowo. 
– Grzeszna byłam. Pan mnie oświecił i podniósł z dna hańby, przeto żywotem swoim pokutę 
czynię... – odparła z surowym namaszczeniem. 
– Należy pani do Armii Zbawienia? 
– Jestem z kościoła Pogromców Grzechu. 
– Z kościoła, chcącego zwyciężać zło sentencjami!... – ironia zadźwięczała mu w głosie. 
– Jeśli one nie nakarmią duszy, i chleb podany stanie się im kamieniem. 
– A któż je wybawi z nędzy!... 
– My, panie, nasz kościół, niszczący zło aż do dna i walczący dobrem... Oto szczegóły i 
wykazy naszej działalności. – Podała mu wąską broszurkę. 
– Nie obawia się pani obelg ni niebezpieczeństwa? 
– A ze mną jest Pan!... 
– Być może, ale jest pani tak młoda, piękna i bezbronna – szepnął mimo woli. 
Zmierzyła go posępnie czarnymi, ogromnymi oczyma. 
– ,,Piękność twoja to pozór, którym szatan przywodzi cię do grzechu, to maska kryjąca 
cuchnącego trupa, więc ją znienawidź i daj w pogardę samemu sobie” – powiedziała fanatycznie 
i odeszła. 
Wzruszył ramionami i nie wahając się już, wszedł do pierwszego z brzegu szynku. 

Przed bufetem, okutym błyszczącą miedzią, stały dwie dziewczyny, wystrojone jaskrawo; 
nie zwracając uwagi na ich zaczepne słowa, poszedł na wielką, niską salę, poprzegradzaną 
niskimi przepierzeniami, że tworzyła szereg lóż odosobnionych, przeciętych wąskim korytarzem, 
i kazał dać sobie jeść. 

Wkrótce w sąsiedniej przegrodzie zasiadły dziewczyny, często zaglądając do niego przez 
wierzch, ale nie zauważył tego, jedząc pośpiesznie i gęsto zapijając. 

Prawie nigdy nie pijał, więc teraz odczuwał dziwnie bolesną i drażniącą rozkosz wypróżniając 
kieliszek po kieliszku; uspokajała go wódka, znużenie ustępowało, bezwładna myśl 
rozjaśniała się z wolna jak zarzewie, a całego przejmowało kojące ciepło. 

Upijał się prędko, dolewając sobie bez pamięci, ogarniała go cicha rzewliwość i błoga, 
rozkoszna ociężałość, uśmiechał się sam do siebie głupim, pijanym śmiechem... 
A szynk porykiwał chwilami pijackim gwarem, przez cienkie przegrody rwały się szczęki 
butelek, pijane mamroty, schrypnięte krzyki dziewczyn i buchały niekiedy brutalne, ohydne 

44 



wrzaski, dymy z fajek i cygar przysłaniały światła gryzącym tumanem, a obrzydły zapach 
dymu rozwłóczył się po sali; ale Zenon nic już z tego nie czuł, nie słyszał, objęło go bowiem 
takie pijackie rozrzewnienie, że chciało mu się płakać nad samym sobą, poczuł nagle niezmierny 
ciężar samotności i opuszczenia, niezmierne oddalenie od jakiegoś życia, którego nie 
mógł sobie teraz przypomnieć, a przy tym był już tak pijany, że się nie mógł poruszać, położył 
głowę na stole i usiłując sobie coś przypomnieć zapadał w gorączkową drzemkę, budził 
się z niej niekiedy, próbował wstać i znowu spał. 

– Panie, pójdziemy razem! – szeptała jedna z dziewczyn wchodząc do zagrody. 
– Czego, co? – wybełkotał po polsku, nie rozumiejąc, skąd się wzięła. 
– Pan Polak? Rózia! Chodź tutaj, mr jest Polak! – nawoływała zdumiona. 
– Tak, czego chcecie? Prędko... prędko... 
– No, nic... niczego... myśmy już sześć lat nie słyszały po naszemu... my tu zaraz... Na 
Dorham Street... tam byśmy pogadali po naszemu... niech pan pójdzie... 
Obsiadły go, ale umilkły, onieśmielone jego wyniosłą, dumną twarzą i milczeniem, a może 
i jakimś utajonym w głębi serca wzruszeniem, dziwnie radosnym, jakie owładnęło nimi na 
dźwięk prawie zapomnianego języka, na dźwięk słów, co wskrzeszały nagle dawno pomarłe 
wspomnienia... 

Otrzeźwiał nieco, wstrząśnięty tym spotkaniem nieoczekiwanym, kazał dla nich podać jeść 
i pić, zmuszając je prawie do jedzenia, bo się usilnie wymawiały nie śmiejąc się przyznać do 
głodu i wzruszone niezmiernie jego dobrocią, lecz wreszcie dały się namówić zabierając się 
dość łapczywie do krwawej baraniny, ale co chwila przestawały podnosząc trwożliwe, badające 
a wdzięczne oczy, bo troskliwie podsuwał im talerze i nalewał kieliszki rozmyślając na 
pół przytomnie, o czym by mówić z nimi. Dziewczyny zaś odzywały się niekiedy zawstydzonym, 
pokornym głosem, mieszając bezwiednie słowa angielskie z polskimi, o przykrym akcencie 
żargonowym. 

Obie były jeszcze dość młode i przystojne, ale tak wymalowane, wyróżowane, obwieszone 
fałszywymi kosztownościami, zautomatyzowane w bezczelnych ruchach i pozach, zmartwiałe 
w rysach, że sprawiały wrażenie figur woskowych jakiegoś podwórzowego panopticum, wyszarzałych 
poniewierką i śmiertelnie znużonych pod maską bielidła, bo w oczach podczernionych 
i wyzywających taił się wyraz wiecznego lęku i długich lat głodu i hańby. Zrzuciły 
okrywki, prezentując z pewną bezwiedną dumą swoje śmieszne stroje, pełne świecideł; jedna 
z nich, wyższa, była dość głęboko dekoltowana. 

Drgnął naraz, dojrzawszy na jej plecach czerwoną pręgę jakby od bata. 

– Skąd jesteście? – zapytał przypatrując się nieznacznie. 
– Mr jest sam dziedzic? Prawda? 
– Znam, znam! – odpowiadał myśląc o tej dziwnej prędze. 
– Pan zna Kutno? Rózia! Mr zna nasze miasto! – wykrzyknęła zdumiona. 
– Cicho, Salcia, bo może mr jest sam dziedzic? – uspokajała ją przezornie. 
– Mr jest sam dziedzic! Prawda? 
Skinął potakująco nie rozumiejąc pytania, nie mogąc oderwać oczów od tej czerwonej pręgi, 
przeniesiony rozbłysłym nagle przypomnieniem tam, w szaleńcze koło biczowników, a 
one, rozradowane, wzruszone do głębi, ośmielone już, zaczęły opowiadać na przemian o tym 
mieście rodzinnym, wyrywały sobie z ust przeróżne szczegóły, rozbudzały wspomnienia, 
stając w olśnieniu szczęśliwości wobec jakichś dni nagle wyłonionych z pamięci, wobec lat 
przepadłych w kurzu poniewierki, a zmartwychwstających teraz radością samą i szczęściem. 
Przestały jeść, wrzeszczały coraz głośniej, śmiały się jak dzieci, upijając się wspomnieniami i 
wódką, której już sobie nie żałowały, zrywały się z miejsc i zmęczone, rozgorzałe, nabrzmiałe 
łzami, zapominając o nim, o sobie, o całym świecie, oszalałe zgoła, przycichły naraz, wybuchając 
długim, żałosnym płaczem, ale i wtedy nie przestając snuć wspomnień przełzawionych. 


45 



– Ty, Salcia, pamiętasz dziedzica? Pamiętasz: on miał cztery konie czarne jak smoki, karetą 
jeździł, co się świeciła jak lustro? Pamiętasz? 
– A ty pamiętasz, Róziu, dom pana burmistrza?... 
– Ja bym nie pamiętała! To nie dom, to pałac! Pokaż mi taki pałac w Londynie! Na całym 
świecie nie ma takiego drugiego! 
– A ty pamiętasz tę górę za miastem, a za nią wieś? 
Nic z tego nie rozumiał ani słyszał, ale naraz, budząc się z zapatrzenia, dotknął tej pręgi 
palcem i zapytał cicho: 

– Od czego masz ten znak? 
– To... zadrapałam się, to mój narzeczony – dodała spiesznie pod jego rozkazującym 
wzrokiem, przyginając się z trwogi. 
– Nieprawda... .musiałaś być tam – syknął nachylając się do niej. 
– Gdzie? Gdzie ja miałam być? – wołała, przestraszona jego nieprzytomnymi oczyma. 
– Byłaś... cała ociekasz krwią... cała jesteś w ranach... cała w pręgach... pokaż... – szeptał 
urywanie, wyciągając chciwe rozdrgane ręce; a gdy dziewczyna chciała uciekać, pochwycił ją 
jak w szpony i z błyskawiczną szybkością podarł jej stanik i wyłupał z niego jej nagie, sinawe 
plecy... 
Opadły mu naraz ręce bezwładnie i zatoczył się na ścianę. 

Dziewczyny zaś, zaskoczone błyskawicznością tego, co się stało, wpadły w osłupienie, nie 
śmiejąc się ruszyć ni podnieść głosu, patrzyły zamarłym wzrokiem, obłąkane prawie ze strachu 
i grozy. 

– Nie bójcie się, nie, ja krzywdy wam nie chciałem zrobić, darujcie, nie – szeptał, sam 
przerażony tym, co się stało, i oddawszy im, co tylko miał pieniędzy, uciekł z szynku... 
W hotelu już wszyscy spali, światła były pogaszone, dom objęła ciemność i cisza, ledwie 
rozwidnione korytarze ciągnęły się ponurymi tunelami, w których jak przyczajone oczy pantery 
migały się gdzieniegdzie przyćmione światełka. 

Położył się zaraz, ale nie zasnął, leżał z otwartymi oczyma, daleki od snu, daleki od 
wszystkiego, jakby na dnie ostatecznego zamętu duszy; a na krawędziach lękliwej i rozchwianej 
świadomości czaiły się posępne, złowrogie zjawy nadchodzącego jutra-mary, lęku 
pełne, przepływały mu przez mózg, zatapiając w nim ostre, drapieżne szpony majaczeń bolesnych. 


– Coś się strasznego dzieje ze mną! – to jedno teraz czuł tylko i wiedział. 
Drzwi wchodowe trzasnęły tak silnie, że się wyrwał z odrętwienia, jakby ktoś szedł przez 
pokój, zatrzeszczała posadzka i meble zadrgały dość głośno. 

– Kto tam? – pytał donośnie. 
Nie było odpowiedzi, kroki przycichły, ale jakieś ręce przebiegły po klawiszach, ciche, 
przebudzone dźwięki zadrgały na mgnienie; wyskoczył z łóżka i chwycił rewolwer. 

– Kto tam? – zawołał znowu i znowu żadnej odpowiedzi, usłyszał natomiast ostry i szybki 
skrzyp pióra po papierze i szelest przewracanych kartek... 
Rozniecił światło i rzucił się do pierwszego pokoju, skąd szły te odgłosy, ale tam nie było 
nikogo, przeszukał wszystkie kąty, zaglądał nawet do szaf i pod łóżko, ani śladu. Próbował 
drzwi: były zamknięte, klucz tkwił w zamku... Powrócił do biurka, nie wiedząc już, co myśleć 

o tym, gdy wpadł mu w oczy arkusz nutowego papieru, porzucony na rozłożoną książkę, a na 
nim czerniały jakieś słowa, napisane jeszcze nie zaschłym atramentem: 
,,Szukaj... idź za spotkanym... o nic nie pytaj... milcz... bądź bez trwogi... -O-F otwiera 
tajemnice...” 
Przeczytał kilkakrotnie, pismo było wyraźne, sztrychy energiczne i widocznie jakby dla 
zwrócenia uwagi szło w poprzek papieru; pióro jeszcze mokre leżało obok. 

46 



– Cóż u diabła za żarty rebusowe, kto mi to nabazgrał! – wybuchnął, ani na chwilę nie 
przypuszczając czego innego; rzucił papier na biurko i poszedł z powrotem do łóżka, był 
pewny, że uległ złudzeniu, zgasił światło, okręcił się w kołdrę i próbował zasnąć... 
Znowu cichy, ledwie dosłyszany dźwięk fortepianu wionął z drugiego pokoju, ta tajemnicza, 
dziwna melodia, którą słyszał wtedy na seansie. 

– Kto?... – ale zamilkł, zdławiony śmiertelnym przerażeniem. 
47 



5 


Mr Zenon już od trzech dni cały prawie czas przepędzał na ulicach. 

Nazajutrz po niewytłumaczonym zjawieniu się pisma obudził się rano, przeczytał znowu te 
słowa zagadkowe, ubrał się pośpiesznie i wyszedł. 

I odtąd chodził wciąż, chodził bezustannie, nawet spać nie przychodził do swojego mieszkania, 
jadał również, gdzie mu wypadło i o ile głód go zmuszał. Bał się wracać do hotelu, 
zaglądał do niego codziennie, ale tylko po to, aby od odźwiernego odebrać listy Betsy, których 
zresztą nie czytał. 

Błądził wciąż po mieście, uciekał szukając, unikał nie mogąc się wyrwać z tłumów i przepatrując 
z najwyższą uwagą każdą twarz spotykaną, zaglądając trwożenie w każde oczy i 
drżąc wiecznym czekaniem, że posłyszy jakieś słowo, dojrzy jakiś znak, zrozumie jakieś spojrzenie, 
a wraz stanie się to, co mu było zapowiedziane. 

Nie zwracał uwagi na zimno, mgły, deszcze ni porę; włóczył się bezustannie z miejsca na 
miejsce, często całymi godzinami wystając na rogach ulic, to czając się, pod wystawami obserwował 
przechodniów, odgadywał w mrokach ich twarze, biegnąc na oślep za każdą postacią 
i za każdym spojrzeniem szczególniejszym; czasami zachodził do kawiarni i szynków 
zatłoczonych, aby wypocząć, ale skoro przejrzał twarze, zrywał się od niedopitej szklanki, bo 
czuł, że musi iść dalej, musi szukać, musi czekać... 

„Szukaj – idź za spotkanym, o nic nie pytaj – bądź bez trwogi – -O-F otwiera tajemnice” 

– brzmiały w nim ciągle te słowa bezwzględnym, mocnym nakazem. 
Najsłabsza chęć oporu w nim nie powstała, był jak cios rzucony ręką nieubłaganego, biegnący 
po swojej linii niepojętej do niewiadomego celu, ślepo posłuszny i zamarły na wszystko, 
co nie było tą ciemną, nieznaną koniecznością. 

A przecież był zupełnie przytomny i świadomy tego, co się dokoła niego działo, tylko że 
przerwał się w nim wszelki związek z przeszłym życiem; myślał o nim, jak się czasem myśli 

o dziwnych opowieściach zasłyszanych gdzieś bardzo dawno i już tonących w strupieszałych 
dalach zapomnień. 
– Co się stanie? – myślał w rzadkich chwilach wewnętrznego przebudzenia i wtedy całą 
mocą chciał wyrwać z niewiadomego tę jawę jutra. Ale nie rozwiały się mgły, w których błądził, 
i nie rozerwało się błędne koło ślepego biegu za nieznanym, że znowu szukał, znowu 
czekał... 
Krążył po City i tam nieraz całe godziny przewalał się wraz z ciżbą, porwany przez fale 
tłumów, ale obcy im i daleki, i wciąż czatujący naprężonym, głodnym spojrzeniem; zaglądał 
do muzeów, zagłębiał się w puste, przemiękłe i przemglone parki, błądził po wybrzeżach, 
jeździł wszystkimi napotkanymi omnibusami przesiadając się bezustannie, zwiedzał zatłoczone 
teatry i banki, okrążał Londyn podziemnymi kolejami, był wszędzie, niestrudzenie i bezustannie, 
gorączkowo goniący za niepochwytnym cieniem, ciągle czyhający i ufny niezmiernie, 
spokojny i pewny, że znajdzie to, czego szuka... 

Nawet już policjanci zaczęli zwracać uwagę na jego twarz bladą i oczy błędne, a wciąż 
szukające wśród tłumów, oczy przenikliwe i puste zarazem, i na jego nieobliczone ruchy, bo 
już wiele razy rzucał się w pościgu w największą ciżbę powozów i omnibusów, wprost pod 
konie, ale zawsze jakimś cudownym trafem wychodził bez szwanku, nawet nie wiedząc, iż 
był w niebezpieczeństwie. 

I z wolna, nie spostrzegając tego, w tej obłąkanej pogoni za nieznanym, a może i nie istniejącym, 
zaczął tracić poczucie nawet tej zewnętrznej rzeczywistości, bo czatując wciąż wyprężoną 
do ostatnich granic uwagą, przestał spostrzegać ludzi i wyodrębniać, wydawali mu 

48 



się jakimś potwornym płazem o tysiącach głów i nóg, wijącym się bezustannie z głuchym i 
przerażającym szmerem... 

A potem i Londyn stawał mu się jakąś puszczą fantastyczną, głuchą i martwą, a pełną 
dziwnych zjaw, pełną stawań się rzeczy tajemniczych i strasznych, których nie mógł zrozumieć, 
czuł tylko, że się stają dokoła niego, że są... więc chodził w ciszy podziwu i niewytłumaczonej, 
niejasnej zgryzoty, bo oto zaczął spostrzegać ukrytą przed zwykłym wzrokiem 
jakby duszę rzeczy wszelkiej... 

Chodził po mieście niby po kamiennej, czarodziejskiej bajce, przepełnionej świecącymi, 
nigdy nie widzianymi drzewami, a co chwila spostrzegał jakieś cierpiące chore domy, pochylone 
z męki wiekowego trwania, pełne ran, jęków i znużenia... czuł bolesny dygot drzew, 
potopionych w mgłach i konających z tęsknoty do słońca, do rzeźwiących, wiośnianych powiewów, 
słyszał ich jęki nie milknące nigdy... nigdy, i łzy, spływające cicho po chorych gałęziach. 


Zadumał się przed wieżą Towru, stała posępnie zamyślona, tragicznie ostatnia z dni dawno 
pomarłych, ale wyniosła w osamotnieniu i dumnie pogardliwa wobec nowych spraw i dni 
nowych, dni plugawie pełzających u jej stóp nieśmiertelnego majestatu. 

Uciekał trwożnie od płaskich, wielmożnych a głupich pałaców West Endu, które śmiały się 
z niego urągliwie tłustymi, bezczelnymi głoskami rozsądku, uciekał od składów olbrzymich i 
sklepów, gdzie zrabowane ziemie świata całego jęczały męczeńsko. 

Gubił się, zasłuchany w leniwą gędźbę parków omglonych, w niewolniczy, strachliwie 
podły szept żywopłotów, wyprężonych i stróżujących, słuchał ptaków, przelatujących w niedojrzanych 
wysokościach i rozkrzyczanych żałosną skargą, rozmawiał z bezdomnymi psami, 
gnijącymi wśród śmietnisk, że wlokły się za nim gromadami, a wszędzie i we wszystkim czuł 
duszę bolesną, tragiczny przymus trwania, gwałt wiecznie żywy, brutalną przemoc losu; nawet 
te kamienie pomników w Hyde Parku skarżyły mu się na tych, którzy je wydobywali z 
prałona ciszy na jawę dni nieszczęsnych; nawet wody Tamizy, wiecznie goniącej, szumiały 
żałośnie, a te jakieś żelazne machiny, porzucone na brzegu, spracowane, ordzewiałe, omotane 
i skute przez myśl człowieczą, szamotały się bezsilnie, podnosząc ciche skargi na wieczny 
trud trwania. 

A w końcu już chodził jak we śnie ledwie przypomnianym, rozchwiany w sobie i lecący w 
jakąś głąb jak padająca przez nieskończoność gwiazda. 

Znalazł się bez wiedzy i chęci w Westminsterskim Opactwie i długo, prawie martwy ze 
znużenia, siedział pod jakimś posągiem, nic nie wiedząc o sobie ni o całym świecie. 

Pusto było w tych mrocznych, posępnych obszarach katedry; niekiedy ktoś przeszedł nie 
dojrzany i ginął, a odgłos kroków rozlegał się echem pod wyniosłymi nawami w przygasłym 
świetle witrażów, w smutnym brzasku stopionych i konających w mroku barw; jakby na wiec 
zebrane majaczyły niezliczoną ciżbą marmurów i brązów wszystkie wielkie duchy Anglii, sól 
tej ziemi odwiecznej, całe wieki historii, strupieszałe i zapomniane epoki obok dnia wczorajszego, 
nieustraszeni rycerze, zdobywcy, poeci, biskupi, prawodawcy, dusze szczytne i wywłoki, 
bohaterowie i kanalie, wieszcze i słynni szczekacze parlamentarni, tyrani świata i błaźni 
królów, święci i zbrodniarze, wyklinani przez wieki, cnoty, poświęcenia i zdrady, cmentarzysko 
wieków w proch rozwianych, a wiecznie żywe i zapładniające myśl ludzką, kamienne 
przypomnienia wieków, zebrane w tej prastarej katedrze na niemy sejm, radzący milczeniem 

o wczoraj, a czekający na nowe przyszłe dni i przyszłe dusze swoich następców, przeszłości 
rdzeń i przyszłości. 
Zenon oprzytomniał nieco w tej świętej ciszy grobów; posągi zdawały się patrzeć na niego 
szeroko otwartymi oczyma, pochylać i mówić coś ciszą głęboką, aż zadrżał z trwogi i zaczął 
się z wolna przedzierać przez te tłumy kamienne, wśród coraz grubszych mroków, do wyjścia. 


49 



Ale w poprzecznej, wyjściowej nawie cofnął się prędko między tłum białych posągów, ledwie 
widnych w mrokach, bo jakaś znana, wysmukła i czarna postać wychodziła z drzwi 
głównych i przeszła, skręcając na lewo, w wysoką, wąską nawę, obiegającą prezbiterium; z 
lewej strony, jedna za drugą, podobnie ciągnęły się kaplice królewskie. 

Poszedł za nią w mrok; tylko górą, w poczerniałym gąszczu gotyckich żebrowań, tliły się 
jeszcze trwożnie resztki dnia, ale dołem zalegała już zupełna noc, z gotyckich kaplic, oddzielonych 
kratami, sączyły się ostygłe brzaski fioletów, złota i purpur witrażowych, w których 
ledwie majaczyły królewskie łoża sarkofagów w ciszy niezgłębionej, marzyły nieprzespany 
sen śmierci królewskie pary, w kamienny spokój wgrążone smugi światła tęczowym, martwym 
i przygasającym pyłem owiewały kamienne profile, złożone sztywnie ręce, ciężko 
przymknięte powieki i twarde, dumne głowy; berła i korony połyskiwały posępną barwą odwiecznych 
złoceń, a na wszystkim leżał ciężki majestat śmierci i kamienny spokój obojętności. 


Daisy stanęła przed jedną z kaplic i wsparta o kratę zapatrzyła się w sarkofag. 

– Wiedziałem, że muszę spotkać panią – szepnął przystając obok niej. 
Spojrzała na niego surowo, jakby okazując ciszę. 
Nie czuł już znużenia, zsunął się z jego duszy obłędny nastrój jak łachman; był znowu 
zwykłym, normalnym człowiekiem. 

– A jednak im jest lepiej w królestwie wiecznej ciszy – szepnął znowu. 
– Któż wie? A jeśli dusze są przykute do ich wyobrażeń cielesnych, to muszą się błąkać na 
uwięzi materii, muszą być tutaj, muszą zaludniać te nawy nie dosłyszanym przez śmiertelnych 
jękiem i tęsknotą oczekiwań, póki trwania tych brązów i marmurów, póki czas nie rozsypie 
wszystkiego w gruzy i nie uwolni ich, nie wróci przeznaczeniu. 
– Byłoby to zbyt okropne! – wzdrygnął się mimo woli na te obrazy. 
– Któż wie, od czego zależy śmierć jego lub życie, co go wiąże i zbawia? 
– -O-F – wyrzekł wolno, prawie mimo woli, jak się mówi nieraz słowa tkwiące uparcie w 
mózgu i same płynące z ust. 

Czuł, że się zachwiała i wsparła na mgnienie o jego ramię, ale nie rozumiał powodu. 

Poszli już w milczeniu dalej, przystając kolejno przed kaplicami, które mrok coraz gęstszą 

zasnuwał przysłoną, że widniały w cichych brzaskach witraży, jak przez gąszcz leśną widać 
ostatnie zorze zachodów. 

– Dawno nie widziałam pana – ozwała się dziwnie miękko, jakby z wyrzutem. 
– Dawno? – zdziwił się przypominając sobie naraz scenę biczowań i wszystkie podejrzenia, 
które w tej chwili usilnie odpędzał. 
– Ze trzy dni chyba nie było pana. Mrs Tracy już się niepokoiła. 
– Trzy dni!... nie... wczoraj czy nawet dzisiaj wyszedłem... nie... doprawdy pierwszy raz 
mi się to zdarza, że dobrze nie pamiętam... 
– Zgubił pan pamięć tych dni? – pytanie dyskretne zadźwięczało w jej głosie. 
– Nie... Skądże... wiem już, że dzisiaj po śniadaniu grała pani na fisharmonii w reading-
roomie – mówił szybko, z trudem wiążąc wspomnienia. 
– Myli się pan; od trzech dni nie tknęłam nawet klawiszów. 
– Więc... cóż się ze mną działo? Przez trzy dni... przez... – wyszeptał trwożnie. 
Zamajaczyły w nim nagle porwane i senne przypomnienia czegoś, czego nie mógł skupić i 
wydobyć na jawę zrozumienia i świadomości. 

– A jednak... jednak czekałem na panią... 
Nie odpowiedziała, klucznik zaczął dzwonić, a po katedrze błądziły światła obszukujące 
przed zamknięciem kąty; wyszli na skwer. 

– Czasem zapominamy własnego istnienia lub patrzymy na nie jak na obce nam, poza nami 
będące... A czasami dusza, porwana jakimś tajemniczym wirem, gubi ciało ani spostrzegając 
tego – mówiła w zamyśleniu. 
50 



– Więc i ja musiałem się zagubić w czasie, musiałem... 
Wyciągnęła do niego rękę, gdy doszli do rogu Victoria Street. 
– Pani nie do domu? – pytał wyrywając się przez siłę z tych sennych omotań. 
– Muszę jeszcze przed obiadem odwiedzić moich kalkuckich przyjaciół – mówiła wesoło, 
a w świetle latarni i wystaw dojrzał na jej cudnej twarzy wyraz dziwnie słodki, dziwnie przyjazny, 
jak nigdy dotychczas. 
Patrzyła mu prosto w oczy cichym i prawie tkliwym spojrzeniem, wyjrzała nawet za nim z 
caba, że przejął go dreszcz radosnego wzruszenia i długo, długo patrzył za nią. 

I natychmiast pojechał do domu, przynaglając woźnicę do pośpiechu. 

Odźwierny powitał go radośnie i oddając całą pakę gazet i listów opowiadał dyskretnie, że 

jakieś dwie panie dowiadywały się o niego już dwa razy dzisiaj; po pewnych szczegółach 
domyślił się, że to musiała być Betsy z którąś z ciotek. Sprawiło mu to odkrycie niewymowną 
przykrość. 

– Cóżeście paniom powiedzieli? 
– Że pan wyjechał na parę dni z Londynu. 
– Przecież... Mr Joe u siebie? – zakończył śpiesznie. 
– Przyszedł niedawno na górę. 
Pobiegł do mieszkania, pozapalał światła i stanął zdumiony przed zwierciadłem, prawie 
przerażony własnym widokiem, był bowiem brudny, zarosły, obszarpany i tak ubrany, jakby 
sypiał w parkach lub pod mostami. 

– Gdzież ja się tak urządziłem? 
A gdy się po przebraniu zabrał do czytania listów, pierwszą rzeczą, którą spostrzegł, był 
ten papier z tajemniczym nakazem; przypomniał go sobie natychmiast, nic już nie wiedząc, 
jak bardzo był mu posłuszny. 

– Muszę się dowiedzieć, kto to napisał – pomyślał chowając go do kieszeni. 
Zmartwił się szczerze listami Betsy, nie rozumiał zgoła, dlaczego było ich aż tyle. 
Sprawdzał daty i cofał się przed rozwiązaniem zagadki, bo ile razy jakieś słabo tlejące 
przypomnienie tych dni zamajaczyło w nim, czuł zamęt w głowie jakby nad przepaścią, uciekał 
prędko i zatapiał się w tych dobrych, słodkich wołaniach Betsy, skarżącej się na brak wieści 
i zapomnienie. 

Odpisał obszernie, starając się ją uspokoić z całego serca i obiecując przyjść jeszcze przed 
niedzielą. 

Służący zameldował o podaniu obiadu przynosząc jakąś depeszę. 

To Betsy, nie mogąc się doczekać listu, telegrafowała długą, pełną niepokojów skargę, 
błagając o parę słów odpowiedzi, co się z nim i Joe dzieje. 

A w przypisku donosiła lakonicznie o chorobie ojca. 

Napisał kilka uspokajających słów, wysłał depeszę i poszedł na obiad. 

Mrs Tracy, przyciskając czule koty do obszernego łona, jęła go tkliwie wypytywać o 

zdrowie i co się z nim działo. 

– Wyjeżdżałem – odparł krótko, spostrzegając miss Daisy siedzącą już na swoim miejscu, 
ze łbem Bagh na kolanach; zielone oczy pantery wpijały się w niego z taką siłą, że usiadł 
zmieszany i niespokojny. 
– Co się z tobą działo? – pytał Joe siadając obok. 
Nim odpowiedział, podał mu depeszę Betsy. 
– Pojadę tam zaraz po obiedzie... niepotrzebnie się niepokoi. Pojedziesz ze mną? 
– Nie wiem... cóż to za świta przy Mahatmie? 
– Profesorowie z Eton i różni uczeni – szepnął wskazując nieznacznie kilku starych panów, 
siedzących dokoła Guru przy końcu stołu. 
– Odbędzie się prawdziwie platońska biesiada! – dodał z naciskiem. 
– Tak, oślica Balaama przemówi mową wyroczną – rzucił ironicznie. 
51 



– Nie odpowiedziałeś mi na pierwsze pytanie. 
– Ale i ciebie nawzajem nie pytam o nic... o nic... 
Rozdrażniał go ten wytężony wzrok pantery, że nie mógł się powstrzymać od złośliwości. 
– Pytaj, nic nie ukrywam przed tobą – powiedział łagodnie, zdziwiony jego tonem opryskliwym. 
– Czy i miss Daisy była z wami? 
– Gdzie, nic nie rozumiem, powiedz otwarcie... 
– No, wtedy, na tej krwawej ceremonii biczowania... nie zaprzeczysz przecież... nie powiesz 
także, iż zapomniałem – szeptał twardo, ale dojrzawszy w jego oczach szeroko rozwartych 
najszczersze i głębokie zdumienie, przerwał. 
– Że mówisz rzeczy zgoła niewiadome mi, na to daję ci słowo honoru. 
– Opowiem ci je szczegółowo, jak powrócisz z Bartelet Court... a tymczasem powiedz, czy 
nie znasz tego pisma? – Podał mu ów nakaz tajemniczy. 
Joe przeczytał i długo rozmyślał, nieznacznym, cichym a badającym spojrzeniem ogarniając 
Daisy wyjątkowo dzisiaj rozmowną, prawie wesołą. 

– Nie znam tego pisma... pomyślę jeszcze o tym – odpowiedział wreszcie, nie podnosząc 
na niego oczu i skoro się obiad skończył, wysunął się cichaczem, nie zauważony, bo uwaga 
była zwrócona na spór, jaki coraz głośniej prowadzili uczeni z Mahatmą. 
– Przejdźmy do reading-roomu; oni krzyczą jak karnakowie na nieposłuszne słonie – zaproponowała 
Daisy Zenonowi. 
Pantera cicho, z przygiętym do ziemi łbem, węsząca, ostrożna, pobiegła przodem, skoczyła 
na fotel i zwinąwszy się w kłębek, zdawała się drzemać. 

– Obrzydliwy czas w Londynie! – zaczęła mrs Tracy, patrząc przez zadeszczone okno. 
– Luty, wszędzie tak samo zimno, deszcze i mgły. 
– Nie wszędzie, mistress Barney. Rok temu byłem na dalekim południu i pamiętam, jak 
tam było słonecznie i ciepło – zaprotestował Zenon. 
– We Włoszech? – zapytała Daisy siadając obok niego. 
– Tak, w Amalfi, za Neapolem. – Zaczął z zapałem opisywać cuda dni słonecznych, cuda 
mórz lazurowych, posianych słonecznymi skrami, gaje cytryn dojrzewających w amfiteatrach 
gór, opłyniętych błękitem i zapatrzonych w nieskończoność; dale pełne słodyczy, gdzie 
wskróś topieli nieba pogodnego i morza przemykają czerwone żagle jak skrzydła ptaków nieznanych; 
wysepki podobne do przejrzystych szmaragdów; zatoki wśród skał zielonych, opleśniałych, 
opiętych w bluszcze, jakby drążone w jednej sztuce olbrzymich turkusów; stare, 
umarłe wieże, pełne zielonych jaszczurek i mew białych jak śnieg; ciche i słodkie życie tych 
zapomnianych wybrzeży, gdzie nawet śmierć nie jest straszna nikomu, bo przychodzi jak 
zmierzch wieczorny i klei do snu słodkiego olśnione blaskami oczy; gdzie nie ma fabryk, nie 
ma miast zgiełkliwych, nie ma chaosu sfory ludzkiej, zażerającej się nawzajem o byle ochłap, 
gdzie się odczuwa samą rozkosz istnienia!... gdzie panują jeszcze w sercach dobre bóstwa 
Grecji wespół z Madonną zawsze czuwającą nad dolą człowieka. 
Mówił długo, rozpłomieniał się, unosił zapałem, nagle poczutą tęsknotą porwany, że rozrzewnienie 
dzwoniło mu w głosie, a łzy błyskały w oczach. 

Nie przerywali pogrążając się w słodką wizję, a Daisy gładząc czarny łeb pantery patrzała 
w niego i jakby przez niego na te dalekie; czarodziejskie widnokręgi, uśmiech dziwnie tęskny 
wykwitł na jej ustach gorących, a szafiry oczu, jak te morza dalekie, zasnute były słoneczną 
pajęczyną melancholii, a przez jej bladą, cudną twarz przepływały wiotkie cienie tęsknot nagle 
rozkwitłych, rozmarzone pragnienia i namiętne, nieme wołania – była jak toń przejrzysta, 
spokojna, a w głębiach rozchwiana, że przez gładzie powierzchni majaczyły zarysy tajemniczego 
dna. 

– Tak pan opowiada kusząco, że zatęskniłam do poznania tych cudów. 
– Pani, która zna baśń świata, Indie?... 
52 



– Nieznane jest zawsze bardziej upragnione. 
– Ale również zawieść może i rozczarować. 
– O nie, bo widziałabym to wszystko oczyma pana, oczyma poety, a pod takim kątem patrząc, 
wszystko jest cudem i baśnią czarodziejską. 
Te słowa, wymówione szczególnym, hipnotyzującym dźwiękiem, uderzyły w niego ciosem 
rozkoszy niewypowiedzianej, podniósł na nią dziękczynne, olśnione oczy, spojrzenia ich 
się zbiegły i zatonęły w sobie jak dwie rozgorzałe przepaście; naraz pantera ziewnęła, skoczyła 
na ziemię i szczerząc straszliwe kły czołgała się do jego nóg. 

– Niech się pan nie obawia, ręczę za nią. 
Bagh położyła ciężki łeb na jego kolanach, dotknął się go dość lękliwe, bo była bez kagańca 
i te czerwono-zielone migoty jej oczu przejmowały niepokojem. 
Daisy, szepcząc do niej jakieś pieszczotliwe słowa, zaczęła ją gładzić po grzbiecie, pochyliła 
się w tym ruchu tak nisko przed nim, że prawie dotykał ustami jej włosów miedzianych, 
muskały go drażniąco po twarzy, miał tuż przed oczyma jej biały kark wychylający się z kołnierzyka, 
że ogarnął go spojrzeniem i chciał dojrzeć ślady biczowania, ale pantera warknęła 
groźnie, a Daisy, cofnąwszy się prędko, pochwyciła jeszcze kierunek jego spojrzeń... 

– Cicho, Bagh! Ona wszystko wie... wszystko przeczuwa i za każdą moją krzywdę gotowa 
się zemścić... – powiedziała z lodowatym uśmiechem, zatapiając w nim dzikie, przeszywające 
jak nóż oczy. 
Nie zrozumiał słów, ale poczuł, że się stosują do niego i groźnie ostrzegają. 
Podniósł się machinalnie, głęboko dotknięty. 


– Ja pani nie obraziłem ani jednym słowem, miss Daisy! – szepnął pokornie. 
– Są spojrzenia bardziej obrażające niźli najbrutalniejsze słowa... 
– Chyba gdy obnażają starannie ukrywaną tajemnicę – dodał jeszcze ciszej. 
– Albo pod tym pozorem, jeśli jak węże obwijają się plugawym dotknięciem. 
– To się nie do mnie stosuje – rzekł surowo i szczerze. 
– Ma pan w oczach pioruny! – zwróciła się do niego z dawnym uśmiechem. 
– Niesprawiedliwość rani najboleśniej i gniewa! 
– Bezwiedna tylko, więc się zamienia w prośbę o przebaczenie – mówiła cichutko i prosząco. 


Burza przeszła, ale nie powrócił już dawny nastrój swobody i wesela. 

Siedzieli niemi, nawet mrs Tracy nie wiedziała, co mówić. 

Zenon zaś wyszedł korzystając z tego, że profesorowie z Mahatmą na czele przenosili się 
do reading-roomu krzycząc i kłócąc się już na dobre. 

Ale Joe nie powrócił jeszcze z Bartelet Court; było dość wcześnie, zaledwie dochodziła 
dziesiąta, lecz dziwnie nie chciało mu się tam jechać, czuł się niesłychanie znużony, a ta 
ostatnia scena z Daisy rozstrajała go do reszty. 

Rozważając jej dziwny, nierówny stosunek do siebie, tę chwilami lodowatą obojętność i te 
prawie wyzywające spojrzenia, a może i coś więcej, gubił się w niepewnościach, w jakiejś 
tajemniczej, niepokojącej mgle, pełnej zarysów ledwie dojrzanych i męczących zagadkowością. 


Nie zapalał w mieszkaniu światła, nie miał sił na żaden ruch świadomy, upadł w jakiś fotel 
i zapatrzony w mętną, czarniawą noc, z której sączyły się złotawe brzaski latarni ulicznych, 
rozmyślał chwiejąc się oczyma wraz z cieniem drzew kołyszących się sennie czarnym zarysem 
po szybach. 

– A jednak ona tam była! – myślał spostrzegając ją znowu przed sobą, całą w pręgach opasujących 
jej ciało niby rojowiskiem krwawych wężów. 
– Była tam, była! – powtarzał sycąc oczy jej pięknością i sromem tego obnażenia, i tą bolesną 
rozkoszą stwierdzeń, jakby się mścił nad nią, czując się zarazem jej bliższy o tę wydartą 
tajemnicę. 
53 



– Medium do biczowań! – szepnął z pogardliwą goryczą i porwał się nagle: drzwi wchodowe 
trzasnęły i wszystkie światła zajaśniały w żyrandolach. 
Rozglądał się ze zdumieniem, bo drzwi stały zamknięte i w pokoju nie było nikogo, tylko 
na biurku leżała rozłożona mapa kolejowa z podkreślonymi punktami grubym, czerwonym 
ołówkiem, a obok leżał przewodnik po Włoszech, otwarty na Amalfi, również opatrzony licznymi 
podkreśleniami... 

Przyglądał się temu ze skupioną ciekawością, nie mogąc zrozumieć, kto to mógł zrobić i 
kiedy, bo musiał ktoś być przed chwilą... może nawet był jeszcze... gdyż ciężkie portiery u 
drzwi drgały w ostatnim, konającym ruchu, jakby ktoś tylko co przeszedł... posadzka zaskrzypiała 
w drugim pokoju... odsunęło się jakieś krzesło... ktoś tam był z pewnością... ktoś 
przechodził z pokoju do pokoju... drgały sprzęty... szelest cichych kroków rozlegał się wyraźnie... 


– Annie! – zawołał myśląc, że to pokojówka. 
Nie było odpowiedzi, szelesty ucichły, ale natomiast, jakby z ostatniego pokoju, rozległ się 
przyciszony, daleki śpiew... 

Rzucił się tam gorączkowo. 

Również nie było nikogo, lecz śpiew spotężniał i brzmiał donośnie w ciszy mieszkania, że 
poznał głos Daisy i tę dziwną, tajemniczą piosenkę... 

Stał osłupiały w cichej trwodze, wodząc przyczajonymi oczyma po mieszkaniu... 

Nie, z pewnością nie było nikogo, a dźwięki płynęły wciąż, tylko już nie wiadomo skąd, 
brzmiały tuż przy nim, to płynęły górą, to okręcały się falą leniwą, przygasającą i znowu rozbrzmiewały 
pełniej i silniej, gdzieś dalej, jakby w pierwszym pokoju... Pobiegł za nimi bezwiednie, 
ale już rozlegały się w jakiejś dali, jakby za oknem, w gąszczach drzew potopionych 
w mroku, a może i w nim samym... 

Był zupełnie przytomny i absolutnie zdawał sobie sprawę ze wszystkiego, co się z nim 
działo w tej chwili, więc nie bacząc na żadne względy, zapragnął dowiedzieć się, skąd ten 
śpiew płynie, przypuszczał bowiem, że Daisy musi być u siebie, w przyległym mieszkaniu. 

Zapukał energicznie do drzwi, odpowiedziało mu krótkie i złe warknięcie pantery, a potem 
dopiero, nie otwierając, upewniła go pokojówka, że miss Daisy wyjechała na miasto. 
Nie uwierzył temu i poszedł do reading-roomu. 

– Z pewnością wyjechała na miasto, samam ją odprowadzała do schodów! – tłumaczyła 
mu mrs Tracy, zdziwiona jego natarczywymi pytaniami, odwodząc go nieco na bok, bo profesorowie 
rozprawiali namiętnie, Mahatma siedział pośrodku i jego przenikliwe, czarne oczy 
spoczęły na nim przez chwilę jakimś złym spojrzeniem. Odwrócił się i mówił wzgardliwym 
tonem: 
– Wasza kultura materialistyczna, wasze wynalazki, wasze odkrycia prowadzą do jednego: 
do uwielbienia brutalnej siły i złota, służą Złu, Zło sieją... Jesteście jak sępy krążące w przestworzach, 
ślepe na blaski cudów, a chciwie wypatrujące w nizinach padliny... Przepadniecie 
w niepamięci czasów rychlej i bardziej bez śladów niźli... 
Zenon nie słuchał więcej, podrażniony jego ostrym tonem, wyszedł prędko, ale na korytarzu, 
jak słabe, dalekie echo, usłyszał znowu ten śpiew dziwny. 

– Woła mnie! Tak, wyraźnie mnie woła! – pomyślał naraz, przypominając sobie to, za 
czym gonił dni tyle na próżno. 
– Idź za spotkanym... idź za spotkanym – powtarzał zbielałymi wargami i już nie rozmyślając, 
bez wahania ni najmniejszej chęci oporu, spokojny, zimny prawie, zupełnie świadomy, 
powstał w sobie posłuszny, by iść za tym nakazem nieubłaganym, jaki znowu nim owładnął. 
Poszedł w jakimiś niewiadomym kierunku za tą piosenką, co się niekiedy odzywała cichym 
kwileniem z cieniów i była mu drogowskazem do Nieznanego. 

– Idę... idę... – szeptał niekiedy, przyśpieszając kroku. 
54 



Dopiero na Piccadilly rozwiały się zupełnie te dźwięki tonąc w tłumie ulicznym i zgiełku. 
Stanął wtedy bezradnie, rozglądając się po ulicy. 

Po drugiej stronie, w świetle wystawy sklepowej wyraźnie zobaczył idącą Daisy, pobiegł 
natychmiast za nią, nie mogąc się jednak zbliżyć z powodu gęstwy ludzkiej, nad którą widział 
jej głowę. 

– Niechaj się stanie, co się ma stać – pomyślał, zupełnie niezdziwiony tym spotkaniem, 
pewny już, że po to tutaj przyszedł, że tak być miało... 
Szedł za nią o parę kroków zaledwie, nie zbliżając się nawet wtedy, gdy tłum cały gdzieś 
się podział, gdy szli jakimiś prawie pustymi ulicami, że tylko ich kroki rozlegały się głucho, 
szedł za nią jak cień nieodstępny i nigdy nie zgubiony, jak konieczność... 

Jakieś ulice przeszli, jakieś puste place, jakieś parki uśpione i pełne cichych szmerów, i po 
szerokich schodach wchodzili na jakiś dworzec kolejowy. 

Kupił bilet do tej samej stacji, której nazwę ona przedtem rzuciła kasjerowi. 

Nie krył się przed nią zupełnie, weszli do poczekalni prawie razem, ale ona patrząc nań 
jakby go nie spostrzegała, błądziła oczyma po jego twarzy niby po rzeczy obcej, jak się błądzi 
po kamieniach przydrożnych i przedmiotach niepostrzeżonych; nie czuł się tym dotknięty, 
rozumiał, iż tak być musi, a nawet chwilami wydawało mu się, że ona jest nim samym, taką 
dziwnie zgodną tożsamość rytmu czuł z jej duszą... Snuli się obok siebie jak dwa cienie przenikające 
się nawzajem albo jak dwa światła patrzali na jednakie rzeczy i z pewnością z jednakim 
uczuciem niepostrzegania niczego byli jak te drzewa obumarłe w czas zimowy i wynurzające 
się z mgieł pierwszej budzącej się wiosny; któreż z nich wie, którym jest i gdzie... 

Bezwiednie chciał wsiąść do jednego z nią przedziału, ale nim doszedł, zamknęła drzwi, 
więc siadł do sąsiedniego i stał w oknie całą drogę, przesuwając się pustymi oczyma po widmowych 
zarysach krajobrazów, wynurzających się z nocy chmurnej, po tych sennych wizjach 
natłoczonych obłoków, przez które księżyc przepływał wolno, zapadając co chwila w przepaście 
postrzępione i sine, a jeśli co spostrzegł, to tylko jej cień, czarną sylwetkę jej głowy, leżącą 
na kręgu światła padającego z okien i biegnącego po ziemi obok pociągu, snadź cały 
czas stała tak samo w oknie. 

Wysiedli na jakiejś głuchej, uśpionej stacji, przeszli milczące i puste sale, mroczny i również 
pusty podjazd i zanurzyli się w czarną aleję drzew ogromnych. 

Wiatr zahuczał, drzewa zakołysały się ciężko, powiał senny trzepot i szum gałęzi, jęk się 
rozległ posępny, trwożny i cichy szept przeleciał nad ziemią, zatrzęsły się przydrożne żywopłoty, 
załkały smutnie twarde liście laurów, trwoga jak puchacz załopotała skrzydłami i przyczaiła 
się w ciemnościach. 

Weszli w jakiś park śpiący, w nieprzeniknione i czarne gąszcze; tylko pasy nieba jaśniały 
nieco nad głowami, wlokły się jak długie i kręte drogi, zawalone postrzępionymi chmurami, a 
obrzeżone rozchwianymi konturami drzew, księżyc wychylał się niekiedy, a wówczas cienie 
drzew waliły się na drogę martwą ciemnicą i przerzynały ją jak trupy czarnymi progami. 

Zenon szedł bez trwogi, zapatrzony w nikłą, ginącą co chwila w mrokach sylwetkę Daisy i 
zasłuchany w ponurą gędźbę drzew rozkołysanych... 

Nie myślał w tej chwili o niczym; cienie pełne tajemniczych jaśnień zalały mu duszę rozkołysanymi, 
nieujętymi jawami tego, co się stać miało, te przyszłe chwile rodziły się w niewiadomych 
głębiach i osuwały go w mroczny, nieuchwytny lęk tajemnicy... 

Wyszli na jakąś pustą przestrzeń; w głębi wynurzał się z cieniów ogromny czarny dom, 
księżyc znowu ukazał się na chwilę, że spostrzegł wyraźne, twarde zarysy wież porozwalanych 
i ścian prześwitujących powybijanymi oknami, i stare bluszcze opinające rozpadające 
się mury. 

Ale nim zdążył się rozejrzeć, skądciś, jakby z piwnic, wyrwała się smuga oślepiającego 
światła i rozległ się huk zatrzaśniętych drzwi. 
Daisy zniknęła na jakichś porujnowanych olbrzymich schodach. 

55 



Pozostał sam, rozglądając się bezradnie. Dokoła stała ciemna, postrzępiona w górze ściana 
drzew rozchwianych, wiatr uderzał w nią raz po raz, że przyginała się z jękiem jak tłum smagany 
batami, a nad nią, w głębiach nieba, tliły się łuny Londynu niby przygasający, daleki a 
olbrzymi, pożar. 

A nigdzie nawet śladu człowieka, nigdzie światła ni żywych głosów, ponure milczenie 
strupieszałych murów, w których tłukły się świszczące głosy wiatrów i ciężkie jęki drzew, a 
wszędzie pełno krzewów przyczajonych w ciemnościach i jakby chwytających niespodzianie 
gałęziami, pełne głazów i rumowisk zastępujących drogę, a gdzieniegdzie, w jakichś jamach, 
migotały poślepłe oczy wód zmartwiałych. 

Obszedł z wolna cały dom, ale wszystkie wejścia były zabite na głucho, iż powrócił na te 
schody olbrzymie, na których czerniały potrzaskane złomy kolumn i balustrad, do jakichś 
drzwi wielkich i stanął przed nimi, nie wiedząc, co począć. 

Wiatr się wzmagał stopniowo i huczał coraz posępniej w ruinach, a chwilami jakiś złom 
muru spadał na ziemię, drzewa z krzykiem rzucały się na siebie, szumiąc i świszcząc w zmąconych, 
ślepych ciemnościach, bo księżyc utonął już w zwałach chmur podobnych do spiętrzonych, 
rozsrożonych fal, a jakieś głosy przyduszone, dalekie, jakby głosy grobów, przerażającym 
brzmieniem przeciekały z ruin czy spod ziemi, z przestrzeni płynęły nieznanych czy 
też z dna nocy powstawały – nie wiedział. 

– „Bądź bez trwogi... milcz... -O-F otwiera tajemnice” – powtórzył naraz, przypominając 
sobie tajemniczą formułę i już śmiało, bez wahania, ujął za młotek wiszący na łańcuchu i uderzył 
w drzwi. 
Milczenie... tylko brąz jęknął i echa zagrały długie i głuche... 
Powtórzył i wyrzekł akcentując każdą literę: 


– -O-F. 
Drzwi się otwarły cicho i skoro wszedł, zatrzasnęły się z hukiem. 
Znalazł się w ogromnej, prawie ciemnej hali, na środku niski trójnóg podtrzymywał miedzianą 
olbrzymią kadzielnicę, wypełnioną rozżarzonymi węglami, z których buchały upajające 
ciężkie wonie, a za nią majaczył jakiś kolosalny posąg, przysłoniony fiołkową draperią – i 
nic poza tym, nagie ściany, gładkie, lśniące kamienie, z których gdzieniegdzie wyrywały się 
zgaszone w nocy malowidła, jakieś głoski złote, tajemnicze symbole ognia, wody i powietrza, 
halucynacyjne skręty jakichś potworów i zwierząt, larwy krzyczące w trwodze, wszystko ledwie 
dojrzane przez pasma krwawych dymów, przez roztlałe purpurą ciemności. 

Rozglądał się, nie mogąc dojrzeć nikogo, przerażony tą martwą ciszą, co jak grobowa płyta 
przywaliła mu duszę, gdy poczuł, że kamienna tafla, na której stał, drgnęła i z wolna zaczęła z 
nim płynąć, z jakimiś ledwie odczutym spadkiem. Nie poruszył się, nawet nie drgnął, tylko 
przymknął oczy, bo strach go zdławił i zatrząsł lodowatym dreszczem, ale wnet oprzytomniał 
uderzając sobą o ścianę, zupełna noc go oprzędła w nieprzeniknione mroki, nie miał pojęcia, 
gdzie jest, przez to mgnienie obawy stracił poczucie, co się z nim stało, to zrozumiał tylko, że 
jest w jakimś niskim i wąskim korytarzu. Trzymając się ścian, przychylony, zaczął iść naprzód 
nieustraszenie. 

Chór głosów odległych, stłumionych i głębokich, podobnych do szmerów fal konających u 
dalekich wybrzeży rozbrzmiewał gdzieś przed nim... łkał jakby w głuchej próżni... drgał coraz 
ciszej i bliżej, bliżej... biegł ku tym brzmieniom sennym i niewytłumaczonym, pełen lęku i 
ciekawości zarazem. 

Korytarz urwał się nagle przy jakiejś ścianie zimnej i śliskiej, dźwięki rozwiały się w ciszy, 
zaczął po omacku, gorączkowo odszukiwać drzwi, gdy znowu podłoga się pod nim 
ugięła... poczuł, że się zapada... że leci w przepaść z błyskawiczną szybkością... ubezwładnił 
go lęk i to przerażające czucie zapadania bez możności ratunku. 

Kiedy ochłonął, siedział na jakiejś ławie kamiennej, ostrożnie jął suwać rękoma po ścianach: 
zimne były i gładkie jakby z porfiru, pokój był mały, kwadratowy i bardzo wysoki, bo 

56 



stanąwszy na ławie nie mógł dosięgnąć sufitu, tylko jedna ze ścian wydała mu się zimniejsza, 
jakby ze szkła, i pełna dziwnych wypukłości i twardych, poskręcanych linii, a nigdzie ani 
śladu drzwi ni okien. 

Upadł śmiertelnie znużony i jakby zabity niezgłębioną, straszną ciszą; przywaliła go kamienna 
noc i cisza pustki absolutnej; nieopowiedziana groza martwego milczenia. 

Siedział odrętwiały, bez ruchu i zgoła bez myśli, jakby na samym dnie umarłego od milionów 
lat świata, w wiekuistych przepaściach ciszy, zdało mu się niejasno, że marzy mu się 
kamienny sen, że śni wieczystą martwotę, z której się nigdy nie powstaje, że jest jak źdźbło 
żywe, porwane nagle w samą głąb wiecznego milczenia i nocy wiekuistej. 

I tak mu w bezpamięci i w bezczuciu przepływały chwile niewiadome, jak musi upływać 
czas bazaltom na dnach oceanów albo duszom błąkającym się w nieskończonościach, albo 
gwiazdom pomarłym i spadającym wiecznie, wiecznie.... 

Był już tylko milczeniem skamieniałej trwogi, śniąc bezprzytomny sen o sobie i jak przez 
sen majaczył, że oczy jego zaczynają coś spostrzegać, że staje się coś w nim widmowymi 
zarysami... ściana naprzeciw wyłaniała się z wolna z nocy, czyniła się przejrzystą, stając się 
jak toń zielonawa, przez którą chwieją się blade kontury dna... dziwaczne groty... fantastyczna 
roślinność i cicho przemykające larwy jakiegoś potwornego życia... blaski rozpierzchłe zjaw 
nierozpoznanych. 

Był już pewny, że tylko śni; nie poruszył się z miejsca, aby nie pierzchły widzenia, ciężkimi 
oczyma patrzył w jeden punkt, w dno tych wyłaniających się z wolna przestrzeni... w 
jakąś skałę sterczącą pośrodku, a spowitą w krwawe płomienie i podobną do ognistego wytrysku, 
do rozpalonej pochodni, targanej wichurą, tak rwały się płomienie wzburzonym rojowiskiem 
krwawych wężów, a dokoła w zielonym mroku jakby dna morskiego leżały kręgiem 
bezładnym głazy ogromne... chwiały się jakieś drzewa o gałęziach podobnych do pazurów... 
drgały jakieś ruchy rzeczy niewiadomych... 

Tak, snem tylko musiała być ta grota olbrzymia, zasnuta stalaktytami, co jak sople potworne 
zwieszały się ciężkimi spływami, zalana zielonym mrokiem, w którym zaczęły się poruszać 
nikłe, złote mżenia jak rój motyli świetlistych, a spoza nich wynurzały się ciężkie, nierozpoznane 
postacie, wypełzały jakby spod głazów z tych jam zielonych, z gąszczów zielonych 
cieniów, i procesją cichą, ledwie dojrzaną, poruszały się w szmaragdowej toni niby w 
wodzie rozedrganej... jakby płynęły okrążając krwawą wizję płomieni... dźwięki jakieś zadrgały, 
jakby tysiące harf naraz zajękły i skonały... rozsypali się po głazach niby rdzawe ropuchy... 
a zaraz potem wysunął się znowu długi orszak biało ubranych postaci o bosych nogach 
i obnażonych piersiach kobiecych... głowy wężów... głowy ptaków... głowy zwierząt... 
cały piekielny orszak złowróżbnego Seta, szli wolno, rytmicznie, dźwigając na ramionach 
długie, czarne mary nakryte, okrążyli płomień i ustawiwszy mary tuż przed nim, rozwinęli się 
po jego bokach jak dwa skrzydła białe... 

Nagle rozległ się przerażający huk, błyskawica złotą pręgą przewinęła się wskróś groty, 
wszyscy padli na twarze, krwawe płomienie trysnęły w górę jak wulkan i opadły cicho, a natomiast 
jęły bić kłęby złotawych dymów kadzielnych, z których z wolna, w śmiertelnej ciszy 
stawania się... wyłaniała się postać Bafometa... wynurzał się z tych wylękłych, rozchwianych, 
z pobladłych płomieni... wyrastał jak groźna chmura z dogasającej otchłani... aż się zjawił 
cały, jak noc posępny i jak śmierć straszny... przykucnął na koźlich nogach... 

Złote rogi półksiężyca rozbłysły na wąskiej, obnażonej czaszce... nagi był cały, wysmukły, 
młodzieńczy... siedział z szeroko rozwartymi kolanami, między którymi jak wąż jadowity 
wiła się krwawa błyskawica... opuszczone, długie ręce dotykały zakrzywionymi pazurami 
całunu mar stojących mu u kopyt złotych... czerwone, jakby z rozżarzonych karbunkułów, 
oczy błysnęły światłem i zdały się błądzić po głowach leżących przed nim w prochu wylękłej 
pokory... był okropny w piękności zimnej jak ostrze i zatrutej czarem śmiertelnym... posępny 
jak nieubłaganie... dzika słodycz lśniła się w boleśnie zaciętych ustach... brwi, ściągnięte i 

57 



groźne, były jak łuki napięte pomstą i gniewem... a w twarzy chudej i wyniosłym, dumnym 
czole leżała utajona męka wiecznego buntu, nocy nieskończonej, krzywd niepomszczonych i 
wiekuistych błąkań, ciało miał przygięte i naprężone w przyczajonym skoku, że wydawało 
się, iż jawił się na mgnienie i zaraz rzuci się znowu w przepaście, przebiegać lodowate pustynie 
milczenia i biec zawsze, nieskończenie, wiecznie. 

Zenon oprzytomniał wobec tego widziadła, czuł, że nie śpi, a nie mógł uwierzyć... bronił 
się przed szaleństwem... chciał uciekać... otaczały go zimne, nieubłagane, nieustępliwe mary, 
chciał krzyczeć z nagłej, obłąkanej trwogi, nie wydobył głosu, dźwięki pomarły mu w krtani 
jak poduszone w gnieździe pisklęta, zaczął bić i łomotać w tę ścianę przejrzystą, jakby szklaną, 
nawet nie zadźwięczała pod razami, poranił tylko boleśnie ręce i kolana i padł wyczerpany. 


Dopiero po jakimś czasie uniósł głowę, ściana jeszcze jaśniała, jakiś śpiew przeciągły 
brzmiał monotonnie, słowa dziwne, ciężkie jak kwiaty spadały cicho, splatając się w modlitewny, 
uroczysty wieniec płomiennych szeptów: 

– „Panie nocy i milczenia” 
– „Bądź z nami” – odbrzmiewały echa. 
– „Panie trwożnych i uciśnionych”. 
Łkały coraz namiętniej głosy; podniósł się, przytknął twarz do poczerniałej nieco ściany: 
grota była prawie niewidzialna, noc ją zapełniła, tylko pośrodku posąg Bafometa jaśniał niby 
skamieniała w biegu błyskawica, a czarne mary stały wciąż pod nim, w kręgi świateł z głębin 
cieniów rwała się wolno uroczysta, przejmująca psalmodia. 

– „Który zbawiasz wyklęte”. 
– „Jedyny” – odpowiadały konające echa. 
– „Który utulasz pobite przemocą”. 
– „Zemsto nieśmiertelna”. 
– „Któryś rówien potęgą”. 
– „Cieniu bolesny”. 
– „Światłości, mściwie zepchnięta w otchłanie”. 
– „Mocy spętana!” 
– „Mocy litosna!” 
– „Mocy święta!” 
Zrozumiał naraz tę dziwną litanię, pamiętał ją, to była ta sama melodia, jaką usłyszał wtedy 
na seansie, to były te same słowa, których nie mógł sobie przypomnieć dotychczas... gdzie 
on je słyszał i kiedy... 

Śpiewy się rozwijały, w stłoczonych i mętnych ciemnościach zaczynało się coś dziać... nie 
mógł rozróżnić chwiejnych zarysów... mgliste, białawe cienie wiodły się korowodem... opływały 
posąg... snuły się jak drgające światła... a jakiś cień nachylił się nad marami... wyraźnie 
rozróżniał stąpanie niewidzialnych nóg po ostrym żwirze.. szepty jakieś... syczenie płomieni... 
ruchy niedojrzane!... 

Naraz rozległ się przeciągły, żałosny ryk. 

– To Bagh! Bagh! – szepnął spostrzegając zarys pantery rzucającej się na mary... opadła z 
nich płachta cieniów i naga, wysoka postać podniosła się wolno... Zadrżał do głębi, dałby w 
tej chwili całe życie za możność dojrzenia jej twarzy... widział tylko jak przez gęstą mgłę 
wysmukłe nagie ciało, owiane płaszczem rdzawych w oddali włosów, stojące między kolanami 
Bafometa! 
Głos mocny spiżowym dźwiękiem rozległ się donośnie. 

– „Czego chcesz?” 
– „Umrzeć dla niego!” – odpowiedział śmiało drugi. 
– „Chcesz poślubić śmierć?” 
– „Poślubiłam zemstę i tajemnicę”. 
58 



– „Przeklinasz A?” 
– „Przeklinam”. 
– „Przeklinasz O?” 
– „Przeklinam”. 
– „Przeklinasz M?” 
– „Przeklinam!” – padały dźwięczne, nieustraszone słowa odpowiedzi. 
Nie rozumiał już dalszej litanii przysiąg straszliwych i zaklęć mrożących krew, bo zasłuchał 
się całą duszą w oddźwiękach przysięgającego głosu, czuł po dreszczu, jaki w nim budził, 
że już go gdzieś słyszał... łowił go więc w sobie jak motyla, nie zwracając uwagi na 
przerażający rytuał, ciągnący się bez przerwy, aż w końcu zrozumiał jasno, że to była Daisy, 
że to ją poświęcono Bafometowi w tych tajemniczych obrzędach, ale nie zdziwił się temu, 
jakby już wyzbyty zdolności zdumiewania się czymkolwiek. 

Ciemności pobladły i grota zaczęła się nieco rozjaśniać. 

Daisy siedziała między kolanami Bafometa w takiej samej jak i on pozycji, opuszczone ręce 
dotykały pantery siedzącej u jej nóg, a nad jej głową, opłyniętą w złoty dym kadzielny, 
pochylała się zielonawokrwawa, smutna twarz Diabła, a jego ręce długie zdawały się obejmować 
ją wpół i przytulać do siebie, to jedno tylko widział dobrze, a reszta majaczyła przed 
olśnionymi oczyma jak korowód sennych, ledwie przypomnianych mar i zjaw. 

Nie wiedział, skąd płyną, i nie wiedział, czy są poza jego duszą. 

– Oto na poły zwierzęcy, złowrogi orszak Seta przywiódł białego baranka, którego jakiś 
człowiek z głową psa zabijał ciężkim, krzemiennym nożem i wśród ponurych śpiewów i 
przekleństw rzucono go na pożarcie panterze... 
– Oto palono siedem ziół czarnoksięskich, skropionych krwią niewiniątka, i popioły rozsiewano 
w siedem stron świata. 
– Oto zamajaczył korowód płazów i ropuch olbrzymich, wlokąc za sobą na słomianych 
sznurach rozpięte drzewo krzyżowe i wśród urągowisk i plwań, wśród piekielnego chóru chichotów 
i naigrawań podarto je w drzazgi, rozdeptano i rzucono pod kopyta posągu. 
– Oto gromada potworów nieopowiedzianych, rozwyte stado strachów, wampirów, mar, 
zjawiła się jakby wylęgła z obłąkanego mózgu, niosąc na wiekach spróchniałych trumien 
symboliczną białą Hostię i wśród przerażających wrzasków, znieważań i wycia zwialono ją 
przed Bafometem. 
– Oto zaczęły się wychylać na światło jakby wszystkie potwory katedr średniowiecznych, 
wszystkie larwy pokuszeń i lęków, tające się w duszach świętych, zjawiały się milczące, posępne, 
niosąc księgi święte, symbole, znamiona, wizerunki, szaty rytualne, zwalając wszystko 
na jeden stos ogromny; siedem krwawych błyskawic trysnęło z oczu Bafometa, siedem gromów 
runęło w stos, buchnęły płomienie, a wszystkie zjawy piekielne zawiodły dziki, rozchwiany, 
okrążający tan. 
Gryzące czarne dymy przysłoniły postać Daisy i wzbijały się wysoko rozwichrzonymi słupami, 
zaciemniając grotę ponurym, nieprzeniknionym tumanem. 

A Zenon pochylił się w sobie, jakby nad krawędzią świata nieznanego, spoglądał w tajemnice 
i jego oczy duszy pierwszy raz wybiegły poza siebie, poza głupią i leniwą myśl, poza 
fakty i rzeczy widome; pierwszy raz leciały przez jakieś nieprzejrzane obszary, przez jakieś 
dale czarowne, przez jakieś wyże i przepaście nieskończone, iż cofnął się olśniony, pełen 
świętej cichości przeczuwań i widzeń, jakiś wiew nieśmiertelnej mocy przewiał mu przez 
duszę. 

– Nie trwóż się! Jestem przy tobie! – zadźwięczał tuż przy nim głos Daisy. 
Ukorzył się nagle w sobie, padł na twarz jakby u stóp niewidzialnej i głosem pokory najwyższej 
i oddania szepnął: 

– Nic nie wiem, nic nie rozumiem, ale czuję, że jesteś przy mnie. 
– Myśl, a znajdziesz mnie zawsze i wszędzie! 
59 



Dusza mu się zawarła na wszystko i padła w długie odrętwienie. 

Kiedy powstał z ziemi, grota była w bladych, błękitnawych jasnościach skąpana. Bafomet 
stał jak krzew purpurowych ogni, a u jego stóp na rozkrzyżowane, białe ciało Daisy wpełzał 
czołgający się cień, jakby pantery, biorącej ją w uścisk. 

Grota była pusta; nadludzki strach o nią tak sprężył mu siły zwątlałe, że krzyknął z całej 
mocy trwogi, i szaleństwa, rzucając się na przejrzystą ścianę, jakby chcąc biec na ratunek. 

Wszystko naraz przepadło, brązowe drzwi zatrzasnęły się z hukiem, znalazł się znowu 
przed tą ponurą ruiną, niepewny, wahający i bezradny jak przedtem, jakby tam nigdy nie 
wchodził. 

– Gdzie ona mogła zniknąć? – rozmyślał jak przedtem, niepamiętny niczego zgoła, wodząc 
zdumionymi oczami po rozwalinach, obszedł znowu dom i znalazłszy jak poprzednio wszystkie 
wejścia zabite na głucho, stanął zniechęcony, nie wiedząc, co z sobą począć. 
Świt się już stawał, łuny Londynu zaledwie się tliły przygasłymi zorzami na wzburzonym i 
pobladłym niebie, przesianym martwą jeszcze i szarawą jasnością, gwiazdy zamierały jak 
oczy przysłaniane martwiejącymi powiekami, chmury, ogromne, postrzępione, sinawe, leciały 
nisko z jakimś niemym krzykiem, wichura targała drzewami, które ze snu ciężkiego podnosiły 
przemoczone, czarne i rozbolałe gałęzie, dzień wstawał wolno i ciężko, boleśnie przemokły 
i odrętwiały z zimna; wszędzie lśniły sinawe kałuże wody, twarde zarysy ruin potężniały 
w brzaskach, głuche i ślepe jeszcze pola dźwigały się z ciemności, świt stawał się w chaosie 
mroków blednących... 

I Zenon jakby się podniósł z nocy niepamięci o sobie, zbudziło go zimno i wicher, więc nie 
namyślając się już, oderwał się od ruin i poszedł śpiesznie do stacji. 

Pod drzewami noc się jeszcze tłukła strwożona. Szedł aleją drzew ogromnych, szarpanych 
wichurą i wyjących dziką pieśń zimowego poranku... jakiś paw zabłąkany krzyczał w żywopłotach... 
stado wron zerwało się z gałęzi, ginąc w mrocznej kurzawie świtów, posypały się 
nań połamane gałęzie i przysiadł bezwiednie w jakimś gąszczu, aby przeczekać huragan szalejący 
coraz potężniej. 

I pozostał już tam, jakby uwięzły w wichurze i oczarowany rozwieją żywiołów, zespalał 
się z nimi, łączył w ponurych wyciach huraganu, śpiewając razem dziką, bezładną i przepotężną 
pieśń bez słów, pieśń upojeń, pieśń ślepych a nieśmiertelnych sił przyrody. 

Zapomniał o powrocie, poszedł w park, błądził między drzewami, utonął w rozmytych 
ciemnościach, był przytomny, a nie wiedzący, co się z nim dzieje, dojrzał jakiś kwiatek roztlały 
w zwiędłych trawach i przycisnął go do ust rozpalonych; nagła, niezmożona tęsknota 
rozparła mu duszę taką miłością i taką głodną żądzą stopienia się ze wszystkim, że podniósł 
się, zbratany z nocą i wichurą, podobien w czuciu drzewom i niebu, spotężniały mocą tkliwości 
niezmiernej, że przytulał się do drzew, klękał przed krzakami, obejmował gałęzie, całował 
trawy zeschłe, oblewając serdecznymi łzami szczęścia te istoty najdroższe i najświętsze, zagubione 
dawno i odnalezione niespodziewanie. 

60 



6 


Pokój był szary i smutny od dnia rozdeszczonego i mgieł, co jak pasma dymów wciskały 
się do mieszkania, osnuwając ściany i sprzęty w popielną, lepką i zimną przesłonę, deszcz 
brzęczał po zapoconych szybach i był jedynym głosem szemrzącym nieustannie w zmartwiałej 
ciszy. 

Joe siedział przy łóżku Zenona razem z doktorem, który co chwila badał puls śpiącego i 
niecierpliwie spoglądał na zegarek. 

Milczenie stawało się już nieopowiedzianie nudne i senne. 

– Ciekawym, jak jeszcze długo potrwa ten sen? – szepnął doktor. 
– Najdłużej z pół godziny. 
– Trzy dni i trzy noce to sen wprost niepojęty! 
– Dla medycyny! 
– Dla nikogo! – odparł z naciskiem, podnosząc dumnie głowę. 
Joe uśmiechnął się ze słodką, lecz zabijającą pobłażliwością. 
I znowu zapadła cisza i przydławione zniecierpliwienie; doktor patrzał w okno na szklane, 
skośne włókna deszczu, trzepiącego w czarne, pochylone drzewa. Joe siedział nieruchomie, z 
przymkniętymi powiekami, a chodzący w drugim pokoju mr Smith zaglądał co chwila przez 
rozchylone portiery, aż wreszcie wsunął się cicho i rzekł lękliwie: 

– Trzeba, aby zapomniał; to go najpewniej uleczy... 
– O czym mam zapomnieć? – ozwał się naraz Zenon otwierając oczy. 
– O... własnej chorobie! – pośpieszył z odpowiedzią Joe biorąc go za rękę. 
– Jak to, ja jestem chory? – Zdumienie go ogarnęło. 
– Już przeszło wszystko, nie sil się na przypomnienie, nic strasznego. 
– Ależ niczego sobie nie przypominam. 
– Omdlał pan widocznie z przepracowania! – szepnął mr Smith. 
– Nie, nie, mr Smith żartuje – zaprzeczał energicznie Joe. 
– Omdlałem, kiedy? – usiłował nawiązać porwane przypomnienie snujące się po mózgu, 
ale znalazł się nagle w ciemni, nikłe błyski wymknęły mu się ze świadomości jak ratunkowe 
sznury z rąk tonącego, spojrzał na Joe i zadrżał... usiłował powstać z pościeli... chciał krzyknąć... 
pragnął coś powiedzieć i pozostał zesztywniały, z wyciągniętą ręką... z pustym dźwiękiem 
na zbielałych wargach... z przewróconymi oczami... porażony do rdzenia jego stalowym, 
hipnotyzującym wzrokiem, rozprężył się naraz i padł uśpiony. 
– Będziesz spał do rana mocno i spokojnie, obudzisz się zdrowy, nic już nie pamiętasz o 
niczym, o niczym! – sugerował mu z siłą, czyniąc nad nim długie, usypiające ruchy rąk. 
Doktor chciał protestować, ale było już za późno. Zenon zapadł w kamienny sen, głuchy 
na wołania i próby budzeń. 

– Tylko mnie słyszysz i mnie rozumiesz, i mnie odpowiadasz! – szeptał mu Joe naciskając 
mu palcami skronie i oczy. 
– Chciałem, aby wypoczął nieco i pożywił się; jest straszliwie wyczerpany —tłumaczył się 
doktor. 
– Czekałem na jego przebudzenie, aby go uśpić zaraz, zanim zdoła się w nim rozbudzić 
świadomość, potem byłoby za późno, już by nikt nie spętał rozbudzonej myśli. 
– A czyż można ją tak uśpić, że przebudzony nie będzie pamiętał o niczym? 
– Ale można ją wyrwać i zatracić w niepamięci. 
– Ciekawy, ale wątpliwie skuteczny eksperyment! 
– Konieczny dla jego ocalenia i najpewniejszy! – rzekł twardo. 
61 



Przeszli do drugiego pokoju. Doktor jeszcze obmacał puls, zmierzył temperaturę, zajrzał 
śpiącemu w przewrócone białkami oczy i wyszedł, a mr Smith zamknąwszy za nim drzwi 
szepnął trwożnie: 

– Co mu się stało? Czy to wpływ Daisy? 
– Nie wiem... boję się, że tak... sprawa zupełnie zagadkowa... sam nic nie wiem i niczego 
nie rozumiem... ale będę nad nim czuwał ze wszystkich sił... posiedzę przy nim do rana. 
Mr Smith zakręcił się po pokoju, obejrzał swoim taksatorskim, głodnym wzrokiem 
wszystkie obrazy, popieścił lubieżnymi palcami brązy i przysunąwszy się krętym, kocim ruchem, 
zapytał pokornie: 

– Czy naprawdę występujesz z naszego kościoła? 
– Wszak napisałem wam o tym wyraźnie i stanowczo. 
– Zrywasz z nami na zawsze? 
– Nie zrywam, tylko odtąd idę swoją własną drogą. 
– Proszę cię w imieniu całej braci, abyś szedł z nami. 
– Po co, gdzie, dokąd? – odrzekł niecierpliwie, prawie z gniewem. 
– Ty wiesz, któryś razem z nami wznosił świątynię... 
– Tak, ale przejrzałem i wychodzę na światło. 
– Runie, jeśli ją przestaniesz podtrzymywać. 
– Niechaj runie wszystko, co samo nie stoi, czego nie wspiera potęga własnej treści. Byliście 
mi etapem w ciężkim pochodzie ku prawdzie, jestem wam za to wdzięczny, ale muszę iść 
dalej koleją swego przeznaczenia. 
– Pogardę czuję w tobie – szepnął ze smutkiem. 
– Nie, mam tylko dosyć wirujących stołów, pukań, zagrobowych bełkotów i tego kręcenia 
się wśród kurzawy głupich faktów! Wasz spirytyzm jest tylko wulgarnym i dzikim fetyszyzmem 
sił przypadkowych i zjaw halucynacyjnych, jest wiarą ślepych i słabych. Stworzyliście 
kościół, w którym króluje medium mniej lub więcej oszukujące; kościół, który nie wiedzie do 
niczego, nic nie rozjaśnia i nikogo nie zbawia! 
– Zali nie byłeś jego apostołem? – jęknął mr Smith. 
– Wczoraj jest tylko cieniem na jaśni d z i  i a j, marzącego o j u   z e... 
– Zali nie pracujemy dla jutra? 
– Nie, świat gnije w zbrodni i hańbie, a wy żebrzecie o zmiłowanie u mar struchlałych i 
pragniecie cudów jedynie na karm rozgorączkowanych wyobraźni. Jutro wytęsknione przez 
miliony nie wstanie z tego, bo to tylko poniżający strach przed nieznanym. Nie zbawia się 
jękiem ni łzami... 
Zły świat należy zdruzgotać i rozwalić do fundamentów, aby nowy mógł powstać z ruin, a 
trzeba go stworzyć czynem, czynem woli spotężnionej ł a  k ą. Kto jej nie osiągnie, nawozem 
jest tylko dla przyszłych pokoleń... Kto chce być, musi zabić własnego trupa; aby się 
mógł stać, musi zwalczyć życie i samego siebie. Nieśmiertelność płynie przez wszystko nieskończoną 
rzeką, ale nieśmiertelna jest tylko wola, prześwietlona ł a  k ą i powracającą tęsknią 
do Niego. Mówię za wiele i za mało równocześnie, daruj, streszczę się: oto rozeszły się 
nasze drogi na krzyżowym rozstaju, przy rozpiętym drzewie niechaj pozostaną trwożni i słabi, 
niechaj oczekują zmiłowania, my pójdziemy w otchłanie! 

– Pycha jest wiarą twoją! – rzekł drżąco i wyszedł. 
– Nie... nie... – szeptał Joe pogrążając się w zadumie. 
Zmierzch zaczął z wolna zapadać, turkoty ulic milkły, oddalały się, światła jęły błyskać w 
mgłach przez nieruchome, oprzędzone w szarość drzewa. 
Zenon spał snem równym i mocnym, przygaszone, lękliwe światełko przy jego łóżku żarzyło 
się złotym brzaskiem w ciemnościach, a reszta mieszkania zanurzała się w gruby, nieprzenikniony 
mrok. 

62 



Joe pozamykał drzwi, pospuszczał story u okien i długo stał w najgłębszym skupieniu, w 
niemej modlitwie, jaką odprawiał zawsze przed seansem, aż wreszcie poszedł do pierwszego 
pokoju i usiadł na podłodze obok kominka, wspierając się grzbietem o ścianę – w głębi, przez 
pootwierane drzwi i rozchylone portiery, widniał słaby zarys śpiącego. 

Przysiadł na podwiniętych nogach, by się zapaść w siebie i rozdwoić, by się wyłonić na 
zewnątrz sobowtórem i ujrzeć siebie poza sobą, nie zrywając jedni rozszczepić się i być tej 
jedni dwiema tożsamościami, podwoić się w rozdwojeniu nie przestając być sobą; były to 
wstępne praktyki Joe, prowadzone z żelazną konsekwencją pod wpływem i kierunkiem Mahatmy. 


Wnet znieruchomiał i jakby zastygał; mimo męki tej pozycji skurczowej nie poruszył się 
jednak ni razu, nie zadrgał z bólu, przemagał z wolna ciało, zabijał wrażliwość i krzepiąc się 
cierpieniem znoszonym bez drżenia ściągał rozproszone myśli w jeden punkt, w jedno przerażające 
mocą pragnienie je zamykał: ujrzenia samego siebie. 

Daremnie rozedrgane życiem przypomnienia jakieś budziły się w głębi mózgu; daremnie 
tłumny szereg obrazów, zdarzeń, zarysy twarzy, dźwięki głosów wydzierały się zgiełkiem na 
pole świadomości, obsiadając mu duszę zjawami prawie widzialnymi, zabijał je spychając na 
samo dno zapomnienia, ogarniał siebie coraz potężniej, krzepnął zapadając w świadomie wywoływaną 
katalepsję. 

Otwarte szeroko oczy patrzyły nieruchomo, szklisto a czujnie, napięte strasznym oczekiwaniem 
widzenia. 

Parł się z wolna z siebie, wydzierał z więzów ciała, smagał z nieubłagalnością własnego 
trupa, szponami woli wyłupywał z siebie własną duszę, stwarzając z niej drugi, swój własny i 
tylko przez siebie widziany i czuty byt. 

Godziny płynęły wolno, cicho, niepostrzeżenie, przesuwały się jak sen nocy po oślepłym 
zwierciadle, stawały się nie będąc, przychodziły z nieznanych głębin i marły niezapamiętane, 
wydzwaniał je zegar, gdy już ich nie było i jeszcze nie nadchodziły, stwarzały wszystko same, 
nie stając się niczym, znaczyły swój ślad błędny tęsknotą i rozmarzeniem, a czasem łzami, a 
niekiedy śmiercią... 

Miasto spało ciężkim snem spracowanych kamieni, spowitych w niepokojące marzenia, 
głucha noc patrzała ślepą twarzą w ostygły świat. 

Zenon spał bez przerwy, w mieszkaniu leżało odrętwiałe, senne milczenie, tylko niekiedy 
ciemność i cisza przemawiały nikłym cieniem nieopowiedzianego, szemrały dawno pomarłe 
dźwięki i barwy... jakieś utajone trwożnie życie poczynało się zjawiać... martwe zdawało się 
żyć... ściany szeptały... brązy śpiewały żałośnie, jakby jękiem dusz błądzących koło swoich 
cielesnych, awatarów... twarde mahonie podnosiły tęskny glos... a z muszli leżących na kominku 
promieniowały roztęsknione szumy mórz dalekich, obszarów pławiących się w słońcu, 
emanacje rozkołysanych głębin, życie inne, życie rzeczy wszelkiej drgało w ciemnościach. 

...W cieniach zawsze się kryją straszne zjawy, noc ma wieczną swoją tajemnicę. 

Samotność i cisza odkrywa niekiedy nieznane łono, stare zwierciadła zaczynają przemawiać, 
pokazując to wszystko, co się w nich niegdyś jawiło. 

Wszystko, co jest, ma swoją duszę, poślubioną milczeniu i tajemnicy... 

Joe siedział wciąż w najwyższym, prawie skamieniałym napięciu woli, był już tylko snem 
poczynającym samego siebie poza sobą... 

Obtulała go cisza mrących z wolna godzin, nie wiedział o niczym, zapatrzony w głąb 
strasznego pożądania, jego zgięta i we czworo złożona postać zaczynała się wyłaniać z nocy 
fosforencyjnym obrazem, jaśniał jakby obsypany błękitnawym brzaskiem, oczy mu gorzały 
zastygłą strugą sinego światła... a z palców zaciśniętych, z włosów, ze wszystkich stawów 
wydzielał się pył świetlany, promieniował cały! 

Naraz drgnął w sobie i jakby jeszcze natężył marzenie... oto zamajaczył przed nim cień jakiś... 
w czarnej otchłani zawirował mgławy i rozpryśnięty zarys... chwiał się płomieniem... 

63 



stawał się z wolna... przyjmował kształt ludzki i nieruchomiał... zaczął widzieć kogoś siedzącego 
naprzeciw i zapatrzonego przed się... 

Zrozumiał, że stał się ten cud upragniony, widział się już bowiem siedzącym na pdwiniętych 
nogach, skupionym i nieruchomym, takim samym i tym samym, we własne oczy patrzał 
i we własną twarz, jakby zwierciadlane odbicie oderwało się i siadło naprzeciw niego... 

Zachwiał się naraz, jakaś mgła przysłoniła mu świadomość na mgnienie... że gdy się znowu 
podniósł w sobie, nie mógł zrozumieć, gdzie jest, którym jest z tych dwóch rozszczepień... 

Podniósł się nagle z ziemi pod wpływem świętej radości cudu, ten drugi on podniósł się 
również, stali naprzeciw siebie z tym samym cichym, szczęsnym uśmiechem, z tym samym 
czuciem siebie. 

Każdy ruch duszy, każda myśl i każde drgnienie czucia było w nim podwójne i tożsame, 
rozdzielone a jedne. 

– To ja tam jestem, ja! – myślał, czuł raczej, pochylając się naprzód – sobowtór uczynił toż 
samo i z tym samym uczuciem zdumienia. 
Posunął się do siebie o krok jeden i przystanął, tamten również, zajrzeli sobie w oczy i 
długo, mocno, do najtajniejszych głębin patrzyli z tym uczuciem trwożnego podziwu, z jakim 
człowiek spogląda w siebie niekiedy, bo nie ma nic bardziej przerażającego nad usuwanie się 
świadome w przepaście własnego ja. 

– I gdzie ja jestem – Spostrzegł nagle wiecznie czuwającą myślą, że cały pokój widzi równocześnie 
z dwóch przeciwległych sobie punktów, że rozpatruje siebie z dwóch przeciwnych 
stron... czując się w obu zjawach z jednaką mocą i zupełnością. 
Przymknął oczy, aby ciszej i radośniej śnić ten cudowny sen o sobie, pogrążał się w marzenie 
niewyrażalne zgoła, w marzenie o marzeniach. 

Niekiedy powracał z nieśmiertelnych krain tęsknoty, jak ptak znużony samotnym lotem w 
bezmiarach, krążył nad życiem i odlatywał strwożony w nowe otchłanie snów o snach. 

Niekiedy otwierał oczy, przyglądał się sobie z uśmiechem niewysłowionej tkliwości, z 
uśmiechem nadludzkiego szczęścia i znowu śnił nieśmiertelność. 

Niekiedy zaś całą pamięcią ciała powracał na ziemię, przypominał sobie życie i wszystko 
ogarniał, a wtedy to drugie jego ja unosiło się przed nim, krążyło z wolna i nieustannie po 
mieszkaniu, zajmowało się czymciś nie bardzo rozumianym przez niego, czymciś błahym, 
pewnie życiowym, bo on spostrzegając ten swój awatar życiowy szeptał prawie rozkazująco: 

– Idź, myśli moja... stawaj się życiem... wypełniaj konieczność i przeznaczenie... idź... ja 
wracam do Niego... 
I pochylał się roztęskniony w ramiona nieskończoności, padał w tajemnicze, samotnie 
królujące M i l  z e  i e. 
Noc już dochodziła swego kresu, pokój napełniał się z wolna szarym świtem, jakby popielnym 
brzaskiem rozwianych w pył, pomarłych godzin ciszy... z mroków poczynały się 
leniwe zarysy sprzętów... 

Jeszcze senny ruch budził się w odrętwiałym domu... życie codziennie przytomniało po 
ciężkim śnie odpoczywania... zjawiały się pierwsze, nieśmiałe głosy dnia... jakiś poranny 
wiatr z szumem otrząsał zimną rosę z drzew pokurczonych... ulice poczynały bełkotać głucho... 
dzień spadał na budzących się jak głodny wilk i porywał w drapieżne pazury trudu 
krwawego. 

Tylko Zenon spał wciąż, a Joe siedział pod ścianą na podwiniętych nogach, zesztywniały, 
z szeroko otwartymi oczyma, ale w zupełnej katalepsji. 
Dopiero ostre i gwałtowne dzwonienie u drzwi wchodowych wyrwało go nagle z odrętwienia; 
porwał się na nogi. 
Malajczyk stał w progu, zakłopotany wielce. 

– Czego chcesz? – mówiłem ci, abyś czekał na mnie w domu! 
64 



– Miss Daisy kazała mi obudzić pana i powiedzieć, że mr Zenon ma już dosyć snu i że 
trzeba go zostawić samego. 
– Spotkałeś ją na schodach? – zdumiony był tym szczególnym nakazem... 
– Przychodziła na górę... kazała mi iść – tłumaczył się lękliwie. 
– Dobrze, naszykuj kąpiel, zaraz przyjdę. 
Zdumiał się jeszcze więcej ujrzawszy Zenona siedzącego na łóżku i zgarniającego palcami 
rozsypane na kołdrze fiołki. 

– Dawno nie śpisz? 
– Przed chwilą się przebudziłem. Kto to przyniósł i rozsypał? 
– Właśnie o to samo chciałem cię zapytać. 
– Śniło mi się, że Daisy rzuciła na mnie pękiem kwiatów, śniło mi się przed chwilą, że 
przebudziwszy się myślałem, iż to sen te kwiaty. 
– Nie, to są rzeczywiste kwiaty, jakiś tajemniczy aport! – szepnął pomagając mu zbierać 
fiołki, bo pełno ich było na łóżku, świeżych, wonnych, jeszcze rosą błyszczących, iż zapełniły 
mieszkanie wiośnianym aromatem. 
– Jak się czujesz? 
– Zupełnie dobrze, ale co mi się stało właściwie, bo nic nie pamiętam? 
– Ależ prawie nic, omdlałeś na ulicy... to wszystko... 
– Omdlałem?... dziwnie nic nie mogę sobie przypomnieć... mam jakieś przypomnienia w 
sobie, ale tak zamglone, że nic dojrzeć nie mogę, czuję tylko ich ruch zgiełkliwy i niepokój... 
otacza mnie mrok... a teraz te fiołki... 
– Są od niej! 
– Była tutaj, była u mnie? – wykrzyknął zdumiony. 
– Zwykły aport. Nie potrzebowała przychodzić aż tutaj, aby ci je rzucić na piersi. 
– Być może, ale nie bardzo wierzę w te cudowne aporty. 
– Cuda się z tobą dzieją, cuda stają się dokoła ciebie, ty zaś nic nie spostrzegasz, jesteś ślepy 
na światło – mówił z pewną goryczą. 
– Prawda, że ze mną dzieją się rzeczy nadzwyczajne, niewytłumaczone... 
Przypomniał sobie naraz jakieś rozproszone strzępy zdarzeń i uczuć. 
– Czuwałeś dzisiaj w nocy nade mną? Bo coś sobie przypominam. 
– Byłem przy tobie, byłem... – drgnął nagle i rzucił się gwałtownie w tył, bo oto znowu ujrzał 
samego siebie stojącego naprzeciw. 
– Co ci się stało? 
– Nic... nic... Powiedz mi, gdzie ja jestem? – wyszeptał trwożnie, śledząc to drugie swoje 
ja, również pochylone nad Zenonem i szepczące mu do ucha. 
– No, tutaj, przy mnie... Nic nie rozumiem... – zaniepokoił się jego wzburzeniem. 
– Weź mnie za rękę... mocno trzymaj... silniej... – Jęknął żałośnie, padając na krzesło; z 
zamkniętymi oczyma, na pół przytomny, długo siedział bez ruchu, w najstraszniejszej trwodze, 
że skoro otworzy oczy, znowu siebie ujrzy. 
– Czy sami jesteśmy? – .zapytał ledwie dosłyszalnie. 
– Ależ najzupełniej, nikt nie wszedł... 
– Przejrzyj mieszkanie, proszę cię... – strach dygotał mu w głosie. 
– Zapewniam cię, że prócz nas nie ma nikogo więcej. 
Otworzył wtedy oczy i ze strachem przyczajonym rozglądał się dokoła. 
– Strasznie czuję się zmęczony i senny – rzekł po chwili. 
– Co ci się stało? 
– Zdawało mi się przez chwilę, że ktoś wszedł tutaj – wstrząsnął się nerwowo, rozglądając 
się po pokoju – ale, jeśli będziesz mógł, jedź dzisiaj do Bartelet Court, tam czekają na ciebie z 
upragnieniem. 
– Z pewnością pojadę; wczoraj nie mogłem przyjechać za tobą, późno, było i... 
65 



– Wczoraj! trzy dni temu byłem... przypomnij sobie... przypomnij... – powtórzył mocno, 
uderzając w niego stalowymi oczyma. 
– Trzy dni... więc ja cały ten czas byłem bezprzytomny... Nie mogłem wtedy pojechać do 
Betsy, bo... tak, wiem już... pamiętam... 
Zerwał się, olśniony przypomnieniami, mrok się w nim rozdarł, że nagle ujrzał to wszystko, 
co przeżył i widział. 

– Pamiętasz teraz? – pytał cicho, chcąc mu wydrzeć tajemnice. 
– Wszystko, wszystko... 
– Opowiedz kolejno, mniej się zmęczysz... – podsunął mu podstępnie, nie zdejmując z niego 
oczu hipnotyzujących. 
– Nie, nie mogę, nie... – bronił się zajadle, bo naraz zabrzmiało mu, jakby tuż nad uszami: 
„Bądź bez trwogi, milcz”. 
– Jeśli to tajemnica, nie żądam jej... ale jeszcze ci raz powiem, że się strzeż Daisy, ona stanie 
się twoim nieszczęściem – szepnął groźnie. 
– To będzie, co przyjdzie... Niechaj się stanie, co się stać ma... Nie w mojej mocy odwrócić 
przeznaczone – odparł z nieoczekiwaną stanowczością. 
– Daruj, ale musiałem spełnić swój przyjacielski obowiązek... 
– Nie żal, ale wdzięczność mam tylko dla twoich ostrzeżeń... 
– I niczego się nie lękasz? – zapytał jeszcze. 
– Nie wiem; zadaje mi się, że zamarła we mnie sama możność obawy. 
Joe uścisnął mu rękę i odszedł w milczeniu. 
– Niechaj się stanie, co ma się stać – szepnął sam do siebie z jakąś cichą i zupełną determinacją. 
Nie bronił się już i nie wydzierał przeznaczeniu, poczuł nagle w głębiach swej istności, 
jakby w rdzeniu duszy, że musi być posłuszny, więc pochylił się kornie przed  i e z  a 
 y m i czekał na wyrok bez drżenia. 
Pamiętał teraz wszystko i w najdrobniejszych szczegółach, lecz się nie dziwił niczemu ni 
przerażał, ni chciał zrozumieć otaczające go tajemnice... 

Nawet mu na myśl nie przychodziło pytanie: dlaczego? kto? 

Zdawał się trwać jak człowiek zabity w bitwie, ściśnięty w szeregi i porwany wichurą ży


wych, który idzie razem ze wszystkimi, patrzy, spostrzega, coś czyni bezwiednie, coś nawet 
myśli automatycznie, a gdy się rozerwą szeregi, pada martwy. 
Czuł się tylko dziwnie słaby fizycznie i tak roztkliwiony, że odczytując listy Betsy, rozpłakał 
się nad jej troskliwością. 

– Biedne dziecko – rozmyślał o niej ze współczuciem bardzo silnym, nie wiedząc sam, 
dlaczego się nad nią lituje. 
Niedługo to jednak trwało, ustępując miejsca niewytłumaczonemu niepokojowi i zdenerwowaniu; 
nie potrafił myśleć o niczym i nie był wstanie zająć się czymkolwiek; zrywał się co 
chwila z miejsca, bo zdawało mu się, że go ktoś woła w przestrzeni, że musi gdzieś biec... coś 
robić... z kimś się spotkać... Przypomniał sobie jakieś pilne sprawy i zapomniał o wszystkim, 
bo ten nawołujący głos brzmiał w nim coraz wyraźniej. Ale kto wołał i gdzie, nie mógł zrozumieć. 


Stawał bezradnie, nasłuchując w skupieniu najgłębszym. 
Tak, był już zupełnie pewny, że woła go jakiś głos przytłumiony, daleki, że ktoś na niego 
czeka i myśli o nim. 
Tysiąc razy rzucał się wytężoną, szukającą myślą w próżnię odgadywań i tysiąc razy opadał, 
zniechęcony daremnym wysiłkiem. 

– Kto mnie woła? – pytał głośno w najwyższym zniecierpliwieniu... 
Odpowiedzi nie było, ale i to wołanie głuche nie ustawało ani na mgnienie, drgało mu w 
sercu jak daleki, daleki krzyk tęsknoty. 

66 



A chwilami słyszał tak wyraźnie, jakby kto wołał za oknem, przez ścianę lub na korytarzu, 
ale pod oknami drzewa szumiały rozkołysane i szczebiotały tylko zziębłe ptaki, a na korytarzach 
było prawie pusto. 

Wracał do mieszkania rozdrażniony coraz więcej i tak znużony wysiłkami daremnych odgadywań, 
że położył się w końcu na otomanie i zasnął. 

Przeszło południe i zmrok już zapadał, gdy się przebudził. 

– Pójdź! – zabrzmiał mu głos jakiś nad uchem. 
Śpiesznie się podniósł i rozglądał nieprzytomnymi oczyma po pokoju. Nie było nikogo, 
mrok się już rozpościerał gęsty, szare, smutne tumany przysłaniały wszystko, meble zaledwie 
widoczne były zarysami, a zwierciadła szarzały jak mętne tafle lodowe. 

Jeszcze słuchał tych mrących w ciszy dźwięków, gdy nagle zwierciadło zamigotało błyskawicą; 
w lustrzanej głębi poczęło się coś stawać, gąszcze drzew i kwiatów wyłamały się 
jakby z przesłonecznionych mgieł. 

Obejrzał się trwożnie, pokój ciemniał z wolna i zapadał w nocy, ale tam, za zwierciadlaną 
powierzchnią, w dziwnej rozbłyskującej jaśni, wychylała się jakby wizja podzwrotnikowego 
lasu, wyniosły tłum palm pierzastych osłaniał nieskończoną drogę jakby tunel zielony. Przysunął 
się bliżej, nie mogąc oderwać oczu, bo z tych głębin, wprost ku niemu, nadchodziła 
Daisy. 

– Pójdź! 
Widział poruszenie jej ust i przyzywające, rozgorzałe oczy. 
Zadrżał do głębi, rozpoznał głos i poszedł jakby wprost przed siebie do niej, poszedł jakby 
w tę głąb zwierciadlaną, straciwszy świadomość, co się z nim dzieje, ale z tym radosnym 
drżeniem, że odnalazł wreszcie poszukiwaną. 

Przeszedł jadalnię ciemną, niby przez zwały nierozpoznanych rzeczy, wpatrzony wciąż w 
Daisy zbliżającą się ku niemu. 

Oprzytomniał naraz, znalazłszy się w oranżerii. 

Tak. Daisy tam czekała na niego przy fontannie z kwiatem magnolii w ręce; Bagh tuliła się 

miłośnie do jej kolan, zaglądając w oczy. 

– Jestem! – szepnął stając przed nią. 
– Ma pan oporną duszę. 
Spojrzał na nią nie rozumiejąc. 
– Dawno pragnęłam pana ujrzeć, dawno już przyzywałam. 
– Słyszałem nie wiedząc, kto mnie woła! 
Fontanna szemrała cicho, rozpryskując rosisty pył na kwiaty migdałów, które jak różowy 
obłok wznosiły się z zielonych głębin gąszczów; mocne, przenikające zapachy kwiatów przepełniały 
oranżerię. 

– Pamięta pan? – zapytała dotykając jego ręki. 
– Wszystko... 
– Kto tam był ze mną, jest Jego! 
– Jestem twój, pani, twój! – powtórzył chyląc przed nią głowę. 
Uśmiech jak radosna błyskawica rozjaśnił jej twarz bladą, oczy strzeliły potężnym płomieniem, 
a purpurowe usta zaszemrały: 

– Więc niechaj się stanie, czy tak? 
– Co się ma stać! Tak, tak, myślałem, tego pragnę. 
– I jesteś gotów? 
– Choćby na śmierć! – zawołał namiętnie, zapominając o całym świecie. Utopił w niej całą 
duszę. 
Patrzał w nią pokornie niewolniczymi oczyma oddania i zależności, czując, iż jest związany 
z jej duszą na zawsze, że jeśli ona powie: Umrzyj! – to spełni ten nakaz z rozkoszą. 

67 



Ujęła go za rękę, wiodąc w zaciemnioną głąb, pod bambusowe krzewy. Tam usiedli: pantera 
patrzała na nich zielonymi, stróżującymi oczyma. 

– Mam kilka słów do powiedzenia, kilka ważnych słów. 
– Czekałem na nie z utęsknieniem... 
– Jeżeli chcesz, możemy pojechać na ten słoneczny brzeg, o którym niegdyś opowiadałeś... 
Parę tygodni... przepadniemy dla ludzi... będziemy śnili nadludzkie szczęście... 
– To droga wykreślona wtedy na mapie tam wiodła? 
– Do wykradzionego od życia szczęścia wiodła!... – szepnęła. 
– Nie mogę się przebudzić! – ozwał się ściskając sobie głowę. 
– Zginiemy na kilka tygodni, ale potem pamięć tego czasu musi w nas umrzeć... Będziemy 
dla ciebie tak obcy i dalecy jak dotychczas. 
– Jakże pamięć szczęścia może w nas umrzeć! 
– Chcesz?... – zapytała znowu, zaglądając mu z bliska w twarz. 
Pochwycił jej ręce i przycisnął do ust. 
– Mów do mnie, obudź mnie, niech uwierzę, iż to nie sen, błagam cię... – szeptał nieprzytomnie 
i gorączkowo. 
Wpatrzyła się w niego rozgorzałymi jak płomienne otchłanie oczyma, stała się jak kwiat 
cudny, rozkwitły nagle przepychem barw i dyszący upajającymi aromatami, usta jej drgały, aż 
nachylając je prawie do jego ust, szepnęła: 

– Tylko sen możemy śnić razem; życia nam nie wolno. 
– I kiedy się ma to stać? – pytał z lękiem, że wnet się rozwieje wszystko. 
– Może dzisiaj jeszcze... może jutro... Nie wiem, ale kiedy nadejdzie ta chwila, zjawię się 
przed tobą, i ty... 
– A ja pójdę za tobą! O Daisy! O Daisy! ja śnię rzeczy nieopowiedziane... 
– Będziemy śnili o sobie... prześnimy nasze dawne istnienia i awatary. 
– Słowa twoje mnie budzą, zmartwychwstaję w tobie... 
– Bom jest tobą, jak kwiatem jest jego aromat! 
– Musiałem cię już dawniej kochać, dawniej i zawsze... 
– Bo zawsze byłam przy tobie i zawsze byłam twoją duszą... 
– Wiem... przed czasami... przed istnieniem... musiałem być słońcem i zgasłem, utonąłem 
w bezmiarach twojej źrenicy świętej. 
– Pójdziesz ze mną? – wsparła oczy swoje ma jego oczach nieruchomych. 
– Choćby w śmierć! Kochasz mnie? – zamierał z nadludzkich wzruszeń. 
Ale Daisy porwała się z miejsca, bo pantera podniosła się nagle i wsparłszy się łapami o 
basen fontanny, zaczęła ponuro wyć... a jemu się wydało, że spoza strug wody wychyla się 
smutna i groźna twarz Bafometa, rozbłysła krwawymi oczami... 

– Idę w wieczny sen o tobie! – majaczył padając na ławkę. 
68 



7 


– A potem już chyba śmierć! – myślał po długim milczeniu, podnosząc rozgorzałe oczy. 
Daisy już nie było, tylko Bagh, czołgając się po wrębie basenu, skomlała tęskliwie, a rozmotany 
pióropusz fontanny dzwonił trwożliwym, rozełkanym szmerem; chwiały się liście palm i 
z zielonych gąszczów przebłyskiwały jakieś kwiaty, podobne oczom zaczajonym tak niemo a 
drapieżnie, że zatrząsł się i śpiesznie wyszedł z oranżerii. 
Ale głos Daisy wciąż w nim śpiewał; wciąż słyszał jej słowa spadające mu na duszę rosą 
wonną i palącą; wciąż widział jej oczy, przenikały go niby ostrza dręczące bolesną rozkoszą... 
Przepalał go straszliwy żar ekstazy, miotał nim wicher szczęsnego szaleństwa, unosił w nieba 
i rzucał w odmęty niepojętej zgrozy, na jakieś głuche, umarłe dna wyczerpania. A wśród tego 
chaosu i strzępów myśli wiło się przez niego tylko to jedno mocne i świadome uczucie, że 
musi być posłuszny jej woli, musi, i że ta konieczność ofiary z siebie i zatracenia się ma niewypowiedzianą 
słodycz zamierania. 

– A może ja śnię? A może wszystko jest tylko halucynacją? – Zachwiał się w nagłym 
przypływie wątpliwości. Za oknami słaniał się smutny, zadeszczony dzień, chaos miasta, zatopionego 
w strugach wody spływającej nieustannie i mgłach. 
Naraz obejrzał się na zwierciadło, połyskiwało martwą, sinawą taflą, odbijając w sobie 
cały pokój i jego twarz dziwnie pobladłą i zmienioną. 

– Ale czy to ja jestem? – Wydał się sobie tak niepojęcie inny, tak strasznie obcy i nieznany, 
że aż się cofnął w bezradnej trwodze. 
– Przecież jestem! Widzę, czuję, stwierdzam! – myślał dotykając różnych przedmiotów; 
czuł chłód brązów, miękkość jedwabnych obić, rozróżniał barwy i kształty, spostrzegał różnice 
i nieco tym uspokojony, usiadł do fortepianu, ale nie potrafił nad nim zapanować, gdyż 
spod palców rwały się jakieś bełkotliwe, splątane krzyki. Uderzył klawisze z mocą, władczo, 
aż fortepian zajęczał i popłynęła dzika melodia, podobna do jęków i chichotów szamocących 
się szaleńców. 
– Radosny jestem i szczęśliwy, a coś we mnie płacze, coś się trwoży, ale co? Co? – pytał z 
uporem i nie znalazłszy odpowiedzi rzucił się na otomanę i ukrywszy twarz w poduszkach, 
usiłował zapomnieć o wszystkim. Nim jednak pogrążył się w niepamięci, odezwał się jakby 
tuż nad nim głos Daisy. Zerwał się gwałtownie, głos brzmiał już w pewnej odległości, ścichał. 
– Gdzie jesteś? Gdzie? – wołał przeszukując całe mieszkanie, a musiała gdzieś być, poczuł 
bowiem zapach jej perfum, słyszał jej kroki, szelest sukien roznosił się wyraźnie. 
– Daisy! O Daisy! – wybuchnął naraz, wyciągając ręce do zwierciadła, w którym zamajaczył 
jej zarys, niby utkany z perlistej mgły, błysnęły jej fiołkowe oczy, uśmiech rozkwitnął 
wskroś bielm i nim dobiegł, wszystko się rozwiało i przepadło. 
Długo czekał zapatrzony w pustą taflę, jakby w zamarzłą toń, zazdrośnie kryjącą przed 
okiem śmiertelnych swoje cuda i dziwy niepojęte. A potem spadła nań jakaś cicha i szara zaduma, 
że jakby utonął w bezwładzie i trwał, próżen już wszelkich szamotań, radości i bólów, 
zapomniany i zapominający, daleki nawet siebie i tyle o sobie wiedzący, co mogą wiedzieć 
gwiazdy lecące przez nieskończoność. 

Zbudził go dopiero bełkot życia, szturmujący dziką, brutalną wrzawą do okien, lęk ścisnął 
mu serce i oczy napełnił łzami niewytłumaczonego smutku. Włóczył po mieszkaniu trwożnymi 
oczami, gdyż mu się wydało, że ze wszystkich stron wyciągają się ku niemu drapieżne 
szpony życia i że jego własny głos woła srogo i nakazująco: 

– Nie, już nie wrócę do ciebie, nie wrócę – odpowiadał, zapatrzony w jakiś brzeg majaczący 
coraz słabiej i dalej. 
69 



– Pójdę swoją drogą! Pójdę w sen o życiu nowym – dumał. 
Wszedł służący meldując jakiegoś nieznajomego pana. 
– Nie ma mnie! – zawołał niecierpliwie i drugimi drzwiami poszedł na górę do Joe. Malajczyk 
bardzo stanowczo zastąpił mu drogę. 
– Nie można! 
– Czy tam jest kto? 
– Nie można. 
– A może już zaczęli seans? – pytał podstępnie. 
– Nie można – powtarzał uparcie, zasłaniając sobą drzwi. 
– Jakieś spirytystyczne praktyki – pomyślał Zenon wzgardliwie i poszedł na miasto. 
– A może znowu biczowania? A może i ona? – błyskawica wspomnień wstęgą ohydnych 
obrazów przewinęła mu się przez mózg. 
– Samo podejrzenie już jest szaleństwem. 
Błąkał się długo we wrzaskliwym odmęcie miasta, przypatrując się murom i twarzom z jakiegoś 
niezmiernego oddalenia i jakby po raz ostatni, jakby oczami pożegnań na zawsze. Daleki 
się już poczuł od wszelkich zabiegów i spraw, dla których żyły i umierały te niezliczone 
rzesze, tak bardzo daleki, iż tylko majaczeniem wydawał mu się wszystek ich żywot, majaczeniem 
zgoła niezrozumiałym i zupełnie obcym. 

– Kto z nas halucynuje? Ja czy oni? – zapytywał się niekiedy, usiłując pojąć swój stosunek 
do nich, ale wtedy wypełzały przypomnienia Daisy i te trzeźwiejące myśli rwały się w strzępy, 
że znowu zapadał w tuman nieokreślonych marzeń i dręczącej tęsknoty. I znowu przechodził 
wśród ciżb i wrzasków niby zahipnotyzowany, poruszając się automatycznie, odruchami 
nawyków i przyzwyczajeń, błądził jak żywy trup w niepojętych pustkach i milczeniu. Dopiero 
w jakimś posępnym zaułku oczy jego, ślizgając się martwo po wszystkim, zatrzymały się 
machinalnie na białym, jaskrawo świecącym się szyldzie: „Tu sprzedają rosyjskie papierosy”. 
Przeczytał parę razy i pchnięty jakimś ciemnym odruchem, wszedł do sklepu. 
Stara Żydówka w peruce drzemała za bufetem, gromada dzieci w łachmanach kłębiła się z 
piskiem po podłodze, w bocznej izbie, niskiej i straszliwie brudnej, klekotały maszyny i kilkunastu 
ludzi, kiwając się nad robotą, ciągnęło jakąś przesmutną pieśń. 

Ale skoro wszedł, owionęło go takie przegniłe i jakby zropiałe powietrze, że ledwie zdołał 
wykrztusić jakieś słowo, na które Żydówka porwała się z miejsca, maszyny przycichły i 
wszystkie oczy podniosły się na niego. 

– Pan może ze samej Warszawy? – spytała nieśmiało i jej wynędzniała twarz rozjaśniała 
się cichym rozradowaniem. 
– Tak, tak! – odpowiadał, zmieszany ciżbą, jaką go zaraz otoczyli, i natarczywymi spojrzeniami. 
Naraz wszyscy zaczęli mówić i pytać się jeden przez drugiego, podniósł się niesłychany 
gwar; ktoś mu podsunął stołek, ktoś trzymał jego kapelusz, ktoś podawał wodę, a ze 
wszystkich stron dotykały go delikatnie jakieś palce i zaczerwieniane oczy wpijały się w niego 
z żarłocznością. 
Odpowiadał machinalnie, gdyż gwałtowna fala przypomnień zalała mu duszę, wołały w 
nim jakichś dawnych lat majaki, jakieś dnie przebrzmiałe zamigotały i jakieś bolesne widma 
chwil pomarłych, i echa dalekiej ojczyzny... 

– Gdzie ja jestem? Co robią tutaj ci ludzie? Dlaczego? – myślał rozglądając się trwożnie 
dokoła, bo nędza wyzierająca z każdego kąta, z każdej twarzy i z oczów każdych odpowiadała 
mu wielkim głosem, dlaczego i po co! Taka głęboka litość wtedy nim zatargała, że przemógłszy 
obrzydzenie i wstręt do ich brudu i łachmanów, zawiązał z nimi dłuższą rozmowę. 
Nie skarżyli się, nie narzekali, nie złorzeczyli, ale każdy z nich w paru cichych i niezdarnie 
wypowiedzianych zdaniach rozsnuwał straszną litanię bólów, krzywd, poniżenia i niesprawiedliwości, 
całą gehennę wydziedziczonych. Słuchał jakby fantastycznej opowieści z tysiąca 
i jednej nocy, od której powstawały mu włosy i dusza kurczyła się z gorzkiego, palącego 
70 



wstydu. Po wiele razy chciał już uciekać, ale nie mógł się poruszyć z miejsca, ubezwładniony 
zdumieniem i zgrozą. Pierwszy raz w życiu zajrzał na samo dno rzeczywistości, na samo dno 
człowieczej nędzy. 

– Straszne! Straszne! – szeptał i odwracając twarz od ich zaczerwienionych oczów, spostrzegł 
jakąś małą dziewczynę, skuloną pod stołem, która co chwila biła piąstkami lalkę uwitą 
z gałganków i coś do niej groźnie szeptała. 
– Co ona tam robi? 
– Pan wie, ona ma trochę słabość w głowie! – wyjąkała stara. 
– To wasza córka? 
– Nie! nie! – obejrzała się podejrzliwie i zaczęła szeptać jakby w tajemnicy: – Pan wie, jak 
był pogrom w Kiszyniewie, to zabili jej tatę, zabili jej mamę, zabili jej familię, jej twarz rozcięli, 
zrabowali cały towar i jeszcze dom podpalili! Co to było, to nawet nie można opowiadać. 
Znaleźli ją pod trupami ledwie żywą! Taka sierota została, żeśmy ją wzięli ze sobą! Ale 
od tego czasu ciągle się boi, a jak zobaczy sołdata, to zaraz płacze, krzyczy i ucieka! Bardzo 
się boi! Róziu, chodź do nas, Róziu! Nie bój się, ten pan nic ci złego nie zrobi! 
I mimo oporu wyciągnęła ją spod stołu i przyprowadziła. Dziewczyna wystraszona trzęsła 
się i płakała, wielkie łzy spływały po jej bladej twarzy, przeciętej krwawą pręgą, w niebieskich 
oczach o złotych rzęsach taił się obłęd i przerażenie. Chciał ją pogłaskać po rudych, 
podkręcanych w pierścionki włosach, ale ona zakrzyczała strachliwie i uciekła w głąb mieszkania. 


I Zenon miał również dosyć tego. 

– A mimo wszystkiego chce im się jeszcze żyć – myślał powróciwszy do mieszkania i dosyć 
długo nie mógł się otrząsnąć z przykrego wrażenia, długo pamiętał tę dziecinną twarzyczkę 
z krwawą pręgą, jej błędne, zdziczałe oczy i te męczeńskie, wynędzniałe głowy nędzarzy. 
– Co się tam dzieje? – Buchnęły mu znowu do mózgu przypomnienia ojczyzny. Spychał je 
na samo dno niepamięci, lecz nie dały się zatracić, podnosiły się pieśnią tęsknoty i w coraz 
boleśniejszej tonacji powracały. Stanął przed biblioteką, czytając machinalnie polskie tytuły, 
już nawet wyciągnął rękę po jakiś tom, ale cofnął się śpiesznie. 
– Nie, po co wskrzeszać pogrzebane? Umarłem dla nich, nikt już tam nie pamięta, że byłem 
kiedyś pomiędzy nimi! Nikt! – powtarzał smutnie i z pewną goryczą. 
– I ja nie pamiętam nic i nikogo! – wmawiał w siebie bardzo usilnie, gdyż właśnie w tej 
chwili pamiętał wszystko! 
– Straszny kraj i straszni ludzie! – bronił się przed tęsknotą, sączącą mu się przez serce 
ostrym spazmem bólu. 
– Wszystko przez tych Żydów! – szarpał się gniewnie. – Po licha właziłem do nich! Głupi 
sentymentalizm! – wyrzucał sobie niecierpliwie, ale dopiero wieczorem, przy obiedzie, w 
ognistych spojrzeniach Daisy zapomniał doszczętnie i o wszystkim. Daisy była milcząca i 
jakby owiana melancholią, tylko Bagh co chwila czołgała się do niego, kładła mu głowę na 
kolanach i jakoś miłośnie patrzała zielonymi źrenicami. 
– Mam dzisiaj u Bagh jakieś nadzwyczajne łaski! 
– Ona wie, kogo ma nimi darzyć! – odpowiedziała Daisy ogarniając go jakimś długim, a 
nie widzącym spojrzeniem. 
– Chyba dlatego, że służymy jednej pani – wyrzekł cicho. 
– Nie, ale dlatego, że my troje służymy Jedynemu... 
Nie miał czasu prosić o wytłumaczenie, gdyż wstawano od stołu i Daisy zaraz wyszła. 
I życie znowu potoczyło się jak zwykle, jak co dzień. 
Jak zwykle, dnie wlokły się wolno i nudnie; poranki wstawały senne i mgliste, południa 
przychodziły blade, wyczerpane i smutne, wieczory były rozdygotane gorączką i znerwowane, 
a noce ciągnęły się bez końca, zasłuchane w pluski nieustannych deszczów i w krzyki 
szamoczących się drzew, nieskończony korowód chwil niepamiętanych, tysiące twarzy i rze


71 



czy niezauważonych, tysiące rozpryśniętych myśli przesuwało się jakby głębią zwierciadła 
przez jego mózg niezdolny do żadnego skupienia i przez jego oczy ślepe na wszystko zewnętrzne, 
a wytężone wciąż w jakąś tajemniczą, czarowną dal oczekiwania. 

Czekał na znak Daisy. 

Na to obiecane j u   o, tam, nad błękitami mórz dalekich. Czekał spokojnie, ufny, że zjawi 
się i powie: „Chodź!” 

I codziennie wstawał z płomienną nadzieją, że to zaraz się spełnił, że to dzisiaj otworzą się 
wrota wymarzonego raju, ale po kilku dniach ekstatycznych wyczekiwań Daisy wyjechała z 
Mahatmą do Dublina na pewien czas. Zaniepokoił się nieco, lecz odprowadził ich na kolej 
wraz z Joe i wielu wyznawcami. Już w ostatniej chwili odjazdu Daisy zatopiła w nim rozgorzałe 
potężnie oczy i szepnęła: 

– Wkrótce... pamiętasz?... 
– Czekam! Czekam! – odpowiedział niemymi ustami. 
I tak długo a uporczywie patrzył za pociągiem ginącym w oddali, aż Joe, zrozumiawszy 
jego stan, ścisnął mu rękę w kostce i lekko dmuchnął w oczy. 

– Chodźmy już, zimno – zawołał rozkazująco. 
Zenon wstrząsnął się febrycznie i jakby się budząc pytająco patrzył dokoła. 
– St. Pancrace-Station! Nie poznajesz? 
Zenon zaśmiał się dziwnie nerwowo. 
– To dziwne, ale przez jakieś mgnienie nie wiedziałem, gdzie jestem, miałem wrażenie, iż 
jadę pociągiem i rozmawiam. Nie rozumiem, co mi się stało! – przecierał czoło usiłując skupić 
rozpierzchłe strzępy jakichś przypomnień. 
– To resztki jakiejś choroby albo jej początek... 
– Być może, istotnie, ale od paru dni czułem się tak niesłychanie podniecony! Byłem pewien, 
że mnie coś nadzwyczajnego spotka. Prawda, przecież ja czekam... – nie skończył. 
– Powinieneś wyjechać! Nawet nasz doktor mówił do mnie, abym ci poradził zmienić klimat 
i otoczenie, a zwłaszcza otoczenie. 
– To prawda, że nasz pensjonat jest nieco wariacki. 
– A niektóre osoby mają na ciebie wpływ bardzo niebezpieczny. 
– Mylisz się... – powstrzymał na ustach jej imię. 
– Tak mniemam. Ty nie znasz całej potęgi jej woli, nie wiesz, kto ona jest, nawet nie przypuszczasz! 
– Mówmy otwarcie. Przypuszczasz, iż Daisy mnie zaczarowywuje i urzeka? – zaśmiał się 
drwiąco. 
– Jestem tego pewien! – odpowiedział z twardą stanowczością. 
– Kiedy wiesz, to może mógłbyś mi z taką samą pewnością wyłuszczyć, dlaczego to robi? 
– Betsy mówi, że ona się w tobie kocha! – zaczął wymijająco. 
– Betsy? Skądże Betsy może wiedzieć? 
– Przeczuła to intuicyjnie. 
– Jeszcze tego brakowało, żeby ona się tym zajmowała. 
– Ale ja myślę, iż miłość jest tylko przynętą, że to tylko pozór, bo Daisy idzie o co innego... 
Zenon przystanął z zapytaniem w oczach. 

– O twoją duszę! – dokończył Joe poważnie. 
– Czy wskrzeszamy czasy cyrografów i zaprzedawania się diabłom? 
– Nie wskrzesza się tego, co nigdy nie umierało. Zło jest również nieśmiertelne jak i O . 
– Przebacz mi, co teraz powiem, ale widzę, że istotnie powinienem zmienić na czas jakiś 
otoczenie. Dawno już spostrzegam, że żyję wpośród obłąkanych. Daruj mi tę szczerość, ale 
słuchając ciebie i drugich, a przy tym wiedząc o waszych czarodziejskich praktykach, można 
72 



by wkrótce i samemu dostać bzika. Jestem wprawdzie dosyć trzeźwy i oporny, czuję jednak, 
iż ta mistyczna gorączka może być zaraźliwa. 

– Ulegniesz jej z pewnością... Nie pomoże twoja oporność, skruszy ją wola Daisy... ulegniesz... 
Dlatego właśnie radzę ci wyjazd. Czasem w ucieczce leży największe zwycięstwo! 
Wiesz, ojciec z Betsy planują podróż na kontynent, jedź z nimi! Uciekaj z tego domu, póki 
jeszcze czas! Ratuj się! – prosił żarliwie, patrząc błagalnie mu w oczy. 
– Więc zagraża mi takie straszne niebezpieczeństwo? 
– Żartujesz, nie wierzysz, a ja ci mówię, że już się chwiejesz nad przepaścią i lada chwila 
możesz w nią runąć. 
– Lubię aforyzmy i symboliczne przenośnie, ale słucham tylko siebie i własnego rozumu – 
odpowiedział dosyć cierpko. 

– Tak ci się wydaje, a pójdziesz za nakazem potężniejszej woli... 
– Na szczęście, nie tak łatwo poddaję się sugestii, a już właściwości mediumicznych zgoła 
nie posiadam. 
– Jesteś największą siłą mediumiczną, jaką znam! 
Zenon musiał tego nie dosłyszeć, gdyż wchodząc do Boarding-House był zajęty odbieraniem 
jakiejś depeszy od portiera. 

– Nie odpowiedziałeś mi nic na projekt wyjazdu z ojcem! 
– Będę u nich jutro. 
Rozeszli się dosyć chłodno. 
Zenon niecierpliwie otworzył depeszę. 
„Czekamy na ciebie od dwóch dni. Przyjdź lub odpowiedz. Henryk” 
Depesza była po polsku i mimo srogich przekręceń zrozumiał jej treść, nie mogąc tylko 
pojąć, od kogo pochodzi? 

– Widocznie jakiś rodak! A skończy się na prośbie o parę funtów! – pomyślał złośliwie, 
wchodząc do mieszkania. 
– „Czekamy od dwóch dni”. Są jakie listy? 
– Wszystkie leżą na biurku! – objaśnił służący. 
– To dzisiejsze? 
– Od czterech dni składam... 
– Tak... od czterech dni... prawda, zapomniałem przejrzeć... 
Na samym wierzchu błękitniała jakaś koperta, adresowana nieangielskim charakterem pisma. 
Ważył ją w ręku, oglądał na wszystkie strony, wreszcie rozerwał, list przeczytał jednym 
tchem i osłupiał. 

Pisał do niego brat stryjeczny, który przyjechał przed paru dniami do Londynu i usilnie 
chciał się z nim widzieć. U spodu listu czerniał krótki dopisek: 
,,PS. Bardzo proszę i bardzo czekam. Ada” 

– Ada! Ada! – Wpatrzył się w sznur drobnych, wykwintnych liter, od których podniósł się 
zapach jakichś przywiędłych wspomnień. 
– Czekają na mnie! Ada! Muszę iść, trzeba, koniecznie... 
Chwiał się przez chwilę, nie wiedząc, co począć, ale tak go coś ciągnęło do nich, że ani 
wiedział, kiedy się znalazł w cabie i polecił się zawieźć do Cecil Hotel. 

– Dziesięć lat! Upiory mnie gonią! Umarłe powstają! – myślał przypominając sobie jakąś 
twarz dawno zapomnianą. 
– A jednak tamto umarło już we mnie! Umarło! – powtarzał, jakby broniąc się przed 
wspomnieniami. Na próżno, rozdarły się nagle mroki, a spod całych lat niepamięci, spod 
burzliwych zwałów nowego życia wydzierały się echa dawnych czasów i coraz tłumniej, i 
potężniej, i zgiełkliwiej. 
– Zaledwie pamiętam o tej miłości, zaledwie pamiętam! – rzucił wyzywająco własnemu 
sercu, oczekując z niepokojem jego odpowiedzi, lecz serce ani drgnęło, nie zabiło żywiej, nie 
73 



szarpnęło się tęsknotą, tylko zjawiła się pamięć jakichś strasznych chwil. Ostatni dzień przed 
ucieczką z kraju wpełznął mu do mózgu i żarł kolczastymi kłami przypomnień. 

Cab toczył się wolno, ściśnięty w nieskończony łańcuch powozów, omnibusów i automobilów. 
Ulice szumiały wrzawą i ruchem. Miasto majaczyło w szarych i zimnych mgłach. W 
głębiach sklepów połyskiwały światła. Czarne mrowie ludzkie płynęło jakby rzekami bez 
końca i liczby. 

– Jak ona wygląda! Jak mnie przyjmie! —dumał zopatrzony w larwy tamtych dni, wynoszących 
się coraz wyraziściej. Wszystkie słowa pomarłe znowu zadźwięczały w mózgu, 
wszystkie jej spojrzenia kłębem błyskawic przewinęły się budząc strupieszałe przypomnienia 
cierpień. Godziny ciężkich walk, godziny zwątpień i rozpaczy, chwile nadludzkiej męki, cała 
kalwaria tamtego życia przepływała przez niego gorzką, trującą falą. I chociaż przechodziły 
korowodem mar, do snów tylko dręczących podobne, w wyblakłą grozę przyodziane i w 
proch się rozsypujące, ale syciły mu duszę jakimś smutkiem daremnego żalu. 
– Każde dzisiaj jest grobem dla wczoraj! To bardzo mądra konieczność! – westchnął jednak 
smutnie i wchodząc do hotelu, postanawiał niezłomnie, że się nie pozwoli wytrącić z 
równowagi i nie da się urokom przeszłości. 
– Jestem im obcy i obcym pozostanę. Dziesięć lat czasu leży między nami! Ale czego chce 
ode mnie ta marmurowa pani? Czy jeszcze mało zapłaciłem? – pytał wrząc głuchym, buntowniczym 
gniewem i niechęcią, ale kiedy wszedł do przedpokoju i służący poszedł go 
oznajmić, poczuł szaloną chęć ucieczki. 
Było już jednak za późno, ktoś biegł pośpiesznie, drzwi się otwarły i Ada stanęła przed 
nim. 

Wyciągnęła ręce gwałtownym ruchem radości. 

Nie potrafił również wykrztusić ani słowa, tylko ręce się ich zwarły, oczy zatonęły w sobie 

i stanęli nieprzytomni prawie z dziwnego wzruszenia. 

– Chodźcież! – ozwał się jakiś głos z głębi mieszkania. 
Pociągnęła go do środka, naprzeciw szedł o kiju ktoś, kogo nie poznał na razie, i rzucił mu 
się w ramiona. 

– Henryk! – zawołał z przykrym zdumieniem. 
Tamten objął go jeszcze raz i szepnął bardzo serdecznie: 
– Nareszcie! Takeśmy czekali! 
– Od dwóch dni liczyliśmy każdą godzinę – odezwała się cichym, przedławionym głosem. 
Zaczął się usprawiedliwiać, lecz Henryk, nie puszczając jego ręki, pociągnął go na fotel i 
zawołał radośnie: 

– Nie tłumacz się, wszystko już jedno. Jesteś z nami, a resztę wyrzucimy za burtę. Ileż to 
lat nie widzieliśmy się? 
– Prawie dziesięć! – szepnęła cichutko, przymykając oczy. 
– Straszny kawał czasu. Nie przypuszczałem jednak, że spotkamy się w Londynie. 
– Ja byłam pewna, że pan wróci do kraju... 
– Cóż, kiedy jeszcze nie zatęskniłem do drogiej ojczyzny! – odezwał się ironicznie, był już 
spokojny, panował nad sobą. 
– Jak to, nigdy nie zatęskniłeś do kraju? Nigdy? 
– Nigdy, bo tutaj znalazłem to wszystko, czego na próżno pożądałem w ojczyźnie. 
– I spokój? – spytała podnosząc na niego oczy. 
– Tak, i spokój – dorzucił z naciskiem. 
– I nigdy pan nie żałował niczego? 
Zawahał się przez mgnienie i rzekł cierpko: 
– Nie. Przebrałem się zupełnie z przeszłości, a resztę zamordowałem w sobie. Zresztą, 
czego mógłbym żałować? Polskiej doli? Nawet szatan nam jej nie zazdrości, chociaż to jego 
pomysł! Przepraszam, niepotrzebnie poruszam tego rodzaju kwestię. 
74 



– I popełniasz głęboką niesprawiedliwość względem swoich przyjaciół. 
– Nie mam w kraju żadnych przyjaciół i nigdy nie miałem. 
– Więc i my się nie liczymy? 
– Nie miałem na myśli rodziny. 
– Niech Ada powie, jak boleśnie odczuliśmy twój wyjazd. 
– Naturalnie, ubył partner do winta. 
Henryk żachnął się, boleśnie dotknięty. 
– I nie zdobyliście się ani na jedno słowo do mnie! 
– A czy pan dał nam jaki znak życia? – Głęboko skryta skarga brzmiała w jej głosie. 
– Więc to moja wina? – wyzywająco patrzył na nią. 
Ada pochyliła głowę i wyszła do drugiego pokoju. 
– Dajmy spokój wyrzutom. Nie trujmy się i przekreślmy wspólne winy! Na usprawiedliwienie 
powiem ci to, że dopiero przed paru laty dowiedziałem się, iż jeszcze żyjesz. Ada nigdy 
o tym nie wątpiła, zaś dopiero od roku zdobyłem twój adres. 
– Musiał go zdradzić mój dzierżawca! 
– Nie, mordowaliśmy go nieraz i nie zdradził. Twój zaś adwokat nieustannie nas przekonywał 
o twojej śmierci, a jako najważniejszy dowód przytaczał to, że cały majątek, obciążony 
tylko jakimś dożywociem, zapisałeś na cele publiczne. Musieliśmy w końcu uwierzyć, tylko 
Ada nie dała sobie wmówić. Ona jedna przeczuwała prawdę. Przed paru laty w Kairze poznaliśmy 
pana W. P. Greya. 
– Poeta! Mój przyjaciel. I on wam powiedział? 
– Zrobił to mimowolnie i potem bardzo żałował zaklinając nas, abyśmy o tym nie mówili. 
– Więc w kraju wiedzą już o mnie? 
– Nie, nikt nie wie, kto się kryje pod angielskim pseudonimem Waltera Browna. Ada 
twierdziła, że nie mamy prawa zdradzać twojej tajemnicy. 
– Jestem wam nieskończenie wdzięczny! 
– Ale zrobiła jeszcze więcej, bo kilka twoich książek przetłumaczyła, i jesteś w kraju znany, 
panie Walterze Brownie. 
– Nawet mam te tłumaczenia, wspaniałe, ale nawet nie przyszło mi do głowy podejrzewać 
Adę! To niespodzianka! 
– Umyślnie nauczyła się po angielsku i od czasu, jak wiemy, kto to jest Walter Brown, 
wiemy wszystko o tobie. Nie uwierzysz, jak cieszyliśmy się twoim powodzeniem, jak dumni 
byliśmy. 
Zenon milczał, miotany najsprzeczniejszymi uczuciami. 

– I czekaliśmy wciąż twojego powrotu, ale lata szły i moja choroba czyniła takie postępy, 
że przestałem już liczyć na twój powrót do kraju. Byłbym się pewnie ciebie nie doczekał? 
– Nigdy nie myślałem o powrocie – szepnął posępnie. 
– Przeczuwałem to w końcu! Pamiętasz, iż zawsze byłem chorowity, lecz od paru lat nerki 
i serce zaczęły mnie zjadać coraz pośpieszniej. Na próżno szukałem zdrowia po świecie i 
wreszcie dałem spokój, ale tym bardziej chciałem się z tobą zobaczyć. 
– Przyjechaliśmy do Londynu umyślnie. 
– Dla mnie? 
– Tak, a czy wiesz, że umierającemu niczego się nie odmawia? 
– Nie rozumiem, co to ma za związek z tobą! 
– Taki, że mam do ciebie wielką, ostatnią prośbę. 
– Chyba żartujesz ze mnie. Przesadzasz swój stan. 
– Niestety, znam go lepiej niźli doktorzy i wiem, że mogę umrzeć w każdej chwili. Dlatego 
właśnie tu jestem i proszę cię, jak prosi umierający, zaopiekuj się moją żoną i córką! 
– Ja? Twoją żoną i córką! – zerwał się ze zdumienia. 
75 



– Po mojej śmierci zaopiekuj się nimi! – powtórzył z mocą i patrzał w niego serdecznym, 
przełzawionym spojrzeniem. – Pomyśl, po mojej śmierci nie będą miały nikogo prócz ciebie. 
Pomyśl! 
– Chyba nie wiesz, co mówisz! – wykrzyknął nie mogąc jeszcze uwierzyć własnym 
uszom. 
– Myślałem o tym długo! Cóż w tym widzisz nadzwyczajnego? 
– Tak, istotnie, ale spadło na mnie tak nieoczekiwanie... 
– Usiądź przy mnie, pomówimy obszerniej. Nie obawiaj się kłopotów opieki, wszystkie 
sprawy uregulowałem. Daj mi rękę na zgodę, tak, wiedziałem, że mi nie odmówisz, dziękuję 
ci z całego serca. Nie mogę zwlekać i odkładać na później. Ucałował go serdecznie i cicho, 
przemęczonym głosem zaczął się zwierzać ze swoich trosk o przyszłość Ady i dziecka. 
A Zenon słuchał patrząc na niego z pewnym przerażeniem. 

Jak to, Adę oddaje mu w opiekę? Adę? Własny jej mąż! Co za zbieżność! Teraz, po tylu 
latach, kiedy już w nim wszystko umarło? Ohydna zemsta czy naigrawanie się losu! Leciały 
błyskawicami oślepiającymi myśli i uczucia, skłębione i tak mętne, że chwilami był pewien, 
że ulega dręczącej halucynacji! Ale nie, Henryk siedział tuż przy nim, słyszał jego głos, patrzył 
mu w twarz, czuł na swojej dłoni jego rękę zimną i spoconą. Wzdrygnął się gwałtownie. 
Zgadzał się już na wszystko i wszystkiemu potakiwał nie śmiejąc niczego odmawiać. Tylko 
pod spływem jego słów bezgranicznej ufności zaczął nim władnąć jakiś palący wstyd i bolesne 
upokorzenie przeżerało mu serce. 

– Nie wiedziałem, że macie córkę! —przerwał mu w nadziei skierowania rozmowy na inne 
tory. 
– Zaraz ją zawołam! Wandziu! 
– Ileż ma lat? – ciągnął dalej w tym samym celu. 
– Zaczęła dziesiąty! Urodziła się w parę miesięcy po twoim wyjeździe! – ogarnął go dziwnie 
zagadkowym spojrzeniem. 
Zenon ściągnął brwi, jakby oślepiony nagłą błyskawicą, i zaczął prędko zapalać papierosa, 
gdy weszła Ada ze smukłą dziewczynką, całą w lokach jasnych jak len, prześliczną. 

– Wandziu, to twój wujaszek! 
Dziewczyna zatopiła w nim ogromne, błękitne oczy. 
– Przywitajcież się! – komenderował Henryk. 
Dziewczynka przemógłszy nieśmiałość rzuciła mu się w ramiona. Całował ją z wymuszoną 
czułością i zbyt nieco ostentacyjnie, żeby pokryć jakieś niewytłumaczone wzruszenie. 

– Bardzo ładna; typowe polskie dziecko! 
– Nadzwyczajnie do ciebie podobna. 
– Zupełnie odmienny typ! – poczuł się niemile dotknięty. 
– Właśnie że zupełnie ten sam typ familijny! przecież dawniej, przed chorobą, Henryk był 
bardzo podobny do pana – mówiła Ada przytulając głowę dziecka, lecz w jej oczach tliło się 
coś zagadkowego, a usta opylał nieodgadniony uśmiech, Henryk też miał w twarzy jakiś 
smutny wyraz rezygnacji, tylko Wandzia, przytulona do matki, rzucała na Zenona wesołe, 
rozbawione spojrzenia. 
Rozmowa utykała, wlokła się ciężko, skacząc ustawicznie z przedmiotu na przedmiot, nie 
mogąc się zaczepić o nic stałego. Leżała bowiem pomiędzy nimi tyloletnia rozłąka, a łączyły 
tylko dawne, zatarte nieco wspomnienia, których dotykano niejednokrotnie, lecz jakby z 
obawą. Oboje byli dla niego niezmiennie serdeczni, ale on wciąż trzymał się odpornie, zbywając 
krótkimi, chłodnymi odpowiedziami. Czuł się tak daleki i obcy wszystkich spraw poruszanych 
i nawet ich samych, że znużony spojrzał na zegarek, ale jej oczy strzeliły taką niemą 
i rozpaloną prośbą, iż pozostał jeszcze, próbując zainteresować się nimi i pokryć nudę, jaka 
go ogarniała coraz uporczywiej. 

Naraz Henryk ze szlachecką otwartością zapytał: 

76 



– Powiedz nam szczersze, dlaczego wyjechałeś z kraju? 
Był na to przygotowany, bo odparł z uśmiechem: 
– Miałem już dosyć Polski, chciałem się poczuć Europejczykiem! 
– U nas mówiono o tym inaczej, zupełnie inaczej... 
Rozdrażnił się jego głupim, domyślnikowym uśmiechem. 
– Jakże mówiono? To może być ciekawe. 
– Przede wszystkim podejrzewano cię o nieszczęśliwą miłość! Wielu znowu dowodziło, że 
wypędził cię z kraju jakiś pojedynek amerykański. Ale byli i tacy, którzy przypuszczali bardziej 
skandaliczne powody... 
– Morderstwo lub kradzież! Poznaję w tym lotność moich kochanych kolegów literackich. 
– Coś w tym rodzaju, głównie jednak mówiono o samobójstwie z powodu zawodu w miłości. 
– Najgłupszy powód, ale za to romantyczny. U nas bardzo chętnie tłumaczą sobie podobne 
sprawy miłością lub łajdactwem. 
– Bo tak przeważnie bywa. 
– Bywa, nie przeczę, ale bywa i wiele innych przyczyn. Mogą być powody tysiąc razy 
głębsze i ważniejsze. 
Ada odwróciła się nieco, rumieniec krwawą łuną oblał jej twarz. 

– Ludzie wolą sobie tłumaczyć tym, co najłatwiej rozumieją. 
– Słusznie. Gdybym był powiedział: wyjeżdżam, bo mi się znudziło życie między wami, 
nikt by mi nie uwierzył. Za proste. 
– I miałby rację! 
– A jeślibym cię upewniał, że tylko taki powód był mojego wyjazdu? 
– Uwierzyłbym, oczywiście, musiałbym uwierzyć, ale... 
– Cóż znaczy powód wobec samego faktu? – odezwała się Ada. 
– Fakt był ważny, nie przeczę, ale tylko dla mnie jednego! – rzucił niechętnie, lecz widząc 
jej twarz nagle schmurzoną zaczął żartobliwie: – Musicie mi kiedyś opowiedzieć wszystkie 
plotki, jakie krążyły po moim zniknięciu! No, i jak mnie tam żałowano? Smutek musiał być 
powszechny, nieutulony żal i głęboka żałoba! 
– Żartujesz, a corocznie twoi wielbiciele zamawiają żałobne nabożeństwo za twoją duszę. 
– Aż tak, to pewnie moi wydawcy w obawie, abym nie ożył i nie upomniał się o swoje 
prawa, chcą mi zapewnić niebo. 
– Nie umiał pan dawnej żartować ze wszystkiego... 
– Człowiek się wciąż uczy czegoś nowego, wciąż... 
Podniosła się i zaczęła chodzić po pokoju wyzierając co chwila przez okno. Nie mógł oderwać 
od niej oczów. Była wyniosła, piękna i dumna jak niegdyś. Niekiedy zbiegały się ich 
oczy i rozlatywały niby spłoszone ptaki. Czasem stawała pod oknem, cudowne jej brwi napinały 
się jak węże gniewne, a usta, dziwnie wygięte w kątach, nabrzmiałe purpurą, zacinały się 
jakoś żałośliwie. Zdawała się nie słyszeć rozmowy, jaką wiedli, a tylko chwilami podnosiła 
na Zenona mądre, badające oczy i wtedy jakimś głębokim westchnieniem podnosiły się jej 
piersi. 

Pozostał u nich na obiedzie, gdyż po przełamaniu pierwszych lodów nastrój stawał się coraz 
swobodniejszy i milszy. Ożywili się wszyscy i obiad przechodził bardzo wesoło. 

Miał jej twarz przed sobą, puszyste, czarne włosy ocieniały ją niby chmurą, spod której 
błyskały ogromne, przepaściste oczy, a niski, przecudowny głos budził w nim całe pokłady 
wspomnień wskrzeszając przeszłość z niesłychaną mocą. 

– Chwilami mam wrażenie, jakbym siedział u was na wsi... przed laty. Nawet ten garson 
podobny jest do Walentego... 
– Wrócisz i wszystko znowu będzie po dawnemu! U nas w domu nic się nie zmieniło. Nie 
poznasz, żeś tak długo nie był. 
77 



– Nie wróciłbym już do dawnego! 
– Nie lubi pan przeszłości... – uśmiechnęła się melancholijnie. 
– Bo nie miałem nigdy ani jednej chwili, do której pragnąłbym powrócić. 
– Ani jedynej chwili? – zapytała prędko. 
– Jeśli nawet i była, to zalało ją całe morze goryczy. 
Rozdrażnił się nagle, gorycz osiadła mu na ustach i zaostrzyła spojrzenie, a stary żal tak 
zaszarpał sercem, że skoro tylko wstali od stołu, chciał natychmiast odejść. 

– Mamy lożę na operę i pragnęliśmy ten wieczór spędzić razem z panem! Czyż pan może 
nam odmówić? 
Znowu ten dziwnie słodki, przejmujący głos, znowu te oczy nakazujące w prośbie i ten 
obezwładniający uśmiech, nie, nie potrafił się wymówić i pojechał z nimi do teatru. 

Widowisko było już rozpoczęte. 

Siedział w przyćmionej głębi loży, patrząc tylko na nią chłodnymi, badającymi oczami, na 

jej cudowną głowę o suchym, orlim profilu. Miała twarz muzy i zarazem grzechu. W półmroku 
i tak blisko, tak kusząco blisko, krwawiły się jej usta, te niepokojące, jakby wiecznie spragnione 
usta. Patrzył na nią niby na dzieło sztuki, sycił oczy jego pięknem, radował się najczystszą 
radością artysty i dlatego z pewnym niepokojem zauważył, iż nieco przytyła i jej 
wspaniały biust nabiera pełności gron dojrzewających. Zdawała się nie widzieć przedstawienia 
ni jego oczów, gdyż spojrzenia jej niosły się gdzieś błędnie, daleko, jakby do wspomnień 
minionych leciały. 

– Czy pamięta? Czy zawsze z tą samą obojętnością pozwala się uwielbiać? Czy i innym w 
nagrodę rzucała okruch łaski królewskiej? Czy zawsze tak samo zimna i obojętna? – rozmyślał. 
Na scenie śpiewano Romea i Julię. 

Teatr był przepełniony. W lożach bieliły się obnażone ramiona, połyskiwały rozgorączkowane 
oczy, skrzyły się brylanty i ustawicznie szemrały wachlarze. Zapach perfum i kwiatów 
przesycał powietrze. 

Na sali panował mrok, tylko na jasnej scenie udani kochankowie śpiewali udawaną miłość. 
Słodkie kantyleny sączyły jad podrażnień budząc szalone tęsknoty pocałunków i dreszcze 
namiętnych pragnień. Żądza śpiewała bezwstydną i nigdy nie nasyconą pieśń rozkoszy. 

A w jakiejś chwili, gdy kochankowie na scenie rzucali się sobie w objęcia, Ada upuściła 
wachlarz i kiedy go podawał, szepnęła ledwie dosłyszalnie: 

– Pamiętasz! 
Właśnie był wskrzeszał wspomnienia tej jedynej i nigdy niepojętej chwili, więc na jej słowo 
zadrżał i spojrzał zdumiony. Siedziała spokojna, zimna, jakby z marmuru wykuta. 

Jakże teraz pamiętał tamten wieczór grozy i szału! 

Był u nich na wsi. 

Wiosenna burza szalała na świecie, niekiedy deszcz lał strumieniami, niekiedy wicher łomotał 
o ściany, park jęczał, biły pioruny i migotały błyskawice. 

Całe towarzystwo grało w karty w przyległym pokoju, a on w wielkiej, mrocznej sali grał 
na fisharmonii Bacha; grał dla niej, jak zawsze, i jak zawsze śpiewał o swojej beznadziejnej 
miłości. 

Przyszła, przyciągnięta dźwiękami, i snuła się po sali niby biała, cicha błyskawica. Noc 
stawała się coraz straszniejsza i grzmoty huczały złowrogo, jakby się walił cały świat. Patrzyła 
w burzę i oślepiające migoty bez trwogi, jednako spokojna, wyniosła, milcząca i tak 
martwo obojętna, że jak zawsze pomarły mu na ustach słowa wyznań, a duszę zalały łzy beznadziejnej 
rozpaczy. 

Tego wieczora nie zamienili ze sobą ani słowa. 
Został u nich na noc, gdyż z powodu szalejącej burzy niepodobna było wracać do domu. 


78 



I kiedy się znalazł w swoim pokoju i zgasiwszy świecę zaczął rozmyślać, że trzeba iść 
precz z tego domu, iść zaraz i na zawsze... Otworzyły się drzwi... Ktoś wszedł bosymi nogami... 
i nim się zdołał unieść i zapytać, ktoś padł mu na piersi... ktoś go objął... czyjeś usta pożerały 
go chciwymi, głodnymi pocałunkami... czyjś głos zduszony... głos objawienia... głos 
upojeń i szału... 

Nie mógł teraz myśleć o tym spokojnie, zerwał się bezwiednie z miejsca, brakowało mu 
tchu i jakieś szalone pragnienie rozprężyło mu ramiona... 

Na szczęście, akt się skończył, kurtyna zapadła i grzmiące brawa oprzytomniły go natychmiast. 


Wyszli oboje na foyer, gdyż Henryk wolał pozostać w loży. 

– Wiem, o czym pan myślał! – zaczęła nie parząc na niego. 
– Mógłżebym myśleć o czym innym? 
Przenikliwy, nieodgadniony uśmiech przewiał po jej ustach. 
– Gdyby nie to spotkanie, byłbym zapomniał – szepnął jakby z wyrzutem. – Byłbym zapomniał 
na zawsze. 
Fala ludzi rozdzieliła ich na chwilę. 

– Musimy się jutro spotkać. Przyjdę do British Museum o jedenastej. Będzie pan na mnie 
czekał! 
– Rozkazuje pani, więc będę. 
– Ależ ja proszę, ja proszę – powtórzyła z tkliwością. 
– Długo będziecie w Londynie? – spytał już spokojniej. 
– To zależy od tego, co mi pan jutro powie – zajrzała mu w twarz lękliwie, wyczekująco. 
– Ja mam decydować! Nigdy nie chciała mnie pani nawet słuchać, a teraz... Jakąż nową 
krzywdę szykuje pani dla mnie? – uśmiechnął się z bolesnym szyderstwem. 
Przybladła, oczy się jej zatrzepotały, jęknęła prawie. 

– Nienawidzi mnie pan! 
– Tylko się bronię, bo zbyt dobrze jeszcze pamiętam dawną. 
– A więc do jutra. Wszystko panu powiem i wyjawię... 
– Dziesięć lat na to czekałem – szepnął wracając do loży. 
Nowy akt się rozpoczynał; na scenie działy się przeróżne rzeczy, ale on nie spostrzegał niczego, 
nawet jej płomiennych spojrzeń, jakimi go ogarniała. Siedział skulony, przeżuwając te 
dawne krzywdy; pasł się męką przypomnień tamtych czasów i tamtej niepojętej nocy... 

Przyszła i oddała mu się sama. 
Jakąż straszną zgryzotą były brzemienne te chwile szału! 


– I dlaczego? Dlaczego? Dlaczego? 
Ach, prawda, jutro się nareszcie dowie wszystkiego... 
Ale któż mu i czym zapłaci mękę lat całych, kto? Czy ta piękna, marmurowa pani, której 
nie kochał i nie pożądał? O tamtej przecież marzył, o tamtej, umarłej i pogrzebanej w sercu na 
wieki! Nie wskrześnie, co się już w proch rozsypało! 

Jakże pamiętał w tej chwili ten świt, gdy go opuszczała i na wszystkie jego zaklęcia i pytania 
nie wyrzekła ani jednego słowa. Odeszła jak sen, że chociaż wkrótce dzień zajrzał mu w 
oczy, słońce zaświeciło, zaśpiewały ptaki, a jemu się wciąż zdawało, że to wszystko było marzeniem. 
A w radości, jaka go chwilami przejmowała, było tyle niepokojów i lęku, i niewiary 
we własne szczęście, że z odurzeniem oczekiwał śniadania. Nie przyszła do stołu. 

On tylko jeden rozumiał, dlaczego nie przyszła, i miał ochotę ogarnąć cały świat ramionami 
bezbrzeżnego szczęścia. Rozwód i życie z ukochaną! Wszystko mu się rozwiązywało jasno, 
prosto i szczerze. Nie byłby w stanie oszukiwać nikogo, czuł wzgardę do uwodzicieli. 
Upił się marzeniami przyszłości, czekał na nią z niewypowiedzianym utęsknieniem. 

Ale nie pokazała się nikomu przez całe dwa dni. 
Henryk opowiadał, że chora i leży w łóżku. 


79 



Nie mógł już dłużej czekać i napisał list, w którym zamknął wszystką miłość i wszystką 
wiarę, i wszystką nadzieję w ich wspólną przyszłość. 

Zwróciła mu nie rozpieczętowany! 

I trzeciego dnia, kiedy się ukazała, była jak zawsze zimna, obojętna i prawie wzgardliwa. 

Obłąkał się w boleści i nie mogąc zrozumieć, co się z nią stało, i doprowadzony do rozpaczy, 
zażądał kategorycznych wyjaśnień, odeszła wtedy bez słowa. 

Zaczął przypuszczać, iż stała się jakaś straszna omyłka. Ale w jakiejś litosnej chwili powiedziała 
mu otwarcie: 

– Proszę się nie pytać. Wszystko musi być po dawnemu, kiedyś panu wyjaśnię. 
A że nie potrafił żyć po dawnemu, łudząc się jakąś mglistą nadzieją, że upływały tygodnie, 
a ona wciąż była jednako zimna, nieprzystępna i daleka, więc rozpaczliwym wysiłkiem pozrywał 
wszystkie więzy łączące go z krajem i uciekł we świat, stworzył sobie nowe życie i 
prawie zapomniał. 

A teraz, po tylu latach, to widmo przeszłości staje przed nim. 

– I czegóż ona chce ode mnie? – dumał posępnie, wgłębiając się z niepokojem w jej dumne, 
królewskie oczy. – Nie dam się w dawne jarzmo, nie dam! – buntował się coraz zapalczywiej. 
Po wyjściu z teatru Henryk bardzo serdecznie przypominał, że musi z nimi spędzać cały 
czas. 

– Ja już prosiłam pana Zenona na jutro do British Museum. 
– Przyjdę, o ile mnie narzeczona nie wezwie na służbę... 
Adzie zamigotały oczy, ale powiedziała swobodnie: 
– O tak, narzeczona ma pierwszeństwo, nawet przed nami... 
Henryk z ciekawością jął się o nią rozpytywać. 
– Jutro opowiem szczegółowiej! Musicie ją poznać. Dobrze się nawet złożyło, że pozna 
kogoś z moich! Do widzenia! 
Z tym się rozstali. Zenon wracał znerwowany i zły na siebie, na nich i na cały świat, postanawiając 
najsolenniej nie pójść jutro do British Museum. 

– Bo i po co? Rozgrzebywać stare rany! Czegóż się dowiem? Że to się stało pod wpływem 
burzy i chwilowej słabości? 
– Dlaczego jednak tak ze mną postąpiła? – buchnęło w nim równocześnie to stare, dręczące 
pytanie, że się już nie mógł na nic stanowczego zdecydować. 
W domu zastał list Betsy, proszącej, aby przyszedł do nich jak najprędzej dla zdecydowania 
sprawy ich wyjazdu na kontynent. List był pisany z taką głęboką tkliwością, że pod jego 
wpływem zapomniał chwilowo o swoich udręczeniach, odpisując bardzo serdecznie i obszernie. 
Podniósł się właśnie, aby list zanieść do portiera, gdy ktoś zapukał do drzwi. 

– Proszę! – zdziwił się, gdyż cały hotel spał już od dawna. Malajczyk stanął w progu, bełkocąc 
coś bez związku. 
– Co się stało? Mówże wyraźnie, nie rozumiem. 
– Niech pan idzie prędko... już od zmroku siedzi... ja nie... 
Nie słuchając więcej poleciał na górę. 
W okrągłym pokoju, tam gdzie kiedyś odbywała się scena biczowań, Joe siedział na środku 
podłogi z podwiniętymi nogami, skulony i zapatrzony przed siebie szklistymi oczami. 
Kryształowa kula u sufitu mżyła bladym, zielonawym światłem. 

– Joe! Joe! – ani drgnął na głos przyjaciela, tylko bezprzytomny uśmiech zamigotał przez 
jego sine wargi, poruszył nimi bez dźwięku i pochylił się nieco naprzód. Zenon poszedł 
oczami za kierunkiem jego spojrzenia i stanął jak sparaliżowany. Naprzeciw pod ścianą siedział 
ktoś tak zupełnie podobny do Joe, jakby jego zwierciadlane odbicie, tak samo skulony i 
patrzący przed siebie szklanymi oczami, z tym samym bezprzytomnym uśmiechem na posiniałych 
wargach. 
80 



Zenon obejrzał się trwożnie po pokoju, Malajczyka już nie było, ale ci dwaj wciąż siedzieli, 
jakby zastygli w natężonym, martwym wpatrywaniu się w siebie samych. 

Pot mu orosił czoło i serce bić przestało. 

– Śnię czy co? Co to znaczy? – myślał przecierając oczy. 
Nie śnił jednak, a to, co miał przed sobą, było jakąś zgoła niepojętą rzeczywistością i 
trwało niezmiennie. Badał ich najszczegółowiej i z najgłębszą uwagą, nie mogąc jednak rozeznać, 
który z nich jest tylko odbiciem drugiego, każdy bowiem był Joe, każdy był tym samym, 
identycznym, a w dwóch postaciach. 

– Więc to możebne! To prawda! – szeptał zbielałymi ustami, cofając się w głąb przypomnień 
tych wszystkich rzeczy, jakie był widział i słyszał, a z których zawsze żartował biorąc 
je za obłęd i blagę. A teraz zwalały się na niego chwile tak straszliwego zamętu, że niby o 
granity rozbijał się o tę niepojętą rzeczywistość, walczył z nią, szamotał się z własnym mózgiem, 
z własną duszą szedł w krwawe zawody, żeby się tylko nie dać zepchnąć na dno szaleństwa. 
Bo czyż to podobna, aby fizyczna niemożliwość stawała się faktem? Aby człowiek mógł 
się rozdzielać na dwie tożsamości? Jakiś cud spełnił się w jego oczach, cud, na który patrzył i 
sprawdzał całą swoją świadomością. Przecież widział, a nie mógł tego pojąć, że w końcu 
zgroza nim zatrzęsła i rzuciła w proch ukorzeń przed jakąś nieznaną potęgą. Jakby naraz 
przejrzał i zatopiwszy olśnione oczy w niezmierzonych dalach, chwiał się na krawędziach 
tajemnicy, a byłby może runął w głąb nagłe rozwartą, gdyby nie to straszliwe gorzkie poczucie 
całej swojej ludzkiej nicości. 

– Boże mój! Boże! – westchnął żałośnie i modlitewna tkliwość przejęła mu wylęknione 
serce. Pierwszy raz w życiu zaciążyło nad nim Nieznane; pierwszy raz w życiu spojrzał w 
ślepe oczy nieznanej zagadki i padł struchlały w świętym przerażeniu, a z serca wyrwały się 
słowa jakiejś zapomnianej modlitwy i popłynęły strugą uwielbień. Nie wiedział, przed kim 
otwiera duszę nabrzmiałą trwogą, do kogo śle te pomdlałe z żaru westchnienia, kogo wielbi ni 
przed czym się korzy, ale wiedział, że musi tak czynić całą swoją istotą i całą głębią rozpłomienionego 
uczucia. 
A potem wyszedł i zapaliwszy wszystkie światła w całym mieszkaniu, zaczął spacerować 
po pokojach w stanie trudnym do pojęcia. 

Malajczyk klęczał w chińskim gabinecie przed złotym posągiem Buddy żarliwie przesuwając 
ziarna różańca. 

Godziny wlokły się ciche, a tak zarazem nabrzmiałe niepokojem i trwogą, że każdy dźwięk 
zegara odzywał się w sercu Zenona przeszywającym hukiem. Niekiedy deszcz zabrzęczał po 
szybach, a niekiedy szarpnęły się drzewa i pogięte, nagie gałęzie migotały za oknami widmowymi 
zarysami. 

Dosyć często zaglądał do pokoju okrągłego, lecz zawsze zastawał to samo: siedzieli zapatrzeni 
w siebie w jednako znieruchomiałej pozycji. Jak dwa posągi o żywych, a nieprzytomnych 
spojrzeniach majaczyli w tym zielonawym świetle, niby pod wodą rozdrganą i mętną. 
Zbliżał się do nich, przemawiał, dotykał ich rąk lodowatych, próbował unosić, ale byli jakby 
zrośnięci z podłogą, że mimo wysiłków nie potrafił ich nawet poruszyć z miejsca. 

– Który z nich Joe? – myślał z niezmierną udręką i nie mogąc tego rozstrzygnąć znowu 
spacerował po mieszkaniu. Czekał coraz niecierpliwiej na rozwiązanie tej oszałamiającej zagadki. 
Biła już szósta rano, gdy przeciągły jęk przedarł się z okrągłego pokoju. Rzucił się tam 
gorączkowo, Joe leżał omdlały na środku i był tylko sam jeden. Przenieśli go na łóżko, trzeźwiąc 
tak energicznie, że wkrótce otworzył oczy, rozejrzał się przenikliwie i zupełnie przytomnie 
szepnął: 
– Czy on jest jeszcze? – coś jakby trwoga zadrgała mu w głosie. 
– Nie ma nikogo. Jak się czujesz? 
81 



– Jestem strasznie znużony, strasznie... strasznie... – powtarzał coraz wolniej i senniej. Zenon 
posiedział przy nim, dopóki na dobre nie zasnął, i wrócił do swego mieszkania, i natychmiast 
położył się do łóżka. 
Ale o jedenastej już był w British Museum, pod kolumnadą. Czuł się dzisiaj dziwnie smutny 
i ociężały i mimo usiłowań nie potrafił na niczym skupić uwagi. Wszystkie myśli przeciekały 
przez niego jak woda przez sito, nawet wspomnienia nocy nie wywoływały żadnych 
żywszych uczuć, były również obojętne jak wszystko. Był jak ten dzień, znużony, mglisty i 
nudny. 

Wreszcie ukazała się Ada, piękna, strojna i czarująca, że spoglądano na nią z podziwem. 

Przywitali się w milczeniu; on bowiem nie miał nic do powiedzenia, zaś ona tak wiele, że 
tylko jej oczy zaśpiewały hymn radości, a na usta buchnęły uśmiechy, jakby odblaski pożarów 
wewnętrznych. 

– Wygląda pani nadzwyczajnie – szepnął zdawkowo. 
– Bo jestem w tej chwili szczęśliwa! – przycisnęła się do niego ramieniem, czuł, jak się 
rozdygotała. – Mów do mnie! Jestem głodna twojego głosu, tyle lat czekałam – prosiła z tkliwością. 
– Pozwól mi tę pierwszą chwilę uczcić w milczeniu – powiedział wyszukanie z jakimś 
anemicznym uśmiechem na wargach. 
Weszli do egipskiej sali. Sfinksy, potężne sarkofagi, bogowie i posągi świętych zwierząt, 
złomy kolumn i prawieczne szczątki umarłego przed wiekami życia stały niezmierną ciżbą w 
olbrzymiej i nieco mrocznej galerii. Lśnięcia porfirów, przebladłe barwy malowideł, tajemnicze 
napisy i nieodgadnione uśmiechy bóstw zapatrzonych pustymi oczami w dal niepojętą 
rozsiewały dokoła posępną i trwożną cichość. Groza tajemnicy przemawiała milczeniem. 
Wieczność taiła się w głuchym i obojętnym trwaniu. Ze źrenic bóstw płynęło nieubłaganie i 
konieczność, a ich kamienny spokój drażnił, niepokoił i przesycał duszę człowieczą tragiczną 
trwogą... 

– Dlaczego wyjechałeś z kraju? – spytała nagłe. 
– Wypędziła mnie twoja obojętność! Nie pamiętasz? 
– Moja obojętność! – powtórzyła echowo. 
Zbudził się w nim stary, dręczący żal, aż się od niej odsunął. 
– Przyszedłem prosić cię o wyjaśnienia. 
– Tylko po to? – krzyk przerażenia zadrgał w jej głosie i oczach. 
– Miałem je wczoraj obiecane – usprawiedliwiał się bardzo zimno, bowiem wydała mu się 
wroga i postanowił się bronić. 
Usiedli pod olbrzymim złomem, pokrytym hieroglifami. 

– Tak, masz prawo żądać... powiem ci wszystko... pytaj... – Jej głos się przełzawił i twarz 
omroczała bolesnym smutkiem. Nie zważając na to, zatopił w niej drapieżne, nielitościwe 
źrenice. 
– Dlaczego wtedy... tej nocy?... – nie potrafił skończyć pytania. 
– To twoja córka! – odpowiedziała nieulękle i szczerze. 
Odsunął się gwałtownie i w najgłębszym zdumieniu, prawie z przestrachem, nie mogąc 
przez długą chwilę przemówić. 

– Wandzia... moja córka... Wandzia... 
– Twoja. Masz wyjaśnienie... 
– To wyjaśnia jeden fakt, ale nie wszystko! Błądzę w ciemnościach i nie mogę nic zrozumieć! 
Wandzia moja córka! Ale dlaczego później byłaś taka obojętna? Dlaczego pozwoliłaś 
na moją mękę? Dlaczego zmusiłaś mnie do ucieczki? Dlaczego? – rzucał pytania niby kamienie 
miażdżące, a tak zapamiętale i mściwe, aż spojrzała w niego błagalnie. 
– Powiem ci wszystko... szczerze, niczego nie ukrywając... Niech się stanie, co się ma 
stać... Zbierałam odwagę na tę chwilę, a teraz, Boże, jakże mi ciężko! Ty nie masz pojęcia, 
82 



jak może pragnąć dziecka kobieta samotna, taka panna mężatka, jaką ja byłam... A ty byłeś 
moim ideałem człowieka, wiedziałam, że mnie kochasz, i czułam, że na każde moje skinienie... 
Ależ czyż mogłam powiedzieć, czego pragnę od ciebie?... Z całą szczerością mówię ci 
w tej chwili, że wtedy nie ciebie, nie twoich uniesień ni nawet własnego szczęścia było mi 
potrzeba... Pragnęłam całą siłą nieprzepartego instynktu – macierzyństwa i nie mogłam się 
odważyć... Musiałam przezwyciężyć w sobie wszystkie wstydliwości kobiece, wkorzenione 
od wieków, całą moją naturę... Całe miesiące trwała ta męka... Nie domyślałeś się nawet, co 
się we mnie dzieje... Czekałam jakiego cudu, a że cud nie nastawał... odważyłam się wreszcie 
tej nocy... Masz całą prawdę. Nie wstydzę się tego, bo jestem matką... twojego dziecka... 

Umilkła rozpłomieniona jakimś głębokim, świętym wrażeniem i była tak piękna i porywająca 
w szczerości swoich wyznań! Obnażyła się przed nim do rdzenia swojej istoty i stanęła 
jak samo życie, wiecznie żądne zapładniań i wiecznie zapładniające, jak słońce niepokalana, 
jak kwiat przeczysta i jak Ewa dumna świętością swoich przeznaczeń... 

Ale Zenon tego nie odczuwał, gdyż wyssawszy z jej wyznań straszne upokorzenie, syknął 
z tłumioną wściekłością: 

– A potem przestałem ci być potrzebny! Pajęczyco! 
– Nie mów tak do mnie, to potworne! 
– A nie jestże jeszcze potworniejsze, coś mi powiedziała? Więc nie miłość rzuciła cię w 
moje ramiona, nie szał jakiejś świętej chwili uniesienia, lecz tylko dziki, rozrodczy instynkt! 
Nie pożądałem cię przecież jak samicy, nie, kochałem twoją duszę, twoją wzniosłość, twoją 
człowieczą dostojność kochałem! A tyś szukała we mnie tylko samca! Czemuż na mnie wypadł 
ten wybór! Byłem tylko użyty za narzędzie... to wprost straszne! 
Dławiła go bezsilna wściekłość, upokorzenie i niewysłowiony żal. 
Ada słuchała mężnie, chociaż chwilami bladła jak trup, pochylając głowę coraz niżej. 


– I po coś mi to wszystko powiedziała? – jęknął. 
– Bo cię kocham! 
– Czy znowu, aby... – bluznął szyderczo. 
Już z trudem zniosła tę zniewagę, pochwyciła jego ręce i całując je z jakąś żarliwą pobożnością, 
zaszeptała łzawo: 

– Zlituj się nade mną! Kochałam cię zawsze. Dopiero po twoim wyjeździe zrozumiałam, 
co tracę. Dopiero przez te długie, długie lata samotności zmierzyłam całą otchłań cierpienia! – 
zaczęła roztaczać taki przebolesny obraz męki, tęsknoty i daremnego oczekiwania, że dusza 
mu spokorniała i już ze współczuciem wsłuchiwał się w te echa przesiąknięte łzami! Ale gdy 
potem jęła snuć przędzę przyszłości, schmurzył się nagle i wtrącił z rozmysłem: 
– A Henryk? 
– Po cóż go mamy wspominać w tej chwili! 
Obejrzał się zdziwiony, jakby to wyrzekł kto inny. 
– Przecież rozważamy tylko nasze sprawy! – dodała z mocą. 
Uśmiechnął się nie mogąc powstrzymać złośliwości. 
– Prawda, mąż musi być zawsze okłamywany... 
– Nigdy go nie okłamywałam! – dumnie podniosła głowę. 
– Nigdy?... A Wandzia... – pchnął jakby sztyletem. 
– Byłam mu zawsze tylko siostrą i on wie, że to twoja córka! Sam tego pragnął... zwierzył 
się z tym przede mną otwarcie... 
– On wie i sam tego pragnął... 
– Czemuż się tak zdumiewasz? 
– Bo to wprost nie do uwierzenia! 
– Że przemógł własny egoizm dla mojego szczęścia? Bo to nawet nie poświęcenie, jakież? 
Ma za to we mnie wiernego do śmierci przyjaciela. 
83 



– Nie mogę tego zrozumieć, nie potrafię. Pierwszy raz w życiu spotykam się z tak nieprawdopodobną 
sytuacją. Zaiste święty! 
– Tylko dobry i rozumny człowiek. 
– I to mu wystarcza? 
– Musi! Wmyśl się tylko w jego położenie! Cóż by począł teraz beze mnie sam jeden, chory 
i zdany na łaskę służących. 
– Ale i twoje życie nie jest do pozazdroszczenia... 
– Dlatego przyjechałam wziąć swój dział szczęścia. 
Uśmiechnął się bardzo smutnie i rzekł z cichym wyrzutem: 
– Gdybyś była przeczytała mój list... 
– Przeczuwałam, żeś mi proponował: rozwód i małżeństwo! 
– I wróciłaś mi go nie rozpieczętowany!... 
– Bo nie mogłam zostać twoją żoną. 
– Pomimo wszystkiego, co zaszło! 
– Nawet pomimo Wandzi! Nawet pomimo wszystkiego. 
– Prawda, przecież tobie chodziło tylko... 
– Kochałam cię i właśnie dlatego nie zostałabym nigdy twoją żoną, nigdy! 
Aż przystanął zdziwiony naciskiem, z jakim to mówiła. 
– Nigdy, pragnęłam bowiem i pragnę, abyś szedł swobodnie swoją górną drogą. Orły muszą 
brać swój lot wysoko, ponad ziemią, z dala od spraw codziennych. Żona dla prawdziwego 
artysty jest złem, niszczącym demonem, jest jego wampirem. 
– Więc z rozmysłem skazałaś mnie na cierpienia? 
– Tak, ale poświęciłam także swoje życie i z mojej to męki wyrosły ci orle skrzydła, z 
moich pragnień powstałeś i z moich łez... 
– Któż ty jesteś, kto? – przejęła go nagle jakaś zabobonna trwoga. 
– Kocham cię! – szepnęła ogarniając go cichymi oczami. 
Milczeli dosyć długo, przechodząc niezliczone sale, zapełnione cudami wszystkich czasów 
i ludów. Ada miała na ustach jakby gorzkawy wyraz rezygnacji, a on przypatrywał się jej z 
coraz gorętszą i serdeczniejszą uwagą, aż w końcu powiedział smutnie: 

– Cóż ja ci mogę dzisiaj dać za taką miłość! 
– Wrócisz do kraju, niczego więcej nie pragnę. Będę tym szczęśliwa, że cię wróciłam ojczyźnie 
i literaturze, alboż to mało? 
– Czy ja potrafię żyć tam jak dawniej? 
– Przecież umarło, co było dla ciebie złem, a nowe, twórcze życie czeka na ciebie z 
otwartymi ramionami. Twoje miejsce nie zajęte. Staniesz znowu na czele i poprowadzisz ludzi 
swoim wielkim, bohaterskim szlakiem! A tylko czasem przyjedziesz do swojej córki i do 
swojej siostrzanej kochanki! Nic więcej dla siebie nie żądam, nic! – dodała ciszej i nieco 
smutnie. 
– Kuszenia św. Antoniego, czarowne kuszenia! Majaki, do których nieraz wyciągałem ramiona. 
Ale czy potrafię się stąd oderwać! Tak wrosłem w tę glebę i tyle mnie z nią łączy... 
– A przede wszystkim narzeczona! – dławiło ją to tak dawno, że się już nie poradziła 
wstrzymać. 
– Nie tylko! Mam ważniejsze przyczyny! – obejrzał się niespokojnie, jakby w obawie 
przed widmem Daisy! – Bywają niekiedy przeszkody leżące poza naszą indywidualną wolą... 
– Wykradnę cię i uwiozę ze sobą! Stoczę walkę z tobą o ciebie. Przemogę wszystko, przekonasz 
się, zwalczę niemożliwości, a nie dam cię już nikomu i niczemu! – wybuchnęła z mocą. 
– Jeśliś tylko nie związany sercem lub honorem! – dodała ciszej, smutniej i lękliwiej. 
– Nie, nie! – bronił się słabo, gdyż Betsy ufna i kochająca zamigotała mu w pamięci niby 
krzak różany. 
84 



– Wracaj do kraju z żoną, prędko ją spolszczymy! – wyrzekła odgadując jego tajoną troskę. 
– To nawet będzie lepiej dla nas wszystkich! – oczy się jej zaszkliły i ciężkie westchnienie 
rozrywało piersi, ale nie dojrzał tego ni odczuł, gdyż powiedział: 
– Myślałem już i o tym! 
Wyszli z muzeum i pojechali do domu. 
Obrzydliwa, żółtawa i zimna mgła już zalewała całe miasto jakby brudną, wzburzoną wodą, 
spod której ledwie majaczyły poczerniałe zarysy domów i ludzi. Na węższych ulicach, 
pomimo południa, zapalano latarnie, a wiecznie nie ustający krzyk miasta sączył się wskróś 
mgieł głuchym dygotem. 

Ada spod przymkniętych powiek obserwowała jego twarz zadumaną. Czuła, że był od niej 
gdzieś bardzo daleko i to ją przepełniało bezgranicznym smutkiem. Przecież na wszystką jej 
miłość nie odpowiedział ani jednym gorętszym słowem. Stłumiła jednak ból i rozpacz rozrywającą 
jej serce i spytała łagodnie, dotykając jego ręki: 

– O czym myślisz? 
– Trudno nawet określić, o wszystkim i o niczym zarazem. 
Pogrążyła się znowu w bolesnym milczeniu. 
Dopiero przy rozstaniu ożywił się nagle i przemówił gorąco: 
– Wskrzesiłaś mi duszę! Przyjdę do was wieczorem, nie mógłbym się już obejść bez ciebie... 
Ucałuj Wandzię ode mnie! Otworzyłaś przede mną jakieś nowe, nęcące horyzonty! Boję 
się jeszcze mówić o tym! Chwilami zdaje mi się, że to wszystko, co dzisiaj przeżyłem, to tytko 
moje marzenie o przeszłości! Może to tylko halucynacja! Nie wiem jeszcze! Nie wiem; 
błąkam się jeszcze... 
– Kocham cię, to szczera prawda! 
85 



8 


Nie mógł już odpowiedzieć, gdyż pozostał sam w przedsionku. Ada wchodziła na białe, 
marmurowe schody, pochwycił tylko jej ostatnie spojrzenia, co jak upajający okwiat spłynęły 
na niego, nim utonął w gwarze ulicy i mgłach. Był zgorączkowany tym wszystkim, a ostatnie 
jej słowa nasypały mu w serce takiego żaru, że rozpłomieniał się przedziwnie szczęsną radością. 


– A wszystko razem jest nie do uwierzenia! – myślał – jakby rozdział nie napisanego jeszcze 
romansu! Przeżyty, a zgoła nieprawdopodobny! – szeptał trzeźwiejąc nieco na jakimś 
zbiegu ulic, tak zatłoczonym wezbraną i spiętrzoną rzeką pojazdów, że zdało się niepodobieństwem 
przejść na drugą stronę. Przeszedł jednak pod białą pałeczką polismena, na której skinienie 
cały ten potok, straszliwie rwący, skamieniał w miejscu i rozstąpił się. 
– Jak samo życie! – snuł dalej, przystając tu i owdzie przed wystawami sklepów i nie wiedząc, 
na co patrzy, tak był pełen rozpamiętywań i radosnego wzruszenia. Płynął z tłumami 
machinalnie jak kawał drzewa porwany prądem, nie myśląc nawet, gdzie płynie i po co. 
– Jakież to dziwne! – zdumiewał się, dopiero teraz pojmując całą niezwykłość wszystkiego, 
co tak niedawno przeżył. 
Znalazł się w Hyde Parku i długo błądził po pustych drogach, zagubionych w bladym, 
przemglonym powietrzu. Dzień bowiem roztaczał się szary i posępny, wszystko dokoła 
tchnęło ciszą i smutną martwotą, obumarłe drzewa dygotały bezsilnie, wody lśniły zmatowanymi 
ślepotą oczami, a gdzieś wysoko nad parkiem kołowały stada jakichś ptaków i chwilami 
spływał wrzask kruków. 

Smutek tego posępnego dnia przesączał mu się z wolna do serca, a jego siostrzyca, melancholia, 
jęła przysłaniać rozgorzałe oczy swoimi przegniłymi trupimi rękami. Owładnęło nim 
jakieś niewytłumaczone zniechęcenie, przygasły żary i nuda zasypywała je szarym obłokiem 
bezwładu. Stawał się w sobie beznadziejnie smutny, że nawet te czarowne wizje, którymi 
jeszcze przed chwilą poił wyobraźnię i przed którymi klękał w zachwyceniu, zaczynały się 
przeobrażać w zwykłą rzeczywistość, były czymś przypadkowym i codziennym. Nawet ostatnie 
słowa Ady zdały mu się teraz jakimś echem, przebrzmiałym od dawna i pustym. Z pewnym 
lękiem poczuł, jak te niedawne uniesienia i to przedziwne szczęście, zmartwychwstające 
wraz ze zjawieniem się Ady, pełzną w nim na łachman i wyciekają z duszy niby woda z pękniętego 
naczynia, pozostawiając tylko po sobie gryzący żal do własnej niemocy. 

– Cud trwał przez mgnienie, wskrzeszony, umiera śmiercią wieczną! – rozmyślał z gryzącym 
smutkiem, bo w tej chwili poczuł tę prawdę gorzką serca, że Ady już nie kocha i Wandzia 
jest mu obca i również obojętna. Ale nie chciał się jeszcze przyznać do tego, bronił się 
przed samym sobą spychając to na chwilowe znużenie. Ale naraz tak mu się zrobiło przykro i 
wstyd własnego stanu, że usiłując więcej o tym nie myśleć śpiesznie pobiegł do domu. 
W jadalni nie zastał już nikogo, że zaraz po śniadaniu wyniósł się na kawę do readingroomu. 


Mrs Tracy jak zwykle spacerowała po pokoju z kotem na ręku, a dwa białe jak śnieg chodziły 
za nią nieodstępnie. Mr Smith przypiekał przed kominkiem pomarańczową, suchą 
twarz, zaś kilka pensjonatowych pań, otulonych w szale, obsiadło wielką kanapę w rogu i 
szeptało półgłosem. 

– I znowu pada deszcz! – jęknęła mrs Tracy patrząc w okna. 
– Jak codziennie! Straszny klimat, prawie zapomniałem, jak wygląda słońce! Jeszcze parę 
tygodni takiej pogody a... – zamilkł, bo gdzieś z głębi mieszkania przedarł się żałosny skowyt 
Bagh. 
86 



– To bydlę doprowadza mnie już do rozpaczy! 
– Bagh pana? – zdziwiła się niezmiernie jedna z pań. 
– Prawie nie spałem całą noc, tak skomlała! 
– To dziwne, mam pokój tuż przy oranżerii, a nie słyszałam – szepnęła mrs Tracy spoglądając 
na panie; jakieś domyślne, przytajone uśmiechy przewinęły się po wszystkich ustach. 
– Zazdroszczę pani wspaniałego snu, mnie budził każdy skowyt. 
– Ona tęskni za swoją panią. 
– A może rozmawia z  i m – powiedział tajemniczo mr Smith strzepując pośpiesznie 
palcami. 
Znowu buchnął krótki ryk Bagh i tak gdzieś blisko, że koty, pogięte w pałąki, ze zjeżoną 
sierścią skoczyły w objęcia mrs Tracy, która stanęła bezradnie, wodząc dokoła zalęknionymi 
oczami. 

– Czy pan nie wie, kiedy powraca miss Daisy? – przerwała wreszcie przykre milczenie, jakie 
zapanowało, wylękłe damy odetchnęły, a mr Smith uderzył z gniewem w głownię, aż 
iskry posypały się na pokój. 
– Nie wiem! – zdziwił się pytaniem, lecz mimo tego wszystkie spojrzenia skrzyżowały się 
jakoś porozumiewawczo. 
– Mrs Bławatskaja dowiaduje się o nią kilka razy dziennie, a ja nie umiem jej poinformować! 
– Muszą o tym wiedzieć przyjaciele miss Daisy! 
– Myślałam też, że pan mnie objaśni... – napierała. 
– Ja? Cóż za przypuszczenie! Znam miss Daisy mniej niźli ktokolwiek w pensjonacie! – 
lecz spostrzegłszy w twarzach niedowierzanie i jakiś nieprzyjemny wyraz ciekawości, żarliwiej, 
aniżeli tego pragnął, przekonywał, jako nic nie wie o miss Daisy. 

– W takim razie wie tylko Bagh! – mruknął mr Smith poważnie. 
– Niepodobna się tylko od niej dowiedzieć! A szkoda! – wyrzekł ironicznie powstając do 
wyjścia. 
– My nie możemy, ale pan, gdyby tylko chciał... 
Zaśmiał się, rozbawiony jego uroczystym głosem i twarzą. 
– Przyprowadzę ją, niechaj sama powie... 
Mr Smith rzucił się jak tygrys na drzwi, damy pozrywały się z krzykiem, a mrs Tracy, 
śmiertelnie pobladła, jęknęła mdlejącym głosem. 

– Litości! Pomrzemy z przerażenia! – i żegnały się gorączkowo. 
– Więc istotnie państwo przypuszczali, że mogę sprowadzić Bagh? – pytał zmieszany ich 
przerażeniem, ale damy milczały nie mogąc się jeszcze uspokoić, tylko mr Smith wybełkotał 
prosząco: 
– Błagam o niewymawianie nawet jej imienia. 
– Czyżby się w niej inkarnował Bafomet?... 
Mr Smith aż się zatoczył na ścianę i błyskawicznie sięgnąwszy do kieszonki po sól, obsypywał 
się skwapliwie. 
Zenon stłumił w sobie śmiech i przeprosiwszy go za żart zmierzał do wyjścia. 

– Mam wielką prośbę do pana! – wstrzymał go piskliwy głos. 
Stanął przy drzwiach, pokrywając uprzejmością znudzenie, jakie go raptem ogarnęło. 
– W sobotę urządzamy w naszej loży wielkie zebranie – mówił z powagą mr Smith biorąc 
go za guzik. – Mrs Bławatskaja będzie składała relację o swojej podróży do Tybetu i stosunkach 
z Dalaj Lamą! Niesłychane wprost rzeczy! Przywiozła ze sobą jednego z tybetańskich 
braci, potężne medium. Po relacji, w ściślejszym gronie, odbędzie się seans, zobaczy pan 
prawdziwe cuda! Sama Bławatskaja pragnie pana poznać i prosi o przyjście na zebranie! Będą 
sami tylko inicjowani! Odmówiliśmy nawet Stetckowi, ale bardzo nam zależy, aby pan przyszedł, 
zobaczył i przekonał się o prawdzie naszej nauki... 
87 



– Będzie mr Joe? 
– Niestety, mr Joe opuścił koło braci, zdradził nas dla miss Daisy i  a m  e g o. – Obejrzał 
się trwożnie, strzepując palcami. 
– Wiem, że był dla niej bardzo niechętnie usposobiony! 
Mr Smith zaszeptał mu tajemniczo do samego ucha: 
– A teraz jest jej zaprzedanym niewolnikiem. Zapewniali nas, że już wstąpił do Palladyńskiej 
Loży, w której ona ma być podobno Mistrzynią Doskonałego Trójkąta. Ja zaś wiem z 
pewnością, że ona tam jest Barankiem Białej Mszy! Straszne, co? 
– Być może, ale dla tych, którzy rozumieją, co to znaczy... 
– Poświęcona samemu... Oblubienica  a m  e g o... 
– Musi mi pan kiedyś objaśnić tę całą nomenklaturę tajemniczą. 
– Gotów jestem choćby zaraz, aby pan zrozumiał całą okropność miss Daisy i całe niebezpieczeństwo, 
w jakim się znajduje mr Joe. 
– W tej chwili nie mam czasu, lecz poproszę pana o to w sobotę po zebraniu! – uścisnął 
mu rękę i śpiesznie poszedł do mieszkania. Ale opowiadanie mr Smitha i jego trwożne szepty, 
i ten nastrój jaki panował w reading-roomie, poruszył w nim jakieś zapomniane pokłady pa-
mięci, nie mógł sobie tylko przypomnieć nic wyraźnego, gdyż postrzępione zarysy jakichś 
scen, osób, dźwięków i barw przepływały przez mózg z chyżością błyskawic. 
– Loża Palladyńska! Baranek! Biała Msza! Bafomet! Co to wszystko znaczy naprawdę? 
Chciał się otrząsnąć z niepokojącego koszmaru. 
– Pamiętasz? – zdało mu się, że ktoś mu szepnął do ucha, aż rozglądał się podejrzliwie po 
pustym mieszkaniu. Stał bezradnie, znowu zapatrzony w jakieś nierozwite sploty przypomnień, 
wirujące mu pod czaszką huraganem obłędnych prawie majaczeń. 
– Czy to ja kiedyś śniłem? A może o tym gdzieś czytałem i teraz nie mogę sobie tego 
przypomnieć! – męczył się na próżno, usiłując skupić choćby na mgnienie skłębiony wir 
przypomnień. 
Naraz wszystko się w nim zawaliło przepadając różne teksty święte wołała rozogniona i 
nietem na szarą i smutną jaśnię dnia, jakby spod fal wzburzonych, nie mogąc na razie pojąć, 
dlaczego stoi na środku pokoju? gdzie to miał iść? i co robić? Trwało to jednak chwilę, gdyż 
zbudziła się w nim cała świadomość rzeczywistości, że odtąd rozpoczął nowy okres zwykłego 
i normalnego życia. Wrócił do tej nieco monotonnej codzienności, patrząc na nią jak dawniej 
obojętnie i z wysoka. Traktował bowiem życie z wyniosłą pobłażliwością. Nawet towarzystwo, 
zbierające się przy pensjonatowym stole, nie raziło go już swoim spirytystycznym zacietrzewieniem 
i wiecznymi kłótniami. Spoglądał na nich jak na zabawnych maniaków, przysłuchując 
się ich nieskończonym sporom z dyskretną ironią. A Daisy i wszystko, co miało z 
nią związek, wydawało mu się teraz odległe i tak spłowiałe, jakby rzecz dawno przeczytana w 
jakiejś fantastycznej książce. A przecież tak niedawno wyjechała! I Joe stracił w jego oczach 
swoje dawne kontury, przestał go interesować i spotykając się z nim w Bartelet Court traktował 
go jakby dopiero co poznanego człowieka. Czuł się tak trzeźwy, że spostrzegał tylko samą 
powierzchnię życia i jego najgrubsze zarysy, jakby stracił zdolność głębszego pojmowania 
i odczuwania świata i ludzi. Nie obchodziło go nic prócz spraw najbardziej osobistych, 
drwił poza tym przy każdej sposobności ze wszelkich idealniejszych porywów. Było to jakieś 
niewytłumaczone stępienie wrażliwości, jakby zanik subtelniejszych uczuć i wyobrażeń. Ta 
dziwna przemiana zaznaczała się w nim tak jaskrawo, że spostrzeżono ją nawet w Bartelet 
Court. 

Któregoś bowiem dnia po śniadaniu miss Dolly wytoczyła na stół kwestię upadku etyki w 
masach ludowych, a przy tej sposobności rzuciła się namiętnie na mężczyzn za ich rozpustę i 
egoizm! 

Mr Bartelet podbudzał ją z rozmysłem, bawiąc się przy tym wybornie. 

88 



Rozmowa stawała się coraz żywsza, gdyż i milczący zazwyczaj Joe jął dowodzić, dosyć 
zresztą ostrożnie ze względu na ojca, że źródła moralnego upadku leżą w kapitalistycznym 
ustroju, w zgniliźnie warstw panujących i w ogólnym zmaterializowaniu ludzkości. A w końcu 
napadł na chrześcijaństwo jako na szerzyciela błędów i kłamstwa społecznego, przeciwstawiając 
mu czystą naukę Chrystusa, zawartą w Ewangeliach. Miss Ellen zawtórowała żarliwie 
i przytaczając różne teksty święte wołała rozogniona i nieulękła, że tylko Ewangelia może 
zbawić świat. 

Zenon cały czas rozmawiał z Betsy o swojej rodzinie, którą obiecał przywieźć do nich w 
najbliższą sobotę na herbatę, ale podrażniony dowodzeniami Joe i płaczliwym głosem miss 
Ellen, odezwał się apodyktycznie: 

– Nie Ewangelia rządzi ludzkością, ale tylko kij, przemoc i strach! Kodeks grożący więzieniem 
lub szubienicą ma więcej moralnego wpływu na stado ludzkie niźli wszystkie religie 
razem. I nie Mesjasza-Zbawcy potrzebuje i czeka dzisiejsza ludzkość, ale tylko Pana, który 
potrafi być dla niej nieubłaganym władcą i katem zarazem. 
Zdumieli się jego nielitościwymi poglądami i zimnym sarkazmem, z jakim przemawiał, że 
rozmowa wnet się przerwała. Wszyscy się czuli dotknięci i zakłopotani, nie pojmując, co mu 
się stało. A Betsy była wprost rozżalona na niego, lecz przy pożegnaniu ścisnęła mu rękę go-
ręcej niż zwykłe. 

– Więc w sobotę czekamy na państwa. 
– Przywiozę ich z pewnością. Musi pani ich pokochać! 
Dziewczyna po krótkim wahaniu spytała nieśmiało: 
– Czy pani Ada jest bardzo piękna? 
– Bardzo! Ale znam pewną małą miss stokroć piękniejszą, milszą i kochańszą! Stokroć! – 
szeptał całując ją po rękach. Wyrwała się rozpromieniona i szczęśliwa, zapomniawszy wszelkich 
przykrości. 

– Będziesz na tym święcie zbratania się narodów? – odezwał się Joe, kiedy wyszli przed 
dom. 
– Z radością poznam twoją rodzinę! – powiedział serdecznie. 
Pociąg już ich niósł ponad miastem, zatopionym w brudnych kłębach dymów i mgieł, gdy 
Joe znowu się odezwał: 

– Mówiłeś dzisiaj, jakby ci kto przemienił duszę. 
Zenon roześmiał się sucho i drwiąco. 
– Wytrzeźwiałem! Czuję się zdrowy, śpię wybornie, mam apetyt, pracuję doskonale i nie 
trapię się niczym, oto tajemnica mojego stanu. Wiesz, do tego stopnia czuję się dobrze, że 
nareszcie zdecydowałem się na opuszczenie naszego pensjonatu! 
– Już o tym słyszałem. Podobno mrs Tracy wydelegowała mr Smitha, aby cię prosił o pozostanie. 
– Zabawny człowiek! Ani się spodziewasz, co mi powiedział o tobie! 
– Chyba się skarżył na moje wystąpienie z loży! 
– Było i o tym, ale powiedział mi z głębokim ubolewaniem i trwogą, że zostałeś czcicielem 
miss Daisy i oboje służycie Bafometowi! Aha, i że wstąpiłeś do jakiejś Palladyńskiej Loży! 
Nieprawda, daję ci na to słowo honoru! – zawołał gwałtownie. – Ja miałbym iść z nimi? Ja 
w służbie Bafometa i tego piekielnego Wampira? Co za ohydny pomysł! – wzdrygnął się jakby 
z obrzydzenia czy trwogi. 

– Przepraszam cię za mimowolną przykrość! Mówił mi o tym bez żadnych zastrzeżeń, 
więc ci powtarzam otwarcie. 
– Lubieżny kretyn może mieć tylko takie asocjacje nikczemne. 
– Co to jest ta Palladyńska Loża? 
89 



– Świątynia poświęcona kultowi szatana! Tam się zbierają jego wierni, tam miss Daisy 
prawdopodobnie jest jego kapłanką! 
– Jest Mistrzynią Doskonałego Trójkąta! Tak mówił mr Smith. 
– Jeżeli nie samym Barankiem – dodał Joe półgłosem rozglądając się podejrzliwie w tłumach 
wychodzących wraz z nimi ze stacji. 
– Gdzie jest ta loża? 
– Podobno w okolicach Londynu w jakimś starym kościele. 
– Przecież ja tam byłem! – zawołał przypominając sobie na jakieś mgnienie fantastyczną 
scenę w podziemiach. 
– Byłeś tam? Widziałeś? – pytał Joe w najgłębszym zdumieniu, odciągając go z tłumów 
pod jakąś wystawę i wpił się w niego oczami. 
– Tak, ale wiesz, nic już nie pamiętam... Coś mi się musiało zdawać, a teraz, w tej chwili... 
dalibóg nic nie pamiętam... 
– Przypomnij sobie! Podziemia kościoła... stare grobowce... noc... jakiś wspaniały ceremoniał... 
Bafomet... Daisy... – poddawał z naciskiem. 
– Niestety, nie mogę... Coś mi błysnęło przez mózg i przepadło niby kamień w oceanie, 
doszczętnie przepadło... Zaczekaj no... Podziemia? Zaraz... nie, nie, przyszła mi na pamięć 
piwnica klubu ekscentryków! Głupstwo! Jakiś chwilowy koszmar! O czym to mówiliśmy? 
– O Loży Palladyńskiej, Bafomecie i Daisy... 
– Czyli razem tak jakby o niczym! – szepnął ironicznie i pojechał do Henryka, i jak codziennie 
rozmawiał ze wszystkimi, cierpliwie słuchał wyrzekań chorego, zabawiał się z Wandzią, 
która się szalenie do niego przywiązała, i jak codziennie pojechał z Adą pokazywać jej 
osobliwości miasta i okolic. Jakby jakaś niema umowa stanęła pomiędzy nimi, że nigdy nie 
poruszali przeszłości. Dotrzymywali jej sobie święcie. Nigdy też ani jednym słowem nie 
zdradziła Ada, co się w jej sercu dzieje, jakie burze nią miotają i jakie szarpią rozpacze, nie 
domyślał się nawet tego widząc zawsze jej twarz pogodną i wierne przyjaźnią spojrzenia. 
Zdobywała go jednak z całą świadomością celów ostatecznych cierpliwością, że ani spostrzegł, 
jak bardzo się od niej uzależnił. Omotała go bowiem taką czujną przyjaźnią, niby serdecznym 
oplotem kochających ramion, z których nie próbował się nawet wyrwać. A jednak 
jej nie kochał, zaczął ją tylko wielbić, jakby przecudowny poemat życia, jak wielkie dzieło 
sztuki, przed którym mógł kontemplować w radosnej ciszy estetyczne wzruszenia własnej 
duszy. Stała się bowiem spowiednikiem jego marzeń i pomysłów literackich. Nieraz długie 
godziny spędzali w muzeach, zatopieni w artystycznych rozważaniach. Rozsnuwał przed nią 
nieskończone pomysły przyszłych prac, bo spostrzegł, iż opowiadając widzi je lepiej i realniej, 
a jej mądre i dyskretne uwagi tak je uzupełniają, że nawet jeszcze mgławicowe projekty 
krzepną w kształt doskonały, nabierają życia i prawie się stają... 
A przy tym wszystkim Ada wsączała w niego ideę powrotu do kraju niespostrzeżenie, a z 
takim uporem, że już sam zaczął tego pragnąć. Zrobili nawet projekt edycji jego pism po pol-
sku w jej tłumaczeniu. Była niestrudzona w tej cichej walce z nim o niego i coraz pewniejsza 
zwycięstwa. Z niepokojem jednak przyjęła wiadomość o ułożonej już wizycie w Bartelet Court. 


– Jestem ciekawa tego domu! – odpowiedziała chłodno. 
– A Betsy ciebie. Pytała mnie, czy jesteś piękna? 
Królewskie oczy Ady spoczęły na nim, niespokojnie rozchwiane. 
– Powiedziałem najszczerszą prawdę! 
– Na cóż mi ta uroda! – szepnęła odwracając twarz pobladłą i oczy przymglone żałością. 
Nie spostrzegł tego, jak nie domyślał się wielu rzeczy w tym przytępieniu wszystkich władz, 
w jakim się znajdował od pewnego czasu. 
– Jestem pewien, że polubisz Betsy – odezwał się po chwili. 
– Bardzo tego pragnę. 
90 



Nie zastanowił go nawet jej głos dziwnie oschły. 

– A musisz mi szczerze powiedzieć, jak ci się wyda! 
Obiecała solennie, zwracając rozmowę na inne przedmioty. 
I na tym się skończyło, ni tego dnia, ni następnych już więcej nie poruszali tej kwestii, zajęci 
jedynce planami wielkiego misterium o Chrystusie, jakie zamierzał napisać. A tak był 
porwany tą ideą, że na wszystko, co się działo dokoła, spoglądał jakby na kinematograficzne, 
bezsensowne majaczenia. 

– Wiesz, czuję się jakby brzemienny! – powiedział któregoś dnia do Ady na przywitanie. – 
Ze dwieście osób mam w sobie, które proszą się na świat! Nie masz pojęcia, jak mi czasami 
straszno w tej ciżbie. Dzisiaj nad ranem oblegli mnie chłopi... Chcą iść na Rzym... 
Ada rozumiejąc ten język spytała rozciekawiona: 

– I puścisz ich? 
– Muszę! Niech zdruzgocą tę podłą dzisiejszość! On ich poprowadzi zdobywać świat i 
utrwalać swoje królestwo niebieskie! Decydująca walka stoczy się w zamku Anioła w Rzymie, 
oblegną tam wszystkich królów i panów ziemi! Straszna walka o panowanie nad światem 
i nad życiem, walka o jutro... 
– I zwyciężą? Muszą przecież zwyciężyć! – szeptała gorąco. 
– Niestety, musi zwyciężyć najpierwotniejszy instynkt życia... Strasznie mi żal Chrystusa i 
moich chłopów, ale nie ma już dla nich miejsca na świecie, jest tylko miejsce na handle i fabryki. 
Mówił z takim głębokim żalem, aż jej oczy napełniły się łzami serdecznego współczucia. 

– I już nic nie może ich ocalić, zginą, bo na świecie jest tylko miejsce na handle i fabryki. 
Człowiek współczesny wyrobił sobie niewzruszony ideał: używać! Nie rozumie poza tym nic 
i niczego więcej nie potrzebuje. Dlatego Chrystus musi przegrać ostatnią walkę. Odstąpią go 
wszyscy i zdradzą najwierniejsi! Jestem nawet pewien, że go znowu ukrzyżują na wszystkich 
rozstajach i we wszystkich mózgach, a imię jego podadzą na hańbę i pośmiewisko! Ludzkość 
pragnie tylko płodzić, żreć i zdychać! A Chrystus im przeszkadza w radosnym pogrążaniu się 
w bydlęctwie! Wskazuje jakieś inne jeszcze cele, przeszkadza w używaniu i błąka się jak wyrzut 
spodlonego sumienia! Więc precz z nim! Precz z wszelkim zagadnieniem, wytrącającym 
z równowagi! Nie jestem chrześcijaninem, ale kocham tę cudną postać Nazarejczyka, kocham 
go jako przesmutny krzyk duszy płynący wskróś czasów i ludów. Biedny marzyciel, święta 
wizja serc tęskniących do nieśmiertelności! I prawdę rzekł uczniom swoim: „Królestwo moje 
nie z tego świata”. – Zaiste, nie było ani jednej chwili, w której by panował na ziemi. Wyznawały 
go usta i Kościoły, a serca człowiecze zapierały się go w każdej chwili żywota! 
Chwałę jego głosiły Kościoły, a on już leżał martwy, zabit zdradą i zaprzaństwem! Nie jego 
to wina, to Paweł z Tarsu, chciwy panowania Żydowin, zbezcześcił jego marzenia i ze snu o 
szczęśliwości człowieczej uczynił zimny racjonalistyczny system państwowy! W plugawych 
jego rękach mistyczny kwiat marzenia przerodził się w berła i pastorały, którymi zapędził 
trzodę ludzką do lochów bez wyjścia. Opętał ją strachem i zapanował nad nią przemocą. 
Chrześcijaństwo zatriumfowało, ale Chrystusa nigdy w nim nie było, nigdy! 
– Straszne jest życie! – szepnęła, przejęta łzawym wzruszeniem. 
– Tylko ludzie są straszni! Życie jest jedynym dobrem, a myśmy sami zrobili z niego kaźń 
dla siebie i ohydę! I w tym leży wieczna tragedia! 
Rozeszli się smutni, lecz jeszcze silniej związani wspólnotą odczuwań. Ale w sobotę, gdy 
wracali z Bartelet Court, Zenon zapytał: 

– Pamięta pani obietnicę? 
Spojrzała pytająco nie mogąc sobie przypomnieć. 
– Obiecała mi pani powiedzieć, jakie wrażenie zrobiła miss Betsy! 
– Czarująca panna! – zawołała bez wahania, lecz z takim akcentem, że Henryk poruszył się 
niespokojnie. 
91 



– Była dzisiaj nieszczególnie usposobiona! – tłumaczył przypomniając sobie jej nieśmiałość 
i jakieś trwożne zaciekawienie, z jakim wciąż przyglądała się Adzie i jemu. 
– Oryginalny dom, jakby żywcem wyjęci z angielskiego romansu. 
– A zwłaszcza ciotki! Miss Ellen dała mi całą pakę broszur... 
– O przeznaczeniu kobiety! Umiem na pamięć te staropanieńskie brednie! Ona należy do 
etycznej sekty ewangelistek. 
– Mnie zaś opowiadał mr Joe takie nadzwyczajności ze swoich wypraw do Birmy, że wydały 
mi się nieco fantastyczne... 
– Z pewnością nie fantazjował! Cały ten dom to wysoka klasa ludzi pod każdym względem. 
– Ale przyjęli nas bardzo po angielsku! Można było dostać kataru w tej wyniosło-chłodnej 
atmosferze... 
– Wolisz nasze zwyczaje, gdzie to na wstępie buzi z dubeltówki, przy kolacji kochajmy 
się, nad ranem już bruderschaft, a na drugi dzień jeden drugiego bardzo starannie nie poznaje. 
– A nawet, jest mi to bowiem milsze niźli takie nudne cermonialności! – upierał się, zirytowany 
jego wzgardliwym tonem. 
Ada załagodziła sprzeczkę i poszli do Green Parku, albowiem dzień był wyjątkowo pogodny, 
ciepły i suchy. Po drogach snuły się tłumy i tłumy zalegały niezmierzone trawniki. 
Pierwszy zmierzch już opadał niebieskawymi mgłami, krzyk miasta wrzał w powietrzu i 
światła jęły wykwitać w szarych groblach domów. Stanęli przed gromadką dziewczyn w białych 
swetrach i beretach, zajadle grających w piłkę nożną, gdy naraz Wandzia zaszeptała 
trwożnie: 

– Mamusiu! Ta pani znowu na mnie patrzy! 
Ada osłoniła sobą dziewczynkę szukając zarazem tej złowrogiej damy, stała o parę kroków, 
cała w czerni jak zwykle, włosy miała miedziane, twarz dziwnie bladą, krwawe usta i 
szafirowe, okrutne oczy. 

– Panie Zenonie! – chciała mu zwrócić na nią uwagę. 
Zenon jednak nie dosłyszał, jakby zahipnotyzowany niespodziewanym zjawieniem się 
Daisy, uśmiechnęła się do niego i przepadła w tłumach, że na próżno rozglądał się dokoła. 

– Widzi pan tę rudą damę... o tam, przy klombie... 
Spojrzał niechętnie we wskazanym kierunku. 
– Już gdzieś zniknęła! Spotkałam ją dzisiaj po raz trzeci, tak natarczywie przyglądała się 
Wandzi, aż to zwróciło moją uwagę. Nadzwyczajnie piękna, ma tylko w sobie coś straszliwego... 
– Demon i zarazem Madonna! – szepnął mimo woli. 
– Może ją pan zna? 
– Zauważyłem tylko w przelocie i porównanie samo się nasunęło. 
Pragnęła rozmawiać o tej dziwnej nieznajomej, ale wymówił się jakąś nagle przypomnianą 
sprawą i pojechał do domu. 
Nie zawiódł się w obliczeniach, gdyż dopędził Daisy jeszcze w przedsionku. 

– Byłem pewien, że to pani! – zaczął radośnie i zmrożony niedbałym uściskiem jej dłoni, 
wstępował na schody w milczeniu. Nie śmiał się odezwać ni zbliżyć, tak mu przegradzały 
drogę jej wyniosłe, a przeszywające spojrzenia. Przyglądała mu się niepokojąco, aż te migotliwe, 
fascynujące błyski przesyciły go niewytłumaczonym pomieszaniem. 
– Dawno pani przyjechała? – Odważył się wreszcie na zapytanie. 
Jej wargi poruszyły się leniwym ruchem węży i jakiś szept wionął mu w twarz. Nie zrozumiał 
słów, ale przenikał go czar nieuchwytny samego dźwięku. 
Odprowadził ją do drzwi mieszkania i chciał odejść. 

– Będzie pan dzisiaj na seansie Bławatskiej? 
– Wprawdzie obiecałem, ale, ale... 
92 



– Ale pan przyjdzie, proszę o to! – szepnęła nakazująco przy rozstaniu. 
Naturalnie przyobiecał i znalazłszy się w mieszkaniu, zupełnie machinalnie zapalił światła, 
usiadł przy biurku i zastygł nad rozpoczętą sceną z misterium. Przeżywał bowiem to niespodziane 
spotkanie z Daisy i każdy szczegół z osobna, każde jej spojrzenie i słowo każde 
wskrzeszał w sobie i rozpatrywał z głęboką uwagą. I wydało mu się to wszystko tak niepojęcie 
dziwne, że jeszcze wrzaskliwsza fala niepokojów zatopiła mu serce wytrącając z resztek 
równowagi... Spróbował się wyrwać z błędnego koła wspominań, lecz czar z nich promieniujący 
oplatał go w coraz cięższe okowy. 

– Urzekła mnie najwidoczniej! – Przypomniał sobie ludowe określenie i teraz nie wydało 
mu się już śmiesznie dziecinne jak niegdyś, poczuł bowiem swoją wprost fizyczną zależność 
od Daisy i tę jej nieprzepartą i niewytłumaczoną władzę nad sobą. 
– Jakaś w tym diabelska sprawa! – pomyślał na wpół ironicznie i naraz rzucił się w tył i 
zmartwiał z przerażenia, jakby na skraju jakiejś bezdennej próżni, jaka się przed nim rozwarła... 
Tłumne wizje scen, widzianych kiedyś w podziemiach, wdarły się do mózgu i przepływały 
długim i niesłychanie żywym korowodem. Widział wyraźnie przesmutną, władczą twarz Bafometa, 
siedzącego na tronie, a u stóp jego wśród dymów kadzielnych głowę Daisy. 

– Tak, to ona, teraz widzę dokładnie! – rozmyślał sprężając całą uwagę, aby nie stracić 
żadnego szczegółu. Pochylił się naprzód, wpatrzony wytężonym wzrokiem, jakby to wszystko 
działo się tuż przed nim, przed jego oczami... Nawet ten śpiew, który kiedyś przewiewał tylko 
dalekim poszumem, usłyszał teraz słowo po słowie, powtarzając bezwiednie z patetycznym 
akcentem: 
Salute, o Satana, 
O ribellione, 
O forza vindice 
Della ragione! 


Sacri a te salgano 
Gl’incensi e i voti! 
Hai vinto il Geova 
De’ sacerdoti. 


– Salute, o Satana! – szeptał, przejęty świętym wzruszeniem grozy, bijącej od Majestatu, 
od tej smutnej twarzy Władcy, pochylonej litośnie nad rzeszą czcicieli, kłębiącą się kornie u 
jego nóg. I nawet nie zadrgał, gdy z mar podniosła się naga Daisy, opłynięta w miedzianą 
chmurę włosów, i splotła się z Bafometem w miłosnym uścisku. Krwawy brzask przysłonił 
misterium szału i jakby uniósł gdzieś w przestrzenie, a w podziemiach wybuchnął stos, niby 
krzew płomienisty, na który rzucano połamane krzyże, liturgiczne szaty i blade, ogromne hostie 
niby pomarłe słońca! 
Bagh zawyła przeciągle i ponuro. 

– Salute, o Satana! Salute! Sałute! – grzmiał hymn coraz potężniej i rozległej, śpiewany 
jakby przez wszystek świat i całym uniesieniem miłości, wiary i nadziei... 
Biła już ósma, gdy się rozwiały ostatnie wizje i ostatnie dźwięki przepadły w głuszy wieczora, 
i Zenon podniósł ociężałą głowę znad nie dokończonej sceny misterium, odłożył pióro, 
machinalnie ściskane w ręku, i po chwili rozmyślań szepnął z determinacją: 

– To będzie, co być musi. 
I wierny obietnicy danej Daisy poszedł na seans. 
93 



Olbrzymia hala Towarzystwa Teozoficznego była już wypełniona po brzegi, nad czernią 
głów, wprost wejścia, wznosił się wielki ołtarz, na którym siedział złoty, ogromny Budda, 
tępo zapatrzony okrągłymi oczami. Ze złotych kadzielnic, podtrzymywanych przez kamienne 
białe słonie, biły kłęby wonnych dymów, spowijające bóstwo i całą salę w błękitnawe obłoki. 
Na stopniach ołtarza, wśród wieńców i girland, splecionych z białych róż, hiacyntów i narcyzów, 
drgały światełka niezliczonych lampek niby złotawe motyle. Kilku Hindusów, siedzących 
na niższych stopniach, grało na olbrzymich instrumentach tak przedziwnie cicho, że 
tylko jakby szmer zamierającej fali przewiewał nad zasłuchanymi głowami, niekiedy jakby 
świergot ptasi przeleciał lub zabrzęczały roje pszczół. A jeszcze niżej, u stóp Buddy, na podium 
nieco wzniesionym, stała jakaś kobieta w białej, greckiej szacie. Była jakby zatopiona w 
modlitewnej ekstazie i końcem palców lewej ręki dotykała głowy jakiejś skurczonej, nagiej 
postaci, klęczącej przed nią... Zenon został przy drzwiach, gdyż wszyscy trwali w znieruchomiałym 
milczeniu, zapatrzeni i zasłuchani. Dopiero gdy ścichła muzyka i żywiej rozbłysły 
światła z kryształowych lotosów, podszedł do niego mr Smith. 

– Będą dzisiaj nadzwyczajne rzeczy – szepnął biorąc go pod ramię. – Miss Daisy prosiła, 
bym pana do niej przyprowadził! Medium dzisiaj jest w doskonałej kondycji. Właśnie Bławatskaja 
wprowadza je w trans. Pozna ją pan osobiście na agapie. Medium przywiezione z 
Tybetu. Prawda, jakie tłumy. A to tylko wybrani z wybranych! Inaczej, a mylibyśmy pół 
Londynu! I wszystkie sfery, od lordów aż do robotników. Pisałem do mr Joe, nie przyszedł – 
poskarżył się w końcu. 
Zenon usiadł przy Daisy, skinieniem głowy pozbywając się gadatliwego staruszka, który 
przez cały seans nie spuszczał z nich oczów. 

– Niech się pan nie pozwoli owładnąć nastrojowi! 
– Za trzeźwy jestem, aby na mnie podziałał – odparł z przekonaniem. 
Jakiś uśmiech prześliznął się po jej wargach i zamigotały powieki, ale się nie odezwała, bo 
Bławatskaja odjęła rękę od głowy klęczącego i medium zahipnotyzowane jakby zawisło w 
postawie pochylonej. Głos niski, mocny i bardzo melodyjny rozległ się w ciszy, wszystkie 
oczy opadły na nią migotliwym, niespokojnym rojem. Opowiadała zwięźle i obrazowo o 
swojej podróży ostatniej do Tybetu i stosunkach z Dalaj Lamą. Cisza stawała się już rozdrgana 
przyśpieszonymi oddechami, oczy zaczynały świecić fosforycznie, fantastyczne bowiem 
przejścia, niebezpieczeństwa, groza śmierci wisząca nad nią w każdej chwili, niesłychane 
przygody, śnieżne zaspy, głód, napady zgłodniałych dzikich zwierząt, mroźne orkany, walki 
ze złymi potęgami, a w końcu wydarcie tych nieśmiertelnych tajemnic bytu, których tylko 
cząstkę mogła ukazać w Izys Odsłoniętej, takim dreszczem ekstazy i uniesienia przejęły słuchaczów, 
że po skończeniu grzmot oklasków spadł na nią rzęsisty długo nie milknącą ulewą. 

Zasiadła w głębi na czymś w rodzaju tronu i siedziała nieruchomie, pełna majestatu i wyniosłości, 
a na estradę wystąpił stary Hindus w powłóczystej szacie złotozielonej i w ogromnym 
turbanie na głowie, zapowiadając część eksperymentalną przy pomocy medium, jakoby 
wykradzionego z lamaickiego klasztoru, położonego na niedostępnych zgoła szczytach Himalajów. 


– Chwila cudów nadchodzi! – szepnęła ironicznie Daisy. – Jakże się panu wydała prorokini? 
– dodała ciszej. 
– Twarz pospolita, oczy przebiegłe, wola potężna, a całość: generalna – wytłumaczył znaczenie 
tego określenia i zakończył: 
– Ale mówi wspaniale! 
– O tak! Znakomicie tumani wiernych, a w najlepszym razie i siebie! Ale nie, ona na to za 
mądra! Wie, iż ludzie przede wszystkim łakną cudów! 
– Każdy kult chętnie się tym podpiera i uzasadnia. 
94 



Nie odpowiedziała, gdyż światła nieco przyćmiono, że tylko w błękitnawych dymach kadzielnic 
połyskiwał tajemniczo złoty posąg Buddy, a ze ścian, pokrytych symbolicznymi malowidłami, 
wynurzały się tu i ówdzie jakieś ekstatyczne twarze, święte zgłoski lub znaki. 

Biała postać Bławatskiej majaczyła w głębi niby posąg marmurowy. Dźwięki muzyki rozsypały 
się przesłodkim, sypkim pyłem i przewiały, a całą salę zaległa grobowa cisza. 

Rozpoczęły się spirytystyczne cuda. Podnosiły się stoły, latały nad głowami krzesła, sypały 
się spod sufitu świeże kwiaty i zielone gałęzie jakichś drzew podzwrotnikowych! Niekiedy 
straszny brzęk tam-tam runął w ciszę, aż wszyscy kurczyli się z przerażenia. 

A potem występowały białawe zarysy jakichś larw człowieczych, świetlane ręce błądziły 
nad niektórymi głowami, grały niewidzialne instrumenty, zawieszone gdzieś wysoko, toczyły 
się w powietrzu prześwietlone kule mgławic i roje skrzeń jakby fosforencyjną rosą pokrywały 
ściany i wirowały w przestrzeniach. 

Nastrój stawał się coraz trwożniejszy i gorączkowe podniecenie dosięgło szczytu, gdy naraz 
wszystkie żyrandole rozbłysły i w pełnym świetle medium zaczęło się unosić w górę i w 
postawie klęczącej, nieruchome, z zamkniętymi oczami, z rękami skrzyżowanymi na piersiach, 
pozostało zawieszone w powietrzu. 

Święty lęk ogarnął wszystkich, wybuchnęły histeryczne płacze i spazmy, kilkanaście kobiet 
padło na kolana śpiewając przełzawionymi głosami jakiś hymn dziękczynny. Wiele osób 
siedziało niby sparaliżowanych, nie mogąc oczów oderwać od tego cudu, który wciąż trwał. 
Wielu podeszło do samej estrady nie wierząc własnym oczom. Parę aparatów fotograficznych 
utrwalało to niesłychane zjawisko. Wreszcie zdumienie zdławiło wszystkie głosy i skamieniło 
wszystkie ruchy, że pozostali w ekstatycznym oniemieniu podziwu i trwogi zarazem. Ale w 
jakieś niespodziane mgnienie mrok pokrył salę i rozpoczęła się nowa seria zjaw; nowy dręczący 
sen, pełen niepokojących widziadeł i fascynujących halucynacji, ogarnął wszystkie 
dusze. Tylko Daisy siedziała spokojnie, czuwając nad Zenonem, który w tej hipnotyzującej 
atmosferze jakby zupełnie stracił panowanie nad sobą. Ogarniała go nieprzeparta senność, 
chwilami już halucynował, rwał się gdzieś, coś przy tym szepcząc niezrozumiale i gorączkowo, 
że przytrzymywała go za ręce, trzeźwiąc władczymi spojrzeniami, ale kiedy zaczął 
sztywnieć wpadając w zupełny trans, ścisnęła mu silnie wielkie palce u rąk i szepnęła nakazująco: 


– Chodź za mną! 
Poszedł automatycznie, nie rozumiejąc, co się z nim dzieje. 
Oprzytomniał dopiero w jej mieszkaniu przed kominkiem, na którym palił się syty ogień. 
Bagh leżała na dywanie, wpatrzona w płomień, a za nią siedziała Daisy z papierosem w ręku. 

– Jest pan u mnie! – odpowiedziała na jego zdumione spojrzenia. 
– Ale jakim sposobem? Byliśmy przecież w Towarzystwie Teozoficznym! 
– Było tam ciasno, gorąco, zrobiło się panu słabo i cała historia! 
– Dziękuję! – pochylił się, aby ją pocałować w rękę, ale Bagh tak złowrogo warknęła prężąc 
przy tym grzbiet, że cofnął się mimo woli. 
– Chciałem tylko wyrazić moją wdzięczność, i Bagh nie pozwala. 
Uśmiechnęła się wspierając stopy na grzbiecie pantery. 
– Nie przyzwyczajony pan do spirytystycznych seansów. 
– Byłem na kilkunastu, lecz na tym miałem ciągłe wrażenie fantastycznego snu, z którego 
nie mogłem się wyzwolić! Zadziwiające medium! A jeżeli to wszystko było z góry przygotowane, 
to muszę przyznać wprost genialność aranżerowi... 
– To była najszczersza prawda, ręczę panu! Ale cóż, kiedy to tylko fakty i nic więcej! – 
mówiła jakby ze wzgardą, podając mu herbatę, jaką niosła stara, zgarbiona Hinduska. – Niema 
rzeczywistość. Prawdy zupełnie zbyteczne. Ohydny bełkot skazanych na wieczną zagładę. 
A przy tym nie cierpię tych jarmarcznych cudowności, sprawiają mi bowiem wstręt i obrzydzenie. 
W niższych kręgach ziemskiej atmosfery roi się od takich larw, jest to wielka trupiar


95 



nia ludzkich majaków, którym, nim się rozsypią w pył sferyczny, marzy się o dawnym bycie 
na ziemi. To są tylko elementale, emanacje dusz, zwierciadlane egzystencje i wampiry, czyhające 
dokoła, aby naszym kosztem przedłużyć swoje nędzne istnienie cieniów, to są tylko 
zarodzie zbrodni, zła i podłości, powstałe w ciemnicach ziemi, wiecznie unoszące się nad nią 
i niezdolne do nieśmiertelnych, słonecznych bytowań. Jak psy w mroźną noc, głodne i bezdomne, 
cisną się do izb ogrzanych, tak i one krążą w świetlanych orbitach dusz twórczych, 
władczych i nieśmiertelnych! 

– Przerażający obraz, prawdziwe piekło! – westchnął ze współczuciem. 
– Stworzone przez ich boga! 
Poruszył się niespokojnie, wpierając w nią rozciekawione oczy. 
– Tak, prawdziwe i jedyne piekło! „Wieczny płacz i zgrzytanie zębów”. A On istnieje ich 
łzami, On tuczy się ich męką. On z ich cierpień i nędzy uczynił sobie tron, na którym spoczywa 
niesyty nigdy chwały ni przemocy! Gdzie tylko jęk, choroby, nieszczęścia, zbrodnie i 
wieczny mrok, tam bije źródło Jego mocy, tam jest On, Władca ciemności, strachów i śmierci! 
– wołała z piorunami w oczach, grożąc zaciśniętą pięścią. 
A Zenon, przejęty jej uniesieniem, zaszeptał bezwiednie: 

Salute, o Satana, 
O ribellione, 
O forza vindice 
Della ragione! 


Zwarła dłonie i pochyliwszy głowę pogrążyła się w jakiejś ekstatycznej kontemplacji. Tylko 
niekiedy poruszały się jej wargi, zakwitnął uśmiech, pierś wzniosła się tłumionym westchnieniem, 
a przez bladą, wniebowziętą twarz przelatywały odblaski jakby modlitewnych 
żarów... 

Nie śmiejąc jej przerywać został bez ruchu, zapatrzony w koronę jej miedzianych włosów 
niby w glorię świetlaną, i oczarowaną duszą śpiewał niemą pieśń uwielbienia. 

Ale po dłuższym czasie, zaniepokojony jej kataleptyczną nieruchomością, przywołał Hinduskę 
i wyszedł. 

Bagh, łasząc się pokornie, odprowadziła go do progu. 

96 



9 


Wieczór był wprost ohydny; padał drobny, gęsty, a tak dokuczliwy deszcz, że Zenon 
wstrząsał się z zimna. Przegniłe powietrze zapierało mu piersi obłapiając twarz lepką, obrzydliwą 
powłoką. Było już dosyć późno, okna czerniały niby gnijące oczodoły, pozamykano 
wszystkie sklepy i tylko omglone latarnie rozkrążały brudnożółte koliska świateł na poczerniałe, 
ociekające wodą domy i na zabłocone trotuary. Szaruga stawała się coraz przykrzejsza, 
że już zaledwie kiedy niekiedy ktoś zgięty pod parasolem przemykał się pustymi prawie ulicami. 
Nieustanny bełkot rynien, szmer deszczu i głuche, bolesne szamotanie się drzew przemiękłych 
rozdrażniały Zenona aż do bólu. Był wezwany przez Adę w jakiejś pilnej i ważnej 
sprawie, więc szedł, a raczej wlókł się, często przystając na rogach domów, zapatrzony z lękiem 
w puste place i ogłuchłe ulice. Niezliczone oczy latarń świeciły ze wszystkich stron 
przymglonymi tajemniczo źrenicami, a tu i owdzie stali niewzruszenie polismeni w długich 
płaszczach, niby czarne stożki, po których spływały strugi wody. 

Nie widział Ady już parę dni, gdyż od seansu prawie nie wychodził z domu. Czuł się bowiem 
źle; opanowały go jakieś niewytłumaczone niepokoje, bezprzedmiotowe marzenia, lenistwo 
i taki gwałtowny opad woli, że godzinami siedział w reading-roomie, zapatrzony bezmyślnie 
w ogień, głuchy i ślepy na wszystko. Od tego dnia również nie widział Daisy, powiedziano 
mu, że słaba i nie wychodzi z mieszkania; poprzestał na tym. Jakaś zgniła apatia skrępowała 
go bezwładną obojętnością na wszystko i tak obmierziła życie, że nawet własne sprawy 
budziły w nim nudę i wstręt. Toteż szarpał się i burzył na konieczność, która go wlokła w 
ten straszny wieczór po zadeszczonym, opustoszałym mieście. 

Medytował właśnie o tym, gdy powóz zaturkotał przy nim i jakiś głos zawołał na niego po 
imieniu. 

Daisy wyzierała przez opuszczoną szybę. 

– Gdzie pana zawieźć? – pytała robiąc mu miejsce przy sobie. 
Rzucił stangretowi nazwę hotelu i wsiadł pośpiesznie. 
– Wezwali mnie do rodziny, jakaś sprawa nie cierpiąca zwłoki. 
– Czy to ta śliczna dziewczyna i wspaniała pani, z którymi widziałam pana w Grean Parku? 
– Tak. Ale co się z panią działo od soboty? 
– Byłam w stanie, w którym się nie wie nawet o sobie! To moja częsta niemoc, na którą 
nie ma lekarstwa – szeptała smutnie. 
– A i mnie przez ten czas żarła nuda i apatia. Nie wychodziłem, nie widywałem się z nikim 
i nie pracowałem. Trwałem w bezwładzie, a drżałem wciąż z niepokojów, oczekując w każdej 
chwili jakiegoś nieszczęścia. Tak się muszą czuć drzewa przed uderzeniem piorunu! Ohydny 
stan! 
– A teraz lepiej panu? – ścisnęła mu rękę i zajrzała w oczy tak głęboko a z bliska, że cofnął 
się mimo woli. 
– Nie, nie! – zaprzeczał żywo. – A może temu winien klimat? Przecież wciąż deszcz, zimno, 
mgły i tak wokoło aż do rozpaczy! A może słońce zgasło i już nigdy nie doczekam się 
ciepła i jasności, nigdy... 
– Nostalgia za słońcem... 
– Pojadę na kontynent, muszę, bo dłużej w takim stanie nie wytrzymam. Ucieknę, gdzie 
mnie oczy poniosą – przerwał nagle, zażenowany wybuchem własnego rozdrażnienia. 
– Na południu wiosna już w całej pełni... 
97 



– Cóż nam z tego! – zawołał szorstko nie odczuwając jej akcentu pełnego dziwnej słodyczy 
i tęsknoty. 
– I tak mi zapachniały pomarańczowe gaje i zalśniły się błękity mórz... 
Pochylił się gwałtownie do niej, oczy miały stężały blask zapatrzenia i jakby lśnienie tych 
mórz wytęsknionych, a na ustach pylił się blady, rozmarzający uśmiech. Naraz zrozumiał 
wszystko. 

– Czekam! Czekam! Czekam! – zaszeptał coraz ciszej zdławionym głosem oszałamiającej 
radości, nadziei i szczęścia. 
– Pamiętasz! – poruszyły się usta i wionął dźwięk słodyczą duszący. 
– Gotów jestem! Choćby w tej chwili... 
Powóz zatrzymał się przed hotelem. 
– Jutro! – rzuciła mu na pożegnanie wraz z uśmiechem pełnym obietnic. 
Długo nasłuchiwał turkotu oddalającego się powozu. 
– Jutro! – powtórzył czując, jak opada mu z duszy apatia niby łachman posępny, a w sercu 
rozkrzewia się przedziwny żar siły i uniesienia. Nie chciał windy, a tylko leciał po schodach 
jak wicher radosny! Przystawał niekiedy na zakrętach, rzucając triumfalnie jakby całemu 
światu: 
– To jutro! Jutro! 
Ada przywitała go bladą i wielce zmizerowaną twarzą. 
– Wandzia chora! 
– Wandzia? – zamroczyła go ta niespodziana wiadomość. 
– Zasłabła w sobotę, zaraz po powrocie z parku. Doktorzy nie mogą jeszcze rozpoznać 
choroby. Nic ją nie boli, skarży się tylko, że skoro zasypia, zjawia się przy niej ta ruda pani, 
którą wtedy spotkaliśmy, i patrzy na nią tak strasznie, aż dziewczyna z krzykiem zrywa się z 
łóżka i chce uciekać! A na samo jej wspomnienie trzęsie się z trwogi. 
– Gorączkowe majaczenia! – powiedział śpiesznie. 
– To właśnie dziwne, że temperaturę ma normalną! Ale ja znam źródło jej choroby! – 
szepnęła z mocą głębokiego przekonania. 
Z lękliwą bezradnością spojrzał na jej twarz zatroskaną. 

– To ona ją urzekła! 
– Kto? – bezwiednie obejrzał się dokoła. 
– Ten rudy wampir! Ta straszna nieznajoma! 
– Daisy! – i cofnął się, uderzony jakąś przerażającą myślą. – Niemożebne, obawa mąci 
zdolność jasnego widzenia! Nie da się to wprost pomyśleć! – mówił gorączkowo, aby zagłuszyć 
dźwięk imienia wymówionego niebacznie. 
– Jestem o tym najgłębiej przekonana! Nie wiem tylko, dlaczego i za co? Ale niech będzie 
przeklęta ta zła i niegodziwa moc! Niech będzie przeklęta! – powiedziała groźnie i oczy jej 
wystrzeliły błyskawicami potężnej nienawiści. – Ja swoje dziecko obronię, choćbym sama 
paść miała! Ale co ono komu zawiniło? To mnie tak męczy, że nie mam ani chwili spokoju. 
Na domiar złego i ciebie tyle dni nie widziałam – poskarżyła się ocierając załzawione oczy. 
– Byłem również chory! Pierwszy raz od soboty wyszedłem na ulicę. 
– Prawda, jesteś blady i zmizerowany! To musi mieć jakiś tajemny związek z chorobą 
Wandzi! Nie śmiej się z moich podejrzeń. Trwoga często miewa jasnowidzące oczy! A może 
ona i ciebie urzekła?... 
Wstrząsnął nim lodowaty dreszcz i mózg jęły przeszywać coraz dziwniejsze asocjacje. 

– Chodźmy! Jest i Betsy. Przychodzi codziennie czuwać nad Wandzią. Złota, serdeczna 
dziewczyna! 
Milczał mocując się z głuchym niepokojem, jaki spłynął na niego z jej przypuszczeń. 

– Bardzo cierpiałeś? – spojrzała z niezmierną tkliwością. 
98 



– Pochwycił mnie przykry paroksyzm takiej apatii, że przez parę dni targałem się w bezsilnej 
męce. Nie miałem sił nawet na ucieczkę do ciebie... 
– Czemuż nie mogę być zawsze przy tobie... 
– Myślałem o tym! Wiem, że ty byś mnie obroniła od moich własnych udręczeń. Tylko ty 
jedna – wybuchnął i stłumił zaraz cisnące mu się na usta zwierzenia, bo jakby zamajaczyła 
przed nim groźna twarz Daisy. 
– Co ci dolega? Ty wiesz, że gotowam dla ciebie na wszystko. 
– Powiem ci kiedyś! Powiem, ucieknę do ciebie, a ty mnie osłonisz i rozgrzeszysz! Muszę 
się na coś stanowczego zdecydować!... 
– Przerażasz mnie! – zaniepokoiła się jego posępnymi oczami. 
– Ada, czekamy! – rozległ się głos Henryka z drugiego pokoju. 
Weszli do salonu, Henryk siedział przed kominkiem, a Betsy szła ku nim. 
– Wandzia upomina się o pana! – witała się chłodno i powściągliwie. 
Dziewczynka leżała na pościeli niby kwiat omdlały, z wysiłkiem wyciągając do niego 
drobne, wychudzone rączki. 

– To i mamusia czeka, i tatuś czeka, i miss Betsy czeka, i my wszyscy czekamy, a wujcio 
nie przychodzi – szepnęła z wyrzutem. 
Słodki, rozżalony głosik i mizerna twarzyczka przejęły go takim rozczuleniem, że ledwie 
powstrzymał łzy. Przygładził jej rozwichrzone, jasne włosy i zaczął wesoło rozpowiadać powody, 
dla których nie przychodził. 

Wysłuchała poważnie i odezwała się bardzo stanowczo: 

– Dobrze, wujciu, ale teraz trzeba już z nami być na zawsze! Mamusia powiedziała, że jak 
ja wyzdrowieję, to wracamy, i wujcio z nami. 
– Pojadę z wami, pojadę! – potakiwał, rozrzewniony jej szczebiotem. 
– I już prosto do domu! Ale, muszę coś wujciowi powiedzieć pod sekretem. Tylko nikomu 
ani mru-mru! 
Przyobiecał solennie, objęła go za szyję i zaszeptała uroczyście: 

– A jak wujcio nie przychodzi, to mamusia płacze. Nieraz już widziałam. 
Opadła z powrotem na poduszkę i biorąc go za rękę mówiła poważnie: 
– Mamusia jest zupełnie sama! Tatuś wciąż chory, a ja przecież też nie mogę nic pomóc! 
Mamusi bardzo ciężko! Rozumie wujcio! – dodała. 
Jakże w tej chwili stała mu się droga ta złota główka i te niebieskie, mądre oczy. Drgnęła 
w nim przebudzona nagle miłość ojcowska i na usta przyszły słowa pełne przedziwnej czułości, 
kochania i troski serdecznej. Ogarnął ją ramieniem i całował z najgłębszą tkliwością, a 
dziewczynka wzruszona tą niespodzianą pieszczotą gładziła go rączką po twarzy i szeptała 
oczarowana i szczęśliwa: 

– Wujcio taki dobry, taki kochany i taki strasznie mój... jak tatuś. 
– Jak tatuś... – powtórzył echowo, siadając na krześle. 
– Naprawdę, wujciu! Naprawdę! – szczebiotała nie puszczając jego ręki. 
Słuchał radośnie tych wynurzeń, ale równocześnie jęła go nękać posępna myśl, że nigdy 
nie będzie mu wolno nazwać jej własnym dzieckiem. 
Ściszyła naraz głos i zaczęła tajemniczo: 

– Wie wujcio, Szwips przychodni do mnie co noc! 
Spojrzał pytająco nie wiedząc, kto taki. 
– To mój szpic! Mamusia powiada, że on mi się tylko śni... Ale, wujciu, on naprawdę 
przychodzi; wskakuje na łóżko i tak mnie liże po rękach, aż go muszę pogłaskać, i wtedy 
zwija się jak biały kłębuszek i zasypia. A czasem bawi się ze mną; porywa buciki, skacze 
przez krzesła, chowa się i służy na dwóch łapkach! Tylko mi to dziwne, że nigdy nie szczeka i 
nie zaskomli. No i nie wiem, gdzie on się na dzień podziewa. Szukałam go wszędzie. A może 
mamusia umyślnie każe go chować? Dzisiaj w nocy... jak przyszła ta ruda, to ją poszczułam... 
99 



Nie przyznałam się mamie, bo wiem, że ludzi nie można szczuć psami... ale ja się tak strasznie 
jej boję, że już nie mogłam wytrzymać... Pokazałam ją Szwipsowi oczami i mówię cichutko: 
Weź ją! – Skoczył do niej i tak ją gonił po pokoju, tak gonił, tak gryzł, aż mi pogroziła 
i uciekła!... 

– Może już więcej nie przyjdzie! – wyjąkał przerażony opowiadaniem, gdyż Wandzia 
zdała się być zupełnie przytomna. 
– Będę ją teraz zawsze szczuła, kiedy taka niegodziwa! – zawołała gniewnie. – Bo, mój 
wujciu, przychodzi, siada tu, gdzie teraz wujcio, i tak się strasznie patrzy na mnie, i chociaż 
zamykam oczy i głowę kryję w poduszki, wciąż widzę, jak mi się przygląda, że taki mnie 
strach ogarnia i tak się ze mną coś okropnego robi, aż tego nie umiem wujciowi opowiedzieć... 
Ani się wtedy mogę ruszyć, ani mamy zawołać, ani nic... – Rozłożyła bezradnie rączki. 
– I dlaczego ona mnie straszy? – jęknęła żałośnie, przytulając się do niego jakby pod 
wpływem obawy. 
– Nie bój się, ona już więcej nie przyjdzie... I nie trzeba o tym myśleć!... 
Weszła Ada zapraszając go na herbatę. 
– Mamusiu, wujcio będzie teraz przychodził codziennie! 
Gdy całował ją na pożegnanie, szepnęła mu do ucha: 
– Bobym wujcia nie kochała! 
Wyszedł z troską w duszy i długo wodził pustymi oczami dokoła. 
– Miss Betsy wróciła już do domu. Nie chciała panu przeszkadzać pożegnaniem i przy tym 
bardzo się śpieszyła, gdyż mr Bartelet dostał dzisiaj nowego ataku, a Joe gdzieś wyjechał. 
Nie zauważył nawet jej nieobecności, pochłonięty rozważaniem stanu Wandzi. Nastrój zapanował 
dręczący, niepokój mglił wszystkie spojrzenia. Ada co pewien czas zaglądała do 
chorej, a Henryk, boleśnie zgryziony i osłabły, wzdychał tylko, wodząc wystraszonymi oczami 
po obojgu. 

– Wandzia opowiedziała mi wszystko, nawet i o szpicu! Nie mogę się w tym połapać! Jest 
przytomna, mądra, świadoma swego stanu i z najgłębszą wiarą opowiada rzeczy niemożebne. 
Jakby halucynowała na jawie... A może to jakaś autosugestia! Nic z tego nie rozumiem! 
– Dla mnie zupełnie jasne. Mówiłam panu. 
– Tak, ale ruda nieznajoma i jej złe, urokliwe oczy to nie fakt, ale tylko pani przypuszczenia! 
– Być może! A jednak coś tajemniczego zaciążyło nad nami... czuję jej zły wpływ... Ale 
skąd nadchodzi nieszczęście? Komu przeszkadzają nasze ciche egzystencje? To mnie strasznie 
męczy. 
– Jeśli tak jest, jak pani myśli, to musi pozostać nieodgadnionym... 
– Przede wszystkim musi być przezwyciężona ta zła i nikczemna moc. 
– Sprowadzę jutro doktora zajmującego się hipnotyzmem. 
– Najlepiej by Wandzi zrobił powrót do domu – wtrącił nieśmiało Henryk. 
– I ja czuję się tutaj znacznie gorzej. Nie służy nam Londyn... 
– Doktor radził wyjazd na południe. Pisała mi wczoraj znajoma z Sorrento, że tam już zupełna 
wiosna i ciepło. Co pan sądzi o tym? 
Zenon zupełnie mimo woli powtórzył słowa Daisy niedawno zasłyszane. 

– ,,I tak mi zapachniały pomarańczowe gaje, i zalśniły się morza błękitne”. 
Ada zdziwiła się obcym i tęsknym akcentem jego głosu. 
– Przypomniał mi się jakiś dawny wiersz! – powiedział śpiesznie, widząc jej skupione w 
podejrzliwości oczy, a przerzucając się w inny ton zaczął ich gorąco namawiać do wyjazdu na 
południe. 
– Ale i pan pojedzie z nami! – przyparła go do muru. 
Obiecał bez wahania, gdyż w tej chwili pragnął tego całą mocą. 
100 



– Betsy mówiła dzisiaj, że oni rezygnują zupełnie z wyjazdu na kontynent! Tłumaczyła 
zmianę projektów chorobą ojca, ale tam coś u nich się stało! Jest co dzień smutniejsza! Bardzo 
mi jej żal. 
– Ma ciężkie życie! Ciotki są wprost nie do zniesienia. 
– Trapi się teraz stanem brata. Domyślam się z jej niedomówień, iż obawiają się, aby nie 
zwariował. Czy to możliwe? Pan go dobrze zna... 
– Trudno przewidywać, ale zajmuje się zagadnieniami, które dosyć często wiodą na drogi 
szaleństwa... 
– Betsy wspomniała, że i pan bywa na spirytystycznych seansach. 
– Zaciekawia mnie ta forma obłędu! Byłem na paru posiedzeniach i widziałem tam nadzwyczajne 
objawy, na które mój rozum i moja wiedza zgodzić się nie mogą, lecz mimo to są 
one faktem i prawdą. Nie zaciekam się zresztą w badaniach, a te fantastyczne zjawy gromadzę 
jako materiał, który może mi się kiedyś przydać. 
– Ja bym się bała seansów i tych cudów, jakie się tam stają. Jestem przekonana, że w głębi 
tych spraw nieczystych tai się szatan i kusi duszę człowieczą cudownościami, hipnotyzuje 
obietnicą przekroczenia  i e z b a d a  e g o i ciągnie w przepaść... 
– Co pani przez to rozumie? 
– Chociażby tylko obłęd! Boję się tych ciemnych potęg! A może piekło nie jest tylko produktem 
zabobonów i strachu? Mnie się zdaje, że poza kręgiem naszej świadomości rozciąga 
się straszliwa przepaść, w której kłębią się jakieś przerażające potwory, jakieś tajemnicze 
byty i larwy zgoła niepojęte! A kto, raz uwiedziony ciekawością, zajrzy na to dno, musi być 
zgubiony! Ja głęboko wierzę w Boga, kocham słońce i jasny dzień, kocham życie i bardzo się 
lękam wszystkiego, co nie jest z tego świata! 
– I ma pani słuszność! – potwierdził nie pragnąc dalszych dociekań. 
– Moi drodzy, ale to bardzo późno! – zauważył Henryk. 
– Druga godzina! Przepraszam i w tej chwili uciekam! 
– Więc już nie będziemy oczekiwali pana nadaremno? 
– Z pewnością! A doktora przywiozę po południu! – zawołał z progu. 
Przystanął przed hotelem, rozglądając się po pustej i zadeszczonej ulicy, gdy jakiś powóz 
zajechał i z brzękiem opadła szyba. 

– Proszę prędzej, zimno! – Głos wydał mu się bardzo zmajomy. 
– Pani tutaj! – krzyknął naraz, dojrzawszy sylwetkę Daisy. 
– Czekałam na pana! 
– Na mnie! Na mnie! – Nie mógł uwierzyć i jego zdumienie przerodziło się w nagły lęk, 
cofnął się jakby przed halucynacją, lecz jakaś biała ręka pociągnęła go do wnętrza, drzwiczki 
się zatrzasnęły i powóz potoczył się tak cicho, jakby leciał powietrzem. 
– Miss Daisy? – spytał ochłonąwszy nieco ze zdumienia. 
– Jutro jest już dniem dzisiejszym! – posłyszał jej cichy głos. 
– I pani na mnie czekała? 
Była obtulona w futro tak szczelnie, że tylko chwilami, gdy mijali latarnie, spostrzegał jej 
płonące, ogromne oczy. 

– Więc to dzisiaj! – Własny głos wydał mu się dziwnie obcy. 
Pochylił się ku niej, bił od niej strumień takiego żaru, że wzdrygnął się i zuchwale szukał 
jej rąk, przysuwał się coraz bliżej, próbował nawet ją objąć i jakoś nie mógł tego dokonać, 
jakby niezmierna przestrzeń wciąż ich rozdzielała! A może tylko w marzeniu tego dokonywał? 
Coś mówił? Czy pytał o coś? I co ona mówi? Migocą błyskawice i huczą pioruny, jakby 
przemawiał sam Bóg. Jakaż to tajemnica wiąże ich na zawsze? Nie, nigdy sobie tego nie 
przypomni, nigdy. 

101 



Czy to niebo nagle się rozwarło, że taka radosna cisza obtuliła mu serce? Opadły z nich 
wszelkie łachmany bytu i oto jawią się wśród ogromów niby kierz gorejący, a wir słońca porywa 
ich dusze na szlaki wieczności! 

Czy to jej usta dały mu się napić szaleństwa? 

Czy to jej nagie ramiona opasywały go płomienistymi więzami? 

Jakby śmierć zakołysała nim tęskliwymi rękami zapomnienia. 

Jakaś boskość w samym trwaniu! Być, nie czując więzów istnienia! Czuć, nie wiedząc nawet 
o sobie! Wciąż zapadać się w odmęty i wypływać falą szczęśliwości! 

Jeszcze jeden pocałunek! Jeszcze jeden uścisk! Jeszcze jedno spojrzenie! 

Pić rozkosz całym jestestwem i stawać się samym szczęściem! Niemy hymn zwycięskiej 
radości śpiewać! Któż potężniejszy, ty królu strachu i śmierci? 

Czy to jest miłość? 

To weselny wybuch słońc, topiących się w sobie w tajemniczej chwili zaślubin. Stawanie 
się gwiazd w nieskończonościach. 

Daisy! Daisy! 

Nie ma już nic prócz jedynie doskonałego szczęścia. 

Ona! Ja! I Ty, Mścicielu! O Trójco przenajświętsza! O Jedności nieśmiertelna! 

Ślepe od żarów miłosnych spojrzenia sieją płomienie i z nich powstają drogi mleczne, pyły 
kosmosu, i z ich bytów łańcuchy nieskończone! 

Ze źrenic Bafometa rodzi się dusza i jak piorun leci wskroś czasów, by znowu kiedyś w 
Nim utonąć! Powstała z Niego i staje się Nim. 

Zakreśla tajemniczy krąg i powraca do wiekuistego źródła. 

O Daisy! O Daisy! 

Myśmy szukali się od pierwszych dni stworzenia! Myśmy tęsknili do siebie jeszcze na początku, 
jeszcze w Nim. 

Zali to tylko sen? To niechaj trwa, niechże się śni wiecznie, wiecznie... 

Wichry jakichś przypomnień zaczynają przelatywać mózg, poznaje, rozumie i wzgardą 
wzbiera mu dusza. 

To byłem ja! Ten plugawy łachman człowieczy to byłem ja? 

Jak śmigi zatrzepotały się w mgławicach jakieś byty, jakaś rzeczywistość i jakieś nędzne, 
smutne rojowiska ludzkie! Płacz od nich płynie, żałosny płacz i skarga! Rosa tych łez opada 
mu na oczy i sączy się do serca gryzącym cierpieniem... 

Daisy! Daisy! 

Zamknął śpiesznie oczy, uderzony przykrym światłem poranku. 

Myśl wstaje jakby z głębokiej otchłani, pracuje ciężko, szuka w ciemnościach, trzepoce się 
w męce, rozbija o mgławe zapory złud, przedziera się wskroś mamideł i staje zalęknioną, 
smutną jaśnią... Serce poczyna się znowu trwożyć, a świadomość podnosi beznadziejnie 
smutne oczy i pyta: 

– Co to właściwie było? 
Oprzytomnił go dźwięk własnego głosu i znowu otwarł oczy. Szary, przemglony poranek 
zalewa pokój, a ulice już szumią zwykłą melodią ruchu! Taki sam dzień jak wczoraj! Deszcz, 
zimno i nuda! 

– A tamto? – Snuły mu się w pamięci jakieś mgławe, poszarpane strzępy, ale co chwila 
bledsze, niklejsze i coraz bardziej nieuchwytne. 
Zerwał się z łóżka, usiłując sobie tylko przypomnieć, kiedy powrócił do domu i jakim sposobem. 


– Jechałem z Daisy! – Skupiał rozchwianą pamięć. – Ale co potem? Co się później ze mną 
działo? – Nieprzenikniony mur, pełen mglistych, niepochwytnych majaków, zakłębił mu się 
w mózgu. Pamiętał rozmowę z Adą, pamiętał opowiadanie Wandzi, wszystko aż do chwili 
102 



siadania do powozu, ale potem nieprzebita ciemnica, noc i niepokój przesiany oślepiającymi 
błyskawicami trwogi. 

Wszedł służący niosąc wraz z herbatą i notę firmy I. Cook, w której była oznaczona godzina 
pociągu odchodzącego do Dovru, nazwa statku i nr kabiny. 

– Czy miss Daisy u siebie? – zapytał odzyskując równowagę. 
– W tej chwili poszła tam mrs Bławatskaja i mr Smith. 
– A czy mr Joe nie wyszedł jeszcze? 
– O, mr Joe bardzo chory! Mówiła mrs Tracy, że... 
– Możesz odejść! – wybuchnął gwałtownie, spostrzegłszy naraz wzrok jego skierowany z 
głupio domyślnym uśmieszkiem na jakiś szal porzucony na kanapę! Szal był indyjski, mieniący 
się barwami, przesycony zapachem fiołków, a obok niego leżały białe, zmięte nieco 
rękawiczki. 
– Daisy! Tak, to jej! – z rozkoszą sycił się cudownym aromatem. – Jakaś pomyłka! – Zawinął 
go w papier i wraz z kilku słowami objaśnienia odesłał przez pokojówkę. Zatelefonował 
jeszcze w sprawie Wandzi do znajomego doktora hipnotyzera i miał już wychodzić, gdy 
znowu wpadła mu pod oczy nota Cooka. 
„Pociąg odchodzi o dziesiątej. Dover. Kaliban”. Czytał wolno jakby wbijając sobie w 
oporną pamięć, ale nie mogąc na razie zrozumieć, gdzie to miał jechać i po co, rzucił niechętnie 
papier i wyszedł. 

Na korytarzu zabiegła mu drogę pokojówka z listem Daisy. 

– Czy pani już wyszła? 
– Pani słaba i od paru dni zupełnie nie wychodzi. 
Uśmiechnął się pobłażliwie z jej kłamstwa. 
Daisy zapraszała go do siebie na herbatę. A w przypisku dziękowała za odesłanie szala. 
– O piątej u Daisy, siódma u Wandzi z doktorem, a o dziesiątej pociąg odchodzi! – przemknęła 
mu chyżo myśl i poszedł do Joego. 
– ,,Kaliban”! Dziwna nazwa jak dla statku! – pomyślał nagle. 
Malajczyk otworzył mu drzwi, łypnął białkami i gdzieś zginął. 
Mieszkanie było prawie ciemne, portiery pozapuszczane, a w szarym, posępnym mroku 
jak widmo błąkał się Joe. Chodził zgarbiony i z trudem, czasem przystawał wpatrując się w 
jeden punkt z niezmierną uwagą, coś szeptał niezrozumiale i znowu szedł z pokoju do pokoju. 

– Joe! Joe! 
Jakby nie usłyszał nie przerywając ani na chwilę wędrówki. 
Zenon ścisnął go mocno za rękę i zawołał prosto w ucho: 
– Joe! Obudź się, na Boga! 
Przysunął się do niego blisko i spytał jakoś automatycznie: 
– Powiedz mi, gdzie ja właściwie jestem? - wparł się w niego oczami. 
Zenon aż się cofnął przed tym obłędnym wzrokiem. 
– Gdzie jestem? – powtórzył ciszej i trwożliwiej. 
– Przy mnie! Stoimy obok siebie! Nie czujesz mojej ręki? 
– Tak... ale... Stoimy na środku pokoju czy tam, naprzeciw, pod ścianą?... 
– Na środku pokoju... 
– I pod ścianą nic nie widzisz? 
– Daję ci słowo, że w pokoju prócz nas dwóch nie ma nikogo więcej! 
– Dziwne... Pusto teraz... A przed chwilą... I ty wiesz, że ze mną mówisz? 
Zenon śpiesznie odsłonił portiery i dzień chlusnął na pokój szeroką smugą światła, Joe 
odwrócił głowę przed brzaskiem, lecz po chwili jął się rozglądać podejrzliwie, a niekiedy, 
jakby dojrzawszy coś straszliwego, kurczył się cały, zastygał na mgnienie, oczy cofały mu się 
w głąb czaszki, połyskując złowrogim blaskiem szaleństwa. 

– Joe! – głębokie współczucie zadrgało mu w głosie. 
103 



– To ty, Zen. Wiem! – przemówił jakby budząc się z letargu. 
– Co ci się stało? Chory jesteś? 
– I tylko nas dwóch jest tutaj? – podniósł na niego błędne oczy. 
– Odsłonię wszystkie okna i pootwieram, to się sam przekonasz! 
Po chwili całe mieszkanie było zalane światłem i chłodnym, wilgotnym powietrzem, bełkot 
rynien i szmer deszczu grały monotonnie. 
Joe obtulił się w pled, wyjrzał oknami, wystawiał nawet głowę na deszcz i uspokojony nieco 
usiadł przy Zenonie, który rzekł: 

– Jesteś strasznie zdenerwowany! 
– Być może! Nie wychodziłem parę dni z mieszkania i to kaloryferowe ciepło zawsze źle 
na mnie działa. 
– Przypuszczano, żeś zachorował. 
– Byłem bardzo zajęty. 
– A w domu niepokoją się o ciebie... – podsunął ostrożnie. 
– Kto? – rzucił krótko i ostro. 
– Ojciec, Betsy, ciotki, wreszcie i przyjaciele. 
W miarę wyliczania Joe podnosił się z miejsca, chmurniał, twarz posępniała gniewem, aż 
wreszcie wybuchnął z zaciekłością: 

– Nie pamiętam i nie znam nikogo! 
– Mówiłem o twojej rodzinie! – dodał sądząc się źle zrozumianym. 
– Nie mam rodziny! Pozbyłem się już tego wampira! Zerwałem wszystkie pęta. Nic mnie 
już nie łączy z życiem! W tych dniach opuszczam Europę na zawsze! Jestem wolny, nie potrzeba 
mi ojczyzny ni rodziny, ni przyjaciół. Obmyję ciało w świętych wodach Gangesu, a 
duszę utopię w kontemplacji! Już tam plugawy kwik trzody ludzkiej mnie nie dojdzie! Tak 
strasznie tutaj cierpiałem! Przezwyciężyłem podły instynkt życia i przezwyciężę samo życie! 
Cierpiałem za wasze grzechy, modliłem się, biczowałem! Ale teraz już wiem, że nic was już 
nie zbawi! Jesteście przeklęci! Bogobójcy, czciciele zła! Przeklęci! Przeklęci! Przeklęci! – 
krzyczał w obłędnej ekstazie bólu, zgrozy i nienawiści. 
– Przyszedłeś mnie trwożyć? – zwrócił się do Zenona. – Przyszedłeś mnie kusić? – Precz, 
wysłanniku lucyfera! Precz! – wołał następując na niego z piorunami w oczach, że Zenon, 
zrozpaczony jego stanem, cofał się bezwiednie, nie wiedząc, co począć, ale naraz Joe zatrzymał 
się i pobladły śmiertelnie jakby skamieniał na miejscu. 
Zenon rzucił się do niego, lecz mimo nadludzkich wysiłków nawet nim nie poruszył, stężał 
zupełnie i jakby przyrósł do posadzki. Stał przygięty niby drzewo zabite w skurczu walki, 
głuchy i ślepy na wszystko, rozgorzałe nadmiernie oczy jęły z wolna przygasać świecąc 
próchnicowym, martwym blaskiem, a twarz powłóczyła się nieopowiedzianym wyrazem 
ekstatycznej błogości. 

– Nie wolno mu przerywać! – powiedział przywołany Malajczyk, spiesznie zamykając 
okna i przysłaniając je ciężkimi kotarami. 
Zenon tak był przerażony, że nie rozumiał jego słów. 

– Sam się ocknie, może dopiero za parę godzin, a może jutro! On teraz mówi z bogami! A 
gdyby mu się przerwało, mógłby zabić spojrzeniem... Czasem unosi się w powietrzu i słychać 
wtedy muzykę i śpiewy!... – szeptał pobożnie, postawił przed nim kadzielnicę i zapalił, białawy 
słup dymu podniósł się w górę i z wolna napełnił pokój wonnym obłokiem. Malajczyk 
wyprowadził Zenona do żółtego pokoju i rzekł wskazując na stosy sprzętów porozrzucanych i 
kufry otwarte: 
– Pan kazał odesłać ojcu wszystkie rzeczy i pieniądze. 
– Więc wyjeżdżacie? – odezwał się wreszcie, odzyskując nieco równowagi. 
– Mamy już kupione miejsca międzypokładowe do Bombaju, a stamtąd Budda zaprowadzi 
nas na Wielką Drogę! 
104 



– Gdzie jedziecie? Gdzie! – nie mógł się jeszcze połapać ni uwierzyć. 
– Ja jestem tylko jego cieniem, idę, gdzie on idzie! – mówił tak poważnie, że musiał uwierzyć 
w jego słowa i tym większy niepokój nim owładnął. 
– Trzeba go ratować! – postanowił dzwoniąc energicznie na lokaja. 
Wysłał długą depeszę do Bartelet Court i kazał poprosić mr Smitha, który na szczęście był 
jeszcze w domu i natychmiast się zjawił. Wysłuchał opowiadania z najgłębszym współczuciem, 
nie mogąc się jednak powstrzymać od sekciarskiego triumfu. 

– Opuścił nas, a to smutne rezultaty! „Po owocach ich poznacie je”. Oto dokąd prowadzi 
swoich wielbicieli ta diablica!... 
– Kogóż ma pan na myśli! 
– Miss Daisy! Byłem u niej z Bławatską, otwarcie się przyznała do służenia Jemu! – 
strzepnął zabobonnie palcami. 

– Ważniejszy dla mnie oto stan chorego! – odezwał się wielce znękany. 
– Chciałbym go zobaczyć, może się już przebudził... 
Poszli do niego, stał na dawnym miejscu nieporuszenie, ledwie dojrzany w kadzielnych 
dymach i cały pokryty świetlistą rosą. 
Mr Smith zadygotał z trwogi. 

– ,,Ale nas zbaw ode Złego” – zaszeptał cofając się śpiesznie do żółtego pokoju. 
– Jest w zupełnej katalepsji! Trzeba czekać, aż się sam przebudzi. Myślę, że nie można go 
później zostawić samego. 
– Czekam właśnie na jego rodzinę. A może odwieźć go do lecznicy? 
– To coś gorszego niźli choroba! 
Zenon padł na krzesło, miotany coraz boleśniejszymi przewidywaniami, a mr Smith zamyślił 
się głęboko i spacerując, mimowolnie latał po rzeczach taksującymi oczami. Jego wyschłe, 
kościane palce z lubością przesuwały się po jedwabiach obić i dotykały brązów. 

– Na wszystkich drogach życia czyha szaleństwo! – odezwał się półgłosem Zenon jakby 
odpowiadając własnym rozmyślaniom. 
– Ale na tej, którą poszedł Joe, chwyta każdego! Już byłem kiedyś na niej i uratował mnie 
cud, cofnąłem się znad przepaści... 
– Więc wystąpił pan ze zgromadzenia? 
– Mówiłem o drogach, jakimi poszedł Joe! To są drogi zaprzeczań i szatańskiej pychy! 
Drogi Zbuntowanych! Diametralnie się rozchodzimy! My wierzymy w Boga, on Mu przeczy! 
My kochamy ludzkość i pracujemy nad jej zbawieniem, a oni mają do człowieka wzgardę i 
nienawiść! Przeklinają życie i chcą jego zagłady! Swoje wzniosłe „ja” przeciwstawiają całemu 
światu! A muszę przede wszystkim powiedzieć, że spirytyzm jest wiarą ugruntowaną na 
wiedzy o nieśmiertelności wszelkiego stworzenia. Świat jest marzeniem Boga o samym sobie! 
– prawił z zapałem, wykładając zawiłe teorie siedmiu kręgów poznania, siedmiu sfer i 
całą apokalipsę teozofii. 
Zenon milczał przeżuwając różne strapienia. 

– Ale powróćmy do Joe – przerzucił się nagłe, widząc znudzoną twarz Zenona. – Twierdzę, 
że zgubiła go miss Daisy! 
– A w końcu zacznie pan dowodzić, że ona jest reinkarnacją Bafometa. 
– Dowodzę tego od początku! – strzepnął palcami, a przysunąwszy się do niego szeptał mu 
prawie do ucha: – Przecież przybiera takie postacie, jakie chce! Pan myśli, że Bagh to tylko 
pantera? Albo to jej rozdwajanie się na parę postaci? Sam widziałem, jak przyszła na seans do 
Joe, rozmawiałem z nią, tworzyła z nami łańcuch, a wyszedłszy wcześniej, zastałem ją siedzącą 
z mrs Tracy, z którą bez przerwy przepędzała cały czas seansu! 
Czy to nie potwierdza mojego dowodzenia? Faktów podobnych mógłbym przytoczyć bardzo 
wiele. Na przykład, w ostatnich dniach była niby słaba i wiemy z pewnością, jako nie 

105 



opuszczała mieszkania, równocześnie jednak widziano ją w różnych stronach miasta. Mówię 
panu rzecz absolutnie pewną, bo stwierdzoną. 

Zenon wpił się naraz w niego oczami, słuchając z uwagą. 

– To wampir! – wyrzekł mr Smith z uroczystą tajemniczością. – Przybiera bowiem jakie 
chce kształty, aby swobodnie żerować wśród dusz... A może jej jako człowieka nie ma zupełnie? 
Może to tylko chwilowa inkarnacja Jego woli?... Tak, panie, to może być tylko Jego cień, 
nieśmiertelny cień Zła i Grzechu!... Samotny w nieskończonościach, zepchnięty na dno wieczystych 
ciemności, nieukorzony a nienawidzący Najwyższego Światła, wyciąga sępie pazury 
po władzę nad światem i zagarnia obłąkane i buntownicze dusze, aby kiedyś na czele tych 
potępieńców stoczyć jeszcze jedną i ostatnią walkę z Bogiem! Wierzę, jako nadejdzie ten 
czas, zatrzęsie się wtedy w posadach cały świat, pogasną gwiazdy, rozsypią się w pyły słońca 
i planety i zawrze nieubłagany bój od krańca do krańca! Ale i w to wierzę, jako będzie start na 
proch Szatan i pycha jego! Bóg wywiedzie nowe światy z chaosu! Nową, weselną Hierusalem 
stanie się ziemia i oswobodzona od grzechu ludzkość zaśpiewa: Hosanna! Czyste, nieśmiertelne 
duchy zapełnią wszechświat i wszystko niebo rozebrzmi szczęściem wiekuistego trwania 
w Bogu! Tak w to gorąco wierzę, jak wiem, że Daisy jest Jego wysłannicą! I jestem pewien, 
że tu ktoś umrze, ktoś oszaleje i ktoś zatraci się na wieki przez Nią i dla Niego!... 
Zenon jakby nie zrozumiał ostrzeżenia, pochłonięty wyłącznie tym, co słyszał o rozdwojeniach 
Daisy. Nudziły go bowiem spirytystyczne teorie mr Smitha, lecz to niespodziane potwierdzenie 
przypuszczeń, głęboko tajonych nawet przed samym sobą, wstrząsnęło nim 
gwałtownie. 

– I równocześnie widziano ją w różnych miejscach? – pragnął potwierdzeń. 
– Ależ z pewnością! – mr Smith jął skwapliwie przytaczać nowe fakty. 
Już nie słuchał, zapatrzony w nagle rozwarte wierzeje przypomnień. Pamiętał w tej chwili 
każdy analogiczny fakt: a to pierwsze wstrząsające zdumienie, gdy zostawiwszy Daisy na 
seansie, spotkał ją w korytarzu idącą naprzeciw! A scena biczowań? A wiele tych niepojętych 
zgoła rzeczy! A przede wszystkim to wczorajsze spotkanie! Przecież dwa razy widział ją, 
rozmawiał, siedział obok niej, czuł ją przy sobie i ona w tym samym czasie mogła być w 
mieszkaniu? 

– Co to znaczy? Jak to pogodzić? Czy to możebne? – Cofnął się jednak trwożnie przed 
stwierdzeniem wiążącym się w nierozerwalny łańcuch pewności. Zapalił papierosa, popatrzył 
na Joego, zamienił kilka słów ze Smithem i usiłując rozmyślać spokojnie, znowu zagłębił się 
we wspomnienia... 
Poznanie Daisy i wszystko, co o niej słyszał, na co patrzył, co sam z jej powodu przeżył, 
nawet to, co zaledwie się prześliznęło przez mózg i tylko majakiem padło nieświadomym, 
jawiło się teraz w nim jakby z wolna po raz drugi przeżywane. Rodzaj jasnowidzenia owładnął 
nim z taką siłą, że pamiętał z nieubłaganą dokładnością prawie każdą chwilę. Przyglądał 
się jakby nieskończonej wstędze kinematografu. 

– Widzę, pamiętam i tak samo nic nie rozumiem! – pomyślał chwiejąc się niby liść na rozhukanych 
falach. – Przecież ja widzę tylko fakty, powierzchnie jakichś przypadkowych realizacji, 
czegoś niewiadomego ślepiące majaki! Ale co jest tam w głębi? Kto jest reżyserem tych 
kukieł człowieczych? I kim jest właściwie Daisy! Jakąż rolę gram w tym wszystkim? – szarpał 
się w nierozerwanych sieciach tajemnicy, które go wlokły przez głębię męki, udręczeń i 
daremnych pytań. 
– Wie pan! – zwrócił się po jakimś czasie do mr Smitha. – Nawet bym się już nie zdziwił, 
gdyby naraz te drzewa za oknami przemówiły, a ci średniowieczni rycerze z obrazów zasiedli 
między nami... 
Mr Smith odrzekł uroczystym tonem kaznodziei: 

– Wszystko leży w granicach możliwości! Z nas bowiem bierze początek wszelka rzeczywistość! 
Myśl jest również realizacją, która trwa nawet poza nami. Jesteśmy marzeniem Bo106 



ga, świat zaś jest naszym marzeniem. Nie ma dualizmu, jest tylko doskonała jedność, wiecznie 
falująca między biegunami: śmierć – życie, czyli między: wiem – jestem! Nie ma w naturze... 


– Być może, iż to wszystko prawda! – przerwał mu niecierpliwie Zenon, ogarnięty nieprzepartą 
żądzą ucieczki od tego wszystkiego. Nie czekając już przyjazdu Betsy wybiegł na 
ulicę i z radością zanurzył się w ciżby tłumu. 
– Więc jeszcze jestem! – stwierdzał się fizycznie, prąc się wskróś zatłoczonych trotuarów. 
– Przecież nie mogę już tak żyć dłużej, nie mogę! I nie chcę zwariować! – krzyczał w nim 
przebudzony nagle instynkt samozachowawczy. – Wrócę z Adą do kraju i zapomnę o wszystkim! 
– marzył pozwalając się nieść tłumom, gdzie im się podoba. I czuł się coraz spokojniejszy 
gubiąc z wolna wszelkie obawy i pamięć tamtych spraw strasznych. 
Ale równocześnie spostrzegał w ludziach jakieś niezrozumiałe zmiany, które go zaniepokoiły. 
Twarze zdały mu się być tylko maskami, przez które przeświecały jakieś obce, zagadkowe 
oblicza. I spojrzenia mieli tak promienne i strzeliste, że nad głowami wiły się ustawiczne 
kłęby migotów i błyskawic. I poruszali się inaczej, jakoś płynniej, jakby unosząc się nad 
ziemią. Zaś gwar miasta przeistaczał się w rozfalowaną i nieskończoną melodię... Każdy głos 
brzmiał z osobna i razem tworzyły chór niebiańskich dźwięków. Nawet mury wzięły barwę 
lazuru i wynosiły się aż gdzieś ku niebu. Wszystko, na co spojrzał, miało ten sam zagadkowy 
wyraz, wszędzie kryło się jakieś życie inne, obce, nieodgadnione i zewsząd wyzierała niepokojąca 
tajemnica... 

Nie dziwił się już niczemu, tylko myślał lękliwie: 

– A może i tak jest, jak mi się wydaje! 
Gdy przechodził park, zaszumiały drzewa, przystanął. 
– Co one mówią? – ogarnął braterskim spojrzeniem zwichrzone gąszcze. 
Park chwiał się, kołysał i szumiał cichą, tajemniczą pieśnią zmierzchu. 
– Co? Co? – spytał wzruszony, gdyż zdało mu się, jako idą ku niemu te czarne olbrzymy i 
podają mu swoje rosochate gałęzie. 
– Nigdy, nigdy się nie porozumiemy! – westchnął żałośnie. 
Stado ptaków zataczało nad parkiem kręgi coraz niższe, aż poczuł na twarzy miot skrzydeł 
i dojrzał rozchylone dzioby i okrągłe, świecące oczy. Opadły przy nim, a kilka uczepiło się 
jego ramion, kracząc długo i nieustraszenie. Wsłuchiwał się w te głosy, gładził czarne, lśniące 
pióra i szepnął smutnie: 

– Znowu ta nieprzebyta granica! Obcymi pozostaniemy na zawsze! 
Zerwały się naraz i uderzywszy skrzydłami, biły potężnym lotem w górę, nad drzewa, ponad 
miasto, coraz wyżej, a on gonił za nimi roztęsknionymi oczami, póki nie przepadły w 
szarych rojowiskach mgieł. 

Powolny a mocny dźwięk godzin zbudził go do rzeczywistości. 

– Piąta! – przypomniał sobie natychmiast zaproszenie Daisy. 
Ale szedł jakoś ociężale i otrząsając się z resztek rozmarzeń, spostrzegał z przykrością, że 
wszystko znowu miało ten sam zwykły i pospolity wyraz. Rozwiały się błękitne mgły i wartki 
nurt życia burzył się dokoła, pienił i bryzgał brudnymi falami. Wzdrygnął się z obrzydzenia. 

– A może tak jest, jak mi się teraz zdaje! – dumał zapatrzony w zatroskane głowy, przygięte 
do ziemi pod brzemieniem niedoli. I wszędzie widział tylko zorane namiętnościami twarze, 
niespokojne i zdziczałe spojrzenia, usta zacięte cierpieniem, a we wszystkich wyraz drapieżnego 
nieubłagania, chciwości i egoizmu. A ten ruch olbrzymi! Te tysiące tysięcy kręcących 
się w kółko, jakby w szale i zapamiętaniu! Ta dzika walka wszystkich ze wszystkimi! Te 
niezliczone hordy wciąż węszące za łupem! Nędze, zbrodnie i rozpasania! Jakże to wydało 
mu się naraz potworne w swojej głupocie i bezcelowości! A wszystko było godne siebie: i te 
nędze niewypowiedziane, i te bogactwa niezmierne! Nawet te domy brudne, niby przegniłe 
107 



trumny, rojące się ludzkim robactwem, nawet to niebo obwisłe i jakby przesycone ropą i kałem! 
Ohydne i przeklęte takie życie i taka dola! 

– Uciekać jak najprędzej i jak najdalej! – prosiła go radosna i wyzwoleńcza myśl. Poczuł 
się znowu silny, bezwzględny i już na wszystko zdeterminowany. 
Powrócił śpiesznie do mieszkania dowiadując się zaraz na wstępie, że z góry przysyłały po 
niego jakieś panie. 
Poszedł tam dosyć niechętnie, przewidując nowe i przykre powikłania. 
Joe jeszcze się nie przebudził, ale Malajczyk zaszeptał zapewniająco: 

– Już zupełnie zimny, tak zawsze bywa przed obudzeniem. I fosforescencja znikła! Lada 
chwila oprzytomnieje. 
W żółtym pokoju rozmawiała miss Dolly z ich domowym lekarzem. 

– A czy nie mówiłam, że to musi się źle skończyć! – zawołała na powitanie. 
– Ale to go nie uleczy! – odparł niecierpliwie, zazierając do sąsiedniego pokoju. 
– Mr Smith poszedł pana szukać u jakiejś miss... nie pamiętam nazwiska. 
Zirytował go ten docinek, ale dość uprzejmie pytał o Betsy. 
– Siedzi przy nim. Uparła się i nie opuszcza go ani na chwilę. 
Jakoż znalazł ją w mrocznym pokoju, przysłoniętym kadzielnymi dymami, siedziała spłakana, 
nieprzytomnie wpatrując się w brata, który stał tak samo pochylony i z tym samym zakrzepłym 
uśmiechem na ustach. 

– To okropne! Patrzy, a nie widzi! Mówiłam do niego, nie usłyszał. Dotykałam się jego 
rąk, zimne i sztywne jak u trupa! Boże mój! Boże! – zajęczała cicho. 
Wyprowadził ją do okrągłego pokoju, silnie oświetlonego. 

– Co jemu się stało? – zabłagała chwytając go za ręce. 
– Nie wiem! Czy mr Smith nic pani nie mówił? – Obawiał się tego. 
– Mówił wprost straszne, straszne rzeczy! 
– Spirytystyczne brednie, nie trzeba im wierzyć! Betsy! Betsy! 
– A jeżeli to prawda? A jeżeli to ona temu winna? 
Zrozumiał, kogo ma na myśli, lecz nie próbując bronić spytał wykrętnie: 
– Cóż powiedział doktor? 
– A jeżeli ona i Wandzię zaczarowała? – ciągnęła coraz lękliwiej. 
– Widzę, że Ada nie oszczędziła pani swoich zabobonnych przywidzeń. 
– Bo jeżeli to prawda? Jeżeli to wszystko prawda, co mówił mr Smith! – wybuchnęła przerażeniem. 
– Tak się teraz obawiam każdej nowej chwili, że wolałabym zaraz umrzeć. Nigdy, 
nigdy nie przypuszczałam... i czuję się tak bezbronna wobec nieszczęścia... – zapłakała, łzy 
polały się rzęsistym strumieniem po zbladłych, zmizerowanych policzkach. 
Było mu jej strasznie żal, a nie mógł się zdobyć ani na jedno cieplejsze słowo. Stał sztywny, 
wodząc szklistymi oczami po ścianach. 

– I tak mi było dobrze... tak sobie marzyłam... taka byłam szczęśliwa... a teraz! A teraz! – 
załkała znowu, wisząc jeszcze na rąbku nadziei, że może on przemówi jak dawniej, że może 
ją podeprze kochającym ramieniem i nie da nieszczęściu... Nie poruszył się jednak, miotany 
dziwną rozterką, jej łzy rozrywały mu serce i wiedział, co był powinien zrobić w tej chwili, 
wiedział, że to bezbronne pisklę przyszło do niego po ratunek, a nie potrafił przełamać jakiegoś 
ciemnego nakazu, który mu wzbraniał najlżejszego objawu współczucia! Już wprost fizycznie 
nie umiał się zdobyć na żaden odruch. Czuł, że popełnia podłość i zdradę, że pastwi 
się i zabija to najszlachetniejsze i najgłębiej oddane mu serce, a nie przezwyciężył siebie. I na 
darmo szamotał się w jakichś nieubłaganych pazurach, i na darmo starał się zrozumieć stan 
własnej duszy... 

Zaś z Betsy jakby wyciekało życie wraz ze łzami, bo czuła, że ta straszna chwila waży o 
jej szczęściu. Bezmierne znękanie ją ogarnęło i smutek. Nie miała już sił na płacze ni skargi, a 
tylko jej oczy, przepalone męką, mówiły niemym głosem boleści. 

108 



A Zenon w jakiejś chwili zażartej walki ze sobą zerwał się nagle z miejsca. 

– Co się ze mną dzieje! Betsy! – zakrzyczał odpychając coś sprzed siebie. 
W oczach miał strach i obłąkanie. 
Przypadła do niego i chociaż śmiertelnie strwożona, jęła go uspokajać najsłodszymi zaklęciami. 
Spojrzał na nią z bezbrzeżną wzgardą i odtrącił. 

– Zen! – jęknęła cofając się przed tym dzikim, obłąkańczym spojrzeniem. 
Ale na szczęście uspokoił się prawie natychmiast i siadł przy niej. 
– Co się panu stało? – nie mogła powstrzymać pytania. 
– Jakiś koszmar mnie napadł... Coś, czego nie można opowiedzieć... 
– Czy jak wtedy u nas? 
– Nie, nie... Jestem okropnie zdenerwowany! – obejrzał się trwożliwie i zaczął mówić 
prędko, jakby chcąc się zagłuszyć. Chciał być swobodny, silił się nawet na serdeczność, ale 
jej obaw nie rozproszył ni zbudził umierającą nadzieję, bo jego słowa były lodowate, przypadkowe 
i krążyły na oślep niby ptaki błądzące w ciemnościach. Była to dziwna rozmowa, 
oboje bowiem z największym wysiłkiem kryli przed sobą tragiczne rozdarcie dusz i lęk o siebie. 
Betsy trzęsła się niby ptaszka śmiertelnie wystraszona i w głosie jej polśniewały łzy i 
stłumiane co mgnienie szlochy rozpaczy. Stłumiła jednak własny ból i troskała się już tylko 
jego dziwnym stanem. 
– Bo powinien pan na jakiś czas wyjechać! – radziła jak siostra. 
– Wyjadę, wypocznę i powrócę z nowymi siłami – odpowiadał potakująco. 
Uśmiechnęła się bladym uśmiechem żałości żegnającej go na zawsze. Krótki spazm targnął 
jej sercem, a w mózgu zahuczało złowrogie: Nigdy, nigdy cię już nie zobaczę. 

Przerwał im rozmowę Malajczyk wzywając do Joego. 

Leżał bezwładnie na łóżku, doktor czynił koło niego jakieś specjalne zabiegi, po których 

otworzył oczy, nie poznając jednak nikogo. Na próżno przemawiali do niego, nie odpowiedział 
nikomu i uśmiechając się do siebie, patrzył przez wszystkich gdzieś daleko, daleko. 
Uradzono, że doktor będzie przy nim czuwać wraz z pielęgniarką i rano, zależnie od jego 
stanu, zawiezie go do szpitala lub do Bartelet Court. 
Betsy odjeżdżała tak zrozpaczona, iż przy rozstaniu po kilka razy błagała Zenona, żeby go 
nie opuszczał i czuwał nad nim. 

– Nie odstąpię go do rana – upewniał szczerze i prawie natychmiast zapomniał o przyrzeczeniu, 
gdyż zaraz po ich odjeździe poszedł do Daisy pomimo dość spóźnionej godziny, ale 
cofnął się od samych drzwi. 
– Nie! nie! – uderzał jakby pięścią, zamknąwszy się w mieszkaniu. Zaczął przeglądać papiery 
nagromadzone na biurku i utknął oczami w nocie od Cooka: ,,Pociąg odchodzi o dziesiątej. 
Dover. Kaliban”. 
Czytał po wiele razy i, nie mogąc pojąć, co znaczą te słowa, ubrał się machinalnie i zupełnie 
odruchowo kazał się zawieźć do Ady. Już miał dzwonić, gdy posłyszawszy przez drzwi 
śmiech Wandzi wstrząsnął się gwałtownie i uciekł pośpiesznie na ulicę. Był już jak piłka tocząca 
się w mgle i podrzucana niewidzialnymi rękami. Czuł, że musi gdzieś iść, i szedł za 
pierwszym odruchem, i cofał się, również nie wiedząc dlaczego. Zaglądał do różnych klubów, 
witał się ze znajomymi, ale wszędzie jakby tylko kogoś szukał i nie znajdując, zaraz odchodził. 
Wreszcie wstąpił do jakiegoś music-hallu. Przedstawienie było rozpoczęte; muzyka 
wrzeszczała całą siłą rozstrojonych instrumentów i na scenie kołysały się baletowe stada, 
klowni bili się po twarzach, ktoś skakał spod kopuły do wody, dzielącej salę od widowni, a 
publiczność wybuchała śmiechem i brawami. Przypatrywał się z niezmiernym zajęciem, nie 
mogąc tylko dociec, gdzie się to wszystko odbywa: w nim czy gdzieś na zewnątrz jego oczu? 
Ale nim zdołał stwierdzić, powstał i zaczął się gwałtownie przeciskać do wyjścia nie zważając 
na klątwy tratowanych. Usłyszał bowiem jakiś kategoryczny nakaz, żeby wyszedł z teatru. 

109 



Stał jakiś czas na trotuarze rozglądając się niespokojnie, zaglądał nawet do bram i sklepów, a 
w końcu nie wiedząc już, co począć ze sobą, kazał się śpiesznie zawieźć do domu. 

Mr Smith wyszedł naprzeciw niego i odezwał się dziwnie ponuro: 

– Myślałem, że się już pana nie doczekam. 
– To pan mnie wołał, nieprawdaż? 
– Nie wołałem, ale bardzo pragnąłem, aby pan przyszedł jak najprędzej... 
– Więc to nie pan! Zaglądał pan do Joego? Już się przebudził? 
– Wracam od niego! Przed paru minutami odwieziono go do szpitala wariatów! Daję panu 
słowo honoru! – dodał widząc jego zdumienie. 
– Joe? Nie, nie, nie! – zakrzyczał przyskakując do niego z gniewem. 
– Dostał ataku furii i musieliśmy go odwieźć! – potwierdził smutnie. 
– Po przyjeździe pań poszedłem pana szukać. Byłem nawet i u miss Daisy, zastałem ją 
szykującą się do drogi. Wraca do Indyj... 
– Wspominała mi o tym! 
– Szukałem pana i w naszym klubie, a kiedy powróciłem, już u Joe nie było nikogo prócz 
doktora i pielęgniarki. Właśnie zasiedliśmy do herbaty rozmawiając o chorym, gdy naraz 
gruchnął krzyk i łomoty rozbijanych o ściany mebli. Wbiegamy do sypialni, a Joe stoi na 
środku pokoju z krzesłem w ręku i broni się przed jakimś niewidzialnym wrogiem. Krzyczał 
coś bez związku i rzucał się coraz zapalczywiej, kopał i bił, czym tylko mógł. Dopiero przy 
pomocy całej służby pensjonatowej zdołaliśmy go ubezwładnić. I bronił się tak rozpaczliwie, 
aż musiano mu nałożyć kaftan. 
– Straszne! Straszne! – jęknął, zaledwie wierząc uszom. 
– Przeszedłem najcięższą chwilę w moim życiu! Jeszcze nie mogę uwierzyć... Przepraszam 
– wyjrzał podejrzliwie na korytarz. – Zdawało mi się, że ktoś puka do drzwi. ...Że Joe stracony! 
Doktor nie robi nawet nadziei! Taki dzielny człowiek! Taki potężny umysł i taka wzniosła 
dusza w szpitalu obłąkanych... 
– Dzięki waszemu spirytyzmowi! – nie mógł już pohamować gniewu. 
– Może jest w tym nieco i naszej winy! – szepnął pokornie i ze szczerym żalem – ale 
głównie zawiniły te potworne praktyki fakirskie, jakim się już od dawna poświęcał. Chciał 
koniecznie zostać jogą, świętym cudotwórcą i czystym duchem... Pragnął poznać Niepoznawalne... 
Jego szaleństwo utwierdziło mnie w przekonaniu, że takie eksperymenty są zgubne 
dla Europejczyków! Kto tylko tknął się tych praktyk, umierał lub wariował. Mógłbym wymienić 
wiele głośnych nazwisk! 
– A mimo tego nie przestaje pan apostołować tych prawd! – szepnął z goryczą. 
– Od chwili, w której ujrzałem szaleństwo Joe, przysiągłem sobie nie zajmować się więcej 
spirytyzmem. Przejrzałem bowiem i poczułem w uściech posmak gorzkiej prawdy, że my, to 
znaczy Europejczycy, jesteśmy rasą niższą, jesteśmy tylko psychiczną Tschandalą!... Tylko 
Hindus może przekroczyć granice materii i spojrzeć w nieśmiertelne oblicze Światłości! To 
wybrani z wybranych! To już dusze w ostatnim awatarze! Panie, cała wiara i tęsknota mojego 
istnienia umarła dzisiaj gwałtowną śmiercią. Teraz wiem, że Europejczyk może posiędzie 
nasz system planetarny, może nawet zaprzęże słońca do poruszania swoich fabryk i wzleci na 
gwiazdy, ale przenigdy nie przekroczy granic materii, nigdy jego ręce grzeszne nie podniosą 
zasłony, a jego ślepe oczy nie ujrzą Izys odsłoniętej! Teraz wiem, że jesteśmy tylko nędznym 
plemieniem pariasów, uzuchwalonym przez głupotę, liszajem świata, skazanym na plugawe, 
przyziemne bytowanie i wieczne przerabianie ziemi, niby te glisty rojące się pod powierzchnią! 
I zaprawdę, nie godniśmy lepszej doli, bowiem suma naszych nieprawości jest większa 
nawet od miłosierdzia Bożego! Więc biada śmiałkowi, który świętokradczą myślą sięgnie za 
kres naznaczony, po tysiąckroć biada! Szaleństwo i Śmierć tam stoją na straży! 
110 



Tyle grozy biło z jego słów i tak bezgraniczna rozpacz wyzierała mu z oczu, że Zenonem 
wstrząsnął dreszcz zabobonnej trwogi. Patrzył bezradnie, jak stary dowlókł się do drzwi, a 
odwracając się jeszcze raz, rzekł: 

– Szaleństwo i Śmierć! 
Ledwie ucichły jego kroki na korytarzu i Zenon stał na środku pokoju nie ochłonąwszy 
jeszcze z zamętu, gdy służący zameldował: 

– Walizy zniesione i konie czekają! Już czas na pociąg... 
Nie zdziwił się wiedząc już w tej chwali, gdzie ma wyjeżdżać i czyj to głos przywołuje go 
nieustannie. Zakręcił się po mieszkaniu, chciał coś pakować, czegoś szukał bardzo usilnie w 
szufladach, próbował zbierać kartki rękopisów i wszystko mu z rąk leciało, i o wszystkim 
zapominał, trawiony radosną gorączką i słodkim udręczeniem oczekiwań. 

– To dzisiaj! Zaraz! Natychmiast! – zdumiewał się coraz nieprzytomniej. 
Czasowa wizja szczęścia przejęła mu duszę niewysłowionym zachwytem. Spłonął cały niby 
słońce i mocą szalonych pragnień rwał się na jakieś niebosiężne szczyty, aż tam, skąd płynął 
ten władczy nakaz... 

– Daisy! Daisy! – wołał ekstatycznie, niepomny już siebie i życia, jakby rzucając się w 
nieskończoność. – Czekam wyzwolenia! Czekam w tęsknocie i miłowaniu! – modlił się żarem 
czciciela i niewolnika. 
Naraz zamajaczyła przed nim z taką wyrazistością Ada, że ochłonął nieco i nieśmiała, 
drżąca myśl przewinęła się błyskawicą. 

– Co się ze mną dzieje! 
Żałosny szloch Betsy zakwilił. Obejrzał się mimowoli, a nawet przez jakieś mgnienie próbował 
się nad sobą zastanawiać. Miał wir pod czaszką i chaos postrzępionych obrazów i myśli. 


,,Wujcio taki dobry, taki kochany, taki strasznie mój, jak tatuś...” 

Któż to szczebiocze? Czyjeż to rączki okręcają mu szyję? Czyjeż to kwietne oczy patrzą w 
niego z taką bezgraniczną miłością?... 

Zachwiał się strwożony, olbrzymi ciężar przywalił mu duszę i ściągał w jakieś zgiełkliwe i 
plugawe niziny... 

Z powrotem? W kajdany każdego dnia i każdego przypadku? W niewolę troski wieczystej? 
W ohydne jarzmo motłochu i obowiązków? I już na zawsze?... Nie, nie, nie! – wybuchnął w 
nim potężny krzyk protestu. – Raczej śmierć niźli takie życie, niźli to niewolnicze, pełzające 
bytowanie robaków wśród cierpień, strachów i ciemności... 

– Szaleństwo lub Śmierć! – rozsypał się głos Smitha żałobnym korowodem i niby dzwon 
pogrzebowy zahuczał w mózgu. 
Co robić? Co robić? Wszystkie zmory życia zatargały mu sercem, sycąc go trującymi jadami 
niepokojów, obaw i niepewności. 

Obłąkana trwoga zawyła mu w duszy. 

Ale tamten władczy głos podniósł się znowu dźwiękiem mocniejszym ponad wszystko, 
mocniejszym nad życie i śmierć... 

Sprężył się w ostatniej, rozpaczliwej walce ze sobą. 

Jeszcze chwila odruchowych wahań! Jeszcze chwila zmagania ostatnich żalów i pamiętań 

ostatnich, mgnienie chwiania się niby drzewo podcięte, i runął tam, gdzie go wołało przeznaczenie... 


– A choćby nawet Szaleństwo i Śmierć! A choćby! – rzucił wyzywająco własnej woli. 
111 



...a przed świtem „Kaliban” wypłynął z portu w nieznanym kierunku.