Krzyżacy
Rozdział I
W Tyńcu, w gospodzie "Pod Lutym Turem", należącej do opactwa, siedziało kilku 
ludzi, słuchając opowiadania wojaka bywalca, który z dalekich stron przybywszy, 
prawił im o przygodach, jakich na wojnie i w czasie podróży doznał. Człek był 
brodaty, w sile wieku, pleczysty, prawie ogromny, ale wychudły; włosy nosił 
ujęte w pątlik, czyli w siatkę naszywaną paciorkami; na sobie miał skórzany 
kubrak z pręgami wyciśniętymi przez pancerz, na nim pas, cały z miedzianych 
klamr; za pasem nóż w rogowej pochwie, przy boku zaś krótki kord podróżny.
Tuż przy nim za stołem siedział młodzieńczyk o długich włosach i wesołym 
spojrzeniu, widocznie jego towarzysz lub może giermek, bo przybrany także po 
podróżnemu, w taki sam powyciskany od zbroicy skórzany kubrak. Resztę 
towarzystwa stanowiło dwóch ziemian z okolic Krakowa i trzech mieszczan w 
czerwonych składanych czapkach, których cienkie końce zwieszały się im z boku aż 
na łokcie.
Gospodarz Niemiec, w płowym kapturze z kołnierzem wycinanym w zęby, lał im z 
konwi sytne piwo do glinianych stągiewek i nasłuchiwał ciekawie przygód 
wojennych.
Jeszcze ciekawiej jednak słuchali mieszczanie. W owych czasach nienawiść, jaka 
dzieliła za czasów Łokietkowych miasto od rycerskiego ziemiaństwa, znacznie już 
była przygasła, mieszczaństwo zaś nosiło głowy górniej niż w wiekach 
późniejszych.
Jeszcze ceniono ich gotowość ad concessionem pecuniarum; dlatego też nieraz 
zdarzało się widzieć w gospodach kupców pijących za pan brat ze szlachtą. 
Widziano ich nawet chętnie, bo jako ludzie, u których o gotowy grosz łatwiej, 
płacili zwykle za herbowych.
Tak więc siedzieli teraz i rozmawiali, mrugając od czasu do czasu na gospodarza, 
aby napełniał stągiewki.
- Toście, szlachetny rycerzu, zwiedzili kawał świata? - rzekł jeden z kupców.
- Niewielu z tych, którzy teraz ze wszystkich stron ściągają do Krakowa, 
widziało tyle - odpowiedział przybyły rycerz.
- A niemało Ich ściągnie - mówił dalej mieszczanin. - Wielkie gody i wielka 
szczęśliwość dla Królestwa! Prawią też, i to pewna, że król kazał całą łożnicę 
królowej złotogłowem szytym perłami wysłać i takiż baldachim nad nią uczynić. 
Zabawy będą i gonitwy w szrankach, jakich świat dotąd nie widział.
- Kumotrze Gamroth nie przerywajcie rycerzowi - rzekł drugi kupiec.
- Nie przerywam ja, kmotrze Eyertreter, tylko tak myślę, że i on rad będzie 
wiedział, co prawią, bo pewnie sam do Krakowa jedzie. Nie wrócim i tak dziś do 
miasta, gdyż bramy przedtem zamkną, a w nocy gad, który się w wiórach rodzi, 
spać nie daje, więc mamy czas na wszystko.
- A wy na jedno słowo odpowiadacie dwadzieścia. Starzejecie się, kmotrze 
Gamroth!
- Ale sztukę wilgotnego sukna pod jedną pachą jeszcze dźwignę.
- O wa! takiego, co się przez nie świeci jak przez sito. Lecz dalszą sprzeczkę 
przerwał podróżny wojak, który rzekł:
- Pewnie, że w Krakowie ostanę, bom słyszał o gonitwach i rad w szrankach siły 
mojej popróbuję - a i ten mój bratanek także, który choć młody jest i gołowąs, 
niejeden już pancerz widział na ziemi.
Goście spojrzeli na młodzieńca, który uśmiechnął się wesoło i założywszy rękoma 
długie włosy za uszy, podniósł następnie do ust naczynie z piwem.
Stary zaś rycerz dodał:
- Wreszcie, choćbyśmy chcieli wracać, to nie mamy dokąd.
- Jakże to? - zapytał jeden ze szlachty. - Skąd jesteście i jako was zowią?
- Ja zowię się Maćko z Bogdańca, a ten tu wyrostek, syn mego rodzonego, woła się 
Zbyszko. Herbu jesteśmy Tępa Podkowa, a zawołania Grady!
- Gdzieże jest wasz Bogdaniec?
- Ba! lepiej pytajcie, panie bracie, gdzie był, bo go już nie ma. Hej, jeszcze 
za czasów wojny Grzymalitczyków z Nałęczami spalili nam do cna nasz Bogdaniec, 
tak że jeno dom stary ostał, a co było, pobrali, służebni zasie uciekli. Została 
goła ziemia, bo i kmiecie, co byli w sąsiedztwie, poszli dalej w puszczę. 
Odbudowaliśmy z bratem, ojcem tego oto wyrostka, ale następnego roku woda nam 
pobrała. Potem brat umarł, a jak umarł, ostałem sam z sierotą. Myślałem tedy: 
nie usiedzę! A prawili pod on czas o wojnie i o tym, że Jaśko z Oleśnicy, 
którego król Władysław po Mikołaju z Moskorzowa do Wilna wysłał, szuka skrzętnie 
w Polsce rycerzy. Znając ja więc godnego opata i krewniaka naszego, Janka z 
Tulczy, zastawiłem mu ziemię, a za pieniądze kupiłem zbroiczkę, konie - 
opatrzyłem się jako zwykle na wojenną wyprawę; chłopca, co mu było dwanaście 
lat, wsadziłem na podjezdka i haj! do Jaśka z Oleśnicy.
- Z wyrostkiem?
- Nie był ci on wówczas nawet wyrostkiem, ale krzepkie to było od małego. 
Bywało, w dwunastym roku oprze kuszę o ziemię, przyciśnie brzuchem i tak korbą 
zakręci, że i żaden z Angielczyków, którycheśmy pod Wilnem widzieli, lepiej nie 
naciągnie.
- Takiż był mocny?
- Hełm za mną nosił, a jak mu przeszło trzynaście zim, to i pawęż.
- Już to wojny wam tam nie brakło.
- Za przyczyną Witoldową. Siedziało książę u Krzyżaków i co roku wyprawy na 
Litwę pod Wilno czynili. Szedł z nimi różny naród: Niemcy, Francuzy, 
Angielczykowie do łuków najprzedniejsi, Czechy, Szwajcary i Burgundy. Lasy 
przesiekli, zamki po drodze stawiali i w końcu okrutnie Litwę ogniem i mieczem 
pognębili, tak, że cały naród, który tę ziemię zamieszkuje, chciał już ją 
porzucić i szukać innej, choćby na kraju świata, choćby między dziećmi Beliala, 
byle od Niemców daleko.
- Słychać było i tu, że wszyscy Litwini chcieli pójść z dziećmi i żonami precz, 
aleśmy temu nie wierzyli.
- A ja na to patrzył. Hej! Gdyby nie Mikołaj z Moskorzowa, nie Jaśko z Oleśnicy, 
a nie chwalący się, gdyby i nie my, nie byłoby już Wilna.
- Wiemy. Zamkuście nie dali.
- A nie daliśmy. Pilno tedy zważcie, co wam powiem, bom człek służały i wojny 
świadom. Starzy jeszcze mawiali: "zajadła Litwa" - i prawda! Dobrze się oni 
potykają, ale z rycerstwem nie im się w polu mierzyć. Gdy konie Niemcom w 
bagnach polgną albo gdy gęsty las - to co innego.
- Niemcy dobrzy rycerze! - zawołali mieszczanie.
- Murem oni chłop przy chłopie w żelaznych zbrojach stają tak okryci, że ledwie 
psubratu oczy przez kratę widać. I ławą idą. Uderzy, bywało, Litwa i rozsypie 
się jako piasek, a nie rozsypie się, to ją mostem położą i roztratują. Nie sami 
też między nimi Niemcy, bo co jest narodów na świecie, to u Krzyżaków służy. A 
chrobre są! Nieraz pochyli się rycerz, kopię przed się wyciągnie i sam jeden, 
jeszcze przed bitwą, w całe wojsko bije jako jastrząb w stado.
- Christ! - zawołał Gamroth - którzy też z nich najlepsi?
- Jak do czego. Do kuszy najlepszy Angielczyk, któren pancerz na wylot strzałą 
przedzieje, a gołębia na sto kroków utrafi. Czechowie okrutnie toporami sieką. 
Do dwuręcznego brzeszczota nie masz nad Niemca. Szwajcar rad żelaznym cepem 
hełmy tłucze, ale najwięksi rycerze są ci, którzy z francuskiej ziemi pochodzą.
Taki będzie ci się bił z konia i piechotą, a przy tym będzie ci okrutnie 
waleczne słowa gadał, których wszelako nie wyrozumiesz, bo to jest mowa taka, 
jakoby ś cynowe misy potrząsał, chociaż naród jest pobożny. Przymawiali nam 
przez Niemców, że pogan i Saracenów przeciw Krzyżowi bronimy, i obowiązywali się 
dowieść tego rycerskim pojedynkiem. Ma się też takowy sąd boży odbyć między 
czterema ich i czterema naszymi rycerzami, a zrok naznaczon jest na dworze u 
Wacława, króla rzymskiego i czeskiego.
Tu większa jeszcze ciekawość ogarnęła ziemian i kupców, tak że aż powyciągali 
szyje ponad kuflami w stronę Maćka z Bogdańca, i nuż pytać:
- A z naszych którzy są? Mówcie żywo!
Maćko zaś podniósł naczynie do ust, napił się i odrzekł:
- Ej, nie bójcie się o nich. Jest Jan z Włoszczowy, kasztelan dobrzyński, jest 
Mikołaj z Waszmuntowa, jest Jaśko ze Zdakowa i Jarosz z Czechowa: wszystko 
rycerze na schwał i chłopy morowe. Pójdą-li na kopie, na miecze albo na topory - 
nie nowina im. Będą miały oczy ludzkie na co patrzeć i uszy czego słuchać - bo, 
jako rzekłem, Francuzowi gardziel nogą przyciśniesz, a on ci jeszcze rycerskie 
słowo prawi. Tak mi też dopomóż Bóg i Święty Krzyż, jako tamci przegadają, a 
nasi pobiją.
- Będzie sława, byle Bóg pobłogosławił - rzekł jeden ze szlachty.
- I święty Stanisław! - dodał drugi.
Po czym, zwróciwszy się do Maćka, jął rozpytywać dalej:
-Nuże, powiadajcie! Sławiliście Niemców i innych rycerzy, że chrobre są i że 
łatwo Litwę łamali. A z wami nie ciężej że im było? Zali równie ochotnie na was 
szli? Jakże Bóg darzył? Sławcie naszych!
Lecz Maćko z Bogdańca nie był widocznie samochwał, bo odrzekł skromnie:
- Którzy świeżo z dalekich krajów przyszli, ochotnie na nas uderzali, ale 
popróbowawszy raz i drugi, już nie z takim sercem.
- Bo jest nasz naród zatwardziały, którą to zatwardziałość często nam wymawiali: 
"Gardzicie śmiercią, prawią, ale Saracenów wspomagacie, przez co potępieni 
będziecie!" A w nas zawziętość jeszcze rosła, gdyż nieprawda jest! Oboje 
królestwo Litwę ochrzcili i każden tam Chrystusa Pana wyznawa, chociaż nie 
każden umie. Wiadomo też, że i nasz Pan Miłościwy, gdy diabła w katedrze w 
Płocku na ziem zrzucono, kazał mu ogarek postawić - i dopiero księża musieli mu 
gadać, że tego się czynić nie godzi. A cóż pospolity człowiek! Niejeden też 
sobie mówi: "Kazał się kniaź ochrzcić, tom się ochrzcił, kazał Chrystu czołem 
bić, to biję, ale po co mam starym pogańskim diabłom okruszyny twaroga żałować 
albo im pieczonej rzepy nie rzucić, albo piany z piwa nie ulać. Nie uczynię 
tego, to mi konie padną albo krowy sparszeją, albo mleko od nich krwią zajdzie - 
albo w żniwach będzie przeszkoda". I wielu też tak czyni, przez co się w 
podejrzenie podają. Ale oni to robią z niewiadomości i z bojaźni diabłów. Było 
onym diabłom drzewiej dobrze. Mieli swoje gaje, wielkie numy i konie dojazdy i 
dziesięcinę brali. A ninie gaje wycięte, jeść nie ma co - dzwony po miastach 
biją, więc się to paskudztwo w najgęstsze bory pozaszywało i tam z tęskności 
wyje. Pójdzie Litwin do lasu, to go w chojniakach jeden i drugi za kożuch 
pociągnie - i mówi:
"Daj!" Niektórzy też dają, ale są i śmiałe chłopy, co nie chcą nic dać albo ich 
jeszcze łapią. Nasypał jeden prażonego grochu do wołowej mechery, to mu 
trzynastu diabłów zaraz wlazło. A on zatknął ich jarzębowym kołkiem i księżom 
franciszkanom na przedaż do Wilna przyniósł, którzy dali mu z chęcią dwadzieścia 
skojców, aby nieprzyjaciół imienia Chrystusowego zgładzić. Sam tę mecherę 
widziałem, od której sprośny smród z daleka w nozdrzach człowiekowi wiercił - bo 
tak to one bezecne duchy strach swój przed święconą wodą okazywały...
- A kto rachował, że ich było trzynastu? - spytał roztropnie kupiec Gamroth.
- Litwin rachował, który widział, jak leźli. Widać było, że są, bo to z samego 
smrodu można było wymiarkować, a kołka wolał nikt nie odtykać.
- Dziwy też to. dziwy! - zawołał jeden ze szlachty.
- Napatrzyłem ja się wielkich dziwów niemało, gdyż - nie można rzec: naród to 
jest dobry, ale wszystko u nich osobliwe. Kudłaci są i ledwie który kniaź włosy 
trefi; pieczoną rzepą żyją, nad wszelkie jadło ją przekładając, bo mówią, że 
męstwo od niej rośnie. W numach swych razem z dobytkiem i wężami żyją; w piciu i 
jedle nie znają pomiarkowania. Za nic zamężne niewiasty mają, ale panny bardzo 
szanują i moc wielką im przyznają: że byle dziewka natarła człeku suszonym 
jaferem żywot, to kolki od tego przechodzą.
- Nie żal i kolek dostać, jeśli niewiasty cudne! - zawołał kum Eyertreter.
- O to zapytajcie Zbyszka - odrzekł Maćko z Bogdańca. Zbyszko zaś roześmiał się, 
aż ława pod nim poczęła drgać.
- Bywają cudne! - rzekł - alboż Ryngałła nie była cudna?
- Cóże to za Ryngałła? pochutnica jakowaś czy co? Żywo!
- Jakże to? Nie słyszeliście o Ryngalle? - pytał Maćko
- Nie słyszeliśmy ni słowa.
- To przecie siostra księcia Witoldowa, a żona Henryka, księcia mazowieckiego.
- Nie powiadajcie! Jakiego księcia Henryka? Było jedno książę mazowieckie tego 
imienia elektem płockim, ale zmarło.
- Ten ci sam był. Miały mu przyjść z Rzymu dyspensy; ale śmierć dała mu pierwej 
dyspensę, gdyż widocznie niezbyt postępkiem swoim Boga ucieszył. Byłem wtedy 
posłany z pismem od Jaśka z Oleśnicy do księcia Witolda, kiedy od króla 
przyjechał do Ryterswerder książę Henryk, elekt płocki. Już się była Witoldowi 
wojna wtedy uprzykrzyła, dlatego właśnie że Wilna nie mógł dobyć, a królowi 
naszemu uprzykrzyli się rodzeni bracia i ich rozpusta. Widząc tedy król większą 
u Witolda niż u swych rodzonych obrotność i większy rozum, posłał do mego 
biskupa z namową, by Krzyżaków porzucił i do posłuszeństwa się nakłonił, za co 
mu rządy Litwy miały być oddane. A Witold, chciwy zawsze odmiany, mile poselstwa 
wysłuchał. Były też i uczty, i gonitwy. Rad elekt konia dosiadał, choć inni 
biskupi tego nie chwalą, i w szrankach siłę swą rycerską okazywał. A mocami są z 
rodu wszyscy książęta mazowieccy - jako jest wiadomo, że nawet i dzieweczki z 
tej krwie łacnie podkowy łamią. Raz przeto zbił książę z siodeł trzech rycerzy, 
drugi raz pięciu - a z naszych mnie zwalił, i pod Zbyszkiem koń przy natarciu na 
zadzie siadł. Nagrody zaś brat wszystkie z rąk cudnej Ryngałły, przed którą w 
pełnej zbroi klękał. I rozmiłowali się tak w sobie, że na ucztach ciągnęli go od 
niej za rękawy clerici, którzy z nim przyjechali, a ją brat Witold hamował. 
Dopieroż książę mówił: "Sam sobie dyspensę dam, a papież mi ją, jeśli nie 
rzymski, to awinioński potwierdzi, a ślub zaraz ma być, bo zgorzeję!" Wielka 
była obraza boska, ale nie chciał się Witold przeciwiać, by posła królewskiego 
nie zlisić - i ślub był. Potem dojechali do Suraża, a potem do Słucka, z wielkim 
żalem tego oto Zbyszka, który sobie, niemieckim obyczajem, księżnę Ryngałłę za 
panią serca obrał i dozgonną wierność jej ślubował...
- Ba! - przerwał nagle Zbyszko - prawda jest! Ale potem ludzie mówili, że 
księżna Ryngałła, pomiarkowawszy, że nie przystoi jej być za elektem (bo ów, 
choć się ożenił, godności swej duchownej się wyrzec nie chciał) i że nie może 
być nad takim stadłem błogosławieństwa boskiego, otruła męża. Co ja usłyszawszy, 
prosiłem jednego świątobliwego pustelnika pod Lublinem, by mnie od tego 
ślubowania rozwiązał.
- Był ci on pustelnikiem - odparł, śmiejąc się, Maćko - ale czy był świątobliwy, 
nie wiem, bośmy go w piątek w boru zajechali, a on kości niedźwiedzie toporem 
łupał i śpik wysysał, aż mu gardziel grała.
- Ale mówił, że śpik to nie mięso, a oprócz tego, że uprosił sobie na to 
pozwoleństwo, gdyż po śpiku widzenia cudowne we śnie miewa i nazajutrz 
prorokować może do południa.
- No! no! - odrzekł Maćko. - A cudna Ryngałła wdowa jest i może cię na służbę 
wezwać.
- Po próżnicy by wzywała, boja sobie inną panią obiorę, której do śmierci będę 
służył, a potem i żonę znajdę.
- Pierwej znajdź rycerski pas.
-O wa! albo to nie będzie gonitew po połogu królowej? A przedtem albo potem król 
będzie niejednego pasował. Stanę ja każdemu. Książę nie byłby mnie także obalił, 
żeby mi koń na zadzie nie siadł.
- Będą tu lepsi od ciebie.
Na to ziemianie spod Krakowa poczęli wołać:
- Na miły Bóg! toż tu przed królową wystąpią nie tacy jak ty, ale rycerze w 
świecie najsławniejsi. Będzie gonił Zawisza z Garbowa i Farurej, i Dobko z 
Oleśnicy, i taki Powała z Taczewa, i taki Paszko Złodziej z Biskupic, i taki 
Jaśko Naszan, i Abdank z Góry, i Andrzej z Brochocic, i Krystyn z Ostrowa, i 
Jakub z Kobylan!... Gdzie ci się z nimi mierzyć, z którymi ni tu, ni na dworze 
czeskim, ni na węgierskim nikt mierzyć się nie może. Cóż to prawisz; lepszyś od 
nich? Ile ci roków?
- Ośmnasty - odpowiedział Zbyszko.
- Tedy cię każdy między knykciami zgniecie.
- Obaczym. Lecz Maćko rzekł:
- Słyszałem, że król hojnie nagradza rycerzy, którzy z wojny litewskiej wracają. 
Mówcie, którzy stąd jesteście: prawda-li to?
- Dalibóg, prawda! - odrzekł jeden ze szlachty. - Wiadoma po świecie hojność 
królewska, jeno się teraz docisnąć do niego nie będzie łatwo, gdyż w Krakowie aż 
się roi od gości, którzy się na połóg królowej i na chrzciny zjeżdżają, chcąc 
przez to panu naszemu cześć albo hołd oddać. Ma być król węgierski, będzie, jako 
powiadają, i cesarz rzymski, i różnych książąt a komesów, i rycerzy jako maku, 
że to każdy się spodziewa, iż z próżnymi rękoma nie odejdzie. Prawili nawet, iże 
sam papież Bonifacy zjedzie, któren także łaski i pomocy naszego pana przeciw 
swemu nieprzyjacielowi z Awinionu potrzebuje. Owóż w takim natłoku niełatwo 
będzie o dostęp, ale byle dostęp znaleźć, a pana pod nogi podjąć - to już 
zasłużonego hojnie opatrzy.
- To go i podejmę, bom się wysłużył, a jeżeli wojna będzie, to jeszcze pójdę. 
Wzięło się tam coś łupem, a coś od księcia Witolda w nagrodę, i biedy nie ma, 
tylko że już mi wieczorne lata nadchodzą, a na starość, gdy siła z kości 
wyjdzie, rad by człek miał kąt spokojny.
- Mile król widział tych, którzy z Litwy pod Jaśkiem z Oleśnicy wrócili - i 
wszyscy oni tłusto teraz jadają.
- Widzicie! A jam wtedy jeszcze nie wrócił - i dalej wojowałem. Bo trzeba wam 
wiedzieć, że się ta zgoda między królem a kniaziem Witoldem na Niemcach 
skrupiła. Kniaź chytrze zakładników pościągał, a potem, hajże na Niemców! Zamki 
poburzył, popalił, rycerzy pobił, siła ludu wyścinał. Chcieli się Niemcy mścić 
razem ze Świdrygiełłą, który do nich uciekł. Była znów wielka wyprawa. Sam 
mistrz Kondrat na nią poszedł z mnogim ludem. Wilno obiegli, próbowali z wież 
okrutnych zamki burzyć, próbowali zdradą ich dostać - nic nie wskórali! A za 
powrotem tylu ich legło, że i połowa nie wyszła. Wychodziliśmy jeszcze w pole 
przeciw Ulrykowi z Jungingen, bratu mistrzowemu, który jest wójtem sambijskim. 
Ale się wójt kniazia przeląkł i z płaczem uciekł, od której to ucieczki jest 
spokój - i miasto na nowo się buduje. Jeden też święty zakonnik, który po 
rozpalonym żelezie boso mógł chodzić, prorokował, że od tej pory, póki świat 
światem, Wilno zbrojnego Niemca pod murami nie obaczy. Ale jeśli tak będzie, to 
czyjeż to ręce uczyniły?
To rzekłszy, Maćko z Bogdańca wyciągnął przed się dłonie - szerokie i nadmiar 
potężne - inni zaś poczęli kiwać głowami i przyświadczać:
- Tak! tak! praw w tym, co powiada! Tak!
Lecz dalszą rozmowę przerwał gwar dochodzący przez okna, z których błony były 
powyjmowane, albowiem noc zapadła ciepła i pogodna. Z dala słychać było 
brzękania, ludzkie głosy, parskania koni i śpiewy. Zdziwili się obecni, albowiem 
godzina była późna i księżyc wysoko już wybił się na niebo. Gospodarz, Niemiec, 
wybiegł na podwórzec gospody, lecz nim goście zdołali wychylić do dna ostatnie 
kufle, wrócił jeszcze pośpiesznie), wołając:
- Dwór jakowyś wali!
W chwilę zaś później we drzwiach zjawił się pachołek w błękitnym kubraku i 
składanej czerwonej czapce na głowie. Stanął, spojrzał po obecnych i ujrzawszy 
gospodarza, rzekł:
- Wytrzeć tam stoły i światła naniecić: księżna Anna Danuta na odpoczynek się tu 
zatrzyma.
To rzekłszy, zawrócił. W gospodzie uczynił się ruch: gospodarz począł wołać na 
czeladź, a goście spoglądali ze zdumieniem jeden na drugiego.
- Księżna Anna Danuta - mówił jeden z mieszczan - toć to Kiejstutówna, żona 
Janusza Mazowieckiego. Ona już od dwóch niedziel w Krakowie, jeno że wyjeżdżała 
do Zatora, do księcia Wacława w odwiedziny, a ninie pewno wraca.
- Kmotrze Gamroth - rzekł drugi mieszczanin - pójdźmy na siano do stodółki; za 
wysoka to dla nas kompania.
- Że nocą jadą, to mi nie dziwno - ozwał się Maćko - bo w dzień upał, ale czemu, 
mając pod bokiem klasztor, do gospody zajeżdżają?
Tu zwrócił się do Zbyszka:
- Rodzona siostra cudnej Ryngałły, rozumiesz? A Zbyszko odrzekł:
- I mazowieckich panien siła musi z nią być, hej!
Henryk Sienkiewicz: Krzyżacy
Rozdział II
A wtem przez drzwi weszła księżna - pani średnich lat, ze śmiejącą się twarzą, 
przybrana w czerwony płaszcz i szatę zieloną, obcisłą, z pozłoconym pasem na 
biodrach, idącym wzdłuż pachwin i zapiętym nisko wielką klamrą. Za panią szły 
panny dworskie, niektóre starsze, niektóre jeszcze niedorosłe, w różowych i 
liliowych wianuszkach na głowach, po większej części z lutniami w ręku. Były i 
takie, które niosły całe pęki kwiatów świeżych, widocznie uzbieranych po drodze. 
Zaroiła się izba, bo za pannami ukazało się kilku dworzan i małych pacholików. 
Weszli wszyscy raźno, z wesołością w twarzach, rozmawiając głośno lub 
podśpiewując, jakoby upojeni pogodną nocą i jasnym blaskiem księżyca. Między 
dworzanami było dwóch rybałtów, jeden z lutnią, drugi z gęślikami u pasa. Jedna 
z dziewcząt, młódka jeszcze, może dwunastolatka, niosła też za księżną małą 
luteńkę, nabijaną miedzianymi ćwiekami.
- Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus! - ozwała się księżna, stając w 
pośrodku świetlicy.
- Na wieki wieków, amen! - odpowiedzieli obecni, bijąc zarazem niskie pokłony.
- A gdzie gospodarz?
Niemiec, usłyszawszy wezwanie, wysunął się naprzód i przyklęknął obyczajem 
niemieckim.
- Zatrzymamy się tu dla wypoczynku i posiłku - rzekła pani. - Żywo się jeno 
zakrzątnij, bośmy głodni.
Mieszczanie już byli odeszli, teraz zaś dwaj miejscowi szlachcice. a wraz z nimi 
Maćko z Bogdańca i młody Zbyszko, skłonili się powtórnie i zamierzali opuścić 
świetlicę, nie chcąc dworowi przeszkadzać.
Lecz księżna zatrzymała ich.
- Szlachtą jesteście: nie przeszkodzicie! Zróbcie znajomość z dworzany. Skądże 
Bóg prowadzi?
Oni wówczas zaczęli wymieniać swoje imiona, herby, zawołania i wsie, z których 
się pisali. Dopieroż pani, usłyszawszy od Maćka, skąd wraca, klasnęła w dłonie i 
rzekła:
- Otóż się przygodziło! Prawcie nam o Wilnie, o moim bracie i o siestrze. Zali 
zjedzie tu się książę Witold na połóg królowej i na krzciny?
- Chciałby, ale nie wie, czy będzie mógł; dlatego kolebę srebrną przez księży i 
bojarzynów naprzód w darze królowej przysłał. Przy której kolebce i myśmy z 
bratańcem przyjechali, strzegąc jej w drodze.
- To kolebka tu jest? Chciałabym obaczyć. Cała srebrna?
- Cała srebrna, ale jej tu nie ma. Powieźli ją do Krakowa,
- A cóż wy w Tyńcu robicie?
- My tu nawrócili do klasztornego prokuratora, naszego krewnego, by pod opiekę 
zacnych zakonników oddać, co nam wojna przysporzyła i co książę podarował.
- To Bóg poszczęścił. Godneż łupy? Ale powiadajcie, czemu to brat niepewien, czy 
przyjedzie?
- Bo wyprawę na Tatarów gotuje.
- Wiem ci ja to: jeno mnie trapi, że królowa nie prorokowała szczęśliwego końca 
tej wyprawie, a co ona prorokuje, to się zawsze ziści.
Maćko uśmiechnął się.
- Ej. świątobliwa nasza pani, nijak przeczyć, ale z księciem Witoldem siła 
naszego rycerstwa pójdzie, chłopów dobrych, przeciw którym nikomu niesporo.
- A wy to nie pójdziecie?
- Bom z kolebką przy innych wysłań i przez pięć roków nie zdejmowałem z siebie 
blach - odrzekł Maćko, pokazując na bruzdy powyciskane na łosiowym kubraku od 
pancerza - ale niech jeno wypocznę - pójdę - a choćbym sam nie szedł, to tego 
oto bratanka, Zbyszka, panu Spytkowi z Melsztyna oddam, pod którego wodzą 
wszyscy nasi rycerze pójdą.
Księżna Danuta spojrzała na dorodną postać Zbyszka, lecz dalszą rozmowę 
przerwało przybycie zakonnika z klasztoru, który powitawszy księżnę, począł jej 
pokornie wymawiać, że nie przysłała gońca z oznajmieniem o swoim przybyciu i że 
nie zatrzymała się w klasztorze, ale w zwyczajnej gospodzie, niegodnej jej 
majestatu. Nie brak przecie w klasztorze domów i gmachów, w których nawet 
pospolity człowiek znajdzie gościnę, a cóż dopiero majestat, zwłaszcza zaś 
małżonki księcia, od którego przodków i pokrewnych tylu dobrodziejstw opactwo 
doświadczyło.
Lecz księżna odpowiedziała wesoło:
- My jeno tu nogi wstąpili rozprostować, a na ranek trzeba nam do Krakowa. 
Wyspaliśmy się w dzień i jedziemy nocą dla chłodu, a że to już kury piały, nie 
chciałam pobożnych zakonników budzić, zwłaszcza z taką kompanią, która więcej o 
śpiewaniu i pląsach niżeli o odpocznieniu myśli.
Gdy jednak zakonnik nalegał ciągle, dodała:
- Nie. Tu już ostaniem. Dobrze czas na słuchaniu świeckich pieśni zejdzie, ale 
na jutrznię do kościoła przyjdziemy, aby dzień z Bogiem zacząć.
- Będzie msza za pomyślność miłościwego księcia i miłościwej księżnej - rzekł 
zakonnik.
- Książę mój małżonek dopiero za cztery albo pięć dni zjedzie.
- Pan Bóg potrafi i z daleka szczęście zdarzyć, a tymczasem niech nam, ubogim, 
wolno będzie choć wina z klasztoru przynieść.
- Radzi odwdzięczym - rzekła księżna.
Gdy zaś zakonnik wyszedł, poczęła wołać:
- Hej, Danusia! Danusia! wyleź no na ławkę i uwesel nam serce tą samą pieśnią, 
którą w Zatorze śpiewałaś.
Usłyszawszy to, dworzanie prędko postawili na środku izby ławkę. Rybałci siedli 
po jej brzegach, między nimi zaś stanęła owa młódka, która niosła za księżną 
nabijaną miedzianymi ćwieczkami lutnię. Na głowie miała wianeczek, włosy 
puszczone po ramionach, suknię niebieską i czerwone trzewiczki z długimi 
końcami. Stojąc na ławce, wydawała się małym dzieckiem, ale zarazem przecudnym 
jakby jakowaś figurka z kościoła albo z jasełeczek. Widocznie też nie pierwszy 
raz przychodziło jej tak stać i śpiewać księżnie, bo nie znać było po niej 
najmniejszego pomieszania.
- Dalej, Danusia! dalej! - wołały panny dworskie. Ona zaś wzięła przed się 
lutnię, podniosła do góry głowę jak ptak, który chce śpiewać, i przymknąwszy 
oczęta, poczęła srebrnym głosikiem:
Gdybym ci ja miała
Skrzydłeczka jak gąska,
Poleciałaby ja
Za Jaśkiem do Śląska!
Rybałci zawtórowali jej zaraz, jeden na gęślikach, drugi na dużej lutni; 
księżna, która miłowała nad wszystko świeckie pieśni, poczęła kiwać głową na 
obie strony, a dzieweczka śpiewała dalej głosem cieniuchnym, dziecinnym i 
świeżym jak śpiewanie ptaków w lesie na wiosnę:
Usiadłaby ci ja
Na ślqskowskim plocie:
"Przypatrz się, Jasiulku,
Ubogiej sierocie ".
I znów wtórowali rybałci. Młody Zbyszko z Bogdańca, który przywykłszy od 
dzieciństwa do wojny i srogich jej widoków, nigdy nic podobnego w życiu nie 
widział, trącił w ramię stojącego obok Mazura i zapytał:
- Co to za jedna?
- To jest dzieweczka z dworu księżnej. Nie brak ci u nas rybałtów, którzy dwór 
rozweselają, ale z niej najmilszy rybałcik i księżna niczyich pieśni tak chciwie 
nie słucha.
- Nie dziwno mi to. Myślałem, że zgoła anioł, i odpatrzyć się nie mogę. Jakże ją 
wołają?
- A to nie słyszeliście? - Danusia. A jej ojciec jest Jurand ze Spychowa, komes 
możny i mężny, który do przedchorągiewnych należy.
- Hej! nie widziały takiej ludzkie oczy.
- Miłują ją też wszyscy i za śpiewanie, i za urodę.
- A któren jej rycerz?
- Dyć to jeszcze dziecko.
Dalszą rozmowę znów przerwał śpiew Danusi. Zbyszko patrzał z boku na jej jasne 
włosy, na podniesioną głowę, na zmrużone oczki i na całą postać oświeconą 
zarazem blaskiem świec woskowych i blaskiem wpadających przez otwarte okna 
promieni miesiąca - i zdumiewał się coraz bardziej. Zdawało mu się, że już ją 
niegdyś widział, ale nie pamiętał, czy we śnie, czy gdzieś w Krakowie na szybie 
kościelnej.
I znów, trąciwszy dworzanina, pytał przyciszonym głosem:
- To ona z waszego dworu?
- Matka jej przyjechała z Litwy z księżną Anną Danutą, która wydalają za grabię 
Juranda ze Spychowa. Gładka była i możnego rodu, nad wszystkie inne panny 
księżnie miła i sama księżnę miłująca. Dlatego też córce dała to samo imię - 
Anna Danuta. Ale pięć lat temu, gdy przy Złotoryi Niemcy napadli na nasz dwór, 
ze strachu zmarła. Wtedy księżna wzięła dzieweczkę -i od tej pory ją hoduje. 
Ojciec też często na dwór przyjeżdża i rad widzi, że mu się dziecko zdrowo, w 
miłości książęcej chowa. Jeno ilekroć na nią spojrzy, tylekroć łzami się zalewa, 
nieboszczkę swoją wspominając, a potem wraca na Niemcach pomsty szukać za swoją 
krzywdę okrutną. Miłował ci on tak tę swoją żonę, jako nikt do tej pory swojej 
na całym Mazowszu nie miłował - i siła już Niemców za nią pomorzył.
A Zbyszkowi zaświeciły oczy w jednej chwili i żyły nabrały mu na czole.
- To jej matkę Niemcy zabili? - spytał.
- Zabili i nie zabili. Sama umarła ze strachu. Pięć roków temu pokój był, nikt o 
wojnie nie myślał i każdy bezpieczno chadzał. Pojechał książę wieżę jedną w 
Złotoryi budować, bez wojska, jeno z dworem, jako zwyczajnie czasu pokoju. 
Tymczasem wpadli zdrajcy Niemcy, bez wypowiedzenia wojny, bez żadnej 
przyczyny... Samego księcia, nie pomnąc ni na bojaźń boską, ni na to, że od jego 
przodków wszystkie dobrodziejstwa na nich spadły, przywiązali do konia i 
porwali, ludzi pobili. Długo książę w niewoli u nich siedział i dopiero gdy król 
Władysław wojną im zagroził, ze strachu go puścili; ale przy owym napadzie 
umarła matka Danusi, boją serce udusiło, które jej pod gardło podeszło.
- A wy, panie, byliście przy tym? Jakoże was zowią, bom zapomniał?
- Ja się zowię Mikołaj z Długolasu, a przezywają mnie Obuch. Przy napadzie 
byłem. Widziałem, jako matkę Danusiną jeden Niemiec z pawimi piórami na hełmie 
chciał do siodła troczyć - jako w oczach mu na sznurze zbielała. Samego też mnie 
halebardą zacięli, od czego znak noszę.
To rzekłszy, ukazał głęboką bliznę w czaszce, ciągnącą się spod włosów na głowie 
aż do brwi.
Nastała chwila milczenia. Zbyszko począł znów patrzeć na Danusię. Po czym 
spytał:
- I rzekliście, panie, że ona nie ma rycerza?
Lecz nie doczekał odpowiedzi, gdyż w tej chwili śpiew ustał. Jeden z rybałtów, 
człowiek tłusty i ciężki, podniósł się nagle, przez co ława przechyliła się w 
jedną stronę. Danusia zachwiała się i rozłożyła rączki, lecz nim zdołała upaść 
lub zeskoczyć, rzucił się Zbyszko jak żbik i porwał ją na ręce.
Księżna, która w pierwszej chwili krzyknęła ze strachu, roześmiała się zaraz 
wesoło i poczęła wołać:
- Oto rycerz Danusin! Bywajże, rycerzyku, i oddaj nam naszą miłą śpiewaczkę!
- Chwacko ci ją ułapił! - ozwały się głosy wśród dworzan. Zbyszko zaś szedł ku 
księżnej, trzymając przy piersiach Danusię, która objąwszy go jedną ręką za 
szyję, drugą podnosiła w górę luteńkę z obawy, by się nie zgniotła. Twarz miała 
śmiejącą się i uradowaną, choć trochę przestraszoną. Tymczasem młodzieńczyk, 
doszedłszy do księżnej, postawił przed nią Danusię, sam zaś klęknął i 
podniósłszy głowę, rzekł z dziwną w jego wieku śmiałością:
- Niechże będzie wedle waszych słów, miłościwa pani! Pora tej wdzięcznej 
panience mieć swego rycerza, a pora i mnie mieć swoją panią, której urodę i 
cnoty będę wyznawał, za czym z waszym pozwoleństwem tej oto właśnie chcę 
ślubować i do śmierci wiernym jej w każdej przygodzie ostać.
Na twarzy księżnej przemknęło zdziwienie, ale nie z powodu stów Zbyszkowych, 
tylko dlatego, że wszystko stało się tak nagle. Obyczaj rycerskiego ślubowania 
nie był wprawdzie polski, jednakże Mazowsze, leżąc na rubieży niemieckiej i 
widując często rycerzy z dalekich nawet krajów, znało go lepiej nawet niż inne 
dzielnice i naśladowało dość często. Księżna słyszała też o nim dawniej, jeszcze 
na dworze swego wielkiego ojca, gdzie wszystkie obyczaje zachodnie były uważane 
za prawo i wzór dla szlachetniejszych wojowników - z tych przeto powodów nie 
znalazła w chęci Zbyszka nic takiego, co by obrazić mogło ją lub Danusię. 
Owszem, uradowała się, że miła sercu dwórka poczyna zwracać ku sobie rycerskie 
serca i oczy.
Więc z rozbawioną twarzą zwróciła się do dziewczyny:
- Danuśka, Danuśka! chceszli mieć swego rycerza? A przetowłosa Danusia 
podskoczyła naprzód trzy razy do góry w swoich czerwonych trzewiczkach, a 
następnie, chwyciwszy księżnę za szyję, poczęła wołać z taką radością, jakby jej 
obiecywano jakąś zabawę, w którą się tylko starszym bawić wolno:
- Chcę! chcę! chcę!...
Księżnie ze śmiechu aż łzy napłynęły do oczu, a z nią śmiał się cały dwór; 
wreszcie jednak pani, uwolniwszy się z rąk Danusinych, rzekła do Zbyszka:
- Aj! ślubuj! ślubuj! cóż zasię jej poprzysiężesz? Lecz Zbyszko, który wśród 
śmiechu zachował niezachwianą powagę, ozwał się równie poważnie, nie wstając z 
klęczek:
- Ślubuję jej, iże stanąwszy w Krakowie, powieszę pawęż na gospodzie, a na niej 
kartę, którą mi uczony w piśmie kleryk foremnie napisze: jako panna Danuta 
Jurandówna najurodziwsza jest i najcnotliwsza między pannami, które we 
wszystkich królestwach bydlą. A kto by temu się przeciwił, z tym będę się 
potykał póty, póki sam nie zginę albo on nie zginie - chybaby w niewolę radziej 
poszedł.
- Dobrze! Widać rycerski obyczaj znasz. A co więcej?
- A potem - uznawszy od pana Mikołaja z Długolasu, jako mać panny Jurandówny za 
przyczyną Niemca z pawim grzebieniem na hełmie ostatni dech puściła, ślubuję 
kilka takich pawich czubów ze łbów niemieckich zedrzeć i pod nogi mojej pani 
położyć.
Na to spoważniała księżna i spytała:
- Nie dla śmiechu ślubujesz? A Zbyszko odrzekł:
- Tak mi dopomóż Bóg i Święty Krzyż; któren ślub w kościele przed księdzem 
powtórzę.
- Chwalebna jest z lutym nieprzyjacielem naszego plemienia walczyć, ale mi cię 
żal, boś młody i łatwo zginąć możesz.
Wtem przysunął się Maćko z Bogdańca, który dotychczas, jako człowiek 
dawniejszych czasów, ramionami tylko wzruszał - teraz jednak uznał za stosowne 
przemówić:
- Co do tego - nie frasujcie się, miłościwa pani. Śmierć w bitwie każdemu się 
może przygodzić, a szlachcicowi, stary-li czy młody, to nawet chwalebna jest. 
Ale nie cudna temu chłopcu wojna, bo chociaże mu roków nie dostaje, nieraz już 
trafiało mu się potykać z konia i piechtą, kopią i toporem, długim albo krótkim 
mieczem, z pawężą albo bez. Nowotny to jest obyczaj, że rycerz dziewce, którą 
rad widzi, ślubuje, ale że Zbyszko swojej pawie czuby obiecał, tego mu nie 
przygarnę. Wiskał już Niemców, niech jeszcze powiska, a że od tego wiskania parę 
łbów pęknie - to mu jeno sława z tego urośnie.
- To, widzę, nie z byle otrokiem sprawa - rzekła księżna. A potem do Danusi:
- Siadajże na moim miejscu jako pierwsza dzisiaj osoba; jeno się nie śmiej, bo 
nie idzie.
Danusia siadła na miejscu pani; chciała przy tym udać powagę, ale modre jej 
oczka śmiały się do klęczącego Zbyszka i nie mogła się powstrzymać od 
przebierania z radości nóżkami
- Daj mu rękawiczki - rzekła księżna. Danusia wyciągnęła rękawiczki i podała 
Zbyszkowi, który przyjął je ze czcią wielką i przycisnąwszy do ust, rzekł:
- Przypnę je do hełmu, a kto po nie sięgnie - gorze mu! Po czym ucałował ręce 
Danusi, a po rękach nogi, i wstał. Ale wówczas opuściła go dotychczasowa powaga, 
a napełniła mu serce wielka radość, że odtąd za dojrzałego męża wobec całego 
tego dworu będzie uchodził, więc potrząsając Danusine rękawiczki, począł wołać 
na wpół wesoło, na wpół zapalczywie:
- Bywajcie, psubraty z pawimi czubami! bywajcie! Lecz w tej chwili wszedł do 
gospody ten sam zakonnik, który już był poprzednio, a wraz z nim dwóch innych, 
starszych. Słudzy klasztorni nieśli za nimi kosze z wikliny, a w nich łagiewki z 
winem i różne zebrane naprędce przysmaki. Dwaj owi poczęli witać księżnę i znów 
wymawiać jej, że nie zajechała do opactwa, a ona tłumaczyła im powtórnie, że 
wyspawszy się w dzień, wraz z całym dworem podróżuje nocą dla chłodu, więc 
wypoczynku jej nie trzeba - i że nie chcąc budzić ni znakomitego opata, ni 
zacnych zakonników, wolała zatrzymać się dla wyprostowania nóg w gospodzie.
Po wielu grzecznych słowach stanęło wreszcie na tym. że po jutrzni i mszy 
porannej księżna z dworem przyjmie śniadanie i wypoczynek w klasztorze. Uprzejmi 
zakonnicy zaprosili też wraz z Mazurami ziemian krakowskich i Maćka z Bogdańca. 
który i tak miał zamiar udać się do opactwa, aby dostatek zdobyty na wojnie albo 
darem od hojnego Witolda otrzymany, a przeznaczon na wykupno z zastawu Bogdańca, 
w klasztorze złożyć. Ale młody Zbyszko nie słyszał zaprosin, skoczył bowiem do 
wozów swoich i stryjowskich. stojących pod strażą służby, by się odziać i w 
przystojniejszej odzieży księżnie i Danusi się przedstawić. Wziąwszy więc z wozu 
łuby, kazał je nieść do izby czeladnej i tam począł się przebierać. Utrefiwszy 
naprzód pośpiesznie włosy, wsunął je w pątlik jedwabny, bursztynowymi paciorkami 
wiązany, z przodu zaś mający perełki prawdziwe. Następnie wdział jakę z białego 
jedwabiu, naszytą w złote gryfy, u dołu zaś szlakiem ozdobną; z wierzchu opasał 
się pasem pozłocistym, podwójnym, przy którym wisiał mały kord w srebro i kość 
słoniową oprawny. Wszystko to było nowe, błyszczące i wcale krwią nie 
poplamione, chociaż łupem na młodym rycerzu fryzyjskim, służącym u Krzyżaków, 
wzięte. Naciągnął następnie Zbyszko prześliczne spodnie, w których jedna 
nogawica była w podłużne pasy zielone i czerwone, druga w fioletowe i żółte, 
obie zaś kończyły się u góry pstrą szachownicą. Za czym, wdziawszy jeszcze 
purpurowe z długimi nosami trzewiki - piękny i wyświeżony udał się do izby 
ogólnej.
Jakoż, gdy stanął we drzwiach, widok jego mocne na wszystkich sprawił wrażenie. 
Księżna, widząc teraz, jak urodziwy rycerz ślubował miłej Danusi, uradowała się 
jeszcze bardziej. Danusia zaś skoczyła w pierwszej chwili ku niemu jak sama. 
Lecz czy to piękność młodzieńca, czy głosy podziwu dworzan wstrzymały ją, nim 
dobiegła, tak że zatrzymawszy się na krok przed nim, spuściła nagle oczka i 
splótłszy dłonie, poczęła wykręcać paluszki, zapłoniona i zmieszana.
Lecz za nią przybliżyli się inni: sama pani, dworzanie i dwórki, i rybałci. i 
zakonnicy, wszyscy bowiem chcieli mu się lepiej przypatrzeć. Panny mazowieckie 
patrzyły na niego jak w tęczę, żałując teraz każda, ze nie ją wybrał - starsze 
podziwiały kosztowność ubioru, tak że naokół utworzyło się koło ciekawych; 
Zbyszko zaś stał w środku z chełpliwym uśmiechem na swej młodzieńczej twarzy i 
okręcał się nieco na miejscu, aby lepiej mogli mu się przyjrzeć.
- Któż to jest? - zapytał jeden z zakonników.
- To jest rycerzyk, bratanek tego oto ślachcica - odrzekła księżna, ukazując na 
Maćka -jen dopiero co Danusi ślubował.
A zakonnicy nie okazali też zdziwienia, albowiem takie ślubowanie nie 
obowiązywało do niczego. Ślubowano częstokroć niewiastom zamężnym, a w rodach 
znamienitych, wśród których zachodni obyczaj był znany, każda prawie miała swego 
rycerza. Jeśli zaś rycerz ślubował pannie, to nie stawał się przez to jej 
narzeczonym: owszem, najczęściej ona brała innego męża, a on, o ile posiadał 
cnotę stałości, nie przestawał jej być wprawdzie wiernym, ale żenił się z inną.
Trochę więcej dziwił zakonników młody wiek Danusi, wszelako i to nie bardzo, 
gdyż w owym czasie szesnastoletni wyrostkowie bywali kasztelanami. Sama wielka 
królowa Jadwiga w chwili przybycia z Węgier liczyła lat piętnaście, a 
trzynastoletnie dziewczęta szły za mąż. Zresztą, patrzano w tej chwili więcej na 
Zbyszka niż na Danusię i słuchano słów Maćka, który, dumny z bratanka, 
opowiadał, w jaki sposób młodzik przyszedł do szat tak zacnych.
- Rok i dziewięć niedziel temu - mówił - byliśmy proszeni w gościnę przez 
rycerzy saksońskich. A był też u nich także w gościnie pewien rycerz z dalekiego 
narodu Fryzów, którzy hen aż nad morzem mieszkają, a miał z sobą syna trzy roki 
od Zbyszka starszego. Raz na uczcie ów syn począł Zbyszkowi nie-przystojnie 
przymawiać, iże ni wąsów, ni brody nie ma. Zbyszko, jako jest wartki, nie 
słuchał tego mile, ale zaraz, chwyciwszy go za gębę, wszystkie włosy mu z niej 
wydarł - o co później potykaliśmy się na śmierć lub na niewolę.
- Jak to - potykaliście się? - spytał pan z Długolasu.
- Bo się ojciec za synem ujął, a ja za Zbyszkiem: więc potykaliśmy się 
samoczwart wobec gości na udeptanej ziemi. Taka zaś stanęła umowa, że kto 
zwycięży, ten i wozy, i konie, i sługi zwyciężonego zabierze. I Bóg zdarzył. 
Porznęliśmy owych Fryzów, choć z niemałym trudem, bo im ni męstwa, ni mocy nie 
brakło, a łup wzięliśmy znamienity: było wozów cztery, w każdym po parze 
podjezdków - i cztery ogiery ogromne, i sług dziewięciu - i zbroic dwie 
wybornych, jakich mało byś u nas znalazł. Hełmyśmy po prawdzie w boju połupali, 
ale Pan Jezus w czym innym nas pocieszył, bo szat kosztownych była cała skrzynia 
przednio kowana - i te, w które się Zbyszko teraz przybrał, także w niej były.
Na to dwaj ziemianie z Krakowskiego i wszyscy Mazurowie poczęli spoglądać z 
większym szacunkiem na stryja i na synowca, zaś pan z Długolasu, zwany Obuchem, 
rzekł:
- Toście, widzę, chłopy nieociągliwe i srogie.
- Wierzym teraz, że ów młodzik czuby pawie dostanie!
A Maćko śmiał się, przy czym w surowej jego twarzy było istotnie coś 
drapieżnego.
Lecz tymczasem służba klasztorna powydobywała z wiklinowych koszów wino i 
przysmaki, a z czeladnej dziewki służebne poczęły wynosić misy pełne dymiącej 
jajecznicy, a okolone kiełbasami, od których rozszedł się po całej izbie mocny a 
smakowity zapach wieprzowego tłuszczu. Na ten widok wezbrała we wszystkich 
ochota do jedzenia - i ruszono ku stołom.
Nikt jednak nie zajmował miejsca przed księżną, ona zaś, siadłszy w pośrodku, 
kazała Zbyszkowi i Danusi usiąść naprzeciw przy sobie, a potem rzekła do 
Zbyszka:
- Słuszna, abyście jedli z jednej misy z Danusią, ale nie przystępuj jej nóg pod 
ławą ani też trącaj ją kolany, jak czynią inni rycerze, bo zbyt młoda.
Na to on odrzekł:
- Nie uczynię ja tego, miłościwa pani. chyba za dwa albo za trzy roki, gdy mi 
Pan Jezus pozwoli ślub spełnić i gdy ta Jagódka doźrzeje: a co do nóg 
przystępowania, choćbym i chciał - nie mogę, boć one w powietrzu wiszą.
- Prawda - odpowiedziała księżna - ale miło wiedzieć, że przystojne masz 
obyczaje.
Po czym zapadło milczenie, gdyż wszyscy jeść poczęli. Zbyszko odkrawał co 
nąjtłustsze kawałki kiełbasy i podawał je Danusi albo jej wprost do ust je 
wkładał, ona zaś rada, że jej tak strojny rycerz służy, jadła z wypchanymi 
policzkami, mrugając oczkami i uśmiechając się to do niego, to do księżnej.
Po wyprzątnięciu mis słudzy klasztorni poczęli nalewać wino słodkie i pachnące - 
mężom obficie, paniom po trochu, lecz rycerskość Zbyszkowa okazała się 
szczególnie wówczas, gdy wniesiono pełne garncówki przysłanych z klasztoru 
orzechów. Były tam laskowe i rzadkie podówczas, bo z daleka sprowadzane, 
włoskie, na które też rzucili się biesiadnicy z wielką ochotą, tak że po chwili 
w całej izbie słychać było tylko trzask skorup kruszonych w szczękach. Lecz na 
próżno by kto mniemał, że Zbyszko myślał tylko o sobie, albowiem wolał on 
pokazywać i księżnie, i Danusi swoją rycerską siłę i wstrzemięźliwość niż 
łapczywością na rzadkie przysmaki poniżyć się w ich oczach. Jakoż, nabierając co 
chwila pełną garść orzechów, czy to laskowych, czy włoskich, nie wkładał ich 
między zęby, jak czynili inni, ale zaciskał swe żelazne palce, kruszył je, a 
potem podawał Danusi wybrane spośród skorup ziarna. Wymyślił nawet dla niej i 
zabawę, albowiem po wybraniu ziarn zbliżał do ust pięść i wydmuchiwał nagle swym 
potężnym tchem skorupy aż pod pułap. Danusia śmiała się tak, że aż księżna z 
obawy, że się dziewczyna udławi, musiała mu nakazać, by tej zabawy zaniechał, 
widząc jednak uradowanie dziewczyny, spytała:
- A co, Danuśka? dobrze mieć swego rycerza?
- Oj! dobrze! - odpowiedziała dziewczyna.
A potem, wyciągnąwszy swój różowy paluszek, dotknęła nim białej jedwabnej jaki 
Zbyszkowej i cofając go natychmiast, zapytała:
- A jutro też będzie mój?
-1 jutro, i w niedzielę, i aż do śmierci - odparł Zbyszko. Wieczerza 
przeciągnęła się, gdyż po orzechach podano słodkie placki pełne rodzynków. 
Niektórym z dworzan chciało się tańcować; inni chcieli słuchać śpiewania 
rybałtów lub Danusi; ale Danusi pod koniec poczęły się oczka kleić, a główka 
chwiać w obie strony; raz i drugi spojrzała jeszcze na księżnę, potem na 
Zbyszka, raz jeszcze przetarła piąstkami powieki - i zaraz potem, oparłszy się z 
wielką ufnością o ramię rycerzyka - usnęła.
- Śpi? - zapytała księżna. - Ot, masz swoją "damę".
- Milsza mi ona we śnie niżeli inna w tańcu - odrzekł Zbyszko, siedząc prosto i 
nieruchomie, by dziewczyny nie zbudzić.
Ale jej nie zbudziło nawet granie i śpiewy rybałtów. Inni też przytupywali 
muzyce, inni brząkali do wtóru misami, lecz im gwar był większy, tym ona spała 
lepiej, z otwartymi jak rybka ustami.
Zbudziła się dopiero, gdy na odgłos piania kurów i dzwonów kościelnych wszyscy 
ruszyli się z ław, wołając:
-Na jutrznię! na jutrznię!
- Pójdziem piechotą, na chwałę Bogu - rzekła księżna. I wziąwszy za rękę 
rozbudzoną Danusię, wyszła pierwsza z gospody, a za nią wysypał się cały dwór.
Noc już zbielała. Na wschodzie nieba widać było leciuchną jasność, zieloną u 
góry, różową od spodu, a pod nią jakby wąską, złotą wstążeczkę, która 
rozszerzała się w oczach. Od zachodniej strony księżyc zdawał się cofać przed tą 
jasnością. Czynił się brzask coraz różowszy, jaśniejszy. Świat budził się mokry 
od obfitej rosy, radosny i wypoczęty.
- Bóg dał pogodę, ale upał będzie okrutny - mówili dworzanie książęcy.
- Nie szkodzi - uspokajał ich pan z Długolasu - wyśpimy się w opactwie, a do 
Krakowa przyjedziem pod wieczór.
- Pewnikiem znów na ucztę.
- Co dzień tam teraz uczty, a po połogu i po gonitwach nastąpią jeszcze większe.
- Obaczym, jako się pokaże rycerz Danusin.
- Ej, dębowe to jakieś chłopy!... Słyszeliście, co prawili o onej bitwie 
samoczwart?
- Może do naszego dworu przystaną, bo się jakoś między sobą naradzają.
A oni rzeczywiście się naradzali, gdyż starszy. Maćko, nie był zbyt rad z tego, 
co zaszło, idąc więc na końcu orszaku i przystając umyślnie, by swobodniej 
pogadać, mówił:
- Po prawdzie, nic ci po tym. Ja się tam jakoś do króla docisnę, choćby z tym 
oto dworem - i może coś dostaniem. Okrutnie by mnie się chciało jakowegoś 
zameczku alibo gródka... No, oba-czym. Bogdaniec swoją drogą z zastawu wykupim, 
bo co ojce dzierżyli, to i nam dzierżyć. Ale skąd chłopów? Co opat osadził, to i 
na powrót weźmie - a ziemia bez chłopów tyle, co nic. Tedy miarkuj, co ci rzekę: 
ty sobie ślubuj, nie ślubuj, komu chcesz, a z panem z Melsztyna idź do księcia 
Witolda na Tatary. Jeśli wyprawę przed połogiem królowej otrąbią, tedy na 
zlegnięcie ani na gonitwy rycerskie nie czekaj, jeno idź, bo tam może być 
korzyść. Kniaź Witold wiesz, jako jest hojny - a ciebie już zna. Sprawisz się, 
to obficie nagrodzi. A nade wszystko, zdarzy-li Bóg - niewolnika możesz nabrać 
bez miary. Tatarów jak mrowia na świecie. W razie zwycięstwa przypadnie i kopa 
na jednego.
Tu Maćko, który był chciwy na ziemię i robociznę, począł marzyć:
- Boga mi! Przygnać tak z pięćdziesiąt chłopa i osadzić na Bogdańcu! 
Przetrzebiłoby się puszczy szmat. Uroślibyśmy oba. A ty wiedz, że nigdzie tylu 
nie nabierzesz, ilu tam można nabrać!
Lecz Zbyszko począł głową kręcić.
- O wa! koniuchów natroczę, końskim padłem żyjących, roli niezwyczajnych! Co po 
nich w Bogdańcu?... A przy tym ja trzy niemieckie grzebienie ślubowałem. Gdzieże 
je znajdę między Tatary?
- Ślubowałeś, boś głupi, ale takie to tam i śluby.
- A moja rycerska cześć? jakże?
- A jak było z Ryngałłą?
- Ryngałła księcia otruła - i pustelnik mnie rozwiązał.
- To cię w Tyńcu opat rozwiąże. Lepszy opat od pustelnika, jen to więcej zbójem 
niźli zakonnikiem patrzył.
- A nie chcę.
Maćko zatrzymał się i zapytał z widocznym gniewem:
- No, to jakoże będzie?
- Jedźcie sobie sami do Witolda, boja nie pojadę.
-Ty knechcie! A kto się królowi pokłoni?... i nie żal ci to moich kości?
- Na wasze kości drzewo się zwali, jeszcze ich nie połamie. a choćby mi też było 
was żal - nie chcę do Witolda.
- Coże będziesz robił? Sokolnikiem czyli też rybałtem przy dworze mazowieckim 
zostaniesz?
- Albo to sokolnik co złego? Skoro wolicie mruczeć niż mnie słuchać, to 
mruczcie.
- Gdzie pojedziesz? Za nic ci Bogdaniec? Pazurami będziesz w nim orał? bez 
chłopów?
-Nieprawda! Chwackoście wymądrowali z Tatarami. Zabaczyliście, co prawili 
Rusini, że Tatarów tyle najdziesz, ile ich pobitych na polu leży, a niewolnika 
nikt nie ułapi, bo Tatara we stepie nie zgoni. Na czymże go będę gonił? Na onych 
ciężkich ogierach, któreśmy na Niemcach wzięli? Widzicie no! A co za łup wezmę? 
Parszywe kożuchy i nic więcej. O, to dopiero bogaczem do Bogdańca zjadę! to 
dopiero mnie komesem nazowią!
Maćko umilkł, albowiem w słowach Zbyszkowych wiele było słuszności, i dopiero po 
chwili rzekł:
- Aleby cię kniaź Witold nagrodził.
- Ba, wiecie: jednemu da on za dużo, drugiemu nic.
- To gadaj, gdzie pojedziesz.
- Do Juranda ze Spychowa.
Maćko przekręcił ze złości pas na skórzanym kaftanie i rzekł:
- Bodajżeś olsnął!
- Posłuchajcie - odpowiedział spokojnie Zbyszko. - Gadałem z Mikołajem z 
Długolasu i ten prawi, że Jurand pomsty na Niemcach za żonę szuka. Pójdę, pomogę 
mu. Po pierwsze, samiście rzekli, że niecudnie mi już z Niemcami się potykać, bo 
i ich, i sposoby na nich znamy. Po drugie, prędzej ja tam nad granicą one pawie 
czuby dostanę, a po trzecie, to wiecie, że pawi grzebień nie lada knecht na łbie 
nosi, wiec jeśli Pan Jezus przysporzy grzebieni, to przysporzy i łupu. W końcu: 
niewolnik tamtejszy to nie Tatar. Takiego w boru osadzić - nie żal się Boże.
- Cóżeś ty. chłopie, rozum stracił? przecie nie ma teraz wojny i Bóg wie, kiedy 
będzie!
- O moiście wy! Zawarły niedźwiedzie pokój z bartnikami i barci nie psowają ni 
miodu nie jedzą! Ha! ha! A czy to nowina wam, że choć wielkie wojska nie wojują 
i choć król z mistrzem pod pergaminem pieczęcie położą, na granicy zawsze mat 
okrutny? Zajmą-li sobie bydło, trzody, to się za jeden krowi łeb po kilka wsiów 
pali i zamki oblegają. A porywanie chłopów i dziewek? a kupców na gościńcach? 
Wspomnijcie czasy dawniejsze, o których samiście mi rozpowiadali. Źle to było 
onemu Nałęczowi, który czterdziestu rycerzy do Krzyżaków jadących chwycił, w 
podziemiu osadził i poty nie puścił, póki mu pełnego wożą grzywien mistrz nie 
przysłał? Jurand ze Spychowa też nic innego nie czyni i nad granicą zawsze 
gotowa robota.
Przez chwilę szli w milczeniu, tymczasem rozwidniło się zupełnie i jasne 
promienie słońca rozświeciły skały, na których pobudowane było opactwo.
- Bóg wszędzie może poszczęścić - rzekł wreszcie udobruchanym głosem Maćko - 
proś, żeby ci błogosławił.
- Pewno, że wszystko Jego łaska!
- I myśl o Bogdańcu, bo w tym mnie nie przekonasz, że ty dla Bogdańca, nie dla 
tego kaczego kłapaka do Juranda ze Spychowa chcesz jechać.
- Nie powiadajcie tak, bo się rozgniewam. Rad ją widzę i tego się nie zapieram; 
inne też to niż dla Ryngałły ślubowanie. Spotkaliście urodziwszą?
- Co mi ta jej uroda! Wolej weź ją, jak dorośnie, jeśli możnego komesa córka.
A Zbyszkowi rozjaśniła się twarz młodym, dobrym uśmiechem.
- Może i to być. Ni innej pani, ni innej żony! Jak wam kości sparcieją, 
będziecie wy jeszcze wnuki po mnie i po niej piastowali.
Na to uśmiechnął się z kolei Maćko i odrzekł całkiem już udobruchany:
- Grady! Grady! a niechże ich będzie jako gradu. Na starość radość, a po śmierci 
zbawienie. To nam, Jezu, daj!
Henryk Sienkiewicz: Krzyżacy
Rozdział III
Księżna Danuta, Maćko i Zbyszko bywali już poprzednio w Tyńcu, ale w orszaku 
byli dworzanie, którzy widzieli go po raz pierwszy - i ci podnosząc oczy, 
patrzyli ze zdumieniem na wspaniałe opactwo, na zębate mury biegnące wzdłuż skał 
nad urwiskami, na gmachy stojące to na zboczach góry, to wewnątrz blanków, 
spiętrzone, wyniosłe i jaśniejące złotem od wschodzącego słońca. Z tych 
okazałych murów i gmachów, z domów, z budowli przeznaczonych na rozliczne 
użytki, z ogrodów leżących u stóp góry i ze starannie uprawnych pól, które wzrok 
z wysoka ogarniał, można było na pierwszy rzut oka poznać bogactwo odwieczne, 
nieprzebrane, do którego nie przywykli i którym zdumiewać się musieli ludzie z 
ubogiego Mazowsza. Istniały wprawdzie starożytne a możne opactwa benedyktyńskie 
i w innych częściach kraju, jak na przykład w Lubuszu nad Odrą, w Płocku, w 
Wielkopolsce w Mogilnie i w innych miejscach, żadne wszelako nie mogło porównać 
się z tynieckim, którego posiadłości przewyższały niejedno księstwo udzielne, a 
dochody mogły budzić zazdrość nawet ówczesnych królów.
Między dworzany rósł więc podziw, a niektórzy oczom prawie nie chcieli wierzyć. 
Tymczasem księżna, chcąc sobie drogę skrócić i zaciekawić panny przyboczne, 
poczęła prosić jednego z zakonników, by opowiedział starodawną a straszną 
powieść o Walgierzu Wdałym, którą opowiadano jej już, chociaż niezbyt dokładnie, 
w Krakowie.
Usłyszawszy to, panny zbiły się ciasnym stadkiem koło pani i szły z wolna pod 
górę, we wczesnych promieniach słońca do idących kwiatów podobne.
- Niech o Walgierzu prawi brat Hidulf, któremu on się pewnej nocy ukazał - rzekł 
jeden z zakonników, spoglądając na drugiego, człowieka sędziwych już lat, który 
w pochylonej nieco postawie szedł obok Mikołaja z Długolasu.
- Zali widzieliście go własnymi oczyma, pobożny ojcze? -spytała księżna.
- Widziałem - odpowiedział posępnie zakonnik - albowiem zdarzają się takowe 
terminy, w których z woli Bożej wolno mu jest opuszczać piekielne podziemia i 
ukazywać się światu.
- Kiedyż to bywa?
Zakonnik spojrzał na dwóch innych i zamilkł, albowiem istniało podanie, że duch 
Walgierza pojawia się wówczas, gdy w zakonie psują się obyczaje i gdy zakonnicy 
więcej, niż wypada, o światowych dostatkach i uciechach myślą.
Tego właśnie żaden nie chciał głośno wyznać, że jednak mówiono także, iż widmo 
przepowiada również wojnę lub inne nieszczęścia, przeto brat Hidulf po chwili 
milczenia rzekł:
- Ukazanie się jego nie wróży nic dobrego.
- Nie chciałabym też go widzieć - rzekła, żegnając się, księżna - ale czemu to 
on jest w piekle, skoro, jako słyszałam, tylko za ciężką własną krzywdę się 
pomścił?
- Choćby też i całe życie był cnotliwy - odparł surowo zakonnik - byłby i tak 
potępion, albowiem żył za pogańskich czasów i chrztem świętym nie został z 
pierworodnego grzechu obmyty.
Po tych słowach brwi księżnej ściągnęły się boleśnie, przyszło jej bowiem na 
myśl, że jej wielki ojciec, którego miłowała całą duszą, zmarł także w błędach 
pogańskich - i miał gorzeć przez całą wieczność.
- Słuchamy - rzekła po chwili milczenia.
A brat Hidulf począł opowiadać:
- Był za czasów pogańskich grabia możny, którego dla wielkiej urody zwano 
Walgierzem Wdałym. Cały ten kraj, jako okiem sięgnąć, należał do niego, a na 
wyprawy prócz pieszego ludu wodził po stu kopijników. wszyscy bowiem włodycy, na 
zachód aż po Opole, a na wschód po Sandomierz, wasalami jego byli. Trzód jego 
nie mógł nikt zliczyć, a w Tyńcu miał wieżę całą nasypaną pieniędzmi, jako teraz 
mają w Malborgu Krzyżacy.
- Wiem, mają! - przerwała księżna Danuta.
- I był jako wielkolud - ciągnął dalej zakonnik - i dęby z korzeniami wyrywał, a 
w piękności, w graniu na lutni i w śpiewaniu nikt w całym świecie sprostać mu 
nie mógł. A raz, gdy był na dworze króla francuskiego, rozmiłowała się w nim 
królewna Helgunda, którą ojciec na chwałę Bogu do zakonu chciał oddać, i uciekła 
z nim do Tyńca, gdzie w sprosności oboje żyli, gdy żaden ksiądz ślubu 
chrześcijańskiego dać im nie chciał. Był zaś w Wiślicy Wisław Piękny z rodu 
króla Popiela. Jen podczas niebymości Walgierza Wdałego grabstwo tynieckie 
pustoszył. Tego pokonał Walgierz i do Tyńca do niewoli przywiódł, nie bacząc, ze 
która niewiasta ujrzała Wisława, gotowa była zaraz ojca, matki i męża odstąpić, 
byle swe żądze nasycić. Tak stało się i z Helgunda. Zaraz ona takowe więzy na 
Walgierza wymyśliła, że on wielkolud, choć dęby wyrywał, przerwać ich nie mógł - 
i Wisławowi go oddała, który do Wiślicy go powiózł. Lecz Rynga, siostra Wisława, 
usłyszawszy w podziemiu śpiewanie Walgierzowe, wnet rozmiłowana, uwolniła go z 
podziemia - a ów Wisława i Helgundę mieczem posiekłszy, ciała ich krukom 
zostawił, a sam z Ryngą do Tyńca powrócił.
- Zali niesłusznie uczynił? - spytała księżna. A brat Hidulf rzekł:
-Gdyby był chrzest przyjął i Tyniec benedyktynom oddał. może by mu Bóg grzechy 
odpuścił, ale ze tego nie uczynił, przeto go ziemia pożarła.
- A to benedyktyni byli już w tym Królestwie?
- Benedyktynów w tym Królestwie nie było, albowiem sami tu wówczas żyli poganie.
- To jakże mógł chrzest przyjąć albo Tyniec oddać?
- Nie mógł - i właśnie dlatego skazan jest do piekła na męki wiekuiste - odrzekł 
z powagą zakonnik.
- Pewnie! słusznie mówi! - ozwało się kilka głosów. Lecz tymczasem zbliżyli się 
do głównej bramy klasztornej, w której czekał na księżnę opat na czele licznego 
orszaku zakonników i szlachty. Ludzi świeckich: "ekonomów", "adwokatów", 
"prokuratorów" i rozmaitych urzędników zakonnych, zawsze bywało w klasztorze 
sporo. Wielu też ziemian, możnych nawet rycerzy, trzymało nieprzeliczone ziemie 
klasztorne dość wyjątkowym w Polsce prawem lennym - i ci, jako, "wasale", radzi 
przebywali na dworze "suzerena", gdzie przy wielkim ołtarzu łatwo było o 
darowizny, ulgi i wszelkiego rodzaju dobrodziejstwa, zależne nieraz od drobnej 
usługi, od zręcznego słowa lub od chwili dobrego humoru potężnego opata. 
Przygotowujące się uroczystości w stolicy ściągnęły też wielu takich wasalów z 
odległych stron, ci zaś, którym trudno było z powodu natłoku znaleźć gospodę w 
Krakowie, mieścili się w Tyńcu. Z tych powodów abbas centum villarum mógł 
powitać księżnę w liczniejszym jeszcze niż zwyczajnie orszaku.
Był to człowiek wysokiego wzrostu, z twarzą suchą, rozumną, z głową wygoloną na 
wierzchu, niżej zaś, nad uszami, otoczoną wieńcem siwiejących włosów. Na czole 
miał bliznę po ranie, widocznie za młodych rycerskich czasów otrzymanej, oczy 
przenikliwe, wyniośle spod czarnych brwi patrzące. Ubrany był w habit jak inni 
mnisi, ale na wierzchu miał czarny płaszcz podbity purpurą, na szyi zaś złoty 
łańcuch, na którego końcu zwieszał się również złoty, drogimi kamieniami sadzony 
krzyż - godło opackiej godności. Cała jego postawa zdradzała człowieka dumnego, 
przywykłego do rozkazywania i ufnego w siebie.
Witał jednak księżnę uprzejmie, a nawet uniżenie, pamiętał bowiem, że mąż jej 
pochodził z tego samego rodu książąt mazowieckich, z którego pochodzili królowie 
Władysław i Kazimierz, a po kądzieli i obecnie panująca królowa, władczyni 
jednego z największych państw w świecie. Przestąpił więc próg bramy, skłonił 
nisko głowę, a następnie, przeżegnawszy Annę Danutę i cały dwór małą złotą 
puszką, którą trzymał w palcach prawej ręki, rzekł:
- Witaj, miłościwa pani, w ubogich progach zakonnych. Niechaj święty Benedykt z 
Nursji, święty Maurus, święty Bonifacy i święty Benedykt z Aniane, a także i Jan 
z Tolomei - patronowie nasi w światłości wiekuistej żyjący, obdarzą cię 
zdrowiem, szczęściem i niechaj błogosławią cię po siedem razy dziennie, przez 
wszystek czas żywota twego!
- Chybaby głusi byli, gdyby nie mieli wysłuchać słów tak wielkiego opata - 
rzekła uprzejmie księżna - tym bardziej że my tu na mszę przybyli, podczas 
której ich opiece się oddamy.
To rzekłszy, wyciągnęła ku niemu rękę, którą on, przyklęknąwszy dwornie na jedno 
kolano, ucałował po rycersku, a następnie przeszli razem bramę. Ze mszą czekano 
już widocznie, gdyż w tej chwili ozwały się dzwony i dzwonki, trębacze zadęli 
przy drzwiach kościelnych na cześć księżny w donośne trąby, inni uderzyli w 
ogromne kotły, wykute z miedzi czerwonej i obciągnięte skórą, dającą huczny 
rozgłos. Na księżnę, która nie urodziła się w kraju chrześcijańskim, każdy 
kościół silne dotychczas czynił wrażenie, ów zaś. tyniecki, sprawiał tym 
większe, że pod względem wspaniałości mało innych mogło się z nim porównać. Mrok 
napełniał głębię świątyni, tylko przy wielkim ołtarzu drgały pasemka świateł 
rozmaitych, pomieszane z blaskiem świec rozjaśniających złocenia i rzeźby. 
Zakonnik przybrany w ornat wyszedł ze mszą, skłonił się księżnie - i rozpoczął 
ofiarę. Wnet wzniosły się dymy wonne a obfite, które przesłoniwszy księdza i 
ołtarz, szły w spokojnych kłębach ku górze, powiększając tajemniczą uroczystość 
kościoła. Anna Danuta pochyliła w tył głowę i rozłożywszy ręce na wysokości 
twarzy, poczęła się modlić żarliwie. Lecz gdy ozwały się rzadkie jeszcze wówczas 
po kościołach organy i poczęły to potrząsać całą nawą grzmotem wspaniałym, to 
wypełniać ją anielskimi głosami, to zasypywać jakoby pieśnią słowiczą, wówczas 
oczy księżny wzniosły się do góry, na twarzy jej obok pobożności i lęku 
odmalowała się rozkosz bez granic - i patrzącemu na nią zdawać się mogło, że to 
jakowaś Błogosławiona, która w cudownym widzeniu ogląda niebo otwarte.
Tak to modliła się urodzona w pogaństwie córka Kiejstuta, która choć w życiu 
codziennym równie jak i wszyscy ludzie tych czasów po przyjacielsku i poufale 
wspominała imię Boże, jednakże w domu Pana z dziecinną bojaźnią i pokorą 
wznosiła oczy ku tajemniczej i niezmierzonej potędze.
A tak samo pobożnie, choć z mniejszym lękiem, modlił się cały dwór. Zbyszko 
klęczał przed stallami wśród Mazurów, bo tylko dwórki weszły z księżną za 
stalle, i polecał się opiece boskiej. Chwilami spoglądał na Danusię, która 
siedziała z przymkniętymi oczyma koło księżny - i myślał, że warto było 
wprawdzie zostać rycerzem takiej dzieweczki, ale że też nie lada rzecz jej 
obiecał. Więc teraz, gdy piwo i wino, które w gospodzie wypił, wywietrzało mu z 
głowy, zatroskał się niemało, jakim sposobem ją wypełni. Wojny nie było. Wśród 
nadgranicznego mętu łatwo było wprawdzie natknąć się na jakiego zbrojnego Niemca 
i albo jemu kości pokołatać, albo samemu głową nałożyć. Tak to on i mówił 
Maćkowi. "Jeno - myślał - nie byle Niemiec nosi pawi lub strusi czub na hełmie". 
Z gości krzyżackich chyba jacy grafowie, a z samych Krzyżaków chyba komtur - i 
to nie każdy. Jeśli wojny nie będzie, to lata mogą upłynąć, nim on swoje trzy 
grzebienie dostanie, bo i to jeszcze przyszło mu do głowy, że nie będąc dotąd 
pasowany, może tylko niepasowanych na pojedynkę w bój wyzywać. Spodziewał się 
wprawdzie, że pas rycerski otrzyma z rąk królewskich w czasie gonitw, które 
zapowiadano na chrzciny, bo na to dawno zarobił, ale potem co? Pojedzie do 
Juranda ze Spychowa, będzie mu pomagał, natłucze knechtów, ile się da - i na tym 
koniec. Knechci krzyżaccy to nie rycerze z pawimi piórami na głowach.
Więc w tym utrapieniu i niepewności, widząc, że bez szczególnej łaski Bożej 
niewiele wskórać potrafi, począł się modlić:
Daj, Jezu, wojnę z Krzyżaki i z Niemcami, którzy są nieprzyjaciółmi Królestwa 
tego i wszystkich narodów w naszej mowie Imię Twoje Święte wyznawających. l nam 
błogosław, a ich zetrzyj, którzy radziej staroście piekielnemu niżeli Tobie 
służąc, przeciwko nam zawziętość w sercu noszą, najbardziej o to gniewni, że 
król nasz z królową Litwę ochrzciwszy, wzbraniają im mieczem chrześcijańskich 
sług Twoich ścinać. Za któren gniew ich ukarz.
A ja, grzeszny Zbyszko, kajam się przed Tobą i od piąci ran Twoich wspomożenia 
błagam, abyś mi trzech znacznych Niemców z pawimi czuby na hełmach jako 
najprędzej zesłał i w miłosierdziu swoim pobić mi ich do śmierci pozwolił. Ale 
to z takowej przyczyny, iżem ja one czuby pannie Danucie, Juranda córce a Twojej 
służce, obiecał i na moją rycerską cześć poprzysiągł.
Co zasię więcej przy pobitych się znajdzie, z tego ja dziesięcinę wiernie 
kościołowi Twemu świętemu oddam, abyś i Ty, słodki Jezu, pożytek i chwałę ze 
mnie odniósł i abyś poznał, żem Ci szczerym sercem, nie po próżnicy obiecował. A 
jako to jest prawda, tak mi dopomóż, amen!"
Lecz w miarę jak się modlił, topniało w nim coraz bardziej z pobożności serce - 
i nową obietnicę przyrzucił: że po wykupieniu z zastawu Bogdańca odda także na 
kościół wszystek wosk, który pszczoły przez cały rok w barciach zrobią. 
Spodziewał się, że stryj Maćko temu się nie sprzeciwi, a Pan Jezus szczególniej 
będzie rad z wosku na świece - i chcąc go prędzej dostać, prędzej mu też pomoże. 
Ta myśl wydała mu się tak słuszną, iż radość napełniła mu całkiem duszę: był 
teraz prawie pewien, że zostanie wysłuchany i że wojna niebawem nastąpi, a 
choćby nie nastąpiła, to i tak on swego dokaże. Poczuł w rękach, w nogach moc 
tak wielką, że w tej chwili byłby sam jeden na całą chorągiew uderzył. Pomyślał 
nawet, że przyczyniwszy obietnic Bogu, można by i Danusi ze dwóch Niemców 
przyrzucić! Zapalczywość młodzieńcza popychała go do tego, lecz tym razem 
roztropność wzięła górę, albowiem bał się, by zbytnim żądaniem cierpliwości 
boskiej się nie uprzykrzyć.
Jednakże ufność jego wzrosła jeszcze, gdy po mszy i po długim wypoczynku, na 
który udał się cały dwór, wysłuchał rozmowy, którą opat prowadził przy śniadaniu 
z Anną Danutą.
Ówczesne żony książąt i królów, zarówno przez pobożność, jak i wskutek 
wspaniałych darów, których nie szczędzili im mistrzowie Zakonu, wielką okazywały 
przyjaźń Krzyżakom. Nawet świątobliwa Jadwiga powstrzymywała, póki jej życia 
stało, wzniesioną nad nimi rękę swego władnego małżonka. Jedna tylko Anna 
Danuta, doznawszy od nich okrutnych krzywd rodzinnych, nienawidziła ich z całej 
duszy. Toteż, gdy opat zapytał ją o Mazowsze i jego sprawy, poczęła gorzko 
skarżyć się na Zakon: "Jakoż się ma dziać w księstwie mającym takich sąsiadów? 
Niby jest pokój; mijają się poselstwa i listy, a mimo tego nie można być pewnym 
dnia i godziny. Kto wieczorem na pograniczu układa się spać, nigdy nie wie, 
czyli nie rozbudzi się w pętach albo z ostrzem miecza na gardzieli, albo z 
płonącym pułapem nad głową. Nie ubezpieczą od zdrady przysięgi, pieczęcie i 
pergaminy. Nie inaczej przecie zdarzyło się pod Złotoryją, gdy w czasach 
najgłębszego pokoju porwano księcia w niewolę. Prawili Krzyżacy, że zamek ów 
groźnym dla nich stać się może. Aleć zamki naprawia się dla obrony, nie dla 
napadu - i któryż książę nie ma prawa we własnej ziemi ich stawiać albo 
przebudowywać? Nieprzejedna Zakonu ni słaby, ni mocny, bo słabym gardzą, mocnego 
zaś do upadku przywieść usiłują. Kto im dobrze uczyni, temu się złem wypłacą. 
Jestże na świecie zakon, który by w innych królestwach takie dobrodziejstwa 
otrzymał, jakie oni od polskich książąt otrzymali - a jakże się wypłacili? Oto 
nienawiścią, oto grabieżą ziem, oto wojną i zdradą. I próżno wyrzekać, próżno 
samej Stolicy Apostolskiej się na nich skarżyć, gdyż oni w zatwardziałości i 
pysze żyjąc, nawet papieża rzymskiego nie słuchają. Przysłali niby teraz 
poselstwo na połóg królowej i na spodziewane chrzciny, ale tylko dlatego, że 
chcą od siebie gniew potężnego króla za to, co uczynili na Litwie, odwrócić. W 
sercach zawsze jednak myślą o zagładzie Królestwa i całego plemienia polskiego"
Opat słuchał uważnie i potakiwał głową, a potem rzekł:
- Wiem, iż przyjechał do Krakowa na czele poselstwa komtur Lichtenstein, brat w 
Zakonie, dla znakomitego rodu, męstwa i rozumu wielce szanowany. Może go tu 
niebawem, miłościwa pani, ujrzycie, albowiem przysłał mi wczoraj wiadomość, że 
chcąc się przy naszych relikwiach pomodlić, zjedzie do Tyńca w odwiedziny.
Usłyszawszy to, księżna poczęła nowe żale rozwodzić:
- Prawią ludzie - i bogdaj słusznie, że wkrótce musi wielka wojna nastąpić, w 
której po jednej stronie będzie Królestwo Polskie i wszystkie narody mówiące 
podobną do polskiej mową, a z drugiej wszyscy Niemcowie i zakon. Jest podobno o 
tej wojnie proroctwo jakowej ś świętej...
- Brygidy - przerwał uczony opat - osiem roków temu została ona w poczet 
świętych zaliczona. Pobożny Piotr z Alwastra i Maciej z Linkoping spisali jej 
objawienia, w których wielka wojna istotnie jest przepowiedziana.
Zbyszko aż zadrżał z radości na te słowa i nie mogąc wytrzymać, zapytał:
- A prędko ma być?
Lecz opat, zajęty księżną, nie dosłyszał, a może udał, że nie dosłyszał pytania.
Księżna zaś mówiła dalej:
- Cieszą się i u nas młodzi rycerze na oną wojnę, ale starsi i rozważniejsi tak 
mówią: "Nie Niemców - mówią - się boim, choć wielka jest ich potęga i pycha, nie 
ich kopii i mieczów, ale - prawią - relikwii krzyżackich się boim, bo przeciw 
tym na nic wszelka moc ludzka".
Tu Anna Danuta spojrzała z przestrachem na opata i dodała cichszym głosem:
- Podobno prawdziwe drzewo Krzyża Świętego mają: jakże z nimi wojować?
- Przysłał im je król francuski - odrzekł opat. Nastała chwila milczenia - po 
czym zabrał głos Mikołaj z Długolasu, zwany Obuchem, człowiek bywały i 
doświadczony.
- Byłem w niewoli u Krzyżaków - rzekł - i widywałem procesje, na których ową 
wielką świętość noszono. Ale oprócz tego jest w klasztorze w Oliwie siła innych 
najprzedniejszych relikwii, bez których nie byłby Zakon do takiej potęgi 
doszedł.
Na to powyciągali benedyktyni głowy ku mówiącemu i z wielkim zaciekawieniem 
poczęli pytać:
- Powiadajcie, co jest?
- Jest krajka z szaty Najświętszej Panny - odrzekł dziedzic z Długolasu - jest 
trzonowy ząb Marii Magdaleny i głowienki z krza ognistego, w którym się sam Bóg 
Ojciec Mojżeszowi pokazał, jest ręka świętego Liberiusza, a co kości innych 
świętych, tych bym na palcach u rąk i nóg nie zliczył...
- Jakoże z nimi wojować? - powtórzyła z westchnieniem księżna.
A opat zmarszczył swe wyniosłe czoło i zastanowiwszy się przez chwilę, tak 
odrzekł:
- Ciężko z nimi wojować choćby i dlatego, że są zakonnikami i krzyż na 
płaszczach noszą; ale jeśli przebrali miarę w grzechach, tedy i tym relikwiom 
może mieszkanie między nimi obrzydnąć, a naonczas nie tylko one mocy im nie 
dodadzą, ale im ją odejmą, dlatego żeby między pobożniejsze ręce się dostać. 
Niech Bóg oszczędzi krwi chrześcijańskiej, ale jeśli wielka wojna nastąpi, są 
też i w naszym Królestwie relikwie, które za nas będą wojować. Głos zasię w 
objawieniu świętej Brygidy mówi:
"Postanowiłem ich pszczołami pożyteczności i utwierdziłem na brzegu ziem 
chrześcijańskich. Ale oto powstali przeciwko mnie. Bo nie dbają o dusze i nie 
litują się ciał tego ludu, który z błędu nawrócił się ku wierze katolickiej i ku 
mnie. I uczynili z niego niewolników, i nie uczą go przykazań Bożych, i 
odejmując mu Sakramenta święte na większe jeszcze męki piekielne go skazują, niż 
gdyby był w pogaństwie pozostał. A wojny toczą ku rozpostarciu swej chciwości. 
Dlatego przyjdzie czas, iże wyłamane będą ich zęby i będzie im ucięta ręka 
prawa, a prawa noga im ochromieje, aby uznali grzechy swoje". - Tak Bóg daj! - 
zawołał Zbyszko.
Inni rycerze i zakonnicy nabrali także wielkiej otuchy, słysząc słowa proroctwa, 
opat zaś zwrócił się do księżny i rzekł:
- Dlatego miejcie ufność w Bogu, miłościwa pani, albowiem prędzej to ich dni niż 
wasze są policzone, a tymczasem przyjmijcie wdzięcznym sercem tę oto puszkę, w 
której palec od nogi świętego Ptolomeusza, jednego z naszych patronów, się 
znajduje.
Księżna wyciągnęła drżące ze szczęścia dłonie - i klęknąwszy, przyjęła puszkę, 
którą zaraz poczęła do ust przyciskać. Radość pani podzielali dworzanie i 
dworki, nikt bowiem nie wątpił, że z takiego podarku spłynie błogosławieństwo i 
pomyślność na wszystkich, a może i na całe księstwo. Zbyszko czuł się także 
szczęśliwym, gdyż zdało mu się, że wojna powinna zaraz po uroczystościach 
krakowskich nastąpić.
Henryk Sienkiewicz: Krzyżacy
Rozdział IV
Było już dobrze z południa, gdy księżna wraz z orszakiem wyruszyła z gościnnego 
Tyńca do Krakowa. Częstokroć ówcześni rycerze, wjeżdżając do większych miast lub 
do zamków w odwiedziny do znakomitych osób, przywdziewali na się pełny 
rynsztunek bojowy. Był wprawdzie zwyczaj zdejmować go zaraz po przebyciu bram, 
do czego w zamkach wzywał sam gospodarz uświęconymi słowy: "Zdejmcie zbroję, 
szlachetny panie, albowiem przybyliście do przyjaciół" - niemniej jednak wjazd 
"wojenny" uważał się za okazalszy i podnosił znaczenie rycerza. Gwoli tej to 
okazałości tak Maćko, jak i Zbyszko przybrali się w wyborne pancerze i w 
naramienniki zdobyte na rycerzach fryzyjskich -jasne, błyszczące i po brzegach 
wpuszczoną nicią złotą ozdobne. Mikołaj z Długolasu, który dużo świata i wielu 
rycerzy w życiu widział, a był rzeczy wojennych znawcą niemałym, poznał zaraz, 
iż są to zbroje kowane przez mediolańskich, najsłynniejszych w świecie 
płatnerzy, takie, na jakie najbogatsi tylko rycerze wspomóc się mogą i z których 
każda za dobrą majętność starczy. Wnioskował z tego, że owi Fryzowie musieli być 
znakomitymi ludźmi w swoim narodzie, i z tym większym szacunkiem począł 
spoglądać na Maćka i Zbyszka. Lecz hełmy ich, lubo także niepoślednie, nie były 
tak bogate, natomiast olbrzymie ogiery, pięknie pokryte, wzbudziły między 
dworzanami podziw i zazdrość. I Maćko, i Zbyszko, siedząc na niezmiernie 
wysokich kulbakach, spoglądali z góry na cały dwór. Każdy z nich dzierżył w ręku 
długą kopię, każdy miał miecz przy boku i topór u siodła. Tarcze oddali 
wprawdzie dla wygody na wozy, ale i bez nich obaj wyglądali tak, jakby ciągnęli 
na bitwę, nie do miasta.
Obaj też jechali w pobliżu kolaski, w której na tylnym siedzeniu siedziała 
księżna z Danusią, na przodku zaś stateczna dworka Ofka, wdowa po Krystynie z 
Jarząbkowa, i stary Mikołaj z Długolasu. Danusia spoglądała z wielkim zajęciem 
na żelaznych rycerzy, księżna zaś, dobywając od czasu do czasu z zanadrza puszkę 
z relikwiami świętego Ptolomeusza, podnosiła ją do ust.
- Ciekawam okrutnie, jak kości w środku wyglądają - rzekła wreszcie - ale sama 
nie otworzę, aby Świętego nie urazić. Niech otworzy biskup w Krakowie.
Na co ostrożny Mikołaj z Długolasu odrzekł:
- Ej, lepiej tego z rąk nie popuszczać, zbyt to łakoma rzecz.
- Może i słusznie mówicie - rzekła po chwili zastanowienia księżna, po czym 
dodała:
- Dawno mi nikt nie sprawił takiej uciechy jak ów zacny opat, i tym podarkiem, i 
tym, że strach mój przed krzyżackimi relikwiami uspokoił.
- Mądrze mówili i sprawiedliwie - ozwał się Maćko z Bogdańca. - Mieli oni i pod 
Wilnem rozmaite relikwie, a to tym bardziej że chcieli gości przekonać, iż z 
poganami wojna. No i co? Obaczyli nasi, że byle w garście splunąć, a od ucha 
toporem machnąć, to i hełm puszczał, i łeb puszczał. Święci pomagają - grzech by 
mówić inaczej - ale jeno sprawiedliwym, którzy wedle słuszności w imię Boże do 
bitwy idą. Tak też i myślę, miłościwa pani, że przyjdzie-li do wielkiej wojny, 
to chociażby wszystkie Niemcy pomagały Krzyżakom, zbijem ich na pował, bo 
większy jest nasz naród i Pan Jezus większą moc spuścił nam w kości. A co do 
relikwii - albo to u nas w klasztorze świętokrzyskim nie ma drzewa Krzyża 
Świętego?
- Prawda, jak mi jest Bóg miły - rzekła księżna. - Ale u nas ono w klasztorze 
zostanie, a oni swoje ze sobą w potrzebie wożą.
- Wszystko jedno! Dla mocy Bożej nie ma dalekości.
- Prawdaże to? powiadajcie, jak jest? - pytała księżna, zwracając się do mądrego 
Mikołaja z Długolasu, a on odrzekł:
- Temu i każdy biskup przyświadczy. Do Rzymu też daleko, a papież światem rządzi 
- coże dopiero Bóg!
Słowa te uspokoiły do reszty księżnę, więc zwróciła rozmowę na Tyniec i jego 
wspaniałości. Dziwiła Mazurów w ogóle nie tylko zamożność opactwa, ale i 
zamożność, a także piękność całego kraju, przez który teraz przejeżdżali. Naokół 
były wsie gęste, dostatnie, przy nich sady pełne drzew owocowych, gaje lipowe, 
bocianie gniazda na lipach, a niżej ule ze słomianymi nakrywkami. Wzdłuż 
gościńca z jednej i drugiej strony ciągnęły się łany zbóż wszelkich. Wiatr 
chwilami pochylał zielonawe jeszcze morze kłosów, wśród którego gęsto jak 
gwiazdy na niebie migotały głowy modrych chabrów i jasnoczerwonych maków. 
Daleko, za łanami czerniał gdzieniegdzie bór, gdzieniegdzie weseliły oczy 
dąbrowy i olszyńce, skąpane w blasku słonecznym, gdzieniegdzie wilgotne łąki, 
pełne traw i czajek krążących nad mokradłami, i znów wzgórza obsiadłe przez 
chaty, znów łany; widocznie ziemię tę zamieszkiwał lud rojny i pracowity, 
rozmiłowany w roli - i dokąd wzrok sięgnął, kraj wydawał się nie tylko mlekiem i 
miodem płynący, ale spokojny i szczęśliwy.
- Kazimierzowe to królewskie gospodarstwo - rzekła księżna - ale też żyć tu i 
nie umierać.
- I Pan Jezus się do takiej ziemi śmieje - odrzekł Mikołaj z Długolasu - i 
błogosławieństwo Boże jest nad nią; ale jakoż ma być inaczej, kiedy tu, gdy 
zaczną bić dzwony, to nie masz takowego kąta, do którego by odgłos nie doszedł! 
Wiadomo przecie, że złe duchy, znieść tego nie mogąc, muszą aż na granicę 
węgierską do głuchych borów uciekać.
- To mi i dziwno - ozwała się pani Ofka, wdowa po Krystynie z Jarząbkowa - że 
Walgierz Wdały, o którym zakonnicy prawili, może się w Tyńcu pokazować, gdzie 
siedem razy na dzień dzwony biją.
Uwaga ta zakłopotała na chwilę Mikołaja, który też dopiero no pewnym namyśle 
odrzekł:
- Naprzód, wyroki boskie są niezbadane, a po wtóre, to sobie zauważcie, że on 
osobne pozwoleństwo za każdym razem otrzymuje.
- A nich ta będzie, jak chce, alem rada, że w klasztorze nie nocujemy. Umarłabym 
chyba ze strachu, gdyby mi się taki piekielny wielkolud pokazał.
- Hej! nie wiadomo, bo mówią, że okrutnie wdały.
- Choćby był i najurodziwszy, nie chcę ja pocałowania od takiego, któremu siarką 
z gęby bucha.
- A skąd wiecie, że zaraz chciałby was całować? Na te słowa księżna, a za nią 
pan Mikołaj i obaj rycerze z Bogdańca poczęli się śmiać. Śmiała się, nie 
rozumiejąc dlaczego, za przykładem innych, i Danusia - zaś Ofka z Jarząbkowa 
zwróciła zagniewaną twarz do Mikołaja z Długolasu i rzekła:
- Wolałabym jego niż was.
- Ej, nie wywołujcie wilka z lasu - odpowiedział wesoło Mazur - bo jędzon często 
i po gościńcu między Krakowem a Tyńcem się włóczy, a szczególnie pod wieczór; 
nuż was usłyszy i nuż się wam w postaci wielkoluda ukaże!
- Na psa urok! - odrzekła Ofka.
Lecz w tej chwili Maćko z Bogdańca, który, siedząc na wyniosłym ogierze, dalej 
mógł widzieć niż ci, którzy siedzieli w kolasce, ściągnął lejce i rzekł:
- O, jak mi Bóg miły, a to co?
- Co takiego?
- Wielkolud jakowyś zza wzgórza przed nami wyjeżdża.
- A słowo stało się ciałem! - zawołała księżna. - Nie powiadajcie byle czego!
Lecz Zbyszko uniósł się na strzemionach i rzekł:
- Jako żywo - wielkolud, Walgierz, nikt inny! Na to woźnica osadził ze strachu 
konie i nie wypuszczając z rąk lejc, począł się żegnać, albowiem i on dojrzał 
już z kozła na przeciwległym wzgórzu olbrzymią postać jeźdźca.
Księżna podniosła się - i zaraz usiadła z twarzą zmienioną przez trwogę. Danusia 
pochowała głowę w fałdy sukni księżnej. Dworzanie, dwórki i rybałci, którzy 
jechali konno za kolasą, usłyszawszy złowrogie imię, poczęli skupiać się koło 
niej. Mężowie niby śmiali się jeszcze, ale w oczach mieli niepokój; panny 
pobladły, jeno Mikołaj z Długolasu, który z niejednego pieca chleb jadał - 
zachował pogodne oblicze i chcąc uspokoić księżnę, rzekł:
- Nie bójcie się, miłościwa pani. Toć słońce jeszcze nie zaszło, a choćby była i 
noc, święty Ptolomeusz da rady Walgierzowi.
Tymczasem nieznany jeździec, wjechawszy na podługowaty grzbiet wzgórza, 
zatrzymał konia i stanął nieruchomie. W promieniach zachodzącego słońca widać go 
było doskonale - i istotnie postać jego zdawała się przechodzić ogromem zwykłe 
ludzkie rozmiary. Przestrzeń między nim a orszakiem księżny nie wynosiła więcej 
nad trzysta kroków.
- Czego on stoi? - rzekł jeden z rybałtów
- Bo i my stoim - odpowiedział Maćko.
- Spogląda ku nam, jakby sobie kogo chciał wybrać - zauważył drugi rybałt - 
żebym wiedział, że człowiek, a nie złe, tobym ku niemu podjechał i lutnią go 
przez łeb zwalił.
Kobiety przestraszyły się już całkiem i poczęły się głośno
modlić. Zbyszko zaś, chcąc się popisać odwagą wobec księżnej i Danusi, rzekł:
- A ja i tak pojadę. Co mi ta Walgierz! Na to Danusia poczęła wołać na wpół z 
płaczem: "Zbyszku! Zbyszku!", lecz on ruszył koniem i jechał coraz prędzej, 
ufny, że choćby i prawdziwego Walgierza znalazł, to na wskróś go kopią 
przebodzie.
A Maćko, który miał wzrok bystry, rzekł:
- Wydaje się wielkoludem, bo na wzgórzu stoi. Chłopisko jakieś duże, ale człek 
zwyczajny - nic innego. O wa! pojadę i ja, żeby do zwady między nim a Zbyszkiem 
nie dopuścić.
Zbyszko tymczasem, jadąc rysią, rozmyślał, czy od razu kopię nastawić, czy też 
wpierw z bliska obaczyć, jak wygląda ów stojący na wzgórzu człowiek. Postanowił 
jednak wpierw zobaczyć i zaraz przekonał się, że była to myśl lepsza, albowiem w 
miarę jak się zbliżał, nieznajomy począł tracić w jego oczach swoje nadzwyczajne 
rozmiary. Mąż był ogromny i siedział na olbrzymim koniu, roślejszym jeszcze od 
Zbyszkowego ogiera -ale miary ludzkiej nie przechodził. Był nadto bez zbroi, w 
czapce aksamitnej na głowie, mającej kształt dzwona, i w białej płóciennej 
osłaniającej od kurzu opończy, spod której wyglądała zielona szata. Stojąc na 
wzgórzu, głowę miał wzniesioną i modlił się. Widocznie też zatrzymał konia 
dlatego, by skończyć wieczorne pacierze.
"Ej, co mi za Walgierz!" - pomyślał młody chłopak. Dojechał już tak blisko, że 
mógłby był dosięgnąć kopią nieznajomego; ów zaś, widząc przed sobą wspaniale 
uzbrojonego rycerza, uśmiechnął się do niego życzliwie i rzekł:
- Pochwalony Jezus Chrystus!
- Na wieki wieków.
- Zali to nie dwór księżnej mazowieckiej tam w dole?
-Tak jest.
- To z Tyńca jedziecie?
Lecz na to nie było już odpowiedzi, albowiem Zbyszko zdumiał się tak, że nawet 
nie usłyszał zapytania. Przez chwilę stał jak skamieniały, oczom własnym nie 
wierząc, gdyż oto na ćwierć stai za nieznanym mężem ujrzał kilkunastu konnych 
żołnierzy, na czele których, ale znacznie naprzód, jechał rycerz przybrany cały 
w świecącą zbroję, w biały sukienny płaszcz z czarnym krzyżem i w stalowy hełm z 
przepysznym pawim czubem w grzebieniu.
- Krzyżak! - szepnął Zbyszko.
I na ten widok pomyślał, że modlitwy jego zostały wysłuchane, że Bóg w 
miłosierdziu swoim zsyła mu takiego Niemca, o jakiego w Tyńcu prosił, że trzeba 
z łaski boskiej korzystać, więc nie wahając się ani chwili - zanim to wszystko 
przemknęło mu przez głowę, zanim miał czas ochłonąć ze zdumienia, pochylił się w 
kulbace, złożył glewię w pół końskiego ucha i wydawszy rodowy okrzyk: "Grady! 
Grady!" - ruszył co koń wyskoczy na Krzyżaka.
A tamten zdumiał się także, gdyż wstrzymał konia i nie pochylając kopii 
sterczącej w górę od strzemienia, patrzył przed siebie jakby niepewny, czy w 
niego godzą.
- Pochyl kopię! - wrzeszczał Zbyszko, wbijając żelazne końce strzemion w boki 
końskie.
- Grady! Grady!
Przestrzeń dzieląca ich poczęła się zmniejszać. Krzyżak, widząc, że napad 
wymierzony jest naprawdę ku niemu, ściągnął konia, nadstawił broń i już, już 
kopia Zbyszkowa miała się roztrzaskać o jego piersi, gdy naraz jakaś potężna 
dłoń przyłamała ją Zbyszkowi przy samym ręku jak zeschłą trzcinę, potem taż sama 
dłoń ściągnęła cugle jego konia z tak straszliwą siłą, aż rumak zarył się 
wszystkimi czterema nogami w ziemię i stanął jak wkopany.
- Szalony człecze, co czynisz? - ozwał się głęboki, groźny głos - w posła 
godzisz, króla znieważasz!
Zbyszko spojrzał i poznał tegoż samego olbrzymiego męża, który poczytan za 
Walgierza przestraszył przed chwilą dworskie niewiasty księżny.
- Puszczaj na Niemca! Coś za jeden? - zawołał, chwytając za rękojeść topora.
- Precz z toporem! - na miły Bóg! precz z toporem - mówię - bo z konia zwalę! - 
zawołał groźniej jeszcze nieznajomy. -Obraziłeś majestat króla i pod sąd 
pójdziesz.
Po czym zwrócił się ku ludziom, którzy jechali za Krzyżakiem, i krzyknął:
- Bywaj!
Ale tymczasem nadjechał Maćko z twarzą niespokojną i złowrogą. Rozumiał i on 
jasno, że Zbyszko postąpił jak szalony i że z tej sprawy zgubne dla niego mogą 
wyniknąć skutki, ale jednak gotów był do bitki. Cały orszak nieznanego rycerza i 
Krzyżaka wynosił zaledwie piętnastu ludzi, uzbrojonych po części w dzidy, po 
części w kusze - dwóch więc całkiem pokrytych rycerzy mogło się z nimi potykać 
nie bez nadziei zwycięstwa. Myślał też Maćko, że jeżeliby w następstwie miał im 
zagrozić sąd, to może i lepiej uniknąć go, przejechawszy przez tych ludzi, a 
potem pochować się gdzie, póki burza nie przeminie. Więc twarz skurczyła mu się 
zaraz jak paszcza wilka gotowego kąsać i wsparłszy konia między Zbyszka a 
nieznajomego męża, począł pytać, imając się jednocześnie miecza:
- Coście za jedni? Skąd wasze prawo?
- Prawo moje stąd - odparł nieznajomy - że król mi nad przezpieczeństwem okolicy 
czuwać rozkazał, a zowią mnie Powała z Taczewa.
Na te słowa Maćko i Zbyszko spojrzeli na rycerza, a następnie pochowali na wpół 
już wyciągniętą broń do pochew i pospuszczali głowy. Nie strach ich obleciał, 
ale pochylili czoła przed głośnym i dobrze sobie znanym nazwiskiem, albowiem 
Powała z Taczewa, szlachcic znakomitego rodu i pan możny, posiadający liczne 
ziemie wedle Radomia, był zarazem jednym z najsławniejszych rycerzy w 
Królestwie. Rybałci opiewali go w pieśniach jako wzór honoru i męstwa, sławiąc 
jego imię na równi z imieniem Zawiszy z Garbowa i Farureja, i Skarbka z Góry, i 
Dobka z Oleśnicy, i Jaśka Naszana, i Mikołaja z Moskorzowa, i Zyndrama z 
Maszkowic. W tej chwili przedstawiał on przy tym poniekąd osobę królewską, więc 
porwać się na niego znaczyło tyle, ile oddać głowę pod topór kata.
Maćko też, ochłonąwszy, ozwał się pełnym poszanowania głosem:
- Cześć i pokłon wam, panie, waszej sławie i męstwu.
- Pokłon i wam, panie - odpowiedział Powała - choć wolałbym nie w tak ciężkiej 
przygodzie uczynić z wami znajomość.
- Czemu to? - spytał Maćko.
A Powała zwrócił się do Zbyszka:
- Cóżeś ty, młodzieniaszku, najlepszego uczynił? Na publicznym gościńcu, pod 
bokiem królewskim porwałeś się na posła! Zali wiesz, coć za to czeka?
- Porwał się na posła, bo młody i głupi, przeto o uczynek łatwiej mu niż o 
zastanowienie - rzekł Maćko. - Ale nie osądzicie go surowie, gdy całą sprawę 
rozpowiem.
- Nie ja go będę sądził. Moja rzecz jeno więzy mu nałożyć...
- Jakże to? - ozwał się Maćko, obrzucając znów ponurym wejrzeniem całą gromadę 
ludzi.
- Wedle królewskiego rozkazania. Po tych słowach zapadło milczenie.
- Szlachcic jest - rzekł wreszcie Maćko.
- To niech zaprzysięże na rycerską cześć, że stawi się na wszelki sąd.
- Poprzysięgnę na cześć! - zawołał Zbyszko.
- To dobrze. Jakoże was zowią? Maćko wymienił nazwisko i herb.
- Jeśliście z dworu księżny Januszowej, to proście jej, by się wstawiła za wami 
do króla.
- Nie z dworu jesteśmy. Z Litwy od księcia Witolda jedziem. Bogdajeśmy byli 
nijakiego dworu nie napotkali! Z tego to spotkania przyszło na chłopa 
nieszczęście.
I tu Maćko począł opowiadać, co się zdarzyło w gospodzie, więc mówił o spotkaniu 
dworu księżnej i o ślubowaniu Zbyszkowym, ale w końcu chwycił go nagły gniew na 
Zbyszka, przez którego nierozwagę popadli w tak ciężkie położenie, więc 
zwróciwszy się do niego, zawołał:
- A bodajeś ty był legł pod Wilnem! Cóżeś ty sobie, warchlaku, myślał?
- Ba - rzekł Zbyszko - po ślubowaniu modliłem się do Pana Jezusa, by mi Niemców 
przysporzył - i dań mu obiecałem, więc gdym pawie pióra, a przy nich opończę z 
czarnym krzyżem ujrzał, zaraz jakowyś głos zawołał we mnie: "Bij w Niemca, bo to 
cud!" No - i skoczyłem - kto by był nie skoczył?
- Słuchajcie - przerwał Powała. - Nie życzę ja wam złego, bo to widzę jasno, że 
ów młodzianek więcej przez płochość przyrodzoną wiekowi niźli przez złość 
zawinił. Rad bym też zgoła na jego uczynek nie baczyć i pojechać sobie dalej, 
jakoby się nic nie stało. Ale mógłbym to tylko w takim razie uczynić, gdyby ów 
komtur obiecał, że się królowi nie poskarży. Proście go o to: może i jemu żal 
się uczyni wyrostka.
-Wolej pójdę pod sąd, niźlibym się miał Krzyżakowi pokłonić! - zawołał Zbyszko. 
- Nie przystoi to mojej czci szlacheckiej.
Na to Powała z Taczewa spojrzał na niego surowo i rzekł:
- Źle czynisz. Lepiej od ciebie starsi wiedzą, co przystoi, a co nie przystoi 
czci rycerskiej. O mnie też ludzie słyszeli, a to ci powiadam, że gdybym taki 
uczynek popełnił, nie sromałbym się o darowanie winy prosić.
Zbyszko zawstydził się, ale rzuciwszy wokół oczyma, odrzekł:
-Tu ziemia równa, byle ją trochę udeptać. Niźli Niemca
przepraszać, wolej bym się z nim potykał konną albo pieszą, na
śmierć albo niewolę.
- Głupiś! - przerwał Maćko. - Jakże to z posłem będziesz się potykał? Ni tobie z 
nim, ni jemu z takim chłystkiem!
Tu zwrócił się do Powały:
- Wybaczcie, szlachetny panie. Do reszty rozwydrzyło mi się chłopisko przez 
wojnę, ale lepiej niech do Niemca nie gada, bo jeszcze by go zwymyślał. Ja będę 
gadał, ja będę prosił, a jeśliby po skończonym posłowaniu chciał się ów komtur w 
ogrodzieńcu samowtór potykać, to i ja mu stanę.
- Wielkiego rodu to jest rycerz, który nie każdemu stanie -
odrzekł Powała.
- Jakże? Albo to ja pasa i ostróg nie noszę? Mnie choćby i książę może stanąć.
- Prawda jest, ale mu o tym nie mówcie, chybaby sam wspomniał, bo się boję, żeby 
się na was nie zawziął. No, niech was tam Bóg wspomaga.
- Pójdę za cię oczyma świecić - rzekł do Zbyszka Maćko - ale poczekaj!
I to rzekłszy, zbliżył się do Krzyżaka, który zatrzymawszy
się o kilka kroków, siedział nieruchomie na swym ogromnym Jak wielbłąd koniu, 
podobny do odlanego z żelaza posągu, i słuchał z największą obojętnością 
poprzedniej rozmowy. Maćko podczas długich lat wojny nauczył się nieco po 
niemiecku, więc począł teraz tłumaczyć komturowi w jego rodowitym języku, co się 
stało, składać winę na młody wiek i porywczy umysł chłopca, któremu wydawało 
się, że to sam Bóg zesłał mu rycerza z pawim czubem, a wreszcie prosić o 
darowanie Zbyszkowi winy.
A twarz komtura ani drgnęła. Sztywny i wyprostowany, z podniesioną głową, 
spoglądał na mówiącego Maćka swymi stalowymi oczyma tak obojętnie, a zarazem i 
pogardliwie, jakby spoglądał nie na rycerza i nawet nie na człowieka, ale na 
kołek w płocie. Włodyka z Bogdańca dostrzegł to i lubo słowa jego nie przestały 
być dworne, dusza poczęła się w nim widocznie burzyć; mówił z coraz większym 
przymusem, a na ogorzałych policzkach pokazały się mu rumieńce. Widocznym było, 
że wobec tej zimnej pychy walczył ze sobą, by nie zgrzytać zębami i nie 
wybuchnąć okropnie.
Powała zaś spostrzegł to i mając dobre serce, postanowił mu przyjść w pomoc. I 
on szukając za młodych lat na dworach: węgierskim, rakuskim, burgundzkim i 
czeskim, różnych rycerskich przygód, które szeroko rozsławiły jego imię, wyuczył 
się był po niemiecku, więc teraz ozwał się w tym języku do Maćka głosem 
pojednawczym i umyślnie żartobliwym:
-Widzicie, panie, że szlachetny komtur mniema, że cała sprawa nawet i słowa 
jednego niewarta. Nie tylko w naszym Królestwie, ale i wszędzie wyrostkowie 
bywają niespełna rozumu, ale taki rycerz z dziećmi nie wojuje ni mieczem, ni 
prawem.
Na to Lichtenstein wydął swe płowe wąsy i nie rzekłszy ani słowa, ruszył koniem 
przed siebie, pomijając Maćka i Zbyszka.
A im gniew szalony począł podnosić włosy pod hełmami, a ręce drżały im ku 
mieczom.
- Czekaj, krzyżacka mać - mówił przez zaciśnięte zęby starszy rycerz z Bogdańca 
- teraz ja ci będę ślubował i znajdę cię, byłeś posłować przestał.
Lecz Powała, któremu serce poczęło również zapływać krwią, rzekł:
- To potem. Niech teraz księżna przemówi za wami, bo inaczej gorze chłopcu.
To rzekłszy, pojechał za Krzyżakiem, zatrzymał go i przez czas
jakiś rozmawiali z ożywieniem. I Maćko, i Zbyszko zauważyli, że rycerz niemiecki 
nie spoglądał jednakże na Powałę z twarzą tak dumną jak na nich - a to ich do 
większej jeszcze złości przywiodło. Po chwili Powała zawrócił ku nim i 
poczekawszy chwilę, by się Krzyżak oddalił, rzekł im:
- Mówiłem za wami, ale to nieużyty człek. Powiada, że tylko w takim razie się 
nie poskarży, jeśli uczynicie to, czego będzie chciał...
- Czego chce?
- Powiedział tak: "Ja zatrzymam się, by księżnę mazowiecką powitać; niech, 
prawi, nadjadą, niech zlazą z koni, niech zdejmą hełmy - i z ziemi, z gołymi 
głowami mnie proszą, wówczas odpowiem".
Tu spojrzał Powała bystro na Zbyszka i dodał:
- Ciężko to ludziom szlachetnego rodu... rozumiem- ale muszę cię przestrzec, że 
jeśli tego nie uczynisz, kto wie, co cię czeka: może katowski miecz.
Twarze Maćka i Zbyszka uczyniły się jakby kamienne. Nastało znów milczenie.
- No i co? - spytał Powała.
A Zbyszko odrzekł spokojnie i z taką powagą, jakby mu przez tę jedną chwilę 
dwadzieścia lat przybyło:
- A cóż! Moc boska nad ludźmi!
- Jak to?
- Tak, że chociażbym miał dwie głowy i choćby mi kat obydwie miał uciąć -jedną 
mam cześć, której mi pohańbić nie wolno.
Na to spoważniał Powała i zwróciwszy się do Maćka, spytał jeszcze:
- A wy co powiadacie?
- Ja powiadam - odrzekł posępnie Maćko - żem tego chłopa od małości 
wypiastował... Na nim też stoi nasz ród. bom stary - ale tego on uczynić nie 
może, choćby miał sczeznąć.
Tu sroga twarz poczęła mu drgać i nagle miłość do bratanka wybuchnęła w nim z 
taką siłą, że chwycił go w swoje okute żelazem ręce i począł wołać:
- Zbyszku! Zbyszku!
A młody rycerz aż zdziwił się i oddawszy stryjcowi uścisk, rzekł:
- Aj! Tom nie wiedział, że mnie tak miłujecie!...
- Widzę, żeście prawi rycerze - rzekł wzruszony Powała -a skoro młody przysiągł 
mi na cześć, że się stawi, to go nie będę więził; takim jak wy ludziom można 
zaufać. Bądźcie też dobrej myśli. Niemiec w Tyńcu z dzionek zabawi, więc ja 
króla prędzej obaczę i tak mu sprawę opowiem, żeby go jak najmniej rozsierdzić. 
Szczęście, żem zdążył kopię przyłamać - wielkie szczęście!
Lecz Zbyszko rzekł:
- Jeśli już koniecznie mam głowę dać, to niechbym miał przynajmniej tę uciechę, 
żem Krzyżakowi gnaty połamał.
- Ze też to swojej czci potrafisz bronić, a tego nie rozumiesz, że na cały nasz 
naród hańbę byś ściągnął! - odparł niecierpliwie Powała.
- Rozumieć, to ja rozumiem - rzekł Zbyszko - ale dlatego mi i żal...
Powała zaś zwrócił się do Maćka:
- Wiecie, panie, jeśli temu wyrostkowi uda się jakowym sposobem wykręcić, 
powinniście mu kaptur na głowę założyć, jako czynią sokołom. Inaczej nie skończy 
on własną śmiercią.
- Udałoby się mu wykręcić, gdybyście wy, panie, chcieli zataić przed królem to, 
co się przygodziło.
- A z Niemcem cóż uczynim? Języka mu przecież na węzeł nie zawiążę.
- Prawda! Prawda!...
Tak rozmawiając, ruszyli z powrotem ku dworowi księżny. Słudzy Powały, którzy 
przedtem pomieszani byli z ludźmi Lichtensteina, jechali teraz za nimi. Z daleka 
widać było wśród mazowieckich czapek chwiejące się w powiewie pawie pióra 
Krzyżaka i jego jasny, świecący w słońcu hełm.
- Dziwna to jest natura krzyżacka - ozwał się jakby w zamyśleniu rycerz z 
Taczewa. - Gdy z Krzyżakiem źle, będzie ci wyrozumiały jak franciszkanin, 
pokorny jak jagnię i słodki jak miód - tak że lepszego na świecie nie znajdzie. 
Ale niech jeno poczuje za sobą moc - nikt ci się więcej nie napuszy i u nikogo 
nie znajdziesz mniej zmiłowania. Widać Pan Jezus dał im krzemienie zamiast serc. 
Przypatrywałem ja się przeróżnym narodom i nieraz widziałem, jako prawy rycerz 
oszczędzi drugiego, który jest słabszy, mówiąc sobie: "Nie przybędzie mi czci, 
skoro leżącego potratuję". A Krzyżak wtedy właśnie najzawziętszy. Dzierżże go za 
łeb i nie puszczaj, bo inaczej gorze ci! Oto i ów poseł! - zaraz chciał nie 
tylko waszego przeproszenia, ale i waszej hańby. Ale rad jestem, że tego nie 
będzie.
- Niedoczekanie jego! - zawołał Zbyszko.
- Miarkujcie też, żeby frasunku po was nie poznał, bo zaraz by się ucieszył.
Po tych słowach dojechali do orszaku i połączyli się z dworem księżny. Poseł 
krzyżacki, ujrzawszy ich, przybrał natychmiast wyraz pychy i wzgardy, lecz oni 
zdawali się go wcale nie widzieć. Zbyszko stanął od strony Danusi i jął wesoło 
mówić jej, że ze wzgórza widać już dobrze Kraków, Maćko zaś opowiadał jednemu z 
rybałtów o nadzwyczajnej sile pana z Taczewa, który przyłamał kopię w ręku 
Zbyszka jak suchy badyl.
- A po coże ją przyłomił! - spytał rybałt.
- Bo się chłopak do Niemca złożył, ale jeno dla śmiechu. Rybałtowi, który był 
szlachcic i człek obyty, nie wydał się taki żart zbyt przystojnym, ale widząc, 
że Maćko mówi o nim lekko, nie brał go także do serca. Tymczasem Niemca poczęło 
takie zachowanie się korcić. Raz i drugi spojrzał na Zbyszka, potem na Maćka: 
wreszcie zrozumiał, że z koni nie zsiędą i że umyślnie na niego nie zważają. 
Wówczas błysnęło mu coś w oczach jakby stalą - i zaraz począł się żegnać...
W chwili zaś gdy ruszył, pan z Taczewa nie mógł się powstrzymać i rzekł mu na 
rozstaniu:
- Jedźcie śmiele, mężny rycerzu. Kraj to spokojny i nikt na was nie napadnie, 
chyba jakowy dzieciak krotofilny...
- Choć dziwne są obyczaje w tym kraju, nie obrony, ale towarzystwa waszego 
szukałem - odparł Lichtenstein - jakoż tuszę, że się jeszcze spotkamy i na 
tutejszym dworze, i gdzie indziej...
W ostatnich słowach brzmiała jakby ukryta groźba, dlatego Powała odrzekł 
poważnie:
-Bóg to da...
To powiedziawszy, skłonił się i odwrócił, po czym wzruszył ramionami i rzekł 
półgłosem, tak jednak, aby go najbliżsi słyszeli:
- Chuchraku! Zdjąłbym cię z kulbaki ostrzem kopii i przez trzy pacierze dzierżył 
w powietrzu!
I począł rozmawiać z księżną, którą znał dobrze. Anna Danuta pytała go, co robi 
na gościńcu, on zaś oznajmił jej, że jeździ z królewskiego rozkazania, by 
utrzymać bezpieczeństwo w okolicy, w której z powodu wielkiej liczby gości 
ściągających zewsząd do Krakowa łatwo jakowaś zwada zdarzyć się może. I na dowód 
przytoczył to, czego przed chwilą sam był świadkiem. Pomyślawszy jednak, że o 
orędownictwo księżny za Zbyszkiem dość będzie czasu prosić wówczas, gdy okaże 
się tego potrzeba, nie nadawał zajściu zbyt wielkiego znaczenia, nie chcąc psuć 
wesołości. Jakoż księżna śmiała się nawet ze Zbyszka, że mu tak pilno było do 
pawich czubów - inni zaś, dowiedziawszy się o przyłamaniu kopii, podziwiali pana 
z Taczewa, że tak łatwo to jedną ręką uczynił...
On zaś chełpliwym nieco będąc, cieszył się w sercu, że go sławią, i sam wreszcie 
począł opowiadać o swoich czynach, które głośnym uczyniły imię jego szczególniej 
w Burgundii, na dworze Filipa Śmiałego. Raz on tam w czasie turnieju chwycił, po 
skruszeniu kopii, pewnego rycerza ardeńskiego wpół, wywlókł go z kulbaki i 
wyrzucił na wysokość kopii w górę, chociaż Ardeńczyk cały był w żelazo zakuty. 
Filip Śmiały ofiarował mu za to złoty łańcuch, a księżna aksamitny trzewiczek, 
który on odtąd na hełmie nosi.
Słysząc to, wszyscy wpadli w wielkie zdumienie, z wyjątkiem Mikołaja z 
Długolasu, który rzekł:
- Nie ma już w dzisiejszych zniewieściałych czasach takich mężów, jacy bywali za 
mojej młodości, albo takich, o jakich ojciec mój mi opowiadał. Zdarzy się teraz 
szlachcicowi rozedrzeć pancerz, naciągnąć kuszę bez korby albo skręcić między 
palcami tasak żelazny, to się już mocarzem powiada i nad innych się wynosi. A 
drzewiej czyniły to i dziewki.
- Nie przeciwię ja się temu, że dawniej byli ludzie tężsi - odpowiedział Powała 
- ale znajdą się i dziś chłopy krzepkie. Mnie Pan Jezus siły w kościach nie 
poskąpił, wszelako nie powiadam się najmocniejszym w tym Królestwie. Widziałeś 
waść kiedy Zawiszę z Garbowa? Ten by mnie zmógł.
- Widziałem. Bary u niego tak szerokie jak wał od krakowskiego dzwonu.
- A Dobko z Oleśnicy? Raz on na turnieju, który Krzyżacy w Toruniu wyprawili, 
rozciągnął dwunastu rycerzy z wielką chwałą dla siebie i dla naszego narodu...
- Ale nasz Mazur Staszko Ciołek tęższy był, panie, i od was, i od Zawiszy, i od 
Dobka. Powiadali o nim, że wziąwszy w garść świeży kołek, sok z niego wyciskał.
- Sok ja też wycisnę! - zawołał Zbyszko.
I nim go kto poprosił o próbę, skoczył na brzeg drogi, udarł sporą gałąź z 
drzewa, a następnie ścisnął ją za koniec w oczach księżny i Danusi tak silnie, 
że sok począł istotnie kapać kroplami na drogę.
- Aj, Jezu! - zawołała na ten widok Ofka z Jarząbkowa - nie chadzaj że na wojnę, 
bo szkoda by była, żeby taki zginął przed ożenkiem...
- Szkoda by! - powtórzył, zasępiwszy się nagle, Maćko. Lecz Mikołaj z Długolasu 
począł się śmiać, a z nim i księżna. Inni wszelako wychwalali w głos siłę 
Zbyszkową, że zaś w owych czasach żelazną rękę ceniono nad wszystkie inne 
przedmioty, więc panny wołały na Danuśkę: "Raduj się!" - ona zaś rada była, 
chociaż nie rozumiała dobrze, co jej przyjść może z tego kawałka wyciśniętego 
drzewa. Zbyszko, zapomniawszy całkiem o Krzyżaku, spoglądał tak górnie, iż 
Mikołaj z Długolasu, pragnąc przywieść go do pomiarkowania, rzekł:
- Próżno byś puszył siłą, bo są lepsi od ciebie. Jam tego nie widział, ale 
ojciec mój był świadkiem czegoś lepszego, co przygodziło się na dworze Karola, 
cesarza rzymskiego. Pojechał do niego w odwiedziny nasz król Kazimierz z wielu 
dworzany, między którymi był właśnie i ów słynny z mocy Staszko Ciołek, syn 
wojewody Andrzeja. Pocznie się tedy raz chełpić cesarz, że ma między swoimi 
ludźmi pewnego Czecha, który niedźwiedzia wpół obłapiwszy, na miejscu go udusi. 
Dopieroż wyprawili widowisko i Czech dwóch niedźwiedzi po kolei udusił. Bardzo 
się tym zafrasował nasz król, żeby ze wstydem nie odjechać, i rzeknie: "Ale mój 
Ciołek nie da mu się pohańbić". Naznaczyli, że za trzy dni będą się zmagać. 
Nazjeżdżało się pań i rycerzy znacznych, a po trzech dniach chycili się Czech z 
Ciołkiem na zamkowym dworzyszczu; ale niedługo tego było, bo ledwie się objęli, 
przełomił Ciołek Czechowi krzyż, pokruszył wszystkie żebra i dopiero nieżywego, 
z wielką chwałą królewską, z rąk wypuścił. Tenże, przezwan od tej pory 
Łomignatem, raz dzwon wielki na wieżę sam jeden zaniósł, którego dwudziestu 
mieszczan z miejsca ruszyć nie mogło.
- A ile mu było roków? - pytał Zbyszko.
- Młody był!
Tymczasem Powała z Taczewa, jadąc po prawej stronie przy księżnie, pochylił się 
wreszcie do jej ucha i powiedział całą prawdę o ważności przygody, a zarazem 
prosił ją, by go poparła, gdy się będzie wstawiał za Zbyszkiem, który ciężko 
może za swój postępek odpowiadać. Księżna, której się Zbyszko podobał, przyjęła 
tę wiadomość ze smutkiem i zaniepokoiła się bardzo.
- Biskup krakowski rad mnie widzi - rzekł Powała - to może go uproszę i królowę 
też, ale im więcej będzie orędowników, tym będzie dla młodziaszka lepiej...
- Byle królowa za nim się ujęła, włos mu z głowy nie spadnie - rzekła Anna 
Danuta - bo król ją i za świątobliwość, i za wiano czci wielce, a szczególniej 
teraz, gdy zdjęta jest z niej hańba bezpłodności. Ale jest przecie w Krakowie 
umiłowana siostra królewska, księżna Ziemowitowa - do niej się udajcie. Ja też 
uczynię, co będę mogła, ale ona mu rodzona, a ja stryjeczna.
- Kocha król i was, miłościwa pani.
- Ej, nie tak - odrzekła z pewnym smutkiem księżna - dla mnie ogniwko, dla niej 
cały łańcuch; dla mnie liszka, dla niej soból. Nikogo z rodzonych nie miłuje 
król tak jak Aleksandrę. Nie ma takiego dnia, żeby z próżnymi rękoma odeszła...
Tak rozmawiając, zbliżyli się do Krakowa. Gościniec, rojny od samego Tyńca, 
zaroił się jeszcze bardziej. Spotykali ziemian ciągnących do miasta na czele 
pachołków, czasem w zbrojach, czasem w letnich szatach i słomianych kapeluszach. 
Niektórzy jechali konno, niektórzy koleśno, z żonami i córkami, które chciały 
widzieć zapowiadane z dawna gonitwy. Miejscami cały gościniec zawalony był przez 
wozy kupców, którym nie wolno było omijać Krakowa, by nie pozbawić miasta 
licznych opłat. Wieziono na tych wozach sól, wosk, zboża, ryby, skóry bydlęce, 
konopie, drzewo. Inne szły z miasta ładowne suknem, beczkami piwa i przeróżnym 
miejskim towarem. Kraków było już widać dobrze: ogrody królewskie, pańskie i 
mieszczańskie, otaczające zewsząd miasto, za nimi mury i wieże kościołów. Im 
było bliżej, tym ruch czynił się większy, a przy bramach trudno było wśród 
ogólnego skrzętu przejechać.
- To miasto! nie masz chyba takiego drugiego na świecie -rzekł Maćko.
- Zawsze jakoby jarmark - odrzekł jeden z rybałtów. - Dawnoście tu byli, panie?
- Dawno. I dziwuję się, jakobym je pierwszy raz widział, gdyż z dzikich krajów 
przyjeżdżamy.
- Mówią, że Kraków okrutnie urósł od króla Jagiełły. Była to prawda: od czasu 
wstąpienia na tron wielkiego księcia Litwy niezmierzone kraje litewskie i ruskie 
otwarte zostały dla krakowskiego handlu, wskutek czego miasto z dnia na dzień 
porastało w ludność, w dostatki, w budowle - i czyniło się jednym ze 
znaczniejszych w świecie...
- Krzyżackie miasta też zacne - ozwał się znów gruby rybałt.
- By jeno się do nich dostać - odpowiedział Maćko. - Byłby łup godny!
Lecz Powała myślał o czym innym, mianowicie, że młody Zbyszko, który tylko przez 
głupią zapalczywość zawinił, idzie jednak jak wilkowi w gardziel. Pan z Taczewa, 
srogi i zawzięty w czasie wojny, miał jednak w swych potężnych piersiach 
prawdziwie gołębie serce - że zaś lepiej rozumiał od innych, co winowajcę czeka, 
więc zdjęła go nad nim litość...
- Waguję się i waguję - rzekł znów do księżny - czy mówić królowi, co się stało, 
czy nie mówić. Jeśli Krzyżak się nie poskarży, to i nijakiej sprawy nie będzie, 
ale jeśli się ma skarżyć, to może by lepiej wszystko pierwej powiedzieć, by pan 
nagłym gniewem nie zagorzał...
- Krzyżak jak może kogo zgubić, to zgubi - odrzekła księżna - ale ja przedtem 
rzekę młodzieńcowi, żeby do naszego dworu przystał. Może też król nie tak srodze 
dworzanina naszego ukarze.
To rzekłszy, zawołała Zbyszka, który dowiedziawszy się, o co idzie, zeskoczył z 
konia, podjął ją pod nogi i z największą radością zgodził się być jej 
dworzaninem, nie tyle dla większego bezpieczeństwa, ile dlatego, że w ten sposób 
mógł blisko Danusi pozostać...
Powała zaś spytał tymczasem Maćka:
- A gdzie zamieszkacie?
- W gospodzie.
- W gospodach z dawna me masz żadnego miejsca.
- To pójdziem do kupca znajomka, Amyleja, może nas przenocuje...
- A ja wam powiem tak: pójdźcie w gościnę do mnie. Bratanek wasz mógłby z 
dworzany księżny na zamku zamieszkać, ale lepiej mu będzie nie być królowi pod 
ręką. Co się w pierwszym gniewie uczyni, tego się w drugim nie uczyni. Pewnie 
się przy tym rozdzielicie dostatkiem, wozami i służbą, a na to potrzeba czasu. 
Wiecie! - dobrze wam u mnie będzie i przezpiecznie.
Maćko, lubo zaniepokoił się trochę tym, że Powała tak o ich bezpieczeństwie 
myśli, podziękował z wielką wdzięcznością i wjechali do miasta. Lecz tu obaj ze 
Zbyszkiem zapomnieli znów na chwilę o troskach na widok cudów, które ich 
otoczyły. Na Litwie i na pograniczu widzieli tylko pojedyncze zamki, a z miast 
znaczniejszych jedno Wilno - źle pobudowane i spalone, całe w popiele i gruzach, 
tu zaś kamienice kupieckie częstokroć okazalsze były od tamtejszego 
wielkoksiążęcego zamku. Wiele domów było wprawdzie drewnianych, ale i te dziwiły 
wyniosłością ścian i dachów oraz oknami ze szklanych gomółek pooprawianych w 
ołów, które odbijały tak blaski zachodzącego słońca, że można było mniemać, iż w 
domu jest pożar. W ulicach bliższych rynku pełno było jednak dworzyszcz z 
czerwonej cegły albo zgoła kamiennych, wysokich, ozdobionych przystawkami i 
czarnym krzyżowaniem po ścianach. Stały jedne obok drugich jak żołnierze w 
szyku, niektóre szerokie, drugie wąskie na dziewięć łokci, ale strzeliste, ze 
sklepionymi sieniami - często ze znakiem Bożej Męki lub z obrazem Najświętszej 
Panny nad bramą. Były ulice, na których widać było dwa szeregi domów, nad nimi 
pas nieba, na dole drogę całkiem wymoszczoną kamieniami, a po obu bokach, jak 
okiem dojrzeć, składy i składy - sowite - pełne najprzedniejszych, częstokroć 
dziwnych albo zupełnie nieznanych towarów, na które przywykły do ciągłej wojny i 
brania łupu Maćko spoglądał jednak nieco łakomym okiem. Lecz w jeszcze większy 
podziw wprowadziły obydwóch gmachy publiczne: kościół Panny Marii w Rynku, 
sukiennice, ratusz z olbrzymią piwnicą, w której sprzedawano piwo świdnickie, 
dżinghus, toż inne kościoły, toż składy sukna, toż ogromne mercatorium 
przeznaczone dla kupców zagranicznych, toż budynek, w którym zamykano wagę 
miejską, toż postrzygalnie, łaźnie, topnie miedzi, topnie wosku, złota i srebra, 
browary, całe góry beczek koło tak zwanego Schrotamtu - słowem, dostatki i 
bogactwa, których nie obyty z miastem człowiek, choćby zamożny właściciel 
"grodku", wyobrazić sobie nawet nie umiał...
Powała zaprowadził Maćka i Zbyszka do swego domostwa przy ulicy Św. Anny, kazał 
im dać izbę obszerną, polecił ich swym giermkom, sam zaś udał się na zamek, z 
którego wrócił na wieczerzę dość późną nocą. Wraz z nim przybyło kilku jego 
przyjaciół - i używając obficie na winie i mięsie, ucztowali wesoło, sam tylko 
gospodarz był jakiś zatroskany - a gdy wreszcie goście porozchodzili się do 
domów, rzekł do Maćka:
- Gadałem z jednym kanonikiem, biegłym w piśmie i w prawie, któren powiada, że 
zniewaga posła to sprawa gardłowa. Proścież tedy Boga, by się Krzyżak nie 
skarżył...
Usłyszawszy to, obaj rycerze, lubo przy uczcie przebrali nieco miarę, jednakże 
udali się na spoczynek nie z tak już wesołym sercem. Maćko nie mógł nawet zasnąć 
i po niejakim czasie, gdy się już pokładli, ozwał się do bratańca:
- Zbyszku?
- A co?
- Bo tak pomiarkowawszy wszystko, myślę wszelako, że ci głowę utną.
- Myślicie? - spytał Zbyszko sennym głosem. I obróciwszy się do ściany, zasnął 
smaczno, gdyż był utrudzon drogą...
Henryk Sienkiewicz: Krzyżacy
Rozdział V
Następnego dnia obaj rycerze z Bogdańca wraz z Powałą udali się na ranną mszę do 
katedry, tak dla nabożeństwa, jak i dlatego, by widzieć dwór i gości, którzy 
schodzili się na zamek. Jakoż po drodze już Powała spotkał mnóstwo znajomych, a 
między nimi wielu rycerzy sławnych w kraju i za granicą, na których z podziwem 
patrzył młody Zbyszko, obiecując sobie w duszy, że jeśli sprawa z Lichtensteinem 
ujdzie mu na sucho, to będzie się starał im wyrównać w męstwie i we wszystkich 
cnotach. Jeden z tych rycerzy, Toporczyk, krewny kasztelana krakowskiego, 
powiedział im nowinę o powrocie z Rzymu Wojciecha Jastrzębca, scholastyka, który 
jeździł do papieża Bonifacego IX z listem królewskim, zapraszającym na chrzciny 
do Krakowa. Bonifacy przyjął zaprosiny, a jakkolwiek wyraził wątpliwość, czy 
będzie mógł przybyć własną osobą, upoważnił posła, aby w jego imieniu trzymał do 
chrztu mające się narodzić dziecię, a zarazem prosił, by w dowód osobliwszej 
jego miłości dla obojga królestwa dziecku nadano imię Bonifacy lub Bonifacja.
Mówiono także o bliskim przyjeździe króla węgierskiego Zygmunta i spodziewano 
się go na pewno. Zygmunt bowiem przyjeżdżał i proszony, i nieproszony, zawsze 
gdy zdarzyła się sposobność jakowychś odwiedzin, uczt i gonitw, w których z 
zamiłowaniem brat udział, pragnąc zasłynąć po świecie i jako władca, i jako 
śpiewak, i jako jeden z pierwszych rycerzy. Powała, Zawisza z Garbowa, Dobko z 
Oleśnicy, Naszan i inni podobnej miary mężowie z uśmiechem wspominali sobie, 
jako za poprzednich bytności Zygmunta król Władysław prosił ich po cichu, aby na 
turnieju nie nacierali zbyt ostro i oszczędzali "węgierskiego gościa", którego 
znana w świecie próżność była tak wielka, że w razie niepowodzenia wyciskała mu 
łzy z oczu. Lecz największe zajęcie między rycerstwem budziły sprawy Witoldowe. 
Rozpowiadano cuda o wspaniałości owej kolebki, ulanej ze szczerego srebra, którą 
od Witolda i żony jego Anny przywieźli w darze kniazie i bojarzyni litewscy. 
Potworzyły się, jako zwykle przed nabożeństwem, gromadki ludzi opowiadające 
sobie nowiny. W jednej z nich Maćko, posłyszawszy o kolebce, zabrał głos i 
opisywał kosztowność daru, ale więcej jeszcze opowiadał o zamierzonej ogromnej 
wyprawie Witolda przeciw Tatarom, gdyż zarzucano go o nią pytaniami. Wyprawa 
była prawie gotowa, albowiem ogromne wojska ruszyły już na wschód Rusi; gdyby 
się zaś udała, rozciągnęłaby zwierzchnictwo króla Jagiełły niemal na pół świata, 
aż do nieznanych głębin azjatyckich, po granice Persji i brzegi Aralu. Maćko, 
który poprzednio był blisko osoby Witolda i mógł znać jego zamiary, umiał o nich 
rozpowiadać dokładnie, a nawet i tak wymownie, że zanim zadzwoniono na mszę, 
przed wschodami katedry utworzył się naokół niego krąg ciekawych. Szło - mówił - 
po prostu o wyprawę krzyżową. Sam Witold, chociaż go piszą wielkim kniaziem, 
rządzi przecie Litwą z ramienia Jagiełły i jest tylko wielkorządcą, zasługa więc 
spadnie na króla. I co za chwała będzie dla nowo ochrzczonej Litwy i dla potęgi 
Polski, gdy połączone wojska poniosą Krzyż w takie strony, w których, jeśli 
wspominają imię Zbawiciela, to chyba dlatego, by mu bluźnić, i w których nie 
postała dotąd noga Polaka ni Litwina! Wypędzony Tochtamysz, gdy go polskie i 
litewskie wojska posadzą na nowo na utraconym kapczackim tronie, uzna się 
"synem" króla Władysława i jako obiecał, wraz z całą Złotą Ordą pokłoni się 
Krzyżakowi.
Słuchano z natężeniem tych słów, lecz wielu nie wiedziało dobrze, o co chodzi, 
komu Witold ma pomagać, przeciw komu wojować - więc niektórzy poczęli pytać:
- Powiadajcie wyraźnie, z kim wojna?
- Z kim? Z Tymurem Chromym - odrzekł Maćko. Nastała chwila milczenia. O uszy 
rycerstwa zachodniego odbijały się wprawdzie niejednokrotnie nazwy Ord Złotych, 
Sinych, Azowskich i rozmaitych innych, ale sprawy tatarskie i wojny domowe 
między pojedynczymi Ordami nie były mu dobrze wiadome. Natomiast nie znalazłbyś 
ani jednego człowieka w ówczesnej Europie, który by nie słyszał o straszliwym 
Tymurze Chromym, czyli Tamerlanie, którego imię powtarzano z niemniejszą trwogą 
niż niegdyś imię Attyli. Był to przecie "pan świata" i "pan czasów" - władca 
dwudziestu siedmiu zawojowanych państw, władca Rusi Moskiewskiej, władca Sybiru, 
Chin po Indie, Bagdadu, Ispahanu, Aleppu, Damaszku - którego cień padał przez 
piaski arabskie na Egipt, a przez Bosfor na Cesarstwo Greckie - tępiciel 
ludzkiego rodzaju, potworny budowniczy piramid z czaszek ludzkich, zwycięzca we 
wszystkich bitwach, niezwyciężony w żadnej, "pan dusz i ciał".
Tochtamysz przez niego posądzon jest na tronie Złotej i Sinej Ordy - i uznan 
"synem". Lecz gdy władztwo jego rozciągnęło się od Aralu do Krymu, przez więcej 
ziem, niż ich było w reszcie Europy, "syn" chciał być władcą niepodległym - za 
co "jednym palcem" strasznego ojca pozbawion tronu uciekł do litewskiego rządcy, 
wzywając go o pomoc. Jego to właśnie zamierzył Witold wprowadzić na powrót na 
państwo, ale aby to uczynić, trzeba się było wpierw zmierzyć ze światowładnym 
Kulawcem.
Z tego też powodu imię jego silne na słuchaczach sprawiło wrażenie - i po chwili 
milczenia jeden z najstarszych rycerzy, Wojciech z Jagłowa, rzekł:
- Nie z byle kim sprawa.
- A o byle co - ozwał się roztropnie Mikołaj z Długolasu. – Bo czy tam za 
dziesiątą ziemią będzie Tochtamysz. czy jakowyś Kutłuk panował synom Beliala. 
cóż nam z tego przyjdzie?
- Tochtamysz wiarę chrześcijańską by przyjął – odpowiedział Maćko.
- Przyjąłby albo nie przyjął. Żali można psubratom wierzyć, którzy Chrystusa nie 
wyznawają?
- Lecz dla imienia Chrystusowego godzi się polec - odparł Powała.
- I dla czci rycerskiej - dodał Toporczyk, krewny kasztelana.
- Są przecie między nami tacy, którzy pójdą. Pan Spytko
z Melsztyna młodą ma żonę i umiłowaną, a dlatego już do kniazia Witolda 
pociągnął.
- Bo i nie dziwno - wtrącił Jaśko z Naszan - choćbyś miał najbezecniejszy grzech 
na duszy, odpust za taką wojnę pewny i zbawienie pewne.
- A sława po wieki wieków - rzekł znów Powała z Taczewa.
- Jak wojna, to wojna, a że nie byle z kim, to lepiej. Tymur świat zawojował i 
ma dwadzieścia siedem królestw pod sobą. Toż by była chwała dla naszego narodu, 
żebyśmy go starli.
- Dlaczegoby nie? - odrzekł Toporczyk - choćby i sto królestw posiadał, niech 
się go inni boją, ale nie my! Godnie mówicie! Skrzyknąć by jeno z dziesięć 
tysięcy kopijników dobrych - to i świat przejdziem.
- A któryż naród ma Chromego pokonać, jeśli nie nasz?... Tak rozmawiali rycerze, 
a Zbyszko aż się zdziwił, że przedtem nigdy nie przyszła mu ochota pociągnąć z 
Witoldem w dzikie stepy... Ale za czasu pobytu w Wilnie chciało mu się widzieć 
Kraków, dwór, wziąć udział w gonitwach rycerskich, a teraz pomyślał, że tu 
znaleźć może niesławę i sąd, tam zaś w najgorszym razie znalazłby śmierć pełną 
chwały...
Lecz stuletni Wojciech z Jagłowa, któremu ze starości trzęsła się już szyja, ale 
który rozum miał odpowiedni wiekowi, oblał zimną wodą ochotę rycerzy:
- Głupiście - rzekł. - Żali to żaden z was nie słyszał, że wizerunek Chrystusów 
przemówił do królowej, a jeżeli sam Zbawiciel do takiej dopuszczają poufałości, 
czemu by Duch Święty, który jest trzecią Trójcy osobą, miał na nią być mniej 
miłościw. Przez to ona przyszłe rzeczy widzi, jakoby się przed nią działy, i 
mówiła tak...
Tu zatrzymał się i przez chwilę trząsł głową, a następnie rzekł:
- Zapomniałem, co powiedziała, ale zaraz sobie przypomnę. I począł się namyślać, 
oni zaś czekali w skupieniu, albowiem powszechne było mniemanie, że królowa 
widzi przyszłe zdarzenia.
- Aha! - rzekł wreszcie - jużem się obaczył! Królowa powiedziała, że gdyby 
wszystko rycerstwo tutejsze poszło z kniaziem Witoldem na Chromego, tedy byłaby 
moc pogańska skruszona. Ale to nie może być, dla niepoczciwości panów 
chrześcijańskich. Trzeba granic pilnować i od Czechów, i od Węgrzynów, i od 
Zakonu, bo nikomu ufać nie można. Gdy zaś garść jeno Polaków z Witoldem pójdzie, 
pokona go Tymur Kulawy albo jego wojewodowie, którzy ćmom nieprzeliczonym 
przywodzą...
- Przecie teraz jest spokój - ozwał się Toporczyk - i sam Zakon daje podobno 
jakowąś pomoc Witoldowi. Nie mogą nawet Krzyżacy inaczej uczynić, choćby dla 
wstydu - żeby Ojcu Świętemu pokazać, iże z pogany walczyć gotowi. Prawią też 
dworscy, że Kuno Lichtenstein nie tylko dla krzcim, ale i dla narad z królem tu 
bawi...
- A oto i on! - zawołał ze zdziwieniem Maćko.
- Prawda! - rzekł, oglądając się. Powała. - Dalibóg on! Krótko bawił u opata i 
musiał chyba do dnia z Tyńca wyjechać.
- Jakoś mu było pilno - odrzekł posępnie Maćko. Tymczasem Kuno Lichtenstein 
przeszedł koło nich. Maćko poznał go po krzyżu wyszytym na płaszczu, ale on nie 
poznał ni jego, ni Zbyszka, gdyż widział ich poprzednio w hełmach, z hełmu zaś, 
nawet przy otwartej przyłbicy, widać było tylko małą część twarzy rycerza. 
Przechodząc, skinął głową Powale z Taczewa i Toporczykowi. po czym wraz ze swymi 
giermkami począł wstępować po schodach do katedry krokiem poważnym i pełnym 
majestatu.
Wtem ozwały się dzwony, płosząc stada kawek i gołębi gnieżdżących się po 
wieżach, a zarazem oznajmiając, iż msza niebawem się rozpocznie. Maćko i Zbyszko 
weszli razem z innymi do kościoła, nieco zaniepokojeni szybkim powrotem 
Lichtensteina. Lecz starszy rycerz niepokoił się więcej, albowiem uwagę 
młodszego pochłonął całkowicie dwór królewski. Zbyszko nigdy w życiu nie widział 
nic równie świetnego jak ten kościół i to zebranie. Na prawo i na lewo otaczali 
go najznakomitsi mężowie Królestwa, słynni w radzie lub boju. Wielu, których 
rozum przeprowadził małżeństwo W. Księcia Litwy z cudną i młodziuchną królową 
polską, już pomarło, ale niektórzy żyli jeszcze, i na tych spoglądano ze czcią 
nadzwyczajną. Nie mógł się napatrzyć młody rycerz wspaniałej postaci Jaśka z 
Tęczyna, kasztelana krakowskiego, w której łączyła się surowość z powagą i 
prawością; podziwiał mądre i stateczne twarze innych rajców lub potężne oblicza 
rycerskie, z włosami równo przyciętymi nad brwią, a spływającymi w długich 
kędziorach z boków głowy i z tyłu. Niektórzy nosili siatki na głowach, niektórzy 
tylko przepaski utrzymujące w ładzie włosy. Goście zagraniczni, posłowie króla 
rzymskiego, czescy, węgierscy i rakuscy, oraz ich przyboczni dziwili największą 
wykwintnością ubiorów; kniazie i bojarzynowie litewscy przy boku króla 
zostający, pomimo lata i gorących dni, mieli na sobie dla okazałości szuby 
podbite futrem kosztownym; kniazie ruscy w szatach sztywnych a szerokich 
wyglądali na tle ścian i złoceń kościelnych jak obrazy bizantyńskie. Lecz z 
największą ciekawością oczekiwał Zbyszko wejścia króla i królowej i tłoczył się, 
ile mógł, ku stallom, za którymi w pobliżu ołtarza widać było dwie poduszki z 
czerwonego aksamitu, królestwo bowiem słuchali mszy zawsze na klęczkach. Jakoż 
nie czekano długo: król wszedł pierwszy drzwiami od zakrystii i zanim doszedł 
przed ołtarz, można mu się było dobrze przypatrzyć. Włosy miał czarne, 
zwichrzone i rzedniejące nieco nad czołem, długie, po bokach założone za uszy, 
twarz smagłą, całkiem ogoloną, nos garbaty i dość spiczasty, koło ust 
zmarszczki, oczki czarne, małe, świecące, którymi rzucał na wszystkie strony, 
jakby chciał, zanim dojdzie przed ołtarz, porachować wszystkich ludzi w 
kościele. Oblicze jego miało wyraz dobrotliwy, ale zarazem i czujny, człowieka, 
który wyniesion przez fortunę nad własne spodziewanie, musi myśleć ustawicznie o 
tym, czy jego postępki odpowiadają godności, i który obawia się złośliwych 
przygan. Ale właśnie dlatego była w jego twarzy i ruchach jakby pewna 
niecierpliwość. Łatwo było odgadnąć, że gniew jego musi być nagły, straszny i że 
jest to zawsze ten sam książę, który swego czasu, zniecierpliwiony matactwami 
Krzyżaków, wołał do ich wysłanników: "Ty do mnie z pergaminem, a ja do ciebie z 
dzidą!"
Lecz już teraz tę przyrodzoną zapalczywość hamowała wielka i szczera pobożność. 
Nie tylko świeżo nawróceni kniazie litewscy, ale i pobożni z dziada pradziada 
wielmoże polscy budowali się widokiem króla w kościele. Często on, odrzuciwszy 
poduszkę, klękał dla większego umartwienia na gołych kamieniach; często, 
wzniósłszy ręce do góry, trzymał je wzniesione dopóty, dopóki mu same nie opadły 
ze zmęczenia. Słuchał najmniej trzech mszy dziennie i słuchał ich niemal z 
chciwością. Odkrycie kielicha i odgłos dzwonka na Podniesienie napełniały zawsze 
duszę jego uniesieniem, zachwytem, rozkoszą i przestrachem. Po skończonej mszy 
wychodził z kościoła jakby zbudzon ze snu, uspokojony, łagodny, i dworzanie 
wcześnie zwiedzieli się, że wówczas najlepiej jest go prosić czy o przebaczenie, 
czy o dary.
Jadwiga weszła przez drzwi od zakrystii. Ujrzawszy ją, rycerze bliżsi stallów, 
jakkolwiek msza się jeszcze nie zaczęła, poklękali natychmiast, mimo woli 
oddając jej cześć jak świętej. Zbyszko uczynił to samo, albowiem w całym tym 
zgromadzeniu nikt nie wątpił, że ma naprawdę przed sobą świętą, której obrazy 
będą zdobiły z czasem ołtarze kościelne. Szczególniej od kilku lat surowe, 
pokutnicze życie Jadwigi sprawiło, że obok czci, winnej królowej, oddawano jej 
cześć niemal religijną. Z ust do ust między panami i ludem chodziły głosy o 
cudach spełnianych przez królowę. Mówiono, iż dotknięcie jej dłoni leczyło 
chorych: ludzie pozbawieni władzy w rękach i nogach odzyskiwali ją po włożeniu 
starych szat królowej. Wiarogodni świadkowie zapewniali, iż słyszeli na własne 
uszy. jak raz Chrystus przemówił do niej z ołtarza. Czcili ją na klęczkach 
monarchowie zagraniczni. czcił i obawiał się ją obrazić nawet hardy Zakon 
krzyżacki. Papież Bonifacy IX nazywał ją świątobliwą i wybraną córką Kościoła. 
Świat patrzał na jej postępki i pamiętał, że to dziecię domu Andegaweńskiego i 
polskich Piastów, że ta córka potężnego Ludwika, wychowanka najświetniejszego 
dworu, a wreszcie najpiękniejsza z dziewic na ziemi, zrzekła się szczęścia, 
zrzekła się pierwszej dziewiczej miłości i poślubiła jako królowa "dzikiego" 
księcia Litwy, aby wraz z nim skłonić do stóp Krzyża ostatni pogański naród w 
Europie. Czego nie dokazały siły wszystkich Niemców, potęga Zakonu, wyprawy 
krzyżowe, morze przelanej krwi - tego dokazało jedno jej słowo. Nigdy chwała 
apostolstwa nie opromieniła młodszego i cudniejszego czoła — nigdy apostolstwo 
nie połączyło się z takim poświęceniem – nigdy niewieścia piękność nie 
zaświeciła taką anielską dobrocią i takim cichym smutkiem.
Opiewali ją też minstrele na wszystkich dworach Europy;
zjeżdżali się do Krakowa rycerze z najodleglejszych ziem, by widzieć tę polską 
królowę, kochał ją jak źrenicę oka jej własny naród, któremu przez związek z 
Jagiełłą przymnożyła potęgi i sławy. Jedna tylko wielka troska zaciążyła nad nią 
i nad narodem - oto tej wybrance swojej Bóg odmawiał przez długie lata 
potomstwa.
Lecz gdy nareszcie i ta niedola minęła, radosna wieść o uproszonym 
błogosławieństwie rozbiegła się jak błyskawica od Bałtyku po Morze Czarne, po 
Karpaty i napełniła weselem wszystkie ludy olbrzymiego państwa. Z wyjątkiem 
stolicy krzyżackiej przyjęto ją radośnie nawet po dworach zagranicznych. W 
Rzymie śpiewano "Te Deum". W ziemiach polskich utrwaliło się ostatecznie 
mniemanie, że o co "święta pani" Boga poprosi, to stanie się nieodmiennie.
Przychodzili więc do niej ludzie błagać, by uprosiła im zdrowie, przychodzili 
wysłańcy od ziem i powiatów, by w miarę potrzeby modliła się to o deszcz, to o 
pogodę na żniwa, to o szczęśliwą kośbę, to o pomyślne miodobranie. to o obfitość 
ryby w jeziorach, to o zwierza w lasach. Groźni rycerze z nadgranicznych zamków 
i gródków, którzy przejętym od Niemców zwyczajem trudnili się zbójnictwem lub 
wojną między sobą, na jedno jej napomnienie wkładali miecze do pochew, puszczali 
jeńców bez okupu, zwracali zagarnięte stada i podawali sobie dłonie do zgody. 
Wszelka niedola, wszelkie ubóstwo cisnęło się do bram krakowskiego zamku. Czysty 
duch jej przenikał w serca ludzkie, łagodził los niewolników, dumę panów, 
surowość sędziów i unosił się jak świt szczęścia, jak anioł sprawiedliwości i 
spokoju nad całą krainą.
Wszyscy też z bijącymi sercami oczekiwali dnia błogosławieństwa.
Rycerze pilnie spoglądali na postać królowej, aby z jej kształtów wywnioskować, 
jak długo przyjdzie im czekać na przyszłego dziedzica lub przyszłą dziedziczkę 
tronu. Ksiądz biskup krakowski Wysz, który był zarazem najbieglejszym w kraju, a 
słynnym i za granicą lekarzem, nie zapowiadał jeszcze rychłego połogu, jeśli zaś 
czyniono przygotowania, to dlatego, że zwyczajem wieku było rozpoczynać wszelkie 
uroczystości jak najwcześniej, a przeciągać je przez całe tygodnie. Jakoż postać 
pani. lubo podana nieco naprzód, zachowała dotychczas dawną wysmukłość. Odzież 
nosiła aż nazbyt prostą. Niegdyś - wychowana na świetnym dworze i piękniejsza od 
wszystkich współczesnych księżniczek - kochała się w kosztownych tkaninach, w 
łańcuchach, perłach, w złotych manelach i pierścieniach, obecnie - a nawet od 
lat już kilku - nie tylko nosiła szaty mniszki, ale przysłaniała nawet i twarz z 
obawy, by myśl o własnej piękności nie wzbudziła w niej pychy światowej. Próżno 
Jagiełło, dowiedziawszy się o odmiennym jej stanie, polecił w uniesieniu 
radości, by łożnicę przyozdobiła złotogłowiem, bisiorem i klejnotami. 
Odpowiedziała, że wyrzekłszy się z dawna okazałości, pamięta, iż pora złogów 
bywa częstokroć porą śmierci, a więc nie wśród klejnotów, ale w cichej pokorze 
powinna przyjąć łaskę, którą ją Bóg nawiedza.
Złoto i klejnoty szły tymczasem na Akademię lub na wysyłanie nowo ochrzczonej 
młodzieży litewskiej do zagranicznych uniwersytetów.
Królowa zgodziła się tylko w tym zmienić zakonny pozór, iż od czasu jak nadzieja 
macierzyństwa stała się zupełną pewnością, nie przysłaniała więcej twarzy, 
słusznie mniemając, że nie przystoi jej od tej chwili strój pokutnicy...
Jakoż wszystkie oczy spoczęły teraz z miłością na tym cudnym obliczu, któremu ni 
złoto, ni drogie kamienie nie mogły przydać ozdoby. Królowa szła z wolna od 
drzwi zakrystii ku ołtarzowi, mając oczy wzniesione do góry, w jednej ręce 
książkę, w drugiej różaniec. Zbyszko ujrzał liliową twarz, niebieskie źrenice, 
rysy po prostu anielskie, pełne spokoju, dobroci, miłosierdzia, i serce poczęło 
mu bić jak młotem. Wiedział on, że z rozkazania Bożego powinien kochać i swego 
króla, i swoją królową, i miłował ich po swojemu, ale teraz serce zawrzało mu 
nagle miłością wielką, która powstaje nie z nakazu, ale bucha sama przez się jak 
płomień, a jest zarazem i czcią największą, i pokorą, i chęcią ofiary. Młody był 
i porywczy rycerz Zbyszko, więc chwyciła go zaraz chęć, by tę miłość i wierność 
poddanego rycerza jakoś okazać, coś dla niej uczynić, gdzieś lecieć, kogoś 
popłatać, coś zdobyć i samemu przy tym karkiem nałożyć. "Pójdę chyba z kniaziem 
Witoldem - mówił sobie - bo jakże świętej Pani usłużę, skoro nie masz nigdzie 
blisko wojny?" Nie przyszło mu nawet do głowy, by można inaczej usłużyć niż 
mieczem, rohatyną lub toporem, ale za to gotów był sam jeden na całą potęgę 
Tymura Chromego uderzyć. Chciało mu się zaraz po mszy siąść na koń i coś zacząć. 
Co? sam nie wiedział. Wiedział tylko, że nie wytrzyma, że go palą ręce i pali 
się w nim dusza cała...
Zapomniał też znów całkiem o niebezpieczeństwie, które mu groziło. Zapomniał 
nawet chwilowo i Danusi - a gdy przyszła mu ona na myśl z powodu dziecinnych 
śpiewów, które nagle ozwały się w kościele, miał poczucie, że "to co innego". 
Danusi przyrzekł wierność, przyrzekł trzech Niemców - i tego dotrzyma, ale 
przecie królowa jest ponad wszystkie niewiasty - i gdy pomyślał, ilu by dla 
królowej chciał zabić - ujrzał przed sobą całe zastępy pancerzy, hełmów, piór 
strusich, pawich, i czuł, że wedle chęci jeszcze by tego było za mało...
Tymczasem nie spuszczał z niej oka, rozmyślając w wezbranym sercu, jaką by ją 
uczcić modlitwą, sądził bowiem, że za królową byle jak modlić się nie można. 
Umiał powiedzieć: Pater noster, qui es in coelis, sanctificetur nomen Tuum - 
tego bowiem wyuczył go pewien franciszkanin w Wilnie, ale być może, że zakonnik 
sam więcej nie umiał, być może, że Zbyszko reszty zapomniał, dość że całego 
"Ojcze nasz" wyrecytować nie mógł. Teraz jednak począł powtarzać w kółko tych 
kilka słów, które w jego duszy znaczyły: "Daj naszej umiłowanej pani zdrowie i 
życie, i szczęście - i więcej o nią dbaj niż o wszystko inne". Że zaś to mówił 
człowiek, nad którego własną głową wisiał sąd i kara - przeto w całym kościele 
nie było szczerszej modlitwy...
Po skończonej mszy myślał Zbyszko, że gdyby mu wolno było stanąć przed królową, 
upaść przed nią na twarz i objąć jej stopy, to niechby potem nawet koniec świata 
nastąpił, ale po pierwszej mszy wyszła druga, potem trzecia, a następnie pani 
odeszła do swoich komnat, zwykle bowiem suszyła aż do południa i umyślnie nie 
brała udziału w wesołych śniadaniach, przy których dla uciechy króla i gości 
występowali trefnisie i kuglarze. Natomiast przed Zbyszkiem pojawił się stary 
rycerz z Długolasu i wezwał go do księżny.
- Będziesz posługiwał przy śniadaniu mnie i Danusi jako mój dworzanin - rzekła 
księżna - a nuż zdarzy ci się przypodobać królowi jakowymś krotochwilnym słowem 
albo postępkiem, którym serce jego sobie zjednasz. Krzyżak, jeśli cię pozna, nie 
będzie może się skarżył, widząc, że przy stole królewskim mnie posługujesz.
Zbyszko ucałował tedy rękę księżny, po czym zwrócił się do Danusi i jakkolwiek 
przywykły więcej do wojny i bitek niż do dworskich obyczajów, wiedział jednak 
widocznie, co rycerzowi czynić przystoi, gdy rankiem zobaczy damę swych myśli - 
gdyż cofnął się i przybrawszy wyraz zdumienia, zawołał, żegnając się:
- W imię Ojca i Syna, i Ducha!... A Danusia spytała, podnosząc na niego modre 
oczki:
- Czego się Zbyszko żegna, kiedy już po mszy?
- Bo przez tę noc tyle ci, piękna panno, gładkości przybyło, aże mi cudnie!
Lecz Mikołaj z Długolasu nie lubił, jako człowiek stary, nowotnych zagranicznych 
zwyczajów rycerskich, więc wzruszył ramionami i rzekł:
- Co tam będziesz po próżnicy czas tracił i o urodzie jej prawił! Skrzat to, 
któren ledwie od ziemi odrósł.
Na to Zbyszko spojrzał zaraz na niego zawzięcie:
- Warujcie się nazywać ją skrzatem - rzekł, blednąc z gniewu - i to wiedzcie, że 
gdyby wam było mniej roków, zaraz bym kazał ziemię za zamkiem udeptać, i niechby 
przyszła wasza albo moja śmierć!...
- Cichaj, chłystku?... dałbym ci rady jeszcze dziś?
- Cichaj? - powtórzyła księżna. - To zamiast o własnej głowie myśleć, będzie tu 
jeszcze zwady szukał! Wolej bym była stateczniejszego dla Danusi poszukała 
rycerza. Ale to ci powiadam, że jeśli chcesz burzyć, chybaj sobie, gdzie chcesz, 
bo tu takich nie trzeba...
Zbyszko zawstydził się słowami księżny i począł ją przepraszać. Pomyślał przy 
tym, że jeśli pan Mikołaj z Długolasu ma doletniego syna, to tam kiedyś wyzwie 
go na walkę pieszą lub konną, byle za skrzata nie darować. Tymczasem jednak 
postanowił zachować się na pokojach królewskich jak trusia i nie wyzywać nikogo, 
chybaby tego koniecznie rycerska cześć wymagała...
Odgłos trąb oznajmił, że śniadanie gotowe, więc księżna Anna, wziąwszy za rękę 
Danusię, udała się do komnat królewskich, przed którymi stali, czekając na jej 
przyjście, świeccy dygnitarze i rycerze. Księżna Ziemowitowa weszła już była 
pierwej, gdyż jako rodzona siostra królewska wyższe brała miejsce za stołem. 
Wnet zaroiło się w komnacie od gości zagranicznych i zaproszonych miejscowych 
dygnitarzy i rycerzy. Król siedział u wyższego końca stołu, mając przy sobie 
biskupa krakowskiego i Wojciecha Jastrzębca, który chociaż niższy godnością od 
infułatów, siedział jako poseł papieski po prawicy króla. Dwie księżne zajęły 
miejsca następne. Za Anną Danutą rozparł się wygodnie na szerokim krześle były 
arcybiskup gnieźnieński Jan, książę pochodzący z Piastów śląskich, syn Bolka 
III. księcia opolskiego. Zbyszko słyszał o nim na dworze Witoldowym i teraz, 
stojąc za księżną i Danusią, poznał go natychmiast po niezmiernie obfitych 
włosach, które pozwijane w strąki czyniły głowę jego podobną do kościelnego 
kropidła. Na dworach książąt polskich przezywano go też Kropidłem, a nawet 
Krzyżacy dawali mu imię "Grapidla". Był to człowiek słynny z wesołości i lekkich 
obyczajów. Otrzymawszy wbrew woli króla paliusz na arcybiskupstwo gnieźnieńskie, 
chciał je zająć zbrojną ręką, za co wyzuty z godności i wypędzon, związał się z 
Krzyżakami, którzy dali mu na Pomorzu ubogie biskupstwo kamieńskie. Wówczas 
dopiero, zrozumiawszy, że z potężnym królem lepiej jest być w zgodzie, 
przebłagał go, wrócił do kraju i czekał na opróżnienie której ze stolic, 
spodziewając się. że ją z rąk dobrotliwego pana otrzyma. Jakoż nie zawiódł się w 
przyszłości, a tymczasem starał się krotochwilami zaskarbić sobie serce 
królewskie. Został mu jednak zawsze dawny pociąg do Krzyżaków. Nawet i teraz, na 
dworze Jagiełłowym - niezbyt mile widziany przez dygnitarzy i rycerstwo - szukał 
towarzystwa Lichtensteina i rad sadowił się obok niego przy stole.
Tak było i obecnie. Zbyszko, stojąc za krzesłem księżny, znalazł się tak blisko 
Krzyżaka, że mógłby go był ręką dosięgnąć. Jakoż palce poczęły go zaraz swędzić 
i kurczyć się, lecz to było mimo woli, gdyż pohamował swą popędliwość zupełnie i 
nie pozwolił sobie na zdrożną myśl. Nie mógł się jednak powstrzymać od rzucania 
od czasu do czasu nieco łakomych spojrzeń na łysiejącą nieco z tyłu płową głowę 
Lichtensteina. na szyję, plecy i ramiona, pragnąc zarazem wymiarkować, czyli też 
wiele miałby z nim do roboty, gdyby się im spotkać przyszło bądź w bitwie, bądź 
w pojedynczej walce. Wydawało mu się, iż niezbyt wiele, bo choć łopatki Krzyżaka 
rysowały się dość potężnie pod obcisłą, z szarego cienkiego sukna szatą, był on 
jednak chuchrakiem w porównaniu do takiego Powały, do Paszka Złodzieja z 
Biskupic, do obu przesławnych Sulimczyków, do Krzona z Kozichgłów i do wielu 
innych rycerzy siedzących przy stole królewskim.
Na nich to z podziwem i zazdrością spoglądał Zbyszko, lecz główną uwagę Jego 
zwrócił sam król, który rzucając spojrzenia na wszystkie strony, zagarniał co 
chwila palcami włosy za uszy, jakby zniecierpliwiony tym, że śniadanie się 
jeszcze nie rozpoczęło. Wzrok jego zatrzymał się przez mgnienie oka i na 
Zbyszku, a wówczas młody rycerz doznał pewnego uczucia strachu, i na myśl, że 
pewno przyjdzie mu stanąć przed gniewnym obliczem królewskim, opanował go 
okrutny niepokój. Pierwszy to raz pomyślał naprawdę o odpowiedzialności i karze, 
jaka nań spaść mogła, dotychczas bowiem wydawało mu się to wszystko dalekie, 
niewyraźne, zatem nie warte troski.
Ale Niemiec ani się domyślał, że ów rycerz, który natarł na niego zuchwale na 
gościńcu, znajduje się tak blisko. Rozpoczęło się śniadanie. Wniesiono polewkę 
winną, zaprawną jajami, cynamonem, gwoździkami, imbirem i szafranem tak silnie, 
że zapach rozszedł się po całej izbie. Jednocześnie trefniś Ciaruszek siedzący 
we drzwiach na zydlu począł udawać śpiew słowika, co widocznie weseliło króla. 
Po nim drugi obchodził stół wraz ze służbą obnoszącą potrawy, stawał nieznacznie 
za gośćmi i naśladował bliskie brzęczenie pszczoły tak dokładnie, że jaki taki 
kładł łyżkę i poczynał oganiać czuprynę. Na ten widok inni wybuchali śmiechem. 
Zbyszko pilnie usługiwał księżnie i Danusi, lecz gdy z kolei i Lichtenstein 
począł się klepać w łysiejącą głowę, zapomniał znów o niebezpieczeństwie i 
począł śmiać się aż do łez, a stojący blisko niego młody kniaź litewski Jamont, 
syn namiestnika smoleńskiego, pomagał mu w tym tak szczerze, że aż ronił potrawy 
z półmisków.
Lecz Krzyżak, spostrzegłszy wreszcie pomyłkę, sięgnął do kalety, a jednocześnie 
zwróciwszy się do biskupa Kropidły przemówił do niego kilka słów po niemiecku, 
które biskup zaraz po polsku powtórzył:
- Szlachetny pan mówi ci tak: - rzekł, zwracając się do błazna
- Dostaniesz dwa skojce, ale nie brzęcz za blisko, gdyż pszczoły się odpędza, a 
trutniów się bije...
Na to trefniś pochował dwa skojce, które mu podał Krzyżak, i korzystając z 
przysługującej błaznom na wszystkich dworach wolności, odrzekł:
- Dużo miodu w ziemi dobrzyńskiej, dlatego ją trutnie obsiadły. Bijże ich, królu 
Władysławie!
- Naści i ode mnie grosz, boś dobrze powiedział - rzekł Kropidło -jeno pamiętaj, 
że gdy leziwo się urwie, to bartnik kark skręci. Mają żądła te malborskie 
trutnie, które Dobrzyń obsiadły, i niebezpiecznie leźć na ich barć.
- O wa! - zawołał Zyndram z Maszkowic, miecznik krakowski - można ich wykurzyć!
- Czym?
- Prochem!
- Albo toporem barć ściąć! - rzekł olbrzymi Paszko Złodziej z Biskupic.
Zbyszkowi rosło serce, sądził bowiem, że takie słowa zapowiadają wojnę. Ale 
rozumiał je i Kuno Lichtenstein, który, przebywając długo w Toruniu i Chełmnie, 
wyuczył się polskiej mowy - i nie używał jej tylko przez pychę. Teraz jednak, 
podrażnion słowami Zyndrama z Maszkowic, utopił w nim swoje szare źrenice i 
odrzekł:
- Zobaczymy.
- Widzieli ojce nasi pod Płowcami, a i my widzielim pod Wilnem - odpowiedział 
Zyndram.
- Pax vobiscum! - zawołał Kropidło. - Pax!, pax! Niech jeno ksiądz Mikołaj z 
Kurowa ustąpi z biskupstwa kujawskiego, a król miłościwy mnie po nim naznaczy, 
powiem wam tak piękne kazanie o miłości między chrześcijańskimi narodami, iż was 
do cna skruszę. Cóż to jest bowiem nienawiść, jeśli nie ignis, a do tego ignis 
infernalis... ogień tak okrutny, że woda mu nie poradzi - i chyba winem trzeba 
go zalewać. Wina dawajcie! Pojedziemy na ops! jak mawiał nieboszczyk biskup 
Zawisza z Kurozwęk!
- A z opsu do piekła, jak mówił diabeł! - dodał trefniś Ciaruszek.
- Niechże cię porwie!
- Cudniej będzie, jeśli was porwie. Nie widziano jeszcze diabła z Kropidłem, ale 
tak myślę, że wszyscy będziemy mieli tę uciechę...
- Wpierw ciebie jeszcze pokropię. Wina dajcie i niech żywie miłość między 
chrześcijany!
-Między prawdziwymi chrześcijany! - powtórzył z naciskiem Kuno Lichtenstein.
- Jakże? - zawołał, podnosząc głowę, biskup krakowski Wysz -żali to nie w 
odwiecznie chrześcijańskim królestwie przebywacie? żali nie starsze tu kościoły 
niż w Malborgu?
- Nie wiem - odpowiedział Krzyżak.
Król szczególniej drażliwy był, gdy szło o chrześcijaństwo. Zdawało mu się, że 
Krzyżak może jemu właśnie chce przymówić, więc wystające policzki pokryły mu się 
zaraz czerwonymi piętnami, oczy poczęły błyskać.
- Co to! - odezwał się grubym głosem. - Nie chrześcijański ja król? co?
- Królestwo powiada się chrześcijańskim - odparł zimno Krzyżak - ale obyczaje są 
w nim pogańskie...
Na to podnieśli się groźni rycerze: Marcin z Wrocimowic, herbu Półkoza, Florian 
z Korytnicy, Bartosz z Wodzinka, Domarat z Kobylan, Powała z Taczewa, Paszko 
Złodziej z Biskupic, Zyndram z Maszkowic, Jaksa z Targowiska, Krzon z 
Kozich-głów, Zygmunt z Bobowy i Staszko z Charbimowic, potężni, sławni, 
zwycięscy w wielu bitwach, w wielu turniejach, i to płonąc z gniewu, to blednąc, 
to zgrzytając zębami, poczęli wołać jeden przez drugiego:
- Gorze nam! bo gościem jest i nie może być wyzwan! A Zawisza Czarny, Sulimczyk, 
najsłynniejszy między słynnymi, "wzór rycerzy", zwrócił zmarszczone czoło do 
Lichtensteina i rzekł:
- Nie poznaję cię, Kunonie. Jakże możesz, rycerzem będąc, hańbić wspaniały 
naród, gdy wiesz, że jako posłowi żadna ci za to kara nie grozi?
Lecz Kuno wytrzymał spokojnie groźne spojrzenia i odrzekł z wolna, dobitnie:
- Nasz Zakon, zanim do Prus przybył, wojował w Palestynie, ale tam nawet i 
Saraceni postów szanowali. Wy jedni ich nie szanujecie - i dlategom obyczaj wasz 
nazwał pogańskim.
Na to gwar uczynił się jeszcze większy. Naokół stołu ozwały się znów okrzyki: 
"Gorze, gorze!"
Ale uciszyły się, gdy król, na którego obliczu wrzał gniew, klasnął obyczajem 
litewskim kilkakroć w dłonie. Wówczas wstał stary Jaśko Topór z Tęczyna, 
kasztelan krakowski, sędziwy, poważny, postrach dostojnością urzędu budzący, i 
rzekł:
- Szlachetny rycerzu z Lichtenstemu, jeśli was jakowaś obelga jako posła 
spotkała, mówcie, a srogiej sprawiedliwości wartko stanie się zadość.
- Nie przygodziłoby mi się to w żadnym innym chrześcijańskim państwie - odrzekł 
Kuno. - Wczoraj na drodze do Tyńca napadł mnie jeden wasz rycerz, i choć z 
krzyża na płaszczu łacnie mógł poznać, ktom jest - na życie moje godził.
Zbyszko, usłyszawszy te słowa, pobladł mocno i mimo woli spojrzał na króla, 
którego twarz była wprost straszna. Jaśko z Tęczyna zdumiał się i rzekł:
- Możeż to być?
- Zapytajcie pana z Taczewa, któren był świadkiem przygody. Wszystkie oczy 
zwróciły się na Powałę, który stał przez chwilę mroczny ze spuszczonymi 
powiekami, po czym rzekł:
-Tak jest!...
Usłyszawszy to, rycerze poczęli wołać: "Hańba! hańba! Bog-daj się ziemia pod 
takim zapadła!" l ze wstydu jedni uderzali się pięściami w uda i piersi, drudzy 
skręcali w palcach cynowe misy na stole, nie wiedząc, gdzie oczy podziać.
- Czemuś ty go nie ubił? - zagrzmiał król.
- Bo głowa jego do sądu należy - odparł Powała.
- Uwięziliście go? - spytał kasztelan Topór z Tęczyna.
- Nie, bo na cześć rycerską poprzysiągł, że się stawi.
-I nie stawi się! - zawołał szyderczo Kuno, podnosząc głowę.
Wtem jakiś młody, smutny głos ozwał się niedaleko za plecami Krzyżaka:
- Nie daj Bóg, abych ja hańbę od śmierci wolał. Jam to uczynił: Zbyszko z 
Bogdańca.
Po tych słowach porwali się rycerze ku nieszczęsnemu Zbyszkowi, lecz 
powstrzymało ich groźne skinienie króla, który, powstawszy z zaiskrzonymi 
oczyma, począł wołać zdyszanym od gniewu głosem, podobnym do turkotu, jaki 
wydaje wóz toczący się po kamieniach:
- Uciąć mu szyję! Uciąć mu szyję! Niech Krzyżak głowę jego odeśle do Malborga 
mistrzowi!
Po czym krzyknął na stojącego w pobliżu młodego kniazia litewskiego, syna 
namiestnika smoleńskiego:
- Trzymaj go, Jamont!
Przerażony gniewem królewskim Jamont położył drżące dłonie na ramionach Zbyszka, 
który, zwróciwszy ku niemu pobladłą twarz, rzekł:
- Nie ucieknę...
Lecz białobrody kasztelan krakowski, Topór z Tęczyna, podniósł rękę na znak, że 
chce mówić - i gdy się uciszyło, rzekł:
- Miłościwy królu! Niechże się ów komtur przekona, że nie twoja zapalczywość, 
ale nasze prawa karzą śmiercią za porwanie się na osobę posła. Inaczej słusznie 
by mógł mniemać, że nie masz praw chrześcijańskich w tym Królestwie. Sąd nad 
winowajcą sam odprawię!
Ostatnie słowa wyrzekł głosem podniesionym i widocznie nie dopuszczając nawet 
myśli, aby ów głos mógł być nie wysłuchanym, skinął na Jamonta:
- Zamknąć go do wieży. Wy zaś, panie z Taczewa, świadczyć będziecie.
- Opowiem całą winę tego wyrostka, której żaden źrzały mąż między nami nigdy by 
się nie dopuścił - odpowiedział Powała, spoglądając posępnie na Lichtensteina.
- Słusznie prawi! - powtórzyli zaraz inni - pacholę to jeszcze! za cóż nas 
wszystkich z jego przyczyny pohańbiono?
Nastała chwila milczenia i niechętnych spojrzeń na Krzyżaka, a tymczasem Jamont 
wiódł Zbyszka, by oddać go w ręce łuczników stojących na zamkowym dziedzińcu. 
Czuł on w młodym sercu litość dla więźnia, którą potęgowała wrodzona mu 
nienawiść do Niemców. Ale jako Litwin, przywykły ślepo spełniać wolę wielkiego 
księcia i sam przerażony gniewem królewskim, począł po drodze szeptać do młodego 
rycerza sposobem życzliwej namowy:
- Wiesz, co ci rzekę: powieś się! najlepiej od razu powieś się. "Korol" 
rozsierdził się, i tak ci głowę utną. Czemu byś go nie miał uweselić? Powieś 
się, druhu! u nas taki zwyczaj.
Zbyszko, na wpół przytomny ze wstydu i strachu, zdawał się z początku nie 
rozumieć słów kniazika, ale wreszcie zrozumiał je i aż zatrzymał się ze 
zdumienia:
- Coże ty prawisz?
- Powieś się! Po co cię mają sądzić. Króla uweselisz! - powtórzył Jamont.
- Powieszę się sam! - zawołał młody rycerz. - To cię niby ochrzcili, a skóra 
została na tobie pogańska, i tego nawet nie rozumiesz, że grzech 
chrześcijaninowi taką rzecz czynić.
A kniaź ruszył ramionami:
- Toż nie po dobrej woli. I tak ci głowę utną. Zbyszkowi przemknęło przez myśl, 
że za podobne słowa wypadałoby zaraz wyzwać bojarzynka na walkę pieszą lub 
konną, na miecze albo na topory, ale stłumił w sobie tę chęć, wspomniawszy, że 
już mu czasu na to nie stanie. Więc spuścił smutnie głowę i w milczeniu pozwolił 
się oddać w ręce przywódcy pałacowych łuczników.
A w sali tymczasem uwaga powszechna zwróciła się w inną stronę. Danusia, widząc, 
co się dzieje, przelękła się z początku tak, iż dech zaparło w jej piersi. 
Twarzyczka jej pobladła jak płótno, oczki stały się okrągłe z przerażenia - i 
patrzała na króla bez ruchu jak woskowa figurka w kościele. Lecz gdy wreszcie 
usłyszała, że jej Zbyszkowi mają głowę uciąć, gdy go zabrali i wyprowadzili z 
izby, wówczas chwycił ją żal niezmierny; usta i brwi poczęły jej się trząść; nie 
pomógł nic ni strach przed królem, ni przygryzanie ząbkami ust - i nagle 
wybuchnęła płaczem tak żałosnym i donośnym, że wszystkie twarze zwróciły się ku 
niej, a sam król spytał:
- Co to jest?
- Królu miłościwy! - zawołała księżna Anna. - To jest córka Juranda ze Spychowa, 
której ów nieszczęsny rycerzyk ślubował. Ślubował ci jej trzy pawie czuby z 
hełmów zedrzeć - i ujrzawszy czub taki na hełmie tego komtura, mniemał, że go mu 
sam Bóg zesłał. Nie ze złości on to czynił, panie, jeno przez głupstwo, przeto 
bądź mu miłościw i nie karz go, o co cię na kolanach prosimy.
Tak rzekłszy, wstała i chwyciwszy Danusię za rękę, podbiegła z nią do króla, 
który widząc to, począł się cofać. Ale one obie uklękły przed nim i Danusia 
objąwszy rączynami nogi pańskie, poczęła wołać:
- Daruj Zbyszkowi, królu, daruj Zbyszkowi! I z uniesienia, a zarazem ze strachu, 
pochowała swą jasną główkę w fałdy szarej szaty królewskiej, całując mu przy tym 
kolana i dygocąc jak liść. Księżna Aleksandra Ziemowitowa klękła z drugiej 
strony i złożywszy ręce, patrzyła błagalnie na króla, w którego twarzy odbiło 
się wielkie zakłopotanie. Cofał się wprawdzie wraz z krzesłem, ale nie odpychał 
przemocą Danusi, machał tylko obu rękoma, jakby opędzając się od much.
- Dajcie mi spokój! - wołał - zawinił, całe Królestwo pohańbił! niech mu głowę 
utną!
Lecz małe rączyny zaciskały się coraz silniej wokół jego kolan, a dziecinny 
głosik wołał coraz żałośniej:
- Daruj Zbyszkowi, królu, daruj Zbyszkowi! Wtem ozwały się rycerskie:
- Jurand ze Spychowa, rycerz sławny, postrach na Niemców!
- I ów wyrostek wielce się już pod Wilnem zasłużył - dodał Powała.
Lecz król bronił się dalej, lubo sam widokiem Danusi wzruszony:
- Dajcie mi spokój! Nie mnie zawinił i nie ja mogę mu darować. Niech mu poseł 
Zakonu daruje, to i ja daruję, a nie, to niech mu głowę utną.
- Daruj mu, Kunonie! - rzekł Zawisza Czarny, Sulimczyk -sam mistrz ci tego nie 
przygani!
- Daruj mu, panie! - zawołały obie księżne.
- Daruj mu, daruj! - powtórzyły głosy rycerskie. Kuno przymknął powieki i 
siedział z podniesionym czołem, jakby rozkoszując się tym, że i obie księżne, i 
tak znamienici rycerze zanoszą do niego prośby. Nagle zmienił się w mgnieniu 
oka: spuścił głowę, skrzyżował ręce na piersiach, z dumnego stał się pokorny i 
ozwał się przyciszonym, łagodnym głosem:
- Chrystus, Zbawiciel nasz, przebaczył łotrowi na krzyżu i nieprzyjaciołom 
swoim...
- Prawy to rycerz mówi! - ozwał się biskup Wysz.
- Prawy! prawy!
- ...Jakżebym ja nie miał przebaczyć - ciągnął dalej Kuno - którym jest nie 
tylko chrześcijaninem, ale i zakonnikiem? Przeto przebaczam mu z duszy serca 
jako Chrystusowy sługa i zakonnik!
- Sława mu! - huknął Powała z Taczewa.
- Sława! - powtórzyli inni.
- Ale - rzekł Krzyżak -jestem tu posłem między wami i noszę w sobie majestat 
całego Zakonu, który jest Chrystusowym Zakonem. Kto więc mnie jako posła 
ukrzywdził, ukrzywdził Zakon, a kto obraził Zakon - obraził samego Chrystusa, i 
takiej krzywdy ja wobec Boga i ludzi darować nie mogę -jeśli zaś prawo wasze ją 
daruje, niech się dowiedzą o tym wszyscy panowie chrześcijańscy.
Po tych słowach zapadło głuche milczenie. Po chwili tylko ozwały się 
gdzieniegdzie zgrzytania zębów, ciężkie oddechy tłumionej wściekłości i łkanie 
Danusi.
Do wieczora wszystkie serca przechyliły się ku Zbyszkowi. Ci sami rycerze, 
którzy z rana byliby go gotowi na jedno skinienie króla roznieść na mieczach, 
wysilali teraz umysły, jakim by sposobem przyjść mu z pomocą. Księżne 
postanowiły udać się z prośbą do królowej, by skłoniła Lichtensteina do 
zupełnego odstąpienia od skargi lub w razie potrzeby napisała do mistrza Zakonu, 
prosząc, by ten rozkazał Kunonowi zaniechać sprawy. Droga zdawała się pewna, 
gdyż Jadwigę otaczała cześć tak nadzwyczajna, że wielki mistrz ściągnąłby na 
siebie gniew papieża i naganę wszystkich chrześcijańskich książąt, gdyby jej 
takiej rzeczy odmówił. Nie było też to prawdopodobnym i dlatego, że Konrad von 
Jungingen był człowiekiem spokojnym i o wiele od swoich poprzedników 
łagodniejszym. Na nieszczęście, biskup krakowski Wysz, który był zarazem głównym 
lekarzem królowej, zakazał najsurowiej wspominać jej choćby jednym słowem o 
całej sprawie. "Nigdy ona o śmiertelnych wyrokach rada nie słucha - mówił - i 
choćby o prostego zbója chodziło, zaraz to do serca bierze, a cóż dopiero, jeśli 
o szyję młodzianka idzie, któren słusznie jej miłosierdzia mógłby wyglądać. Ale 
wszelka turbacja łatwo do ciężkiej niemocy może ją przywieść, zdrowie zaś jej 
więcej dla całego Królestwa znaczy niżeli dziesięć głów rycerskich". 
Zapowiedział wreszcie, że gdyby kto ośmielił się wbrew jego słowom turbować 
panią, na tego on ściągnie straszny gniew królewski, a w dodatku klątwą 
kościelną go obłoży.
Zlękły się tej zapowiedzi obie księżne i postanowiły milczeć przed królową, a 
natomiast póty błagać króla, póki jakowej ś łaski nie okaże. Cały dwór i wszyscy 
rycerze stali już po stronie Zbyszka. Powała z Taczewa zapowiadał, iż wyzna 
szczerą prawdę, ale że złoży świadectwo dla młodzieńca przychylne i całą sprawę 
przedstawi jako chłopięcą zapędliwość. Z tym wszystkim każdy przewidywał, a 
kasztelan Jaśko z Tęczyna głośno oświadczał, że jeśli Krzyżak się zatnie, to 
srogiemu prawu musi się stać zadość.
Burzyły się więc tym bardziej przeciw Lichtensteinowi rycerskie serca i niejeden 
myślał lub nawet mówił otwarcie: "Posłem jest i w szranki powołań być nie może, 
ale gdy do Malborga wróci, nie daj Bóg, aby swoją własną sczezł śmiercią". I nie 
były to próżne groźby, albowiem rycerzom, którzy nosili pas, nie wolno było 
jednego słowa na wiatr uronić, kto zaś co zapowiadał, musiał tego dokazać lub 
zginąć. Groźny Powała okazał się przy tym najzawziętszym, albowiem miał w 
Taczewie umiłowaną córuchnę w wieku Danusi - skutkiem czego łzy Danusine całkiem 
skruszyły w nim serce.
Jakoż jeszcze tego samego dnia odwiedził Zbyszka w podziemiu, kazał mu być 
dobrej myśli i opowiedział o prośbach obu księżn i o łzach Danusi... Zbyszko, 
dowiedziawszy się, iż dziewczyna rzuciła się dla niego do nóg królewskich, 
rozczulił się tym uczynkiem aż do łez i nie wiedząc, jak swoją wdzięczność i 
tęsknotę wyrazić, rzekł, obcierając wierzchem dłoni powieki:
- Hej! niechże ją Bóg błogosławi, a mnie jako najprędzej zezwoli jakową walkę 
pieszą albo konną za nią stoczyć! Za mało ja jej Niemców obiecał - bo takiej 
trzeba ich było tylu ślubować, ile ma roków. Byle mnie Pan Jezus z tej obierzy 
wybawił, juże ja jej nie poskąpię!
I podniósł pełne wdzięczności oczy ku górze...
- Naprzód kościołowi jakiemu co obiecuj - odrzekł pan z Taczewa - bo jeśli się 
twoja obietnica Bogu spodoba, pewnikiem wnet wolny będziesz. A po wtóre, 
słuchaj: poszedł do Lichtensteina twój stryk, a potem pójdę jeszcze i ja. Nie 
hańba ci będzie przeprosić go za winę, boś zawinił - i nie żadnego 
Lichtensteina, ale posła będziesz przepraszał. Gotówże jesteś?
- Skoro mi taki rycerz jak wasza miłość mówi, iż się to godzi - uczynię! ale 
jeśli będzie chciał, żebym go tak przepraszał, jako żądał na drodze z Tyńca, to 
niechże mi głowę utną. Stryk ostanie i stryk mu odpłaci, gdy się jego poselstwo 
skończy...
- Obaczym, co powie Maćkowi - rzekł Powała. A Maćko rzeczywiście był wieczorem u 
Niemca, ale ten przyjął go wzgardliwie: światła nawet nie kazał zapalić i w 
zmroku z nim gadał. Wrócił więc stary rycerz od niego posępny jak noc i udał się 
do króla. Król przyjął go dobrotliwie, bo się już był całkiem uspokoił, i gdy 
Maćko klęknął, kazał mu zaraz wstać, pytając, czego by żądał.
- Miłościwy panie - rzekł Maćko - była wina, musi być kara, bo inaczej nie 
byłoby nijakiego prawa na świecie. Jeno jest i moja wina, iżem przyrodzonej 
zapalczywości tego wyrostka nie tylko nie hamował, alem mu ją jeszcze chwalił. 
Takem go to hodował, a potem od małości hodowała go wojna. Moja wina, miłościwy 
królu, bom mu nieraz powiadał: wpierw tnij, a potem obaczysz, kogoś rozciął. I 
dobrze z tym było na wojnie, źle zasię przy dworze! Ale to chłop jak szczere 
złoto, ostatni z rodu -i żal mi go okrutny...
- Mnie pohańbił, Królestwo pohańbił - rzekł król - mam-li go za to miodem 
smarować?
A Maćko umilkł, gdyż na wspomnienie o Zbyszku żal ścisnął go nagle za gardło, i 
dopiero po długiej chwili jął mówić wzruszonym jeszcze i przerywanym głosem:
- Anim ja wiedział, że go tak miłuję - i dopiero teraz się pokazało, jak bieda 
przyszła. Aleja stary, a on z rodu ostatni. Nie będzie jego - nie będzie nas. 
Królu miłościwy i panie, ulitujże ty się nad rodem naszym!
Tu klęknął znowu Maćko i wyciągnąwszy przed się spracowane na wojnach ręce, 
mówił ze łzami:
- Broniliśmy Wilna: łupy Bóg dał godne, komu ja to ostawię? Chce Krzyżak kary, 
panie - niech będzie kara, ale pozwólcie, abych ja swoją głowę oddał. Co mi tam 
po żywocie bez Zbyszka! Młody jest, niech ziemię wykupi i potomstwo płodzi, jako 
Bóg człowiekowi przykazał. Nie zapyta się nawet Krzyżak, czyja głowa spadła, 
byle spadła. Hańba też z tego nijaka na ród nie spadnie. Ciężko człowiekowi iść 
na śmierć, ale pomiarkowawszy, to lepiej, żeby człek zginął, niż żeby ród miał 
zginąć...
I tak mówiąc, objął nogi królewskie, król zaś począł mrugać oczyma, co było u 
niego oznaką wzruszenia, a wreszcie rzekł:
- Nie będzie tego, żeby ja opasanemu rycerzowi głowę kazał niewinnie ucinać! nie 
będzie, nie będzie!
- I nie byłoby w tym sprawiedliwości - dodał kasztelan. -Prawo winnego 
przyciśnie, ale nie smok ci to żaden, który nie patrzy, czyją krew chłepce. A wy 
uważcie, że właśnie hańba by na wasz ród spadła, bo jeśliby bratanek wasz 
przystał na to, co mówicie, tedyby i samego, i jego potomstwo za bezecnych 
wszyscy mieli... Na to Maćko:
- Nie przystałby on. Ale gdyby się to bez jego wiadomości stało, toby mnie potem 
pomścił, jako i ja jego pomszczę...
- Ha! - rzekł Tęczyński - wskórajcie u Krzyżaka, by skargi zaniechał...
- Jużem u niego był.
- I co? - spytał, wyciągając szyję, król - co powiedział?
- Powiedział mi tak: "Trzeba było na tynieckiej drodze o darowanie prosić - nie 
chcieliście, to teraz i ja nie chcę".
- A wy czemu nie chcieli?
- Bo przykazał nam z koni zsiąść i na piechotę przepraszać.
Król założył włosy za uszy i chciał coś odpowiedzieć, gdy wtem wszedł dworzanin 
z oznajmieniem, iż rycerz z Lichtensteinu prosi o posłuchanie.
Usłyszawszy to, Jagiełło spojrzał na Jaśka z Tęczyna, potem na Maćka, lecz kazał 
im pozostać, może w nadziei, że uda mu się przy tej sposobności załagodzić 
sprawę swoją powagą królewską.
Tymczasem Krzyżak wszedł, skłonił się królowi i rzekł:
- Miłościwy panie! Oto jest spisana skarga o zniewagę, jaka mnie w królestwie 
waszym spotkała.
- Skarżcie się jemu - odpowiedział król, ukazując na Jaśka z Tęczyna.
Krzyżak zaś rzekł, patrząc wprost w twarz króla:
- Nie znam waszych praw ni waszych sądów, wiem jeno, że poseł Zakonu przed samym 
tylko królem skarżyć się może.
Małe oczki Jagiełły zamigotały z niecierpliwości, wyciągnął jednak rękę, wziął 
skargę i oddał Tęczyńskiemu.
Ten zaś rozwinął ją i począł czytać, ale w miarę jak czytał, twarz stawała mu 
się coraz więcej frasobliwa i smutna.
- Panie - rzekł wreszcie - tak nastajecie na życie tego mło-dzianka, jakby on 
całemu waszemu Zakonowi był straszny. Żali wy. Krzyżacy, już się i dzieci 
boicie?
My, Krzyżacy, nie boim się nikogo - odparł dumnie komtur.
A stary kasztelan dodał z cicha:
- A zwłaszcza Boga.
Powała z Taczewa czynił nazajutrz przed sądem kasztelańskim wszystko, co było w 
jego mocy, aby winę Zbyszka umniejszyć. Lecz próżno uczynek przypisywał 
dzieciństwu i niedoświadczeniu, próżno mówił, że nawet i ktoś starszy, gdyby 
trzy pawie czuby ślubował i o zesłanie ich się modlił, a potem ujrzał nagle taki 
czub przed sobą, mógłby także pomyśleć, że jest w tym zrządzenie boskie. Jednej 
rzeczy nie mógł zacny rycerz zaprzeć, to jest, że gdyby nie on, to kopia 
Zbyszkowa byłaby uderzyła o pierś Krzyżaka. Kuno zaś kazał przynieść do sądu 
zbroję, w którą owego dnia był przybrany, i okazało się, że była z cienkiej 
blachy, używana tylko do uroczystych odwiedzin i tak wiotka, że Zbyszko, 
zważywszy jego nadzwyczajną siłę, byłby ją niechybnie grotem na wylot przebódł i 
posła życia pozbawił. Za czym pytano jeszcze Zbyszka, czy myślał Krzyżaka zabić; 
lecz on nie chciał się tego zapierać. "Wołałem na niego z daleka - rzekł - by 
kopii nadstawił, bo jużci żywy nie dałby sobie ze łba hełmu zedrzeć - ale gdyby 
i on był z daleka wołał, iże jest posłem, tedybym go był w spokoju ostawił".
Podobały się te słowa rycerzom, którzy przez życzliwość dla młodzianka tłumnie 
się na sąd zgromadzili, i zaraz podniosły się liczne głosy: "Prawda! czemu nie 
wołał!" Lecz twarz kasztelana pozostała posępna i surowa. Nakazawszy obecnym 
milczenie, sam także przez chwilę milczał, po czym utkwił w Zbyszku badawcze 
źrenice i zapytał:
- Możesz-li na mękę Pańską poprzysiąc, żeś płaszcza i krzyża nie widział?
- Nijak! - odpowiedział Zbyszko - żeby ja krzyża nie widział, to myślałbym, że 
to nasz rycerz, a w naszego przecie bym nie godził.
- A jakoż mógł się inny Krzyżak pod Krakowem znajdować, jeśli nie poseł albo nie 
z poselskiego pocztu?
Na to nic nie rzekł Zbyszko, bo nie było co rzec. Dla wszystkich było rzeczą aż 
nazbyt jasną, że gdyby nie pan z Taczewa, to w obecnej chwili leżałby przed 
sądem nie pancerz posła, ale sam poseł, z przebitą na wieczną hańbę narodowi 
polskiemu piersią - więc ci nawet, którzy z całej duszy sprzyjali Zbyszkowi, 
rozumieli, że wyrok nie może być dla niego łaskawy...
Jakoż po chwili kasztelan rzekł:
- Iżeś w zapalczywości swej nie pomyślał, w kogo bijesz, i czynił bez złości, 
przeto ci Zbawiciel nasz to policzy i daruje, ale ty się, nieboże, Najświętszej 
Pannie poleć, gdyż prawo nie może ci tego darować...
Usłyszawszy to, Zbyszko, chociaż spodziewał się podobnych słów, przybladł nieco, 
ale wnet potem wstrząsnął w tył swe długie włosy, przeżegnał się i rzekł:
- Wola boska! Ano, trudno!
Następnie zwrócił się do Maćka i ukazał mu oczyma na Lichtensteina, jakby 
polecając go jego pamięci, a Maćko kiwnął głową na znak, że rozumie i pamięta. 
Zrozumiał to spojrzenie i ten ruch także i Lichtenstein, i jakkolwiek w 
piersiach biło mu zarówno mężne, jak zawzięte serce, jednakże dreszcz przebiegł 
go na chwilę od stóp do głów, tak straszną i złowrogą twarz miał w tej chwili 
stary wojownik. Widział Krzyżak, że między nim a owym starym rycerzem, którego 
twarzy nie mógł nawet dobrze pod hełmem dojrzeć, pójdzie odtąd na śmierć i 
życie, że gdyby się nawet chciał przed nim skryć, to się nie skryje, i że gdy 
przestanie być posłem, to się muszą spotkać choćby w Malborgu.
Tymczasem kasztelan udał się do przyległej izby, by podyktować wyrok na Zbyszka 
biegłemu w piśmie sekretarzowi. Ten i ów z rycerzy zbliżał się podczas owej 
przerwy do Krzyżaka, mówiąc:
- Bogdaj na sądzie ostatecznym łaskawiej-ć osądzono! Radżeś tej krwi?
Lecz Lichtensteinowi chodziło tylko o Zawiszę, gdyż ten, z powodu swych czynów 
bojowych, znajomości praw rycerskich i niezmiernej surowości w ich 
przestrzeganiu, znany był po świecie szeroko. W sprawach najbardziej 
zawilkłanych, w których chodziło o honor rycerski, udawano się do niego nieraz 
bardzo z daleka, i nikt nigdy nie śmiał mu przeczyć, nie tylko dlatego, że 
pojedyncza walka z nim była niepodobna, ale i dlatego, że uważano go za 
"zwierciadło czci". Jedno słowo przygany albo pochwały z ust jego szybko 
rozchodziło się między rycerstwem Polski, Węgier, Czech, Niemiec i mogło 
stanowić o złej lub dobrej sławie rycerza.
Do niego więc zbliżył się Lichtenstein i jakby chcąc usprawiedliwić się ze swej 
zawziętości, rzekł:
- Sam tylko wielki mistrz wraz z kapitułą mógłby mu łaskę okazać -ja nie mogę...
- Nic waszemu mistrzowi do naszych praw; łaskę może tu okazać nie on, jeno król 
nasz - odpowiedział Zawisza.
- A ja, jako poseł, musiałem żądać kary.
- Pierwej byłeś rycerzem niż posłem, Lichtensteinie...
- Żałi mniemasz, żem czci uchybił?
- Znasz nasze księgi rycerskie i wiesz, że dwoje zwierząt kazano naśladować 
rycerzowi; lwa i baranka. Ktoregożeś z nich w tej przygodzie naśladował?
- Nie tyś moim sędzią...
- Pytałeś, czyś czci nie uchybił, tom ci i odkazał, jako myślę.
- Źleś mi odkazał, bo tego nie mogę przełknąć.
- Własną się, nie moją złością udławisz.
- Ale mi Chrystus policzy, żem o majestat Zakonu więcej dbał niż o swoją 
chwalbę...
- On też nas wszystkich będzie sądził.
Dalszą rozmowę przerwało wejście kasztelana i sekretarza. Wiedziano już, że 
wyrok będzie niepomyślny, jednakże uczyniła się głucha cisza. Kasztelan zajął 
miejsce za stołem i wziąwszy w rękę krucyfiks, rozkazał Zbyszkowi klęknąć.
Sekretarz zaczął odczytywać po łacinie wyrok. Ani Zbyszko, ani obecni rycerze 
nie zrozumieli go, jednakże wszyscy domyślili się, że jest to wyrok śmierci. 
Zbyszko po skończeniu czytania uderzył się kilkakrotnie pięścią w piersi, 
powtarzając: "Boże, bądź miłościw mnie grzesznemu".
Po czym wstał i rzucił się w ramiona Maćka, który począł całować w milczeniu 
jego głowę i oczy.
Wieczorem zaś tego dnia herold ogłaszał przy odgłosie trąb rycerzom, gościom i 
mieszczaństwu na czterech rogach rynku, iż szlachetny Zbyszko z Bogdańca skazan 
jest z wyroku kasztelańskiego na ucięcie głowy mieczem.
Lecz Maćko wyprosił, by egzekucja nie nastąpiła rychło, co mu przyszło łatwo, 
gdyż ludziom ówczesnym, zamiłowanym w drobiazgowym rozporządzaniu mieniem, 
zostawiano zwykle czas do układów z rodziną, jak również do pojednania się z 
Bogiem. Nie chciał też nastawać na prędkie wykonanie wyroku i sam Lichtenstein, 
rozumiejąc, że skoro obrażonemu majestatowi Zakonu stało się zadość, nie należy 
do reszty zrażać potężnego monarchy, do którego był wysłan nie tylko dla wzięcia 
udziału w uroczystościach chrzcin, ale i dla układów o ziemię dobrzyńską. 
Najważniejszym jednak względem było zdrowie królowej. Biskup Wysz ani chciał 
słyszeć o egzekucji przed połogiem, słusznie mniemając, że takiej sprawy nie 
można będzie przed panią ukryć, ta zaś, gdy się raz o niej dowie, wpadnie w 
turbację mogącą jej ciężko zaszkodzić. W ten sposób pozostawało Zbyszkowi może i 
kilka miesięcy życia do ostatecznych rozporządzeń i pożegnania się ze znajomymi.
Jakoż Maćko odwiedzał go codziennie i pocieszał, jak umiał. Rozmawiali żałośnie 
o nieuniknionej śmierci Zbyszkowej, a jeszcze żałośniej o tym, że ród może 
wyginąć.
- Nie będzie inaczej, jeno musicie babę brać - rzekł raz Zbyszko.
- Wolej bym krewniaka jakiego choć z dalekości odszukał -odpowiedział stroskany 
Maćko. - Gdzie mnie o babach myśleć, kiedy tobie mają szyję uciąć. A choćby też 
koniecznie przyszło którą brać. nie uczynię tego, nim Lichtensteinowi zapowiedzi 
rycerskiej nie poślę i pomsty nie dokonam. Już ty się nie bój!...
Bóg wam zapłać. Niechże mam choć tę uciechę! Alem to wiedział, że mu nie 
darujecie. Jakoże uczynicie?
- Jak się posłowanie jego skończy, będzie albo wojna, albo spokój - rozumiesz? 
Jeśli będzie wojna, wyślę mu zapowiedź, żeby przed bitwą do pojedynczej walki ze 
mną stanął.
- Na udeptanej ziemi?
- Na udeptanej ziemi, konno alibo pieszo, ale jeno na śmierć, nie na niewolę. 
Będzie-li zaś spokój, to do Malborga pojadę i kopią w bramę zamkową uderzę, a 
trębaczowi każę otrąbić, że go na śmierć wyzywam. Już ci się nie pochowa.
- Pewnie, że się nie pochowa, i rady mu dacie, jakobym widział.
- Rady?... Zawiszy bym nie dał, Paszkowi bym nie dał, Powale też; ale nie 
chwalący się, takim jak on poradzę dwom. Oba-czy krzyżacka jego mać! Żali nie 
tęższy był ów rycerz od Fryzów? A jakem go ciął z góry bez hełm, gdzie mi się 
topór zatrzymał? Na zębach się zatrzymał. Albo nie?
Odetchnął na to Zbyszko z wielką ulgą i rzekł:
- Lżej będzie ginąć.
I poczęli wzdychać obydwa, po czym stary szlachcic jął mówić wzruszonym głosem:
- Ty się nie frasuj. Nie będą twoje kości szukały jedna drugiej na sądzie 
ostatecznym. Trumnę ci kazałem sporządzić dębową, taką, że i kanonicy od Panny 
Marii nie mają lepszych. Nie zginiesz ty jako ścierciałka. Ba! i tego nawet nie 
dopuszczę, że-być mieli ścinać na tym samym suknie, na którym mieszczanów 
ścinają. Jużem się z Amylejem zgodził, że da całkiem nowe, tak zacne, że 
starczyłoby i królowi na poszycie kożucha. I mszy ci nie pożałuję - nie bój się!
Uradowało się na to serce Zbyszka, więc pochyliwszy się do ręki stryj ca, 
powtórzył:
- Bóg wam zapłać.
Czasem jednak, mimo wszystkich pociech, zdejmowała go okrutna tęsknota, więc 
innym razem, gdy Maćko przyszedł go odwiedzić, ledwie się z nim przywitawszy, 
zapytał, spoglądając przez kratę w murze:
- A co tam na dworze?
- Pogoda jak złoto, a słonko przygrzewa, aże całemu światu miło.
Na to Zbyszko założył na kark obie dłonie i przechyliwszy
w tył głowę, mówił:
- Hej, mocny Boże! Konia pod sobą mieć i jeździć po polach, po szerokich. Żal 
ginąć młodemu! Okrutny żal!
- Giną ludzie i z konia! - odparł Maćko.
- Ba! Ale ilu sami przedtem nabiją!...
I począł wypytywać o rycerzy, których na dworze króla widział: o Zawiszę, o 
Farureja, o Powałę z Taczewa, o Lisa z Targowiska i o wszystkich innych - co 
robią, czym się zabawiają, na jakich zacnych ćwiczeniach czas im schodzi? I 
słuchał chciwie opowiadań Maćka, który prawił, jako rano we zbrojach przez konie 
skaczą, jako powrozy targają, jako się próbują na miecze i na topory z 
ołowianymi ostrzami, a w końcu, jak ucztują i jakie pieśni śpiewają. Chciało się 
Zbyszkowi lecieć do nich z całej duszy i serca, a gdy się dowiedział, że Zawisza 
zaraz po chrzcinach wybiera się aż hen gdzieś w dół Węgrów na Turków, nie mógł 
się wstrzymać od okrzyku:
- Puściliby mnie z nim! niechbym choć przeciw poganom zginął.
Ale nie mogło to być, a tymczasem zdarzyło się coś innego. Oto obie księżne 
mazowieckie nie przestały myśleć o Zbyszku, który ujął je swoją młodością i 
urodą. Wreszcie księżna Aleksandra Ziemowitowa umyśliła wysłać list do mistrza. 
Mistrz nie mógł wprawdzie zmienić wyroku wydanego przez kasztelana, ale mógł 
wstawić się za młodzieńcem do króla. Jagielle nie wypadało wprawdzie okazywać 
łaski, gdy szło o zamach na posła, zdawało się jednak rzeczą niewątpliwą, że rad 
ją okaże na wstawiennictwo samego mistrza. Więc nadzieja na nowo wstąpiła w 
serce obu pań. Księżna Aleksandra, mając sama słabość do polerowanych rycerzy 
zakonnych, była i przez nich nadzwyczaj ceniona. Niejednokrotnie szły dla niej z 
Malborga bogate dary i listy, w których mistrz nazywał ją czcigodną, świątobliwą 
dobrodziejką i osobliwszą orędowniczką Zakonu. Słowa jej wiele mogły i było 
rzeczą wielce prawdopodobną, iż nie doznają odmowy. Chodziło tylko o znalezienie 
gońca, który by dołożył wszelkiej gorliwości, aby jak najprędzej list oddać i z 
odpowiedzią powrócić. Usłyszawszy o tym, stary Maćko podjął się tego bez 
wahania...
Uproszony kasztelan wyznaczył termin, do którego obiecał powstrzymać wykonanie 
wyroku. Pełen otuchy Maćko zakrzątnął się tego samego dnia koło odjazdu, po czym 
udał się do Zbyszka, aby mu szczęśliwą nowinę zwiastować.
Jakoż w pierwszej chwili Zbyszko wybuchnął tak wielką radością, jakby mu już 
otworzono drzwi wieży. Następnie jednak zamyślił się, sposępniał nagle i rzekł:
- Kto się tam od Niemców czego dobrego doczeka! Lichtenstein też mógł prosić 
króla o łaskę - i jeszcze by na tym wygrał, bo pomsty byłby się uchronił - a 
dlatego nie chciał nic uczynić...
- On się zawziął za to, żeśmy go na tynieckiej drodze nie chcieli przeprosić. O 
mistrzu Kondracie nie mówią ludzie źle. Wreszcie stracić na tym - nie stracisz.
- Pewnie - rzekł Zbyszko - ale mu się tam nisko nie kłaniajcie.
- Co się mam kłaniać? List od księżnej Aleksandry wiozę -i tyla...
- Ha! kiedyście tacy dobrzy, to niech wam tam Bóg dopomoże...
Nagle spojrzał bystro na stryjca i rzekł:
- Ale jeśli mi król daruje, to Lichtenstein będzie mój, nie wasz. Pamiętajcie...
- Jeszcześ szyi niepewny, to żadnych zapowiedzi nie czyń. Dość masz tamtych 
głupich ślubów - odrzekł z gniewem stary.
Po czym rzucili się sobie w objęcia - i Zbyszko został sam. Nadzieja i 
niepewność miotały na przemian jego duszą, a gdy przyszła noc, a z nią burza na 
niebie, gdy zakratowane okno poczęło rozświecać się złowrogim światłem 
błyskawic, a mury trząść się od grzmotów, gdy wreszcie wicher wpadł ze świstem 
do wieży i zgasił mdły kaganek przy łożu: pogrążony w ciemności Zbyszko stracił 
znów wszelką otuchę - i całą noc ani na chwilę oczu nie mógł zamrużyć...
"Już ja się śmierci nie wywinę - myślał - i wszystko nic nie pomoże".
Wszelako nazajutrz przyszła do niego w odwiedziny zacna księżna Anna Januszowa, 
a z nią i Danusia ze swoją luteńką za pasem. Zbyszko padł im kolejno do nóg, po 
czym jakkolwiek był w utrapieniu, po bezsennej nocy, w niedoli i niepewności, 
nie do tyla jednak zapomniał o rycerskiej powinności, aby nie okazać Danusi 
zdumienia nad jej urodą...
Lecz księżna podniosła na niego oczy pełne smutku i rzekła:
- Nie dziwuj się ty jej, bo jeśli Maćko dobrej odpowiedzi nie przywiezie albo 
zgoła nie wróci, będziesz ty się wkrótce, nieboże, lepszym rzeczom w niebie 
dziwował.
Po czym jęła ronić łzy, rozmyślając o przyszłym niepewnym losie rycerzyka, a 
Danusia zawtórowała jej zaraz. Zbyszko pochylił się na nowo do ich nóg, bo i 
jego serce zmiękło wobec tych płaczów jak wosk w cieple. Nie kochał on tak 
Danusi, jak mąż kocha niewiastę, poczuł jednak, że ją kocha z całej duszy i że 
na jej widok dzieje mu się w piersiach coś takiego, jakby w nich tkwił drugi 
człowiek, mniej srogi, mniej zapędliwy, mniej wojną dyszący, a natomiast jakby 
słodkiego kochania spragniony. Chwycił go wreszcie żal ogromny, iż musi ją 
porzucić i nie będzie mógł dotrzymać tego, co ślubował.
- Już ja ci, niebogo, pawich czubów pod nogi nie podłożę -mówił.- Ale jeśli 
przed boskim obliczem stanę, tedy tak powiem: "Odpuść mi. Panie, grzechy, ale co 
jest dobra wszelkiego na ziemi, to daj nie komu innemu, tylko pannie Jurandównie 
ze Spychowa".
- Niedawnoście się poznali - rzekła księżna. - Nie da Bóg, by to było na próżno.
Zbyszko zaczął wspominać wszystko, co zaszło w gospodzie tynieckiej, i rozczulił 
się zupełnie. W końcu jął prosić Danusi, by mu zaśpiewała tę samą pieśń, którą 
śpiewała wówczas, kiedy ją to chwycił z ławki i przyniósł do księżnej.
Więc Danusia, choć było jej nie do śpiewania, wzniosła zaraz główkę ku 
sklepieniu i przymknąwszy jako ptaszek oczki, poczęła:
Gdybym ci ja miała
Skrzydłeczka jak gąska,
Poleciałabym ja
Za Jaśkiem do Śląska.
Usiadłabym ci ja
Na śląskowskim płocie...
"Przypatrz się, Jasiulku..."
Lecz nagle spod stulonych rzęsów wypłynęły jej łzy obfite -i nie mogła dłużej 
śpiewać. A Zbyszko porwał ją na ręce tak samo jak niegdyś w tynieckiej gospodzie 
i począł chodzić z nią po izbie, powtarzając w uniesieniu:
- Nie paniej jeno ja bym w tobie szukał. Niechby mnie Bóg wyratował, niechbyś 
dorosła - i niechby rodzic pozwolili - toby ja cię brał, dziewczyno!... Hej!
Danusia, objąwszy go za szyję, skryła spłakaną twarz na jego ramieniu - a w nim 
żal wstawał coraz większy, który płynąc z głębi wolnej natury słowiańskiej, 
zmieniał się w tej prostej duszy niemal w pieśń polną:
Toby ja cię brał, dziewczyno!
Toby ja cię brał!
Henryk Sienkiewicz: Krzyżacy
Rozdział VI
Wtem zaszedł wypadek, wobec którego inne sprawy straciły wszelkie znaczenie w 
ludzkich oczach. Pod wieczór dnia 21 czerwca rozeszła się po zamku wiadomość o 
nagłym zasłabnięciu królowej. Wezwani medycy pozostali wraz z biskupem Wyszem 
przez całą noc w jej komnacie, a tymczasem dowiedziano się od niewiast 
służebnych, iż pani zagroziła słabość przedwczesna. Kasztelan krakowski Jaśko 
Topór z Tęczyna wysłał tejże nocy gońców do nieobecnego króla. Nazajutrz rano 
wieść gruchnęła po mieście i okolicy. Był dzień niedzielny, więc tłumy 
napełniały wszystkie świątynie, w których księża nakazali modlitwy za zdrowie 
królowej. Wówczas ustała wszelka wątpliwość. Po nabożeństwie goście rycerscy, 
którzy się już byli zjechali na spodziewane uroczystości, szlachta oraz 
deputacje kupieckie udały się na zamek; cechy i bractwa wystąpiły z chorągwiami. 
Od południa nieprzeliczone roje ludu otoczyły Wawel, między którymi utrzymywali 
ład łucznicy królewscy, nakazując spokojność i ciszę. Miasto wyludniło się 
prawie zupełnie i tylko przez opustoszałe ulice przeciągały od czasu do czasu 
gromady okolicznego chłopstwa, które również już zwiedziało się o chorobie 
uwielbianej pani i dążyło pod zamek. Wreszcie w głównej bramie pojawili się 
biskup i kasztelan, z nimi zaś kanonicy katedralni, rajcy królewscy i rycerze. 
Ci rozeszli się wzdłuż murów, między lud, z twarzami zwiastującymi nowinę, 
zaczęli jednak od surowego rozkazu, aby powstrzymano się od wszelkich okrzyków, 
te bowiem mogłyby chorej zaszkodzić. Za czym zwiastowali wszem wobec, iż królowa 
powiła córkę. Nowina napełniła radością serca, zwłaszcza gdy zarazem dowiedziano 
się, iż jakkolwiek połóg był przedwczesny, nie masz jednak widomego 
niebezpieczeństwa ni dla matki, ni dla dziecięcia. Tłumy poczęły się rozchodzić, 
albowiem pod zamkiem nie wolno było krzyczeć, każdy zaś chciał pofolgować 
radości. Jakoż, gdy wypełniły się ulice prowadzące na rynek, ozwały się wnet 
pieśni i radosne nawoływania. Nie trapiono się tym, że przyszła na świat córka. 
"Albo źle było, mówiono, że król Louis nie miał synów i że Królestwo dostało się 
Jadwidze? Przez jej to małżeństwo z Jagiełłą podwoiła się moc państwa. Tak 
będzie i teraz. Gdzież szukać takiej dziedziczki jako będzie nasza królewna, gdy 
ni cesarz rzymski, ni żaden z innych królów nie posiadają tak wielkiego państwa, 
tak obszernych ziemi ni tak licznego rycerstwa! Będą się dobijali o jej rękę 
najpotężniejsi monarchowie ziemi, będą się kłaniali królowej i królowi, będą 
zjeżdżali do Krakowa, a nam kupcom, korzyść z tego wypadnie, nie mówiąc o tym, 
że nowe jakieś państwo, czeskie albo węgierskie, z naszym się Królestwem 
połączy". Tak to między sobą mówili kupcy - i radość stawała się z każdą chwilą 
powszechniejsza. Ucztowano w domach prywatnych i w gospodach. Rynek zaroił się 
od latami i pochodni. Po przedmieściach podkrakowscy kmiecie, których coraz 
więcej ściągało się do miasta, porozkładali się obozem przy wózkach. Żydzi 
rajcowali przy synagodze na Kazimierzu. Do późna w noc, prawie do brzasku, 
wrzało na rynku, szczególniej koło ratusza i wagi, jak w czasie wielkich 
jarmarków. Udzielano sobie wzajem wiadomości; posyłano po nie na zamek i 
oblegano tłumnie wracających z nowinami.
Najgorsza z nich była ta, że ksiądz biskup Piotr ochrzcił dziecko tej samej 
nocy, z czego wnoszono, że musi być bardzo słabe. Doświadczone mieszczki 
przytaczały jednak wypadki, w których dzieci urodzone na wpół martwe odzyskiwały 
siłę do życia właśnie po chrzcie. Więc pokrzepiano się nadzieją, którą wzmagało 
i imię nadane dziewczynce. Mówiono, że żaden Bonifacy ni żadna Bonfacja nie może 
umrzeć zaraz po urodzeniu, gdyż przeznaczono im jest coś dobrego uczynić, w 
pierwszych zaś leciech, tym bardziej w pierwszych miesiącach życia, dziecko nie 
może czynić ni źle, ni dobrze.
Następnego dnia jednak przyszły z zamku wiadomości niepomyślne i o niemowlęciu, 
i o matce - i wzburzyły miasto. W kościołach przez cały dzień panował tłok jak w 
czasie odpustu. Posypały się wota za zdrowie królowej i królewny. Widziano ze 
wzruszeniem ubogich wieśniaków ofiarujących ćwiartki zboża, jagnięta, kury, 
wianuszki suszonych grzybów lub krobie orzechów. Płynęły znaczne ofiary od 
rycerstwa, od kupców, od rzemieślników. Rozesłano gońców do cudownych miejsc. 
Astrologowie badali gwiazdy. W samym Krakowie nakazano uroczyste procesje. 
Wystąpiły wszystkie cechy i wszystkie bractwa. Całe miasto zakwitło chorągwiami. 
Odbyła się i procesja dzieci, sądzono bowiem, że niewinne istoty najłatwiej 
ubłagają Boga o łaskę. Przez bramy miejskie zjeżdżały coraz nowe tłumy z 
okolicy.
I tak płynął dzień za dniem wśród ustawicznego bicia w dzwony, wśród gwaru po 
kościołach, procesyj i nabożeństw. Lecz gdy upłynął tydzień, a i dostojna chora, 
i dziecię żyły jeszcze, poczęła otucha wstępować w serca. Zdawało się ludziom 
rzeczą niepodobną, aby Bóg zabrał przedwcześnie władczynię państwa, która tyle 
dla niego uczyniwszy, musiałaby pozostawić niedokończone ogromne dzieło i 
apostołkę, która ofiarą własnego szczęścia przywiodła do chrześcijaństwa ostatni 
pogański naród w Europie. Uczeni wspominali, ile uczyniła dla Akademii, duchowni 
ile dla chwały Bożej, statyści ile dla pokoju między chrześcijańskimi 
monarchami, prawoznawcy - ile dla sprawiedliwości, biedni - ile dla ubóstwa, i 
wszystkim nie mieściło się w głowie, izby życie tak potrzebne dla Królestwa i 
świata całego mogło być przedwcześnie przecięte.
Tymczasem 13 lipca dzwony żałobne oznajmiły śmierć dziecka. Zawrzało znów miasto 
i niepokój ogarnął ludzi, a tłumy powtórnie obiegły Wawel, dopytując o zdrowie 
królowej. Lecz tym razem nikt nie wychodził z dobrą nowiną. Owszem, twarze panów 
wjeżdżających na zamek lub wyjeżdżających przez bramy były posępne i z każdym 
dniem posępniejsze. Mówiono, że ksiądz Stanisław ze Skarbimierza, mistrz nauk 
wyzwolonych w Krakowie, nie odstępuje już królowej, która codziennie przystępuje 
do komunii. Mówiono również, że po każdym przystąpieniu komnata jej napełnia się 
światłem niebieskim. Niektórzy widzieli je nawet przez okna, ale widok ten 
raczej przerażał oddane pani serca jako oznaka, że rozpoczyna się już dla niej 
życie zaziemskie.
Niektórzy nie wierzyli jednak, aby się mogła stać rzecz tak straszna, i ci 
krzepili się nadzieją, że sprawiedliwe nieba poprzestaną na jednej ofierze. 
Tymczasem w piątek z rana dnia 17 lipca gruchnęło między ludem, iż królowa kona. 
Kto żył, spieszył pod zamek. Miasto opustoszało tak, że zostali w nim tylko 
kalecy, albowiem nawet matki z niemowlętami pośpieszyły do bram. Sklepy były 
pozamykane; nie gotowano jadła. Ustały wszystkie sprawy, a natomiast pod Wawelem 
czerniało jedno morze ludu - niespokojne, przerażone, ale milczące.
Wtem o godzinie trzynastej z południa ozwał się dzwon na katedralnej wieży. Nie 
zrozumiano od razu, co to znaczy, jednakowoż niepokój począł podnosić włosy na 
głowach. Wszystkie głowy i wszystkie oczy zwróciły się ku wieżycy na kołyszący 
się z coraz większym rozmachem dzwon, którego żałosny jęk poczęły powtarzać inne 
w mieście: u Franciszkanów, u Św. Trójcy, u Panny Marii - i hen dalej, jak 
miasto długie i szerokie. Zrozumiano wreszcie, co znaczą owe jęki; dusze ludzkie 
napełniły się przerażeniem i takim bólem, jakby one spiżowe serca dzwonów 
uderzały wprost w serca wszystkich obecnych.
Nagle na wieży ukazała się czarna chorągiew z wielką trupią głową pośrodku, pod 
którą bielały dwa złożone na krzyż piszczele ludzkie. Wówczas ustała wszelka 
wątpliwość. Królowa oddała ducha Bogu.
Pod zamkiem rozległ się ryk i płacz stu tysięcy ludzi - i pomieszał się z 
ponurymi odgłosami dzwonów. Niektórzy rzucali się na ziemię, inni darli na sobie 
szaty lub rozdrapywali twarze, inni spoglądali na mury w niemym osłupieniu, 
niektórzy jęczeli głucho, niektórzy, wyciągając ręce ku kościołowi i komnacie 
królowej, wzywali cudu i Bożego miłosierdzia. Lecz ozwały się także głosy 
gniewne, które w uniesieniu i rozpaczy dochodziły do bluźnierstw. "Przecz nam 
zabrano naszą umiłowaną? Na cóż się zdały nasze procesje, nasze modlitwy i 
błagania? To miłe były srebrne i złote wota, a za to nic? Wziąć wzięto, a dać 
nie dano!" Inni wszelako powtarzali, zalewając się łzami i jęcząc: "Jezu! Jezu! 
Jezu!" Tłumy chciały wejść do zamku, by spojrzeć jeszcze raz na ukochaną twarz 
Pani. Nie puszczono ich, ale im przyobiecano, że wkrótce ciało będzie wystawione 
w kościele, a wtedy każdy będzie mógł oglądać je i modlić się przy nim. Za czym 
pod wieczór posępne tłumy zaczęły wracać ku miastu, opowiadając sobie o 
ostatnich chwilach królowej, o przyszłym pogrzebie i o cudach, które się będą 
działy przy jej ciele i około jej grobowca, a których wszyscy byli zupełnie 
pewni. Rozpowiadano również, że królowa zaraz po śmierci będzie kanonizowaną - 
gdy zaś niektórzy wątpili, czy się to może stać, poczęto się oburzać i grozić 
Awinionem...
Smutek ponury padł na miasto, na cały kraj, i nie tylko ludowi pospolitemu, ale 
i wszystkim wydało się, że wraz z królową zagasła dla Królestwa pomyślna 
gwiazda. Nawet między panami krakowskimi byli tacy, którzy czarno patrzyli w 
przyszłość. Poczęto zadawać sobie i innym pytania, co teraz będzie? czyli 
Jagiełło po śmierci królowej ma prawo panować w Królestwie, czyli też wróci na 
swoją Litwę i poprzestanie na wielkoksiążęcym tronie? Niektórzy przewidywali - i 
jak się okazało, nie bez słuszności - że sam on zechce ustąpić i że w takim 
razie odpadną od Korony obszerne ziemie, rozpoczną się znów napady od strony 
Litwy i krwawe odwety zawziętych mieszkańców Królestwa. Zakon się wzmoże, wzmoże 
się cesarz rzymski i król węgierski a Królestwo, do wczoraj jedno z 
najpotężniejszych w świecie, przyjdzie do upadku i pohańbienia.
Kupcy, dla których stanęły otworem obszerne kraje litewskie i ruskie, czynili w 
przewidywaniu strat śluby pobożne, aby Jagiełło pozostał na Królestwie, lecz w 
takim znów razie przepowiadano rychłą wojnę z Zakonem. Wiadomo było, że 
powstrzymywała ją tylko królowa. Ludzie przypominali sobie teraz, jak niegdyś, 
oburzona na chciwość i drapieżność Krzyżaków, mówiła im w proroczym widzeniu: 
"Póki ja żyję, póty powstrzymuję rękę i słuszny gniew męża mojego, lecz 
pamiętajcie, iż po mojej śmierci spadnie na was kara za wasze grzechy!"
Oni w pysze i zaślepieniu nie lękali się wprawdzie wojny, licząc, że gdy po 
śmierci królowej urok jej świętobliwości nie będzie powstrzymywał napływu 
ochotników z państw zachodnich, naówczas przyjdą im w pomoc tysiące bojowników z 
Niemiec, z Burgundii, Francji i dalszych jeszcze krajów. Lecz śmierć Jadwigi 
była jednakże wypadkiem tak doniosłym, że poseł krzyżacki Lichtenstein, nie 
czekając nawet na przyjazd nieobecnego króla, ruszył co prędzej do Malborga, by 
jak najprędzej donieść wielkiemu mistrzowi i kapitule ważną i poniekąd groźną 
nowinę.
Posłowie: węgierski, rakuski, cesarski, czeski, wyruszyli za nim lub też wysłali 
gońców do swych monarchów. Jagiełło przyjechał do Krakowa w ciężkiej rozpaczy. W 
pierwszej chwili oświadczył panom, że nie chce już dalej królować bez królowej i 
że odjedzie na swoje dziedzictwo do Litwy, po czym z żalu wpadł jakoby w 
odrętwienie, nie chciał rozstrzygać żadnych spraw, nie odpowiadał na pytania, 
chwilami zaś wpadał w straszny gniew na samego siebie za to, że był odjechał, że 
nie był przy śmierci królowej, że się z nią nie pożegnał i nie wysłuchał jej 
ostatnich słów i poleceń. Próżno Stanisław ze Skarbimierza i biskup Wysz 
przedkładali mu, że choroba królowej wypadła niespodzianie i że wedle ludzkich 
obliczeń miał wszelki czas wrócić, gdyby połóg odbył się był w porze właściwej. 
Nie przynosiło mu to żadnej pociechy ani nie koiło jego żalu. "Nie król ja bez 
niej - odpowiadał biskupowi -jeno grzesznik pokajany, który nie zazna pociechy". 
Po czym wbijał oczy w ziemię i nikt nie mógł od niego słowa więcej wydobyć.
Tymczasem wszystkie umysły zajęły się pogrzebem królowej. Z całego kraju poczęły 
ściągać nowe tłumy panów, szlachty i ludu, zwłaszcza ubóstwa, które spodziewało 
się obfitych zysków z jałmużn przy obrzędzie pogrzebowym, mającym trwać przez 
cały miesiąc. Ciało królowej ustawiono w katedrze na podwyższeniu urządzonym w 
ten sposób, ze szersza część trumny, w której spoczywała głowa zmarłej, 
znajdowała się znacznie wyżej od dolnej. Urządzono tak umyślnie, by lud mógł 
lepiej widzieć twarz królowej. W katedrze odprawiało się nieustające 
nabożeństwo: przy katafalku płonęły tysiące świec woskowych, a wśród tych 
blasków i wśród kwiatów leżała Ona, spokojna, uśmiechnięta, podobna do białej 
róży mistycznej - ze złożonymi w krzyż rękoma na lazurowej sukni. Lud widział w 
niej świętą, przyprowadzano do niej opętanych, kaleki, chore dzieci - i raz w 
raz w środku świątyni rozlegał się krzyk to jakiejś matki, która na twarzy 
chorego dziecka spostrzegła rumieńce, zwiastuny zdrowia, to jakiegoś paralityka, 
który nagle odzyskiwał władzę w schorzałych członkach. Wówczas serca ludzkie 
przejmował dreszcz, wieść o cudzie przelatywała kościół, zamek, miasto i 
ściągała coraz większe roje nędzy ludzkiej, która od cudu tylko mogła spodziewać 
się poratowania.
O Zbyszku zapomniano tymczasem zupełnie, któż bowiem wobec tak olbrzymiego 
nieszczęścia pamiętać mógł o zwyczajnym pacholęciu szlacheckim i o jego 
uwięzieniu w baszcie zamkowej! Zbyszko wiedział jednakowoż od stróżów 
więziennych o chorobie królowej, słyszał gwar ludu koło zamku, a gdy usłyszał 
jego płacz i bicie we dzwony, rzucił się na kolana i przepomniawszy o własnym 
losie, z całej duszy jął opłakiwać śmierć uwielbionej Pani. Zdawało mu się, że 
razem z nią zgasło coś i dla niego i że wobec takiej śmierci nie warto nikomu 
żyć na świecie.
Echa pogrzebu, dzwony kościelne, śpiewy procesyj i zawodzenia tłumów dochodziły 
go przez całe tygodnie. Przez ten czas sposępniał, stracił ochotę do jadła, do 
snu i chodził po swoim podziemiu jak dziki zwierz po klatce. Ciążyła mu 
samotność, gdyż bywały dni, że nawet stróż więzienny nie przynosił mu świeżego 
jadła i wody, tak dalece wszyscy byli zajęci pogrzebem królowej. Od czasu jej 
śmierci nie odwiedził go nikt: ani księżna, ani Danusia, ani Powała z Taczewa, 
który dawniej tyle okazywał mu życzliwości, ani kupiec Amylej, znajomek Maćka. 
Zbyszko z goryczą myślał, że gdy Maćka nie stało, zapomnieli o nim wszyscy. 
Chwilami przychodziło mu do głowy, że może zapomni o nim i prawo - i że 
przyjdzie mu gnić do śmierci w tym więzieniu. Wówczas modlił się o śmierć.
Wreszcie gdy od pogrzebu królowej upłynął miesiąc, a rozpoczął się drugi, począł 
wątpić i o powrocie Maćka. Obiecał przecie Maćko jechać pośpiesznie, konia nie 
żałować. Malborg nie na końcu świata. Przez dwanaście niedziel można było 
dojechać i wrócić - zwłaszcza gdy komuś pilno było. "Ale może i jemu niepilno! - 
myślał z żalem Zbyszko - może sobie gdzie po drodze babę upatrzył i rad ją do 
Bogdańca powiezie, aby się własnego potomstwa doczekać, a ja tu będę przez wieki 
zmiłowania boskiego wyglądał!"
Stracił wreszcie rachubę czasu, przestał całkiem rozmawiać ze stróżą i tylko z 
pajęczyny, pokrywającej coraz obficiej żelazną kratę w oknie, miarkował, że na 
świecie nadchodzi jesień. Siadywał teraz całymi godzinami na łożu, z łokciami na 
kolanach, z palcami we włosach, które mu już daleko za ramiona sięgały - i w 
półśnie, w półodrętwieniu nie podnosił głowy nawet i wówczas, gdy strażnik 
zagadał do niego, przynosząc spyżę. Aż pewnego dnia skrzypnęły wrzeciądze i 
znajomy głos zawołał od progu więzienia:
- Zbyszku!
- Stryjko - krzyknął Zbyszko, zerwawszy się z tapczana. Maciek chwycił go w 
ramiona, po czym objął mu jasną głowę dłońmi i począł ją całować. Żal, gorycz i 
tęsknota tak wezbrały w sercu młodzianka, że począł płakać na piersiach stryj ca 
jak małe dziecko.
- Myślałem, że już nie wrócicie - rzekł, łkając.
- Boć i niewiele brakło - odrzekł Maciek. Dopieroż Zbyszko podniósł głowę i 
spojrzawszy na niego, zawołał:
- A z wami co się stało?
I patrzył ze zdumieniem na wynędzniałą, zapadłą i bladą jak płótno twarz starego 
wojownika, na jego pochyloną postać i na posiwiałe włosy.
- Co z wami? - powtórzył.
Maćko siadł na tapczanie i przez chwilę oddychał ciężko.
- Co się stało? - rzekł wreszcie. - Ledwiem granicę przejechał, postrzelili mnie 
w boru Niemcy z kuszy. Zbóje-rycerze! -wiesz? Ciężko mi jeszcze dychać... Bóg 
zesłał mi pomoc - inaczej byś mnie tu nie widział.
- Któż was zratował?
- Jurand ze Spychowa - odrzekł Maćko. Nastała chwila milczenia.
- Oni napadli mnie, a w pół dzionka później on ich. Ledwie połowa mu ich uszła. 
Mnie wziął do gródka, i tam w Spychowie ze śmiercią-m się przez trzy niedziele 
zmagał. Bóg nie dał skonać - i choć mi jeszcze ciężko, alem wrócił.
- A to nie byliście w Malborgu?
- Z czymżem miał jechać? Obdarli mnie do cna i list z innymi rzeczami zabrali. 
Wróciłem prosić księżny Ziemowitowej o drugi, alem się z nią w drodze rozminął - 
i czyją zgonię - nie wiem - bo mi się też na tamten świat wybierać.
To rzekłszy, splunął na dłoń i wyciągnąwszy ją ku Zbyszkowi, ukazał na niej 
czystą krew, mówiąc:
- Widzisz?
A po chwili dodał:
- Widać wola boska.
Czas jakiś milczeli obaj pod brzemieniem posępnych myśli, po czym Zbyszko rzekł:
- To tak ciągle krwią plwacie?
- Jakoże nie mam plwać, kiedy mi na pół piędzi grota między żebrami utkwiło! 
Plwałbyś i ty - nie bój się. Ale u Juranda ze Spychowa już mi się lepiej 
uczyniło, jeno żem się ninie okrutnie znów zmęczył, bo droga długa, a pilnom 
jechał.
- Hej! po co wam się było spieszyć?
- Bom chciał księżnę Aleksandrę zdybać i brać od niej drugie pisanie. A Jurand 
ze Spychowa prawił tak: "Jedźcie - powiada -i wracajcie z listem do Spychowa. Ja 
- prawi - mam kilku Niemców pod podłogą, to jednego na słowo rycerskie uwolnię i 
ten list do mistrza powiezie". A on ich tam zawsze kilku przez pomstę za śmierć 
żony pod sobą trzyma i rad słucha, jako mu nocami jęczą a żelaziwem brzękają, 
gdyż jest człek zawzięty. Rozumiesz?
- Rozumiem. Jeno to mi dziwno, żeście pierwszy list stracili, bo skoro Jurand 
ułapił tych, którzy was napadli, to list powinien był być przy nich.
- Nie ułapił ci ich wszystkich. Uszło coś z pięciu. Taka już dola nasza.
To rzekłszy, Maćko odchrząknął, splunął znów krwią i stęknął trochę z bólu w 
piersiach.
- Ciężko was postrzelili - rzekł Zbyszko. - Jakże to? Z zasadzki?
- Z kuszczów tak gęstych, że na krok nie było nic widać. A jechałem bez zbroi, 
bo mi kupcy mówili, że kraj bezpieczny -i upał był.
- Któż zbójom przywodził? Krzyżak?
- Nie zakonnik, ale Niemiec. Chełmińczyk z Lentzu, wsławion z rozbojów i 
grabieży.
- Cóż się z nim stało?
- U Juranda na łańcuchu. Ale on też ma w podziemiu dwóch szlachty Mazurów, 
których chce za siebie oddać. Znów zapadło milczenie.
- Miły Jezu - rzekł wreszcie Zbyszko - to Lichtenstein będzie żyw i ów z Lentzu 
także, a nam trzeba ginąć bez pomsty. Mnie głowę utną, a i wy pewnikiem już się 
nie przezimujecie.
- Ba! i do zimy nie dociągnę. Żeby choć ciebie jako zratować...
- Widzieliście tu kogo?
- Byłem u kasztelana krakowskiego, bo jakem się dowiedział, że Lichtenstein 
wyjechał, myślałem, że ci pofolgują.
- A to Lichtenstein wyjechał?
- Zaraz po śmierci królowej, do Malborga. Byłem tedy u kasztelana, ale on 
powiedział tak: "Nie dlatego waszemu bratankowi głowę utnę, aby się 
Lichtensteinowi pochlebić, jeno że taki jest wyrok, a czy Lichtenstein tu jest, 
czy go nie ma, to wszystko jedno. Choćby też Krzyżak i umarł, nic to nie zmieni, 
bo - powiada - prawo jest wedle sprawiedliwości - nie tak jako kubrak, któren 
możesz do góry podszewką przewrócić. Król - prawi - może łaskę okazać, ale nikt 
inny".
- A gdzie król?
- Pojechał po pogrzebie aż na Ruś.
- No, to i nie ma rady.
- Nijakiej. Kasztelan powiadał jeszcze: "Żal mi go, bo i księżna Anna za nim 
prosi, ale jak nie mogę, to nie mogę..."
- A księżna Anna jeszcze też jest?...
- Niech jej ta Bóg zapłaci! To dobra pani. Jeszcze tu jest, bo Jurandówna 
zachorzała, a księżna ją miłuje jak własne dziecko.
- O, dla Boga! To i Danuśkę chorość napadła. Coże jej takiego?
- Boja wiem!... księżna powiada, że ją ktoś urzekł.
- Pewnie Lichtenstein! nikt inny, jeno Lichtenstein - sobacza mać!
- Może i on. Ale co mu zrobisz? - nic.
- To dlatego wszyscy mnie tu zabaczyli, że i ona była chora... To rzekłszy, 
Zbyszko jął chodzić wielkimi krokami po izbie, a wreszcie chwycił rękę Maćka, 
ucałował ją i rzekł:
- Bóg wam zapłać za wszystko, boć z mojej przyczyny pomrzecie, ale skoroście 
jeździli aż do Prus, to póki do reszty nie zesłabniecie, uczyńcież jeszcze dla 
mnie jedną rzecz. Pójdźcie do kasztelana i proście, żeby mnie na słowo rycerskie 
puścił choć na dwanaście niedziel. Potem wrócę i niech mi szyję utną, ale to 
przecie tak nie może być, byśmy bez nijakiej pomsty poginęli. Wiecie... pojadę 
do Malborga i zara zapowiedź Lichtensteinowi poślę. Już też nie może być 
inaczej. Jego śmierć albo moja!
Maćko począł trzeć czoło:
- Pójść pójdę, ale czy kasztelan pozwoli?
- Słowo rycerskie dam. Na dwanaście niedziel - więcej mi nie trza...
- Co ta gadać: na dwanaście niedziel! A jak będziesz ranny i nie wrócisz, co 
pomyślą?...
- Toć choćby na czworakach wrócę. Ale nie bójcie się! I widzicie, może przez ten 
czas zjedzie król z Rusi; to mu się będzie można o zmiłowanie pokłonić.
- Prawda jest - rzekł Maćko. Lecz po chwili dodał:
- Bo mnie kasztelan i to jeszcze powiadał: "Przepomnieliśmy o waszym bratanku z 
przyczyny śmierci królowej, ale teraz niechże się to już skończy".
- Ej, pozwoli - odpowiedział z otuchą Zbyszko. - Jużci przecie wie, że szlachcic 
mu słowo zdzierży, a czy mi teraz głowę utną, czy po świętym Michale, to mu 
wszystko jedno.
-Ha! pójdę dziś jeszcze.
- Dziś idźcie do Amyleja i legnijcie trochę. Niech wam jakowej driakwi na ranę 
przyłożą, a jutro pójdźcie do kasztelana.
-No, to z Bogiem!
- Z Bogiem!
Uściskali się i Maćko zwrócił się ku drzwiom, ale w progu zatrzymał się jeszcze 
i namarszczył czoło, jakby sobie coś nagle przypomniawszy.
- Ba, toć przecie ty pasa rycerskiego jeszcze nie nosisz: powie ci Lichtenstein, 
że z niepasowanym nie będzie się potykał-i co mu zrobisz?
Zbyszko zafrasował się, ale tylko na chwilę, po czym rzekł:
- A jakoże bywa na wojnie? Czy to koniecznie pasowany tylko pasowanych wybiera?
- Wojna to wojna, a walka samowtór co innego.
- Prawda... ale... poczekajcie... Trzeba poradzić... Ano, widzicie! -jest rada. 
Książę Janusz będzie mnie pasował. Jak go księżna z Danuśką poproszą, to będzie 
pasował. A ja po drodze będę się zaraz na Mazowszu z synem Mikołaja z Długolasu 
też potykał.
- Za co?
- Bo Mikołaj - wiecie - ten, co jest przy księżnie i którego Obuchem zowią - 
powiedział na Danuśkę: "skrzat".
Maćko popatrzył na niego ze zdumieniem, a Zbyszko, chcąc widocznie lepiej 
wytłumaczyć, o co mu chodziło, mówił dalej:
- Jużci tego też darować nie mogę, a z Mikołajem przecie nie będę się potykał, 
bo mu chyba z osiemdziesiąt lat. Na to Maćko:
- Słuchaj, chłopie! szkoda mi twojej głowy, ale rozumu nie szkoda, ile żeś głupi 
jak cap.
- A wy się czego sierdzicie?
Maćko nie odrzekł nic i chciał wyjść, ale Zbyszko poskoczył jeszcze ku niemu:
- A jakoże Danuśka? zdrowa już? Nie gniewajcie się za byle co. Przecie was tyle 
czasu nie było.
I pochylił się znów do ręki starego, ten zaś wzruszył ramionami, ale odrzekł 
łagodniej:
- Jurandówna zdrowa, jeno jej jeszcze z komnaty nie puszczają. Bywaj zdrów.
Zbyszko pozostał sam, ale jakby odrodzony na duszy i ciele. Miło mu było 
pomyśleć, że będzie miał jeszcze ze trzy miesiące życia przed sobą, że pojedzie 
w dalekie kraje, wyszuka Lichtensteina i stoczy z nim walkę śmiertelną. Na samą 
myśl o tym radość zapełniła mu piersi. Dobrze choć przez dwanaście niedziel czuć 
konia pod sobą, jeździć po szerokim świecie, bić się i nie zginąć bez pomsty. A 
potem - niech się dzieje, co chce - to przecie ogromny szmat czasu. Może król 
wrócić z Rusi i darować winę, może wybuchnąć ta wojna, którą wszyscy z dawna 
zapowiadali - może i sam kasztelan, gdy po trzech miesiącach ujrzy zwycięzcę 
hardego Lichtensteina, powie: "Ruszajże teraz na bory, lasy!" Czuł bowiem jasno 
Zbyszko, że zawziętości nikt, prócz Krzyżaka, przeciw niemu nie żywił - i że sam 
surowy pan krakowski tylko jakoby z musu skazał go na śmierć.
Więc nadzieja wstępowała w niego coraz większa, gdyż nie wątpił, że mu tych 
trzech miesięcy nie odmówią. Owszem, myślał, ze mu dadzą nawet więcej, to 
bowiem, by szlachcic, poprzysiągłszy na cześć rycerską, miał słowa nie 
dotrzymać, nawet nie przyjdzie staremu panu z Tęczyna do głowy.
Toteż gdy Maćko przyszedł nazajutrz o zmroku do więzienia, Zbyszko, który ledwie 
mógł już usiedzieć, skoczył ku niemu do proga i zapytał:
- Pozwolił?
Maćko siadł na tapczanie, bo stać z wielkiego osłabienia nie mógł; przez chwilę 
oddychał ciężko i wreszcie rzekł:
- Kasztelan powiedział tak: "Jeśli wam potrzeba podzielić grunt albo statek, to 
waszego bratanka na jedną albo na dwie niedziele na rycerskie słowo wypuszczę, 
ale na dłużej nie".
Zbyszko zdumiał się tak, iż czas jakiś słowa nie mógł przemówić.
- Na dwie niedziele? - zapytał po chwili- A toć ja przez dwie niedziele nawet do 
granicy nie zajadę! - Cóże to jest?... Chybaście kasztelanowi nie powiedzieli, 
po co ja chcę do Malborga?
- Nie tylko ja za tobą prosiłem, ale i księżna Anna.
- No i co?
- I co? Powiedział jej stary, że mu po twojej szyi nic i że sam cię żałuje. 
"Niechbym, powiada, jakie prawo za nim znalazł -ba! niechby i pozór - tobym go 
całkiem puścił - ale jak nie mogę, to nie mogę. Nie będzie, powiada, dobrze w 
tym Królestwie, gdy ludzie poczną na prawo oczy zamykać i po przyjaźni sobie 
folgować; czego ja nie uczynię, choćby o Toporczyka, mego krewniaka, albo zgoła 
brata chodziło". - Tacy to tu ludzie nieużyci. - A on jeszcze powiadał tak: "My 
nie potrzebujemy się oglądać na Krzyżaków, ale hańbić się nam przed nimi nie 
wolno. Co by pomyśleli i oni, i ich goście, którzy z całego świata przychodzą, 
gdyby ja skazanego na śmierć szlachcica puścił po to, by miał wolę pojechać 
sobie do nich na bitkę? Żaliby uwierzyli, że go kara dosięgnie i że jest jakaś w 
naszym państwie sprawiedliwość? Wolę ja jedną głowę uciąć niźli króla i 
Królestwo na śmiech podawać". - Powiedziała na to księżna, że cudna jej taka 
sprawiedliwość, od której nawet krewna królewska nie może człeka wyprosić, ale 
stary jej odrzekł: "I samemu królowi służy łaska, ale nie służy bezprawie". 
Dopieroż wzięli się kłócić, bo księżnę porwał gniew: "To go, powiada, nie 
gnójcie w więzieniu!" A kasztelan na to: "Dobrze! od jutra każę pomostek na 
rynku stawić". I na tym się rozeszli. Już ciebie, nieboże, chyba sam Pan Jezus 
zratuje... Nastała długa chwila milczenia.
- Jakże? - ozwał się głuchym głosem Zbyszko. - To to już zaraz będzie?
- Za dwa albo trzy dni. Jak nie ma rady, to nie ma. Co ta mogłem, tom uczynił. 
Padłem do nóg kasztelanowi, proszę o zmiłowanie, ale on swoje: "Wynajdź prawo 
alibo pozór". A co ja wy-najdę? Byłem u księdza Stanisława ze Skarbimierza, aby 
do ciebie z Panem Bogiem przyszedł. Niechże choć ta sława będzie, że cię ten sam 
spowiadał, co i królową. Ale go nie znalazłem doma, bo był u księżny Anny.
- Może u Danuśki?
- Bogdać tam. Dziewka coraz zdrowsza. Pójdę do niego jeszcze jutro do dnia. 
Powiadają, że po jego spowiedzi to ci zbawienie tak pewne, jakobyś je miał w 
torbie.
Zbyszko siadł, wsparł łokcie na kolanach i pochylił głowę tak, że włosy całkiem 
mu pokryły oblicze. Stary wpatrywał się w niego przez czas długi, wreszcie 
począł z cicha wołać:
- Zbyszku! Zbyszku!
Chłopak podniósł twarz raczej rozdrażnioną i pełną chłodnej zawziętości niż 
zbolałą.
- A co?
- Słuchajże pilnie, bom może co i znalazł.
To rzekłszy, przysunął się blisko i począł prawie szeptać:
- Słyszałeś ty o księciu Witoldzie, jako drzewiej, uwięzion przez dzisiejszego 
naszego króla w Krewie, wyszedł z więzienia w niewieścim przebraniu. Niewiasta 
tu żadna za ciebie nie ostanie, ale bierz mój kubrak, bierz kaptur i wychodź - 
rozumiesz. A nuż się nie postrzegą. I pewno. Za drzwiami ciemno. W oczy nie będą 
ci świecić. Widzieli mnie wczoraj, jakom wychodził, i żaden ani spojrzał. Cicho 
bądź i słuchaj: znajdą mnie jutro -i co? Utną mi głowę? To ci im będzie 
pociecha, kiedy mnie i tak za dwie lub trzy niedziele śmierć pisana. A ty, jak 
stąd wyjdziesz, siadaj na konia i prosto do kniazia Witolda ruszaj. Przypomnisz 
mu się, pokłonisz, to cię przyjmie i będzie ci u niego jak u Pana Boga za 
piecem. Tu ludzie gadają, że wojska kniaziowe zniesione przez Tatarów. Nie 
wiadomo, czy prawda, ale może być, bo nieboszczka królowa tak prorokowała. Jeśli 
prawda, to tym bardziej będzie kniaź rycerzy potrzebował i rad cię obaczy. Ty 
zasię trzymaj się go, bo nie masz na świecie lepszej służby. Przegra-li inszy 
król wojnę, to już po nim, a w kniaziu Witoldzie taka obrotność, że po 
przegranej jeszcze się czyni potężniejszy. I hojny jest, a naszych miłuje 
okrutnie. Powiedz mu wszystko, jako było. Powiedz, żeś chciał na Tatary z nim 
iść, aleś nie mógł, boś w wieży siedział. Bóg da, że cię obdarzy ziemią, 
chłopami -i rycerzem będzie cię pasował, i do króla się za tobą wstawi. Dobry to 
orędownik - obaczysz! - co?
Zbyszko słuchał w milczeniu, Maćko zaś jakby podniecony własnymi słowami mówił 
dalej:
- Nie ginąć tobie za młodu, ale do Bogdańca wracać. A jak wrócisz, zaraz masz 
żonę brać, żeby nasz ród nie zginął. Dopiero jak dzieci napłodzisz, możesz 
Lichtensteina na śmierć pozwać, ale przedtem waruj mi się od szukania pomsty, bo 
nużby cię postrzelili gdzie w Prusach tak jako mnie - toby już nie było nijakiej 
rady. Bierzże teraz kubrak, bierz kaptur i ruszaj w imię Boże.
To rzekłszy, Maćko wstał i począł się rozdziewać - lecz Zbyszko podniósł się 
także, zatrzymał go i rzekł:
- Nie uczynię ja tego, czego ode mnie chcecie, tak mi pomagaj Bóg i Święty 
Krzyż.
- Czemu? - spytał ze zdumieniem Maćko.
- Bo nie uczynię.
A Maćko aż pobladł ze wzruszenia i gniewu.
- Bogdajeś ty się był nie rodził.
- Mówiliście już kasztelanowi - rzekł Zbyszko - iże swoją głowę za moją 
oddajecie.
- Skąd wiesz?
- Powiadał mi pan z Taczewa.
- To i co z tego?
- Co z tego? A cóż wam kasztelan rzekł, że hańba by spadła na mnie i na cały 
nasz ród. Żali nie większa by jeszcze hańba była, gdyby ja stąd uciekł, a was tu 
na pomstę prawu zostawił?
- Na jaką pomstę? Co mnie prawo uczyni, kiedy ja i tak zamrę? Miejże rozum, na 
miłosierdzie Boże!
- A toć tym bardziej. Niechże mnie Bóg pokarze, jeśli ja was starego i chorego 
tu opuszczę. Tfu! hańba...
Nastało milczenie; słychać było tylko ciężki, rzężący oddech Maćka - i 
nawoływania łuczników stojących na straży przy bramach. Na dworze uczyniła się 
już noc głęboka...
- Słuchaj - ozwał się wreszcie Maćko złamanym głosem -nie była hańba kniaziowi 
Witoldowi uciekać tak z Krewa - nie będzie i tobie...
-Hej! - odrzekł z pewnym smutkiem Zbyszko - wiecie! kniaź Witold wielki kniaź: 
ma ci koronę z rąk królewskich, bogactwo i panowanie - a ja ubogi ślachcic -jeno 
cześć...
Po chwili zaś zawołał jakby z nagłym wybuchem gniewu:
- A to nie rozumiecie, że was takoż miłuję i że waszej głowy za swoją nie dam?
Na to Maćko podniósł się na chwiejnych nogach, wyciągnął przed się ręce - i choć 
natury ówczesnych ludzi twarde były, jakby je kowano z żelaza - ryknął nagle 
rozdzierającym głosem:
- Zbyszku!...
A następnego dnia pachołcy sądowi poczęli zwozić na rynek belki na rusztowanie, 
które miało być wzniesione naprzeciw głównej bramy ratusza.
Księżna jednakże naradzała się jeszcze z Wojciechem Jastrzębcem, ze Stanisławem 
ze Skarbimierza i z innymi uczonymi kanonikami, biegłymi zarówno w prawie 
pisanym i obyczajowym. Zachęcały ją do tych usiłowań słowa kasztelana, który 
oświadczył, że gdyby mu znaleziono "prawo alibo pozór", nie omieszkałby Zbyszka 
uwolnić. Radzono więc długo i gorliwie, czyby nie można czego znaleźć, a chociaż 
ksiądz Stanisław przygotował Zbyszka na śmierć i dał mu Ostatnie Sakramenta, 
jednakże prosto z podziemia wrócił raz jeszcze na naradę, która trwała niemal do 
świtu.
Tymczasem nadszedł dzień egzekucji. Od rana tłumy ściągały na rynek, gdyż głowa 
szlachcica większą budziła ciekawość niż zwykła, a do tego pogoda uczyniła się 
cudna. Między kobietami rozeszła się też wieść o młodzieńczym wieku i 
nadzwyczajnej piękności skazanego, więc cała droga wiodąca od zamku zakwitła jak 
kwiatami od całych gromad strojnych mieszczanek; w oknach na rynku i w 
wystających przystawkach widać też było czepce, złote i aksamitne czołka lub 
przetowłose głowy dziewcząt, zdobne tylko wieńcami z róż i lilij. Rajcy miejscy, 
choć sprawa właściwie do nich nie należała, wyszli wszyscy dla dodania sobie 
powagi i ustawili się w pobliżu rusztowania tuż za rycerstwem, które chcąc 
okazać swoje współczucie młodzieńcowi, stanęło gromadnie najbliżej pomostu. Za 
nimi pstrzył się tłum, złożony z pomniejszych kupców i rzemieślników w barwach 
cechowych. Żaki i w ogóle dzieci, wypychane w tył, krążyły jak uprzykrzone muchy 
wśród tłumu, wdzierając się wszędzie, gdzie ukazało się choć trochę wolnego 
miejsca. Nad ową zbitą masą głów ludzkich widniał pomost pokryty nowym suknem, 
na którym stało trzech ludzi: jeden kat, barczysty i groźny Niemiec przybrany w 
czerwony kubrak i takiż kaptur, z ciężkim, obosiecznym mieczem w ręku - i dwóch 
jego pachołków z obnażonymi ramionami i powrozami u pasów. U nóg ich stał pień i 
trumna obita również suknem. Na wieżach Panny Marii biły dzwony, napełniając 
miasto spiżowym dźwiękiem i płosząc stada kawek i gołębi. Ludzie patrzyli to na 
drogę wiodącą z zamku, to na pomost i sterczącego na nim kata z pałającym w 
słonecznym blasku mieczem, to wreszcie na rycerzy, na których zawsze z 
chciwością i szacunkiem spoglądali mieszczanie. Tym razem było zaś na co 
patrzeć, gdyż najsławniejsi stanęli w kwadrat koło rusztowania. Podziwiano więc 
szerokość ramion i powagę Zawiszy Czarnego Jego kruczy włos spadający na ramiona 
- podziwiano krępą, kwadratową postać oraz pałączaste nogi Zyndrama z Maszkowic 
i olbrzymi, nadludzki niemal wzrost Paszka Złodzieja z Biskupic, i groźną twarz 
Bartosza z Wodzinka - i urodę Dobka z Oleśnicy, który w Toruniu pokonał na 
turnieju dwunastu rycerzy niemieckich - i Zygmunta z Bobowy, który podobnie 
wsławił się z Węgrami w Koszycach -i Krzona z Kozichgłów, i strasznego w ręcznym 
spotkaniu Lisa z Targowiska, i Staszka z Charbimowic, który konia w biegu 
doganiał. Powszechną uwagę zwracał także Maćko z Bogdańca swoją wybladłą twarzą, 
podtrzymywany przez Floriana z Korytnicy i Marcina z Wrocimowic. Sądzono 
powszechnie, iż jest to ojciec skazanego.
Ale największą ciekawość wzbudzał Powała z Taczewa, który stojąc w pierwszym 
szeregu trzymał w swych potężnych ramionach Danusię, przybraną całkiem biało, z 
zielonym rucianym wianuszkiem na jasnych włosach. Ludzie nie rozumieli, co to 
znaczy i dlaczego ta biało ubrana dzieweczka ma patrzeć na egzekucję skazanego. 
Jedni mówili sobie, że to siostra, inni odgadywali w niej panią myśli młodego 
rycerza, ale i ci nie umieli sobie wytłumaczyć ani jej ubioru, ani obecności 
przy pomoście. Natomiast we wszystkich sercach widok jej podobnej do rumianego 
jabłuszka, ale zalanej łzami twarzy - budził współczucie i wzruszenie. W zbitych 
tłumach ludu poczęto szemrać na nieugiętość kasztelana, na surowość prawa - i 
szemrania owe przechodziły stopniowo w pomruk wprost groźny - a wreszcie tu i 
ówdzie jęły podnosić się głosy, że gdyby zburzono rusztowanie, egzekucja 
musiałaby być odłożona.
Tłum ożywił się i rozkołysał. Podawano sobie z ust do ust, że gdyby król był 
obecny, byłby niewątpliwie ułaskawił młodzianka, który, jak zapewniano, nie 
dopuścił się żadnej winy.
Ale wszystko ucichło, gdy dalekie okrzyki oznajmiły zbliżanie się łuczników i 
halebardników królewskich, między którymi szedł skazany. Jakoż wkrótce orszak 
pojawił się na rynku. Pochód otwierało bractwo pogrzebowe, przybrane w czarne, 
do ziemi sięgające opończe i takież zasłony na twarzach z powycinanymi otworami 
na oczy. Lud bał się tych posępnych postaci i na ich widok umilkł. Za nimi szedł 
oddział kuszników, złożony z doborowych Litwinów, przybranych w łosiowe 
niewyprawne kubraki. Był to oddział gwardii królewskiej. Z tyłu orszaku widać 
było halebardy drugiego oddziału, w środku zaś, między pisarzem sądowym, który 
miał czytać wyrok, a księdzem Stanisławom ze Skarbimierza, niosącym krucyfiks, 
szedł Zbyszko.
Wszystkie oczy zwróciły się teraz na niego i ze wszystkich okien i przystawek 
wychyliły się niewieście postacie. Zbyszko szedł przybrany w swą zdobyczną białą 
jakę, haftowaną w złote gryfy i zdobną złotą frędzlą u dołu - i w tym świetnym 
stroju wydawał się oczom tłumów jakowymś książątkiem albo pacholęciem z 
wielkiego domu. Ze wzrostu, z barków, widnych pod obcisłym ubraniem, z tęgich ud 
i szerokich piersi wydawał się być mężem całkiem dojrzałym, ale nad tą postawą 
męża wznosiła się głowa dziecinna prawie i twarz młoda, z pierwszym meszkiem nad 
ustami - i zarazem cudna - twarz królewskiego pazia ze złotym włosem, uciętym 
równo nad brwiami, a puszczonym długo na ramiona. Szedł krokiem równym i 
sprężystym, ale z czołem pobladłym. Chwilami patrzył na tłum jakby nieco przez 
sen, chwilami wznosił oczy ku wieżom kościelnym, ku stadom kawek i ku 
rozkołysanym dzwonom, które wydzwaniały mu ostatnią godzinę; chwilami wreszcie 
odbijało mu się na twarzy jakby zdziwienie, że te dźwięki i szlochania 
niewieście, i cała ta uroczystość, to wszystko dla niego. Na rynku ujrzał 
wreszcie z daleka pomost i na nim czerwoną sylwetkę kata. Wówczas drgnął i 
przeżegnał się - ksiądz zaś w tejże chwili podał mu krucyfiks do pocałowania. O 
kilka kroków dalej padł mu pod nogi pęk chabrów rzucony przez młodą dziewczynę z 
ludu. Zbyszko schylił się, podniósł go, a następnie uśmiechnął się do 
dziewczyny, która wybuchnęła głośnym płaczem. Lecz on pomyślał widocznie, że 
wobec tych tłumów i wobec niewiast powiewających chustkami z okien trzeba umrzeć 
odważnie i zostawić po sobie przynajmniej pamięć "dzielnego chłopa", więc 
wytężył całą odwagę i wolę, nagłym ruchem odrzucił w tył włosy, podniósł głowę 
jeszcze wyżej i szedł hardo, tak prawie, jak idzie zwycięzca po skończonych 
rycerskich gonitwach, gdy go prowadzą po nagrodę. Posuwali się jednak z wolna, 
gdyż tłum był przed nimi coraz większy i niechętnie ustępujący. Próżno kusznicy 
litewscy, idący w pierwszym szeregu, wołali co chwila: Eyk szalin! Eyk szalin! 
(precz z drogi!). Nie chciano się domyślać, co znaczą te słowa - i czyniło się 
coraz ciaśniej. Jakkolwiek ówczesne mieszczaństwo krakowskie składało się w 
dwóch trzecich z Niemców - jednakże naokół rozlegały się groźne klątwy przeciw 
Krzyżakom: "Hańba! hańba! niechby sczezły te krzyżowe wilki, jeśli dzieci gwoli 
im będą tu wytracać! Wstyd dla króla i Królestwa!" - Litwini, widząc opór, 
zdjąwszy napięte kusze z ramion, poczęli spoglądać spode łbów na lud, nie śmieli 
jednak szyć w gęstwę bez rozkazu. Lecz kapitan wysłał naprzód halebardników, 
halebardami bowiem łatwiej było torować sobie drogę i w ten sposób dotarli aż do 
rycerzy stojących w kwadrat koło rusztowania.
Ci rozstąpili się bez oporu. Pierwsi weszli halebardnicy, za nimi szedł Zbyszko 
z księdzem i pisarzem. Lecz wówczas stało się to, czego się nikt nie spodziewał. 
Oto nagle spomiędzy rycerzy wystąpił Powała z Danusią na ręku i krzyknął: 
"Stój!", tak grzmiącym głosem, iż cały orszak zatrzymał się jak wkopany w 
ziemię. Ni kapitan, ni nikt z żołnierzy nie chciał sprzeciwić się panu i 
pasowanemu rycerzowi, którego codziennie widywano w zamku, a nieraz w poufnych z 
królem rozmowach. Wreszcie i inni, również znamienici, poczęli wołać 
rozkazującymi głosami: "Stój! stój!" - pan z Taczewa zaś zbliżył się do Zbyszka 
i podał mu biało ubraną Danusię.
Ów mniemając, że to pożegnanie, chwycił ją, objął i przycisnął do piersi - lecz 
Danusia, zamiast przytulić się do niego i zarzucić mu na szyję rączęta, zerwała 
co prędzej ze swych jasnych włosów, spod rucianego wianka, białą zasłonę i 
owinęła w nią całkiem głowę Zbyszka, a jednocześnie poczęła wołać z całej siły 
rozpłakanym dziecinnym głosem:
- Mój ci jest! mój ci jest!
- Jej ci jest! - powtórzyły potężne głosy rycerzy. - Do kasztelana!
Odpowiedział im podobny do grzmotu krzyk ludu: "Do kasztelana! do kasztelana!" 
Spowiednik podniósł oczy w górę, zmieszał się pisarz sądowy, kapitan i 
halebardnicy opuścili broń, albowiem wszyscy zrozumieli, co się stało.
Był stary, polski i słowiański obyczaj, mocny jak prawo, znany na Podhalu, w 
Krakowskiem, a nawet i w innych krajach, że gdy na prowadzonego na śmierć 
chłopca rzuciła niewinna dziewka zasłonę na znak, że chce za niego wyjść za mąż, 
tym samym zbawiała go od śmierci i kary. Znali ów obyczaj rycerze, znali 
kmiecie, znał polski lud miejski - a słyszeli o jego mocy i Niemcy, z 
dawniejszych czasów w grodach i miastach polskich zamieszkali. Stary Maćko też 
aż zesłabł na ten widok ze wzruszenia, rycerze, odsunąwszy wnet kuszników, 
otoczyli Zbyszka i Danusię; wzruszony i rozradowany lud krzyczał coraz 
potężniej: "Do kasztelana! do kasztelana!" Tłumy ruszyły się nagle, na kształt 
olbrzymich wełn morskich.
Kat i pomocnicy zbiegli co prędzej z pomostu. Uczyniło się zamieszanie. Dla 
wszystkich stało się jasnym, że gdyby Jaśko z Tęczyna chciał się teraz oprzeć 
uświęconemu obyczajowi, w mieście wszcząłby się groźny rozruch. Jakoż ława 
ludzka rzuciła się zaraz na rusztowanie. W mgnieniu oka ściągnięto sukno i 
rozerwano je w kawałki, potem belki i deski, ciągnięte silnymi rękoma lub rąbane 
toporami, poczęły uginać się, trzeszczeć, pękać - i w kilka pacierzy później na 
rynku nie zostało śladu z pomostu.
A Zbyszko, wciąż trzymając Danusię na ręku, wracał na zamek, ale tym razem jak 
prawdziwy zwycięzca-tryumfator. Naokół niego bowiem szli z radosnymi twarzami 
pierwsi rycerze Królestwa, a z boków, z przodu i z tyłu tłoczyły się tysiące 
kobiet, mężczyzn i dzieci, krzycząc wniebogłosy, śpiewając, wyciągając ręce ku 
Danusi i sławiąc obojga męstwo i urodę. Z okien białe ręce bogatych mieszczek 
biły im oklaski, wszędzie widać było oczy zalane łzami radości. Deszcz 
wianuszków różanych, liliowych, deszcz wstążek, a nawet złocistych przepasek i 
pątlików padał szczęśliwemu młodziankowi pod nogi, a on, rozpromieniony jak 
słońce, z sercem przepełnionym wdzięcznością, podnosił co chwila w górę swoją 
białą panienkę, czasem całował jej w uniesieniu kolana, a ten widok rozczulał do 
tego stopnia mieszczki, że niektóre rzucały się w objęcia swoim kochankom, 
oświadczając, że byle zasłużyli na śmierć - zostaną także uwolnieni. I Zbyszko, 
i Danusia stali się jakby ukochanymi dziećmi rycerzy, mieszczan i pospolitego 
tłumu. Stary Maćko, którego wiedli wciąż pod ręce Florian z Korytnicy i Marcin z 
Wrocimowic, odchodził niemal od zmysłów z radości i zarazem ze zdumienia, że 
taki środek ratunku dla bratanka nawet mu do głowy nie przyszedł. Powała z 
Taczewa opowiadał wśród ogólnego wrzasku swym potężnym głosem rycerzom, jako ów 
sposób wymyślili, a raczej przypomnieli na naradach z księżną Wojciech 
Jastrzębiec i Stanisław ze Skarbimierza, biegli w prawie pisanym i obyczajowym - 
rycerze zaś dziwili się jego prostocie, mówiąc między sobą, że chyba dlatego 
nikt inny o owym obyczaju nie pamiętał, iż w mieście przez Niemców zamieszkanym 
z dawna już nie był praktykowany.
Wszystko jednak zależało jeszcze od kasztelana. Rycerze i lud pociągnęli na 
zamek, w którym pod niebytność króla mieszkał pan krakowski - i zaraz pisarz 
sądowy, ksiądz Stanisław ze Skarbimierza, Zawisza, Farurej, Zyndram z Maszkowic 
i Powała z Taczewa udali się do niego, aby przedstawić moc obyczaju i 
przypomnieć, jako sam mówił, iż gdyby znalazł "prawo alibo pozór" - to wnet by 
skazanego uwolnił. A czyż mogło być lepsze prawo nad starodawny obyczaj, którego 
nie łamano nigdy? Pan z Tęczyna odpowiedział wprawdzie, że więcej się do 
prostego ludu i do podhalskich zbójników ów obyczaj stosuje niż do szlachty, ale 
zbyt on sam był biegłym we wszelakim zakonie, aby mógł siły jego nie uznać. 
Przykrywał przy tym srebrną brodę dłonią i uśmiechał się pod palcami, bo 
widocznie był rad. Wreszcie wyszedł na niski krużganek, mając przy sobie księżnę 
Annę Danutę, kilku duchownych i rycerzy.
Zbyszko, ujrzawszy go. podniósł znów w górę Danusię - a on położył zgrzybiałą 
rękę na jej złotych włosach, chwilę ją trzymał - a potem skinął poważnie i 
dobrotliwie sędziwą głową.
Zrozumiano ten znak i aż mury zamkowe zatrzęsły się od okrzyków. "Pomagaj ci 
Bóg! żyj długo, sprawiedliwy panie! żyj i sądź nas!" - wołano ze wszystkich 
stron. Potem nowe okrzyki wzniosły się dla Danusi i Zbyszka, a w chwilę później 
oboje, wszedłszy na krużganek, padli do nóg dobrej księżnie Annie Danucie, 
której Zbyszko zawdzięczał życie, ona to bowiem obmyśliła z uczonymi sposób i 
nauczyła Danusię, co ma robić.
- Niech żywie młoda para! - zawołał na widok klęczących Powała z Taczewa.
- Niech żywie! - powtórzyli inni.
A sędziwy kasztelan zwrócił się do księżny i rzekł:
- Już też, miłościwa księżno, zrękowiny muszą być zaraz, bo ów obyczaj tak każe.
- Zrękowiny uczynię zaraz - odpowiedziała z rozpromienioną twarzą dobra pani - 
ale pokładzin bez ojcowej woli Juranda ze Spychowa nie dopuszczę.
Henryk Sienkiewicz: Krzyżacy
Rozdział VII
U kupca Amyleja Maćko i Zbyszko naradzali się nad tym, co czynić. Stary rycerz 
spodziewał się rychłej śmierci, a że przepowiadał mu ją także znający się na 
ranach franciszkanin o. Cybek, więc chciał wracać do Bogdańca, aby być 
pochowanym wedle ojców na cmentarzu w Ostrowiu.
Nie wszyscy jednak ojce tam leżeli. Był to niegdyś liczny ród. Czasu wojen 
zwoływali się okrzykiem: "Grady!", w herbie zaś -mieniąc się lepszymi od innych 
włodyków, którym nie zawsze przysługiwało prawo herbu - nosili Tępą Podkowę. W 
roku 1331, w bitwie pod Płowcami, siedmdziesięciu czterech wojowników z Bogdańca 
wystrzelali na bagnie kusznicy niemieccy, ocalał tylko jeden, Wojciech, 
przezwiskiem Tur, któremu król Władysław Łokietek po pogromie Niemców 
potwierdził osobnym przywilejem herb i ziemie bogdanieckie. Tamtych kości 
bielały odtąd na polach płowieckich, Wojciech zaś wrócił do domowych pieleszy, 
lecz po to tylko, by całkowitą zgubę rodu swego oglądać.
Albowiem, podczas gdy mężowie z Bogdańca ginęli pod strzałami Niemców, 
zbójnicy-rycerze z pobliskiego Śląska napadli na ich gniazdo, spalili do cna 
osadę, ludność wysiekli lub uprowadzili w niewolę po to, by ją sprzedać w 
odległe kraje niemieckie. Wojciech został sam jeden w starym domostwie, które 
ocalało od ognia, jako dziedzic obszernych, ale pustych ziem, poprzednio do 
całego włodyczego rodu należących. W pięć lat później ożenił się i spłodziwszy 
dwóch synów, Jaśka i Maćka - od tura w lesie na łowach zabit.
Synowie rośli pod opieką matki, Kachny ze Spalenicy, która w dwóch wyprawach 
pomściła na śląskich Niemcach dawne krzywdy, w trzeciej zaś poległa. Jaśko 
doszedłszy do lat pojął w małżeństwo Jagienkę z Mocarzewa, z którą spłodził 
Zbyszka. Maćko zaś, pozostawszy w stanie bezżennym, pilnował majętności i 
synowca, o ile pozwalały mu na to wyprawy wojenne.
Lecz gdy w czasie wojny domowej Grzymalitów z Nałęczami spalono po raz drugi 
chałupy w Bogdańcu i rozproszono kmieciów, samotny Maćko próżno usiłował go na 
nowo dźwignąć. Nabiedziwszy się lat niemało, zastawił wreszcie ziemię krewnemu 
opatowi, sam zaś z małym jeszcze Zbyszkiem pociągnął na Litwę przeciw Niemcom.
Nigdy on jednak nie tracił z oczu Bogdańca. Na Litwę pociągnął właśnie dlatego, 
by wzbogaciwszy się łupami, z czasem powrócić, wykupić ziemię, zaludnić ją 
jeńcami, odbudować grodek i osadzić na nim Zbyszka. Teraz też, po szczęśliwym 
ocaleniu młodzianka, o tym tylko myślał i nad tym naradzał się z nim u kupca 
Amyleja.
Ziemię mieli za co wykupić. Z łupów, z okupów, które składali wzięci przez nich 
do niewoli rycerze, i z darów Witolda zebrali zapasy dość znaczne. Szczególnie 
dużą korzyść przyniosła im owa walka na śmierć z dwoma rycerzami fryzyjskimi. 
Same zbroje, które po nich wzięli, stanowiły w owych czasach prawdziwą 
majętność, prócz zbroi zaś wzięli przecie wozy, konie, ludzi, szaty, pieniądze i 
cały bogaty sprzęt wojenny. Wiele z tych łupów nabył teraz kupiec Amylej, a 
między innymi dwie sztuki cudnego flandryjskiego sukna, które przezorni i możni 
Fryzyjczycy mieli z sobą na wozach. Maćko przedał także kosztowną zdobyczną 
zbroję, mniemając, że wobec bliskiej śmierci na nic mu się już nie przyda. 
Płatnerz, który ją nabył, odprzedał ją na drugi dzień Marcinowi z Wrocimowic 
herbu Półkoza z zyskiem znacznym, gdyż pancerze pochodzenia mediolańskiego 
ceniono wówczas nad wszystkie w świecie.
Zbyszkowi też żal było tej zbroi z całej duszy.
- Jeśli wam Bóg wróci zdrowie - mówił do stryja - gdzie taką drugą znajdziecie?
- Tam. gdziem i tę znalazł, na jakowym innym Niemcu - odpowiedział Maćko. - 
Alejuż ja się śmierci nie wywinę. Żeleźce się mi między żebrami rozszczepiło i 
szczebrzuch ostał we mnie. Com go zmacał i chciałem pazurami wyciągnąć, tom go 
jeno głębiej zapychał. A teraz nijakiej rady nie ma.
- Niedźwiedziego sadła by wam się saganek jeden i drugi napić!
- Ba! Ojciec Cybek mówi też, że dobrze by było, bo może by się jako drzazga 
wyślizgła. Ale skąd tu dostanę? W Bogdańcu jeno by topór wziął, a pod barcią na 
noc przykucnął!
- To i trza do Bogdańca. Tylko mi tam gdzie w drodze nie zamrzyjcie.
Stary Maćko spojrzał z pewnym rozczuleniem na bratanka.
- Wiem ja, gdzie by ci się chciało: na dwór księcia Janusza albo do Juranda ze 
Spychowa, chełmińskich Niemców najeżdżać.
- Tego się nie zaprę. Razem z dworem księżny rad bym do Warszawy albo do 
Ciechanowa pojechał, a to z przyczyny, by jako najdłużej być z Danuśką. Nijak mi 
teraz bez niej, bo to nie tylko moja pani, ale i moje miłowanie. Tak ci ją rad 
widzę, że jak o niej pomyślę, to aż mnie ciągoty biorą. Pójdę ja za nią choćby 
na kraj świata, ale teraz pierwsze moje prawo to wy. Nie opuściliście mnie, to i 
ja i was nie opuszczę. Jak do Bogdańca, to do Bogdańca!
- Toś dobry chłop - rzekł Maćko.
- Bóg by mnie skarał, gdyby ja był dla was inny. Obaczcie, że już wozy ładują, a 
jeden kazałem sianem dla was wymościć. Amylejówna podarowała tez pierzynę zacną, 
jeno nie wiem, czy na niej od gorąca wytężycie. Pojedziemy wolno razem z księżną 
i dworem, żeby wam starunku nie zbrakło. Potem oni nawrócą na Mazowsze, a my do 
siebie - i pomagaj Bóg!
Niechbvm tyle pożył, by grodek na nowo wznieść - rzekł Maćko - bo to wiem, ze po 
mojej śmierci niewiele ty będziesz o Bogdańcu myślał.
- Co nie miałbym myśleć!
- Bo ci będą w głowie bitki i kochanie.
- A wam to nie była w głowie wojna? Właśnie żem sobie już całkiem wymiarkował, 
co mam czynić - i pierwsza rzecz
gródek z dębiny mocnej zbudujem, a rowem każemy okopać na porządek.
- Także myślisz? - spytał zaciekawiony Maćko. - No, a jak gródek stanie?... 
Gadaj!
- Jak gródek stanie, dopieroż na dwór książęcy do Warszawy albo do Ciechanowa 
pojadę.
- Po mojej śmierci?
- Jeśli prędko zamrzecie, to po waszej śmierci, ale wprzód was godnie pochowam; 
a jeśli Pan Jezus da wam zdrowie, to w Bogdańcu ostaniecie. Mnie księżna 
obiecała, że tam pas rycerski od księcia dostanę. Inaczej nie chciałby się ze 
mną Lichtenstein potykać.
- To potem do Malborga wyruszysz?
- Do Malborga albo choćby na kraj świata, byle tylko Lichtensteina dostać.
- Tego ci nie przyganię. Twoja śmierć albo jego!
- Już ja wam jego rękawicę i pas do Bogdańca przywiozę - nie bójcie się!
- Jeno się strzeż zdrady. U nich o zdradę łatwo.
- Pokłonię się księciu Januszowi, żeby posłał po glejt do mistrza. Teraz jest 
spokój. Pojadę za glejtem do Malborga, a tam zawsze gości rycerstwa kupa. To 
wiecie? - naprzód Lichtenstein, a potem będę upatrywał, którzy pawie czuby na 
hełmach mają - i po kolei ich wyzywał. Boga mi! zdarzy-li Pan Jezus zwycięstwo, 
to zarazem i ślub spełnię.
Tak mówiąc, Zbyszko uśmiechał się do swoich własnych myśli, przy czym twarz miał 
zupełnie pacholęcia, które zapowiada, jakich to czynów rycerskich dokona, gdy 
dorośnie.
- Hej! - rzekł, kiwając głową, Maćko - żebyś ty trzech rycerzy ze znakomitych 
rodów pokonał, to nie tylko byś ślub spełnił, ale jaki byś sprzęt po nich wziął 
- miły Boże!
- Co to trzech! - zawołał Zbyszko. - Już ja w więzieniu powiedziałem sobie, że 
nie będę Danuśce skąpił. Ile palców u rąk - nie trzech!
Maćko wzruszył ramionami.
- Dziwujcie się albo i nie wierzcie - rzekł Zbyszko - a ja przecie z Malborga do 
Juranda ze Spychowa pojadę. Jakże mu się nie pokłonić, kiedy to Danuśkowy 
ojciec? I z nim będziem chełmińskich Niemców najeżdżali. Samiście przecie 
mówili, że większego wilkołaka na Niemców nie masz na całym Mazowszu.
- A jak ci Danuśki nie da?
- Miałby nie dać! On swojej pomsty szuka, ja swojej. Kogóż lepszego sobie 
upatrzy? Wreszcie, skoro księżna na zrękowiny pozwoliła, to i on się nie 
przeciwi.
- Już ja jedno miarkuję - rzekł Maćko - że ty wszystkich ludzi z Bogdańca 
zabierzesz, żeby poczet mieć, jako się rycerzowi patrzy, a ziemia ostanie bez 
rąk. Póki będę żyw, to nie dam, ale po mojej śmierci, już widzę, że zabierzesz.
- Pan Bóg mi poczet obmyśli, a przecie i Janko z Tulczy krewniak, więc nie 
poskąpi.
A wtem drzwi się otworzyły, i jakby na dowód, że Pan Bóg Zbyszkowi poczet 
obmyśli, weszło dwóch ludzi, czarniawych, krępych, przybranych w żółte, podobne 
do żydowskich kaftany, w czerwone krymki i w niezmiernie szerokie hąjdawery. Ci, 
stanąwszy we drzwiach, poczęli przykładać palce do czoła, do ust, do piersi i 
zarazem bić pokłony aż do ziemi.
- Cóż to za odmieńcy? - zapytał Maćko. - Coście za jedni?
- Niewolnicy wasi - odpowiedzieli polskim łamanym językiem przybysze.
- A to jak? skąd? kto was tu przysłał?
- Przysłał nas pan Zawisza w darze młodemu rycerzowi, abyśmy niewolnikami jego 
byli.
- O dla Boga! dwóch chłopów więcej! - zawołał z radością Maćko. - A z jakiego 
narodu?
- My Turki.
- Turki? - powtórzył Zbyszko. - Będę miał dwóch Turków w poczcie. Widzieliście 
kiedy Turków?
I skoczywszy ku nim, począł ich okręcać dłońmi i oglądać jak osobliwe zamorskie 
stworzenia. Maćko zaś rzekł:
- Widzieć, nie widziałem, alem słyszał, że pan z Garbowa ma w służbie Turków, 
których pobrał, wojując nad Dunajem u cesarza rzymskiego Zygmunta. Jakże to? 
toście, psubraty, poganie?
- Pan kazał się ochrzcić - rzekł jeden z jeńców.
- A wykupić się nie mieliście za co?
- My z daleka, z azjatyckiego brzegu, z Brussy.
Zbyszko, który chciwie zawsze słuchał wszelkich opowiadań wojennych, a zwłaszcza 
gdy chodziło o czyny przesławnego Zawiszy z Garbowa, począł wypytywać ich, jakim 
sposobem dostali się do niewoli. Ale w opowiadaniach jeńców nie było nic 
nadzwyczajnego: Zawisza napadł ich kilkudziesięciu przed trzema laty w wąwozie, 
częścią wytracił, częścią pochwytał - i wielu potem rozdarował. Zbyszkowi i 
Maćkowi serca zalewały się radością na widok tak znakomitego daru, zwłaszcza że 
o ludzi było w owych czasach trudno i posiadanie ich stanowiło prawdziwy 
majątek.
Tymczasem po chwili nadszedł i sam Zawisza w towarzystwie Powały i Paszka 
Złodzieja z Biskupic. Ponieważ wszyscy oni pracowali nad ocaleniem Zbyszka i 
radzi byli, że udało im się tego dokazać, przeto każdy składał mu jakowy ś dar 
na pożegnanie i pamiątkę. Hojny pan z Taczewa dał mu kropierz na konia, szeroki, 
bogaty, obszyty na piersiach frędzlą złotą. Paszko zaś miecz węgierski, wartości 
kilku grzywien. Nadeszli potem Lis z Targowiska, Farurej i Krzon z Kozichgłów z 
Marcinem z Wrocimowic, a na ostatku przyszedł Zyndram z Maszkowic - każdy z 
pełnymi rękoma.
Zbyszko witał ich z wezbranym sercem, podwójnie uszczęśliwiony - i z darów, i z 
tego, że najsławniejsi w Królestwie rycerze okazują mu przyjaźń. Oni zaś 
wypytywali go o odjazd i o zdrowie Maćka, radząc, jako ludzie doświadczeni, choć 
młodzi, rozmaite maście i driakwie cudownie rany gojące.
Lecz Maćko polecał im jeno Zbyszka, sam zaś wybierał się na tamten świat. Trudno 
żyć z żelazną drzazgą pod żebrami. Skarżył się też, że ustawicznie krwią spluwa 
i jeść nie może. Kwarta wyłuskanych orzechów, dwie piędzie kiełbasy, misa 
jajecznicy ot i całe jego dzienne jedzenie. Ojciec Cybek puszczał mu krew 
kilkakrotnie, myśląc, że w ten sposób odciągnie mu gorączkę spod serca i wróci 
ochotę dojadła ale i to nie pomogło.
Był jednak tak uradowany z darów dla bratanka, że w tej chwili czuł się 
zdrowszym, i gdy kupiec Amylej kazał dla uczczenia tak znakomitych gości 
przynieść do izby baryłkę z winem - zasiadł razem z nimi do kielicha. Poczęto 
rozmawiać o ocaleniu Zbyszka i o jego zrękowinach z Danuśką. Rycerze nie 
wątpili, iż Jurand ze Spychowa nie będzie się chciał sprzeciwić woli księżny, 
zwłaszcza jeśli Zbyszko pomści pamięć jej matki i ślubowane pawie czuby 
zdobędzie.
- Jeno co do Lichtensteina - rzekł Zawisza - nie wiemy, czy ci będzie chciał 
stanąć, gdyż jest zakonnik, a do tego i jeden ze starostów w Zakonie. Ba! 
powiadali ludzie z jego orszaku, że byle doczekał, to i wielkim mistrzem z 
czasem zostanie.
- Jeśli walki odmówi, to cześć utraci - ozwał się Lis z Targowiska.
- Nie - odpowiedział Zawisza - gdyż nie jest rycerz świecki, zakonnikom zaś nie 
wolno do pojedynczej walki stawać.
- A przecież często bywa, że stają.
- Bo się prawa w Zakonie popsowały. Różne oni składają śluby - i słyną z tego, 
że ku zgorszeniu całego chrześcijańskiego świata raz w raz je łamią. Ale do 
walki na śmierć może Krzyżak, a zwłaszcza komtur nie stanąć.
- Ha! to go chyba na wojnie dostaniesz.
- Kiedy powiadają, że wojny nie będzie - rzekł Zbyszko - gdyż Krzyżacy boją się 
teraz naszego narodu. Na to Zyndram z Maszkowic rzekł:
- Niedługo tego spokoju. Z wilkiem nie może być zgody, bo on musi cudzym żyć.
- A tymczasem może nam przyjdzie z Tymurem Kulawym za bary się wziąć - ozwał się 
Powała. - Książę Witold klęskę poniósł od Edygi - to już pewna.
- Pewna. I wojewoda Spytko nie wrócił - przywtórzył Paszko Złodziej z Biskupic.
- A kniaziów litewskich siła została na polu.
- Królowa nieboszczka przepowiadała, że tak będzie - rzekł pan z Taczewa.
- Ha! to może i przyjdzie nam na Tymura wyruszyć. Tu rozmowa zwróciła się na 
litewską wyprawę przeciw Tatarom. Nie było już żadnej wątpliwości, że książę 
Witold, wódz więcej porywczy niż biegły, poniósł straszliwą klęskę pod Worklą, w 
której legło mnóstwo bojarów litewskich, ruskich, a z nimi razem garść 
posiłkowych rycerzy polskich, a nawet i krzyżackich. Zebrani u Amyleja biadali 
szczególnie nad losem młodego Spytka z Melsztyna, największego pana w 
Królestwie, który pociągnął na wyprawę jako ochotnik i po bitwie przepadł bez 
wieści. Wynoszono też pod niebo jego prawdziwie rycerski postępek, że dostawszy 
od wodza nieprzyjaciół kołpak ochronny, nie chciał takowego w czasie bitwy 
wdziać, przekładając śmierć sławną nad życie z łaski pogańskiego władcy. Nie 
było jednak jeszcze pewności, czy zginął, czy popadł w niewolę. Z niewoli miał 
zresztą czym się wykupić, gdyż bogactwa jego były niezmierne, a w dodatku król 
Władysław puścił mu był w lenne posiadanie całe Podole.
Lecz klęska Litwinów mogła być groźną i dla całego Jagiełłowego państwa, nikt 
bowiem dobrze nie wiedział, czy Tatarzy zachęceni zwycięstwem nad Witoldem nie 
rzucą się na ziemie i grody przynależne do W. Księstwa. W takim razie zostałoby 
wciągnięte do wojny i Królestwo. Wielu też rycerzy, którzy jak Zawisza, Farurej, 
Dobko, a nawet i Powała, przywykli byli szukać przygód i bitew na dworach 
zagranicznych, nie opuszczało umyślnie Krakowa, nie wiedząc, co niedaleka 
przyszłość przyniesie. Gdyby Tamerlan, pan dwudziestu siedmiu królestw, poruszył 
cały świat mongolski, wówczas niebezpieczeństwo mogło być straszne. Otóż byli 
ludzie, którzy przewidywali, że to nastąpi.
- Jeżeli będzie potrzeba, to się i z samym Kulawcem zmierzymy. Nie pójdzie mu 
tak łatwo z naszym narodem, jako poszło z tymi wszystkimi, które wytracił i 
podbił. A przecie inni książęta chrześcijańscy przyjdą nam w pomoc.
Na to Zyndram z Maszkowic, który płonął szczególną nienawiścią przeciw Zakonowi, 
odrzekł z goryczą:
- Książęta - nie wiem, ale Krzyżacy gotowi z Tatarami się pokumać i na nas z 
drugiej strony uderzyć.
- To i będzie wojna! - zawołał Zbyszko -ja przeciw Krzyżakom!
Lecz inni rycerze zaczęli zaprzeczać. Nie znają Krzyżacy bojaźni Bożej i swego 
dobra tylko patrzą, ale przecie poganom by przeciw chrześcijańskiemu narodowi 
nie pomagali. Zresztą Tymur daleko gdzieś w Azji wojuje, a wódz tatarski Edyga 
tyle ludzi w bitwie utracił, że się podobno własnego zwycięstwa przeląkł. Książę 
Witold zaradny jest i pewno grody dobrze opatrzył, a zresztą, chociaż nie udało 
się tym razem Litwinom, jednakże nie nowina im Tatarów zwyciężać.
- Nie z Tatarami nam, ale z Niemcami na śmierć i życie - rzekł Zyndram z 
Maszkowic i jeśli ich nie zetrzem, od nich zguba przyjdzie.
Po czym zwrócił się do Zbyszka:
- A najpierw zginie Mazowsze. Znajdziesz tam zawsze robotę nie bój się!
- Hej! żeby stryj był zdrów, zaraz bym tam pociągnął.
- Pomagaj ci Bóg! rzekł Powała, wznosząc kielich.
- Na zdrowie twoje i Danuśki!
- A na zatratę Niemcom! - dodał Zyndram z Maszkowic. I poczęli go żegnać. A 
tymczasem wszedł dworzanin księżny z sokołem na ręku i skłoniwszy się obecnym 
rycerzom, zwrócił się z jakimś dziwnym uśmiechem do Zbyszka:
- Księżna pani kazała wam powiedzieć - rzekł że przenocuje jeszcze w Krakowie, a 
w drogę ruszy jutro rano.
- To i dobrze - rzekł Zbyszko - ale czemu to? zali kto nie zachorzał?
- Nie. Jeno księżna ma gościa z Mazowsza.
- Samże książę przyjechał?
- Nie książę, jeno Jurand ze Spychowa - odrzekł dworzanin. Usłyszawszy to, 
Zbyszko zmieszał się okrutnie i serce poczęło mu się tak tłuc w piersi jak 
wówczas, gdy mu czytano wyrok śmierci.
Henryk Sienkiewicz: Krzyżacy
Rozdział VIII
Księżna Anna nie zdziwiła się zbytnio przyjazdem Juranda ze Spychowa, zdarzało 
się bowiem często, że wśród ustawicznych pościgów, napadów i walk z sąsiednimi 
rycerzami niemieckimi porywała go nagła tęsknota za Danusią. Wówczas zjawiał się 
niespodzianie bądź w Warszawie, bądź w Ciechanowie lub gdziekolwiek czasowo 
bawił dwór księcia Janusza. Na widok dziecka wybuchał zawsze okropną żałością. 
Danusia bowiem z upływem lat stawała się tak do matki podobna, że za każdym 
razem zdawało mu się, że widzi swoją nieboszczkę, taką, jaką niegdyś poznał u 
księżny Anny w Warszawie. Ludzie myśleli nieraz, że od tej żałości skruszeje w 
nim wreszcie żelazne, zemście tylko oddane serce. Księżna namawiała też go 
często, by porzuciwszy swój krwawy Spychów, został przy dworze i przy Danusi. 
Sam książę, ceniąc jego męstwo i znaczenie, a zarazem chcąc uniknąć kłopotów, na 
jakie narażały go ustawiczne zajścia graniczne, ofiarował mu urząd miecznika. 
Zawsze na próżno. Właśnie widok Danusi rozdzierał w nim dawne rany. Po kilku 
dniach tracił ochotę do jadła, do snu, do rozmowy. Serce poczynało mu się 
widocznie burzyć i zalewać krwią, a wreszcie znikał z dworu i wracał w swoje 
bagna spychowskie, by żal i gniew we krwi zatopić. Ludzie wówczas mówili: "Gorze 
Niemcom! wcale ci oni nie owce, ale dla Juranda owce, bo on im wilkiem". - Jakoż 
po upływie pewnego czasu rozchodziły się wieści to o pochwytanych gościach, 
ochotnikach, którzy szlakiem granicznym dążyli do Krzyżaków, to o popalonych 
gródkach, to o zagarniętych chłopach lub walkach na śmierć, z których straszny 
Jurand zawsze wychodził zwycięsko. Przy drapieżnym usposobieniu Mazurów i 
rycerzy niemieckich, którzy z ramienia Zakonu dzierżyli ziemię i gródki do 
Mazowsza przyległe, nawet w czasach największego pokoju między książęty 
mazowieckimi a Zakonem na granicy nie ustawała nigdy wrzawa bojowa. Nawet na 
ścinanie drzew w boru lub na żniwa mieszkańcy wybierali się z kuszami lub 
zbrojni w dzidy. Ludzie żyli w niepewności jutra, w ciągłym wojennym pogotowiu, 
w zatwardziałości serc. Nikt nie przestawał na samej obronie, ale za grabież 
płacił grabieżą, za pożogę pożogą, za napad napadem. I zdarzało się, że gdy 
Niemcy przekradali się cicho leśnymi rubieżami, by ubiec jakowyś gródek, porwać 
chłopów lub stada, Mazury w tym samym czasie czynili to samo. Nieraz też 
spotykali się z sobą i bili się do upadłego, często wszakże tylko wodzowie 
wyzywali się na śmiertelną walkę, po której zwycięzca zabierał poczet pokonanego 
przeciwnika. Toteż gdy na dwór warszawski przychodziły skargi na Juranda, książę 
odpowiadał skargami na napady poczynione w innych stronach przez rycerzy 
niemieckich. W ten sposób, gdy obie strony żądały sprawiedliwości, a nie chciała 
i nie mogła jej uczynić żadna - wszystkie grabieże, pożogi, napady uchodziły 
całkiem bezkarnie.
Lecz Jurand, siedząc w swym błotnym, porosłym sitowiem Spychowie i płonąc 
nieugaszoną chęcią zemsty, stał się tak ciężkim dla swych zagranicznych 
sąsiadów, iż w końcu przestrach ich stał się większym od zawziętości. Pola 
graniczące ze Spychowem leżały odłogiem, lasy zarastały dzikim chmielem i 
leszczyną, łąki szuwarem. Niejeden rycerz niemiecki, przywykły do prawa pięści w 
ojczyźnie, próbował osiadać w sąsiedztwie Spychowa, lecz każdy po pewnym czasie 
wolał odbiec lenna, stad i chłopów, niż żyć pod bokiem nieubłaganego męża. 
Często też rycerze zmawiali się, aby uczynić wspólną na Spychów wyprawę, lecz 
każda z nich kończyła się klęską. Próbowano różnych sposobów. Raz sprowadzono 
znanego z siły i srogości rycerza znad Menu, który we wszystkich walkach bywał 
zwycięzcą, aby wyzwał Juranda na udeptaną ziemię. Lecz gdy stanęli w szrankach. 
upadło w Niemcu jakoby przez czary serce na widok strasznego Mazura i zwrócił 
konia do ucieczki. Jurand zaś mu niezbrojny pośladek kopią przeszył i w ten 
sposób czci i światłości dziennej go pozbawił. Od tej pory tym większa trwoga 
ogarnęła sąsiadów, i który Niemiec chociaż z daleka dymy spychowskie spostrzegł, 
wnet żegnał się i do patrona swego w niebiesiech rozpoczynał modlitwę, albowiem 
utrwaliła się wiara, że Jurand nieczystym siłom duszę dla pomsty zaprzedał.
Opowiadano też o Spychowie straszliwe rzeczy: że przez grząskie bagna, wśród 
drzemiących, zarosłych rzęsą i wodnym rdestem topielisk, wiodła do niego droga 
tak wąska, iż dwóch mężów na koniach nie mogło obok siebie po niej jechać; że po 
obu jej stronach walały się kości niemieckie, nocami zaś przechadzały się na 
pajęczych nogach głowy potopionych, jęcząc, wyjąc i wciągając ludzi razem z 
końmi w głębinę. Powtarzano, że w samym gródku częstokół przybrany był w czaszki 
ludzkie. Prawdą w tym wszystkim było tylko to, że w zakratowanych jamach, 
wykopanych pod dworzyszczem w Spychowie, jęczało zawsze kilku lub kilkunastu 
jeńców i że imię Juranda straszniejsze było od owych wymysłów o kościotrupach i 
topielcach.
Zbyszko, dowiedziawszy się o jego przybyciu, pośpieszył do niego natychmiast, 
ale jako do ojca Danusi, szedł z pewnym niepokojem w sercu. Że Danuśkę obrał 
sobie na panią myśli i że jej ślubował, tego mu nikt nie mógł wzbronić, ale 
później księżna wyprawiła mu z Danuśką zrękowiny. Co Jurand na to powie? Zgodzi 
się czy nie zgodzi! i co będzie, jeżeli jako ojciec zakrzyknie, iż nigdy tego 
nie dopuści? Pytania te przejmowały trwogą duszę Zbyszka, gdyż już mu o Danusię 
chodziło więcej niż o wszystko na świecie. Otuchy dodawała mu tylko myśl, ze 
Jurand poczyta mu za zasługę, nie za ujmę. napaść na Lichtensteina, bo przecie 
to uczynił także przez zemstę za Danusiną matkę - i omal własnej szyi nie 
stracił.
Tymczasem jął badać dworzanina, który po niego przyszedł do Amyleja:
- A gdzie mnie wiedziecie? - pytał - na zamek?
- Juści na zamek. Jurand razem z dworem księżny stanął.
- Powiedzcie mi też, jaki to człowiek?... żebym wiedział, jako z nim gadać...
- Co wam powiem! To jest człek zgoła od innych ludzi odmienny. Powiadają, że 
dawniej był wesół, póki mu się krew w wątrobie nie zapiekła.
- A mądry jest?
- Chytry jest, bo innych łupi, a sam się nie da. Hej! jedno on oko ma, gdyż 
drugie mu Niemcy z kuszy wystrzelili, ale tym jednym do dna ci człowieka 
przejrzy. Nikt z nim na swoim nie postawi... Jeno księżnę, naszą panią, to 
miłuje, bo jej dworkę za żonę wziął, a teraz się dziewka u nas hoduje.
Zbyszko odetchnął.
- To mówicie, że on się woli księżny nie sprzeciwi?
- Wiem ja, czego byście się chcieli dowiedzieć, i com zaś słyszał, to powiem. 
Mówiła z nim księżna o waszych zrękowinach, boć nieładnie byłoby utaić, ale co 
on na to rzekł - nie wiadomo.
Tak rozmawiając, doszli do bramy. Kapitan łuczników królewskich, ten sam, który 
poprzednio prowadził Zbyszka na śmierć, skinął mu teraz przyjaźnie głową, więc 
przeszedłszy warty, znaleźli się w dziedzińcu, a potem weszli na prawo do 
oficyny, którą zajmowała księżna.
Dworzanin, spotkawszy przed drzwiami pachołka, spytał:
- A gdzie Jurand ze Spychowa?
- W krzywej komnacie, z córką.
- To tamój - rzekł dworzanin, ukazując drzwi. Zbyszko przeżegnał się i 
podniósłszy zasłonę w otwartych drzwiach, wszedł z bijącym sercem. Ale nie od 
razu dostrzegł Juranda z Danusią, gdyż komnata nie tylko była krzywa, ale i 
mroczna. Po chwili dopiero ujrzał jasną główkę dziewczyny siedzącej na kolanach 
ojca. Oni też nie usłyszeli, gdy wszedł, więc zatrzymał się przy zasłonie, 
chrząknął i wreszcie ozwał się:
- Niech będzie pochwalony.
- Na wieki wieków - odpowiedział, wstając, Jurand. W tej chwili Danusia skoczyła 
ku młodemu rycerzowi i chwyciwszy go za rękę, poczęła wołać:
- Zbyszku! Tatuś przyjechali!
Zbyszko ucałował jej ręce, po czym wstał, zbliżył się wraz z nią do Juranda i 
rzekł:
- Przyszedłem się wam pokłonić; wiecie, ktom jest? I schylił się lekko, czyniąc 
rękoma ruch, jakby go chciał podjąć pod nogi. Lecz on chwycił jego dłoń, obrócił 
go ku światłu i począł mu się w milczeniu przypatrywać.
Zbyszko już był nieco ochłonął, więc podniósłszy zaciekawiony wzrok ku 
Jurandowi, ujrzał przed sobą męża postawy ogromnej, z płowym włosem i również 
płowymi wąsami, z twarzą dziobatą i jednym okiem barwy żelaza. Zdawało mu się, 
że oko to chce go przewiercić na wylot, tak że zmieszanie poczęło go znów 
ogarniać, wreszcie nie wiedząc, co ma rzec, a chcąc koniecznie coś powiedzieć, 
by przerwać kłopotliwe milczenie, zapytał:
- To wyście Jurand ze Spychowa, ociec Danusin? Lecz tamten wskazał mu tylko ławę 
obok dębowego krzesła, na którym sam zasiadł, i nie odrzekłszy ni słowa, 
przypatrywał mu się dalej.
Zbyszko zniecierpliwił się wreszcie.
- Bo wiecie - rzekł - nieskładnie mi tak siedzieć jako na sądzie.
Dopieroż Jurand ozwał się:
- Tyś chciał bić w Lichtensteina?
- Ano! - odrzekł Zbyszko.
W oku pana ze Spychowa błysnęło jakieś dziwne światło i groźna jego twarz 
rozjaśniła się nieco. Po chwili spojrzał na Danusię i znów spytał:
- I to dla niej?
- A dla kogoż by? Musieli wam stryjko powiadać, jakom jej ślubował Niemcom ze 
łbów pawie czuby pozdzierać. Ale nie będzie ich trzy, jeno co najmniej tyle, ile 
palców u obu rąk. Przez to i wam do pomsty dopomogę, boć to przecie za Danusiną 
mać.
- Gorze im! - odrzekł Jurand.
I znów zapadło milczenie. Zbyszko jednak, pomiarkowawszy, iż okazując swoją 
zawziętość na Niemców, trafia do serca Jurandowego, rzekł:
- Nie daruję ja za swoje, choć mało mi już szyi nie ucięli. Tu zwrócił się ku 
Danusi i dodał:
- Ona mnie zratowała.
- Wiem - rzekł Jurand.
- A nie krzywiście o to?
- Skoroś jej ślubował, to jej służ, bo jest taki rycerski obyczaj. Zbyszko 
zawahał się nieco, lecz po chwili począł mówić z widocznyn niepokojem:
- Bo to uważcie... nałęczką mi głowę nakryła... Wszystko rycerstwo słyszało i 
franciszkanin, który był przy mnie z krzyżem, słyszał, jako rzekła: "Mój ci 
jest!" I pewno, iż niczyj inny do śmierci nie będę, tak mi dopomóż Bóg.
To rzekłszy, przyklęknął znów i chcąc pokazać, że zna rycerski obyczaj, ucałował 
z wielką czcią oba trzewiki siedzącej na poręczy od krzesła Danusi, po czym 
wstał i zwróciwszy się do Juranda, zapytał:
- Widzieliście taką drugą... co?
A Jurand założył nagle na głowę swe straszne mężobójcze ręce - i zamknąwszy 
powieki, odrzekł głucho:
- Widziałem, ale Niemce ci mi ją zabili.
- To słuchajcie - rzekł z zapałem Zbyszko - jedna nam krzywda i jedna pomsta. I 
naszych kupę z Bogdańca, co im konie w młace polgnęły, psubraty z kusz 
wystrzelali... Już wy nikogo lepszego ode mnie do waszej roboty nie 
znajdziecie... Nie nowina mi to! Spytajcie stryka. Na kopie alibo na topory, na 
długie alibo na krótkie miecze, za jedno mi! A powiadał wam stryk o onych 
Fryzach?... Narznę ja wam Niemców jako baranów, a co do dziewczyny, to wam, 
klękajęcy, ślubuję, jako się będę o nią bodaj z samym piekielnym starostą 
potykał i jako nie odstąpię jej ni za ziemię, ni za stada, ni za sprzęt żaden, a 
choćby mi i zamek o szklanych oknach bez niej dawali, to i zamek porzucę, a za 
nią na kraj świata powędruję.
Jurand siedział czas jakiś z głową w dłoniach, lecz wreszcie ocknął się jakoby 
ze snu i rzekł z żałością i smutkiem:
- Udałeś ty mi się, pachołku, ale ci jej nie dam, bo nie tobie ona pisana, 
nieboże!
Zbyszko, usłyszawszy to, aż oniemiał i począł patrzeć na Juranda okrągłymi 
oczyma, nie mogąc słowa przemówić.
Lecz Danusia przyszła mu w pomoc. Bardzo jej miły był Zbyszko i miło jej było 
uchodzić nie za "skrzata", ale za "źrzałą dziewkę". Podobały jej się i 
zrękowiny, i słodkości, jakie jej rycerzyk codziennie znosił, więc teraz, gdy 
zrozumiała, że jej to wszystko chcą odjąć, zsunęła się co prędzej z poręczy 
krzesła i ukrywszy głowę na kolanach ojca, poczęła wołać:
- Tatulu! tatulu! bo będem płakać!
On zaś widocznie kochał ją nad wszystko, gdyż położył łagodnie dłoń na jej 
głowie. W twarzy jego nie było ni zawziętości, ni gniewu, tylko smutek.
Zbyszko tymczasem ochłonął i rzekł:
- Jakże to? To woli boskiej chcecie się przeciwić? A na to Jurand:
- Jak będzie wola boska, to ją dostaniesz, jeno ci mojej nie mogę przychylić. 
Ba, rad bym ci przychylił, ale nie lża...
To powiedziawszy, podniósł Danusię i wziąwszy ją na ręce, skierował się ku 
drzwiom, gdy zaś Zbyszko chciał mu zastąpić drogę, zatrzymał się jeszcze na 
chwilę i rzekł:
- Nie będę na cię krzyw o rycerskie służby, ale mnie więcej nie pytaj, gdyż nie 
mogę ci nic rzec. I wyszedł.
Henryk Sienkiewicz: Krzyżacy
Rozdział IX
Następnego dnia nie unikał Jurand bynajmniej Zbyszka ani mu też przeszkadzał w 
oddawaniu Danusi w drodze rozmaitych przysług, które jako rycerz powinien był 
jej oddawać. Owszem - Zbyszko, choć wielce w sercu strapiony, zauważył przecie, 
iż posępny pan ze Spychowa spogląda na niego życzliwie i jakby z żalem, że 
musiał mu dać tak okrutną odpowiedź. Próbował też młody włodyka niejednokrotnie 
zbliżyć się do niego i zacząć z nim rozmowę. Po wyruszeniu z Krakowa, w czasie 
podróży o sposobność nie było trudno, gdyż obaj towarzyszyli księżnej konno, 
Jurand, lubo zwykle milczący, rozmawiał dość chętnie, ale gdy tylko Zbyszko 
chciał dowiedzieć się czegoś o przeszkodach dzielących go od Danusi, rozmowa 
urywała się nagle, a twarz Jurandowa czyniła się chmurna. Myślał Zbyszko, że 
księżna wie więcej - upatrzywszy zatem sposobną chwilę, starał się od niej 
jakąkolwiek wiadomość wydostać, ale ona niewiele także mogła mu powiedzieć.
- Jużci jest tajemnica - rzekła. - Powiedział mi o tym Jurand, jeno prosił 
zarazem, abym go nie wypytywała. Pewnikiem przysięgą jakowąś związan, jak to 
między ludźmi bywa. Bóg wszelako da, że z czasem wszystko to wyjdzie na jaw.
- Tako by mi bez Danuśki na świecie było jako psu na powrozie albo jak 
niedźwiedziowi w dole - odrzekł Zbyszko. - Ni radości nijakiej, ni uciechy. Nic, 
jedno frasunek i wzdychanie.
Poszedłby ja już do Tawani z księciem Witoldem, niechby mnie tam Tatarzy zabili. 
Ale wpierw muszę stryjca odwieźć, a potem one pawie czuby Niemcom ze łbów 
pościągać, jakom zaprzysiągł. Może mnie przy tym zabiją - co i wolę niż patrzeć, 
jako Danuśkę inny zabierze.
Księżna podniosła na niego swoje dobre, niebieskie oczy i spytała z pewnym 
zdziwieniem:
- A tobyś na to przyzwolił?
- Ja? Póki mi tchu w nozdrzach, nie będzie tego! Chybaby mi ręka uschła i topora 
zdzierżyć nie mogła!
- Ano, widzisz.
- Ba! Ale jakoże mi ją przeciw ojcowej woli brać? Na to księżna jakby do siebie:
- Mocny Boże! albo to się i tak nie przytrafia... Potem zaś do Zbyszka:
- Zali wola boska nie mocniejsza od ojcowej? A coże Jurand rzekł? "Jak - powiada 
- będzie wola boska, to ją dostanie".
- To samo i mnie rzekł! - zawołał Zbyszko. - "Jak - powiada - będzie wola boska, 
to ją dostaniesz".
- A widzisz?
- Toż przy waszej łasce, miłościwa pani -jedyna pociecha.
- Moją łaskę masz, a Danuśka ci dotrzyma. Wczoraj jeszcze mówię jej: Danuśka, a 
dotrzymasz-li ty Zbyszkowi? A ona powiada tak: "Będem Zbyszkowa albo niczyja". 
Zielona to jeszcze jagoda, ale jak co powie, to i dotrzyma, boć to szlacheckie 
dziecko, nie żadna powsinoga. I matka jej była taka sama.
- Dałby Bóg! rzekł Zbyszko.
- Jeno pamiętaj, byś i ty dotrzymał - bo to niejeden chłop bywa płochy: obiecuje 
wiernie miłować, a zaraz ci potem dęba do innej, że go i na postronku nie 
utrzymasz! Sprawiedliwie mówię!
- A niechże mnie Pan Jezus wpierw skarze! - zawołał z zapałem Zbyszko.
- No, to pamiętaj. A jak stryjca odwieziesz, to na nasz dwór przyjeżdżaj. Zdarzy 
się tam sposobność, że ostrogi dostaniesz. a potem zobaczym, jako Bóg da. 
Danuśka przez ten czas dojrzeje i wolę Bożą poczuje, bo teraz miłuje cię ona 
wprawdzie okrutnie - inaczej nie mogę rzec - ale nie tak jeszcze, jako wyrosłe 
dziewki miłują. Może też i Jurand się w duszy do ciebie nakłoni, bo jako 
miarkuję, to on by rad. Pojedziesz i do Spychowa, i razem z Jurandem na Niemców, 
może się przytrafić, że mu się jako przysłużysz i całkiem go sobie zjednasz.
- To właśnie, miłościwa księżno, tak samo myślałem uczynić, ale z pozwoleństwem 
będzie mi łacniej.
Rozmowa ta wielce dodała ducha Zbyszkowi. Tymczasem jednak na pierwszym popasie 
stary Maćko zachorzał tak, że trzeba było przyzostać i czekać, póki choć trochę 
sił do dalszej podróży nie odzyska. Zostawiła mu dobra księżna Anna Danuta 
wszystkie leki i driakwie, jakie z sobą miała, ale sama musiała jechać dalej, 
przyszło więc obu rycerzom z Bogdańca rozstać się z dworem mazowieckim. Padł 
Zbyszko jak długi do nóg naprzód księżnie, potem Danusi, poprzysiągł jej jeszcze 
raz wierne służby rycerskie, obiecał przyjechać rychło do Ciechanowa albo do 
Warszawy, wreszcie porwał jaw swoje silne ramiona i podniósłszy do góry, jął 
powtarzać wzruszonym głosem:
- Pamiętajże ty o mnie, kwiatuszku najmilejszy, pamiętaj, rybeńko moja złota!
A Danusia, objąwszy go ramionami tak właśnie, jak młodsza siostra obejmuje 
miłego brata, przyłożyła swój zadarty nosek do jego policzka i płakała wielkimi 
jak groch łzami, powtarzając:
- Nie chcę do Ciechanowa bez Zbyszka, nie chcę do Ciechanowa!
Widział to Jurand, ale gniewem nie wybuchnął. Owszem, pożegnał i sam bardzo 
życzliwie młodzianka, a gdy już siedział na koniu, nawrócił jeszcze raz ku niemu 
i rzekł:
- Ostawaj z Bogiem i urazy do mnie nie chowaj.
- Jakobym miał urazę do was chować, kiedyście Danuśków ojciec! - odrzekł 
szczerze Zbyszko.
I pochylił mu się do strzemion, ów zaś ścisnął mu silnie rękę i rzekł:
- Szczęść ci Boże we wszystkim!... rozumiesz?
I odjechał. Zbyszko jednakże zrozumiał, jak wielka życzliwość tkwiła w ostatnich 
jego słowach, i wróciwszy do wozu, na którym leżał Maćko, rzekł:
- Wiecie? on by też chciał, jeno mu coś przeszkadza. Wyście byli w Spychowie i 
rozum macie bystry, to starajcie się wymiarkować, co to jest.
Lecz Maćko zbyt był chory. Gorączka, którą miał od rana, powiększyła się pod 
wieczór do tego stopnia, że począł tracić przytomność, więc zamiast odpowiedzieć 
Zbyszkowi, spojrzał na niego jakby ze zdziwieniem, potem spytał:
- A gdzie tu dzwonią?
Zbyszko zląkł się, przyszło mu bowiem do głowy, że skoro chory słyszy dzwony, to 
widać, że już śmierć ku niemu idzie. Pomyślał też, że stary może umrzeć bez 
księdza, bez spowiedzi, a tym samym dostać się, jeżeli zgoła nie do piekła, to 
przynajmniej na długie wieki do czyśćca - więc postanowił go jednak wieźć dalej, 
by jak najprędzej dojechać do jakowejś parafii, w której Maćko mógłby przyjąć 
Ostatnie Sakramenta.
W tym celu ruszyli na całą noc. Zbyszko siadł na wóz z sianem, na którym leżał 
chory, i czuwał nad nim aż do białego dnia. Od czasu do czasu poił go winem, 
którym zaopatrzył ich na drogę kupiec Amylej, a które spragniony Maćko pił 
chciwie, albowiem przynosiło mu ono widoczną ulgę. Po drugiej kwarcie odzyskał 
nawet przytomność, po trzeciej zaś zasnął tak głęboko, że Zbyszko pochylał się 
nad nim chwilami, by się przekonać, że nie umarł.
I na myśl o tym zdejmował go żal głęboki. Do czasu swego uwięzienia w Krakowie 
nie zdawał sobie nawet dobrze sprawy, jak dalece miłuje tego stryjca, który mu 
był w życiu ojcem i matką. Lecz teraz wiedział o tym dobrze, a zarazem czuł, że 
po jego śmierci będzie okrutnie sam na świecie - bez krewnych, prócz opata, 
który trzymał w zastawie Bogdaniec, bez przyjaciół i bez pomocy. Jednocześnie 
przychodziło mu na myśl, ze Maćko, jeśli umrze, to też przez Niemców, przez 
których on sam mało szyi nie stracił, przez których zginęli wszyscy jego ojce i 
Danusina matka, i wielu, wielu niewinnych ludzi, których znal lub o których 
słyszał od znajomych - i aż poczynało go zdejmować zdziwienie. "Żali - mówił 
sobie - w całym tym Królestwie nie ma człowieka, który by od nich krzywdy nie 
doznał i pomsty nie pragnął?" Tu przypomniał sobie Niemców, z którymi wojował 
pod Wilnem, i pomyślał, że pewnie i Tatarzy srożej od nich nie wojują i że 
takiego drugiego narodu chyba na świecie nie ma.
Świt przerwał mu te rozmyślania. Dzień wstawał jasny, ale chłodny. Maćko 
widocznie miał się lepiej, bo oddychał równiej i spokojniej. Zbudził się 
dopiero, gdy słońce dobrze już przygrzało, otworzył oczy i rzekł:
- Ulżyło mi. A gdzie jesteśmy?
- Dojeżdżamy do Olkusza. Wiecie?... gdzie srebro kopią i olbory do skarbu 
oddają.
- Żeby tak mieć, co jest w ziemi! Ot by można Bogdaniec zabudować!
- Widać, że wam lepiej - odrzekł, śmiejąc się, Zbyszko. - Hej! starczyłoby i na 
murowany zamek! Ale zajedziem do fary, bo tam i gościnę nam dadzą, i będziecie 
się mogli wyspowiadać. Wszystko jest w boskich ręku, ale równo lepiej mieć 
sumienie na porządek.
- Ja grzeszny człowiek, rad się pokajam - odrzekł Maćko. -Śniło mi się w nocy, 
że mi diabli skórznie z nóg ściągają... I po niemiecku z sobą szwargotali. Bóg 
łaskaw, że mi ulżyło. A ty spałeś krzynę?
- Jakożem miał spać, kiedym was pilnował?
- To przylegnij sobie trochę. Jak dojedziemy, to cię zbudzę.
- Gdzie mnie tam do spania!
- A co ci przeszkadza?
Zbyszko spojrzał na stryjca oczyma dziecka.
- A co, jak nie kochanie? Aże mnie kolki od wzdychania w dołyszku sparły, ale 
siędę trochę na konia, to mi ulży.
I zlazłszy z wozu, siadł na konia, którego mu Turczynek, podarowany przez 
Zawiszę, sprawnie podał. Maćko tymczasem brał się nieco z bólu za bok, ale 
widocznie myślał o czym innym, nie o własnej chorobie, bo kręcił głową, cmokał 
ustami i wreszcie rzekł:
- Toć dziwuję się, dziwuję i nie mogę się wydziwować, skądeś ty na to kochanie 
taki pazerny, bo ani twój rodzic nie był taki, ani ja też.
Lecz Zbyszko zamiast odpowiedzieć wyprostował się nagle w kulbace, wziął się w 
boki, głowę zadarł do góry i huknął całą siłą piersi:
Płakałem ci bez noc, płakałem i z rana,
Gdzieś mi się podziała, dziewucho kochana!
Nic mi nie pomoże, choć oczy wypłaczę,
Bo ciebie, dziewczyno, nigdy nie zobaczę.
Hej!
I to "hej!" runęło po lesie, odbiło się o pnie przydrożne, wreszcie ozwało się 
dalekim echem i ucichło w gęstwinach.
A Maćko pomacał się znów po boku, w którym ugrzęzło niemieckie żeleźce, i rzekł, 
stękając trochę:
- Drzewiej ludzie byli mądrzejsi - rozumiesz? Po chwili jednak zamyślił się, 
jakby sobie przypominając jakieś dawne czasy, i dodał:
- Chociaż poniektóry bywał i drzewiej głupi. Ale tymczasem wyjechali z boru, za 
którym ujrzeli szopy gwarków, a dalej zębate mury Olkusza wzniesione przez króla 
Kazimierza i wieżę fary zbudowanej przez Władysława Łokietka.
Henryk Sienkiewicz: Krzyżacy
Rozdział X
Kanonik od fary wyspowiadał Maćka i zatrzymał ich gościnnie na nocleg, tak że 
wyjechali dopiero nazajutrz rano. Za Olkuszem skręcili ku Śląskowi, którego 
granicą mieli wciąż jechać aż do Wielkopolski. Droga szła po większej części 
puszczą, w której pod zachód słońca odzywały się często, podobne do podziemnych 
grzmotów, ryki turów i żubrów, nocami zaś pobłyskiwały spośród leszczynowej 
gęstwy oczy wilcze. Większe jednak niebezpieczeństwo niż od zwierza groziło na 
tej drodze wędrownikom i kupcom od niemieckich lub zniemczałych rycerzy ze 
Śląska, których zameczki wznosiły się tu i ówdzie nad granicą. Wprawdzie wskutek 
wojny z Opolczykiem Naderspanem, któremu pomagali przeciw królowi Władysławowi 
synowcowie śląscy, większą część tych zameczków pokruszyły ręce polskie, zawsze 
jednak trzeba się było mieć na baczności i zwłaszcza po zachodzie słońca nie 
popuszczać broni z ręki.
Jechali jednak spokojnie, tak że Zbyszkowi poczynała się już droga przykrzyć, i 
dopiero na dzień kołowej jazdy od Bogdańca posłyszeli za sobą pewnej nocy 
parskanie i tupot koni.
- Jacyś ludzie jadą za nami - rzekł Zbyszko. Maćko, który nie spał, spojrzał na 
gwiazdy i odpowiedział jako człowiek doświadczony:
- Świt niedaleko. Przecieżby zbóje nie napadali przy schyłku nocy, bo nade dniem 
czas im do domu.
Zbyszko wstrzymał jednak wóz, uszykował ludzi w poprzek drogi czołem do 
nadjeżdżających, sam zaś wysunął się naprzód i czekał.
Jakoż po pewnym czasie ujrzał w pomroce kilkunastu konnych. Jeden z nich jechał 
na czele, na kilka kroków przed innymi, ale widocznie nie miał zamiaru się 
ukrywać, albowiem śpiewał głośno. Zbyszko nie mógł dosłyszeć słów, ale do uszu 
jego dochodziło wesołe: "hoc! hoc!", którym nieznajomy kończył każdą zwrotkę 
pieśni.
- Nasi! - rzekł sobie. Po chwili jednak zawołał:
- Stój!
- A ty se siednij - odpowiedział żartobliwy głos.
- Coście za jedni?
- Coście za drudzy?
- A czemu nas najeżdżacie?
- A czemuż drogę zagradzasz?
- Odpowiadaj, bo kusze napięte.
- A u nas... wypięte - strzelaj!
- Odkazujże po ludzku, bo ci będzie bieda. Na to odpowiedziała Zbyszkowi wesoła 
pieśń:
Jedna bieda z drugą biedą Na rozstaju w taniec idą...
Hoc! hoc! hoc! Na cóż im się taniec przyda?
Dobry taniec, chociaż bieda...
Hoc! hoc! hoc!
Zdumiał się, usłyszawszy taką odpowiedź, Zbyszko; a tymczasem pieśń ustała, ale 
ten sam głos spytał:
- A jak się ta ma stary Maćko? Dycha jeszcze? Maćko przypodniósł się na wozie i 
rzekł:
- Dla Boga, to jacyś swoi! Zbyszko zaś ruszył koniem naprzód:
- Kto o Maćka pyta?
- A somsiad, Zych ze Zgorzelic. Już z tydzień jadę za wami i rozpytuję ludzi po 
drodze.
- Rety! Stryjku! Zych ze Zgorzelic tu jest! - zawołał Zbyszko. I poczęli się 
witać radośnie, Zych bowiem był istotnie ich sąsiadem, a do tego człowiekiem 
dobrym i powszechnie lubianym dla wielkiej wesołości.
- No, jak się macie? - pytał, potrząsając dłoń Maćka. - Hoc jeszcze, czyli już 
nie hoc!
- Hej, już nie hoc! - odrzekł Maćko. - Ale rad was widzę. Miły Boże, to jakbym 
już był w Bogdańcu!
- A co wam jest, bo jak słyszałem, to was Niemce postrzelili?
- Postrzelili psubraty! Żeleźce mi się między żebrami ostało...
- Bójcie się Boga! No i co? A próbowaliście niedźwiedziego sadła się napić?
- Widzicie! - rzekł Zbyszko - każdy niedźwiedzie sadło rai. Byle do Bogdańca. 
Zara pójdę na noc z toporem pod barcie.
- Może Jagienka będzie miała, a nie, to poślę pytać.
- Jaka Jagienka? Waszej przecie było Małgochna? - spytał Maćko.
- Oo! co ta Małgochna! Na święty Michał będzie trzecia jesień, jak Małgochna na 
księżej grudzi. Zadzierżysta była baba -Panie, świeć nad jej duszą! - Ale 
Jagienka po niej poszła, jeno że młoda...
Za dołami świeci górka,
Jaka mać taka i córka... Hoc! hoc!
...A Małgochnie gadałem: Nie leź na sosnę, kiedy ci pięćdziesiąt roków. 
Nieprawda! Wlazła. A to gałąź się ułomiła i buch! To powiadam wam, że aż dziurę 
w ziemi wybiła, ale też we trzy dni puściła ostatnią parę.
- Panie, świeć jej! - rzekł Maćko. - Pamiętam, pamiętam... kiedy to się w boki 
wzięła, a poczęła cudować, to się parobcy w siano chowali. Ale do gospodarki 
była sprawna! I z sosny jej się zleciało?... Widzicie ludzie!...
- Zleciała jak szyszka na zimę... Oj, był frasunek. Wiecie? po pogrzebie tom się 
tak z żałości upił. że trzy dni nie mogli mnie dobudzić. Myśleli, żem się też 
wykopyrtnął. A com się potem napłakał, to byście cebrem nie wynieśli! Ale do 
gospodarstwa i Jagienka sprawna. Wszystko to teraz na jej głowie.
- Ledwie że ją pamiętam. Nie większa była, kiedym wyjeżdżał, jak toporzysko. Pod 
koniem mogła przejść, głową o brzuch nie zawadziwszy. Ba! dawno to już i musiała 
wyrosnąć.
- Na świętą Agnieszkę skończyła piętnaście lat; alem jej też już blisko rok nie 
widział.
- A cóż się z wami działo? Skąd wracacie?
- Z wojny. Albo to mi niewola, majęcy Jagienkę, w domu siedzieć?
Maćko, chociaż chory, na wzmiankę o wojnie nadstawił ciekawie uszu i zapytał:
- Byliście może z kniaziem Witoldem pod Worsklą?
- A byłem - odrzekł wesoło Zych ze Zgorzelic. - No, Pan Bóg mu nie poszczęścił: 
ponieśliśmy klęskę od Edygi okrutną. Naprzód konie nam wystrzelali. Tatar ci nie 
uderzy wręcz jako rycerz chrześcijański, jeno z łuków z daleka szyje. Ty na 
niego obces, to ci się umknie i znów szyje. Róbże z nim, co chcesz! Bo widzicie, 
w naszym wojsku chełpili się rycerze bez pomiarkowania i gadali tak:
"Kopij nawet nie będziemy pochylać ni mieczów dobywać Jeno na kopytach to 
robactwo rozniesiem". Tak to oni się chwalili, aż tu jak wzięły groty warczeć, 
to aż się ciemno uczyniło - i po bitwie, co? Ledwie jeden na dziesięciu żyw 
ostał. Dacie wiarę? Więcej niż połowa wojska, siedemdziesięciu kniaziów 
litewskich i ruskich zostało na polu, a co bojarzynów i różnych tam dworzan, 
czyli jako oni zowią: otroków, tego byście i bez dwie niedziele nie policzyli.
- Słyszałem - przerwał Maćko. - I naszych posiłkowych rycerzy tez siła legło.
- Ba, nawet i dziewięciu Krzyżaków, gdyż i ci musieli Witol-dowej potędze 
służyć. A naszych także kupa, ze to, jako wiecie, gdzie inny się obejrzy za 
siebie, tam nasz się nie obejrzy. Dufał najbardziej wielki kniaź naszym rycerzom 
i nie chciał mieć innej straży w bitwie koło siebie, jeno samych Polaków. Hi! 
hi! Mostem się też koło niego położyli, a jemu nic! Legł pan Spytko z Melsztyna 
i miecznik Bemat, i cześnik Mikołaj, i Prokop, i Przecław, i Dobrogost, i Jaśko 
z Lazewic, i Pilik Mazur, i Warsz z Michowa, i wojewoda Socha, i Jaśko z 
Dąbrowy, i Pietrko z Miłosławia, i Szczepiecki, i Oderski, i Tomko Łagoda. Kto 
by ich ta wszystkich zliczył! A niektórych tom widział tak nabitych grotami, że 
jako jeże po śmierci wyglądali, aż śmiech brał patrzeć!
Tu roześmiał się istotnie, jak gdyby opowiadał rzecz najweselszą - i nagle 
począł śpiewać:
Oj poznałeś, co to Tatar,
Kiej ci dobrze skóry natarł!
- No, a potem co? - spytał Zbyszko.
- Potem umknął wielki kniaź, ale zaraz ducha nabrał, jako to on zwykle. Im 
mocniej go przygniesz, tym ci lepiej odskoczy, jak leszczynowy kierz. 
Poskoczyliśmy tedy do Tawańskiego brodu bronić przeprawy. Przyszła też garść 
rycerzy nowych z Polski. No i nic! Dobrze! Na drugi dzień nadciągnął Edyga z ćmą 
tatarstwa, ale już nic nie wskórał. Hej, było wesele! Co on chce przez bród, to 
my go w pysk. Nijak nie mógł. Jeszcześmy ich nabili i nałapali niemało. Ja sam 
pięciu ułowiłem, których z sobą do Zgorzelic prowadzę. Obaczycie po dniu, jakie 
mają psie mordy.
- W Krakowie powiadali, że i na Królestwo może przyjść wojna.
- Albo to Edyga głupi. Wiedział ci on dobrze, jakie u nas rycerstwo, a i to też, 
że najwięksi rycerze ostali doma, bo królowa nierada była, że Witold na swoją 
rękę wojny wszczyna. Ej, chytry on jest - stary Edyga! Zaraz pomiarkował u 
Tawani, że kniaź w siłę rośnie, i poszedł sobie precz, hen, za dziewiątą 
ziemię!...
- A wyście wrócili?
- A wróciłem. Już tam nie ma co robić. I w Krakowie dowiedziałem się o was, 
żeście mało co przede mną wyjechali.
- To dlatego wiedzieliście, że to my?
- Wiedziałem, że to wy, bom się wszędzie o was na popasach pytał.
Tu zwrócił się do Zbyszka:
- Hej, mój Boże, to ja cię małego ostatni raz widział, teraz zasię choć i po 
ciemku miarkuję, żeś chłop jak tur. A zaraz gotów był z kuszy dziać!... Widać, 
że na wojnie bywałeś.
- Mnie od małości wojna chowała. Niech stryjko powie, czyli mi doświadczenia 
brak.
- Nie potrzebuje mi stryjko nic mówić. Widziałem w Krakowie pana z Taczewa, 
który mi o tobie rozpowiadał... Ale pono ów Mazur nie chce ci dziewki dać, a ja 
bym ta nie był taki zawzięty, boś mi się udał... Zapomnisz ty o tamtej, jeno 
zobaczysz moją Jagienkę. To ci rzepa!...
- A nieprawda! Nie zapomnę, choćbym i dziesięć takich jak wasza Jagna obaczył.
- Za nią pójdą Moczy doły, gdzie jest młyn. Było też na łęgach, jakem wyjeżdżał, 
dziesięć świerzop dobrych ze źrebięty... Niejeden mi się jeszcze o Jagnę pokłoni 
- nie bój się!
Zbyszko chciał odpowiedzieć: "Ale nie ja!" - lecz Zych ze Zgorzelic począł sobie 
znów pośpiewywać:
Ja wam się do kolan nagnę,
A wy za to dajcie Jagnę,
Bogdaj was!
- Wam zawsze wesołość i śpiewanie w głowie – zauważył Maćko.
- Ba, a cóż błogosławione dusze w niebie robią?
- Śpiewają.
- No, to widzicie! A potępione płaczą. Wolę ja iść do śpiewających niż do 
płaczących. Święty Pieter też powie tak: "Trzeba go puścić do raju, bo inaczej 
będzie jucha i w piekle śpiewała, a to nie przystoi". Patrzcie - świta już.
I rzeczywiście czynił się dzień. Po chwili wyjechali na szeroką polanę, na 
której było już wcale widno. Na jeziorku zajmującym wiekszą cześć polany jacyś 
ludzie łapali ryby, ale na widok zbrojnych mężów porzucili niewód i wypadłszy z 
wody, pochwycili co prędzej za osęki, za drągi i stanęli w groźnej postawie, 
gotowi do bitki.
- Wzięli nas za zbójów - rzekł, śmiejąc się, Zych. - Hej, rybitwy! a czy iście 
wy?
Tamci stali jeszcze czas jakiś w milczeniu, spoglądając nieufnie, na koniec 
jednak starszy między nimi, rozpoznawszy rycerzy, odrzekł:
- Księdza opata z Tulczy.
- Naszego krewniaka - rzekł Maćko - który Bogdaniec w zastawie trzyma. To muszą 
być jego bory, ale chyba niedawno je kupił.
- Bogać kupił - odpowiedział Zych. - Wojował on o nie z Wilkiem z Brzozowej i 
widać wywojował. Mieli się nawet rok temu potykać konno na kopie i na długie 
miecze o całą tę stronę, ale nie wiem, jako się skończyło, bom był wyjechał.
- No, my swojak! - rzekł Maćko - z nami się nie będzie darł, a może jeszcze co z 
zastawu odpuści.
- Może. Z nim byle po dobrej woli, to jeszcze ze swego dołoży. Rycerski to opat, 
któremu nie nowina hełmem głowę nakryć. A przy tym pobożny i bardzo pięknie 
odprawia nabożeństwo. Musicie przecie pamiętać... Jak ci huknie przy mszy, to aż 
jaskółki pod pułapem z gniazd wylatują. No, i chwała Boża rośnie.
- Co nie mam pamiętać! Przecie o dziesięć kroków świece tchem w ołtarzu gasił. 
Zajeżdżałże on choć raz do Bogdańca?
- A jakże. Zajeżdżał. Pięciu nowych chłopów z żonami na karczunkach osadził. I u 
nas, w Zgorzelicach, też bywał, bo jako wiecie, on mi krzcił Jagienkę, którą 
zawsze bardzo nawidzi i córuchną ą zowie.
- Dałby Bóg, żeby chciał mi chłopów ostawić - rzekł Maćko.
- O wa! co tam dla takiego bogacza pięciu chłopów! Wreszcie, jak Jagienka go 
poprosi, to ostawi.
Tu rozmowa umilkła na chwilę, albowiem znad ciemnego boru i znad rumianej zorzy 
podniosło się jasne słońce i rozświeciło okolicę. Powitali je rycerze zwykłym: 
"Niech będzie pochwalony!", a następnie, przeżegnawszy się, poczęli ranne 
pacierze.
Zych skończył pierwszy i uderzywszy się po kilkakroć w piersi, ozwał się do 
towarzyszów:
- Teraz się wam dobrze przypatrzę. Hej, zmieniliście się obaj... Wy, Maćku, 
musicie wpierw do zdrowia przyjść... Jagienka będzie miała o was staranie, bo to 
w waszym dworze baby nie uświeci... Ano, znać, że wam szczebrzuch tkwi między 
żebrami... I dobrze nie bardzo...
Tu zwrócił się do Zbyszka:
- Pokażże się i ty... Oj, mocny Boże! Pamiętam cię maleńkim, jakoś przez ogon 
źrebakom na grzbiet łaził, a teraz, wciornaści, co za rycerzyk!... Z gęby czyste 
paniątko, ale chłop pleczysty... Takiemu się choć i z niedźwiedziem brać...
- Co mu ta niedźwiedź! - rzekł na to Maćko. - Toć młodszy był niż dziś, gdy go 
ów Fryzyjczyk nazwał gołowąsem, a on, że to nie całkiem mu się spodobało, zaraz 
mu garścią wąsy wydarł...
- Wiem - przerwał Zych. - I potykaliście się potem, i wzięliście ich poczet. 
Wszystko mi rozpowiadał pan z Taczewa:
Wyszedł Niemiec z wielgim zyskiem,
Pogrzebli go z gołym pyskiem,
Hoc! hoc!
I począł spoglądać na Zbyszka rozbawionymi oczyma, on zaś patrzył także z wielką 
ciekawością na jego długą jak tyczka postać, na chudą twarz z ogromnym nosem i 
na okrągłe, pełne śmiechu oczy.
- O! - rzekł - przy takim somsiedzie, byle Bóg stryjkowi wrócił zdrowie - to i 
nie będzie smutku.
- Lepiej mieć wesołego somsiada, bo z wesołym nie może być zwady - odrzekł Zych. 
- A teraz posłuchajcie, co wam po dobremu i po krześcijańsku powiem. Doma 
dawnoście nie byli i porządków nijakich w Bogdańcu nie zastaniecie. Nie mówię: w 
gospodarstwie - bo opat dobrze gospodarzył... lasu szmat wykarczował i chłopów 
nowych osadził... Ale że sam jeno czasem dojeżdża, więc w spiżami będą pustki, 
ba, i w domu ledwie tam ława jaka jest - albo i wiązka grochowin do spania - a 
choremu potrzeba wygody. Więc wiecie co? - jedźcie ze mną do Zgorzelic. 
Zabawicie jaki miesiączek albo dwa, to mi będzie po sercu, a bez ten czas 
Jagienka o Bogdańcu pomyśli. Tylko się na nią zdajcie i niech was głowa o nic 
nie boli... Zbyszko będzie dojeżdżał gospodarki pilnować, a księdza opata też 
wam do Zgorzelic sprowadzę, to się z nim zaraz porachujecie... O was, Maćku, 
będzie dziewka miała taki starunek jak o ojcu - a w chorobie babski starunek od 
innego lepszy. No! Moiście wy! uczyńcieże tak, jako was proszę.
- Wiadoma rzecz, żeście dobry człowiek i zawszeście tacy byli - odrzekł z pewnym 
wzruszeniem Maćko - ale widzicie, mam-li umrzeć przez tę juchę zadziorę, co mi 
pod ziobrem siedzi, to wolę na własnych śmieciach Przy tym w domu, choć ta człek 
i chory, to o niejedno się rozpyla, niejednego dopatrzy i niejedno zładzi. Jeśli 
Bóg każe iść na tamten świat - no, to nie ma rady! Czy przy większym starunku, 
czy przy mniejszym -jednako się nie wykręcisz. Do niewygód my na wojnie 
przywykli. Miła i wiącha grochowin temu, co przez kilka roków na gołej ziemi 
sypiał. Ale za wasze serce to wam szczerze dziękuję, i jeśli nie ja się 
wywdzięczę, to da Bóg, Zbyszko się wywdzięczy.
Zych ze Zgorzelic, który słynął istotnie z dobroci i uczynności, począł znów 
nalegać i prosić, ale Maćko się uparł: kiedy umierać, to na własnym podwórku! 
Cniło mu się oto bez tego Bogdańca całymi latami, więc teraz, gdy granica już 
niedaleko, nie wyrzeknie się go za nic, choćby to miał być ostatni nocleg. Bóg 
łaskaw i tak, że mu choć pozwolił tu się przywlec.
Tu roztarł pięściami łzy, które wezbrały mu pod powiekami, obejrzał się wkoło i 
rzekł:
- Jeśli tu już bory Wilka z Brzozowej, to zaraz po południu dojedziem.
- Nie Wilka z Brzozowej, jeno ninie opatowe – zauważył Zych.
Uśmiechnął się na to chory Maćko i po chwili odrzekł:
- Jeśli opatowe, to może kiedyś będą nasze.
- Ba! dopieroście mówili o śmierci - zawołał wesoło Zych - a teraz chce wam się 
opata przetrzymać.
- Nie ja go przetrzymam, jeno Zbyszko.
Dalszą rozmowę przerwały im odgłosy rogów w boru, które ozwały się daleko przed 
nimi. Zych wstrzymał zaraz konia i począł słuchać.
- Ktoś ci tu chyba poluje - rzekł. - Poczekajcie.
- Może opat. Toby dobrze było, żebyśmy się zaraz spotkali.
- Cichajcie no!
Tu zwrócił się do orszaku:
- Stój!
Stanęli. Rogi ozwały się bliżej, a w chwilę później rozległo się szczekanie 
psów.
- Stój! - powtórzył Zych - Ku nam idą. Zbyszko zaś zeskoczył z konia i począł 
wołać:
- Dawajcie kuszę! może zwierz na nas wypadnie! wartko! wartko!
I porwawszy kuszę z rąk pachołka, wsparł ją o ziemię, przycisnął brzuchem, 
pochylił się, wyprężył grzbiet jak łuk i chwyciwszy palcami obu rąk cięciwę, 
naciągnął ją w mgnieniu oka na żelazny zastawnik, za czym założył strzałę i 
skoczył przed siebie w bór.
- Napiął! bez korby ci napiął! - szepnął Zych, zdumiony przykładem tak 
nadzwyczajnej siły.
- Ho, to morowy chłop! - odszepnął z dumą Maćko. Tymczasem rogi i granie psów 
ozwało się jeszcze bliżej, aż nagle po prawej stronie boru rozległ się ciężki 
tupot, trzask łamanych krzów i gałęzi - na drogę wypadł z gęstwiny, jak piorun, 
stary brodaty żubr z olbrzymią, nisko pochyloną głową, z krwawymi oczyma i 
wywalonym ozorem, zziajany, straszny. Trafiwszy na wyrwę przydrożną, przesadził 
ją jednym skokiem, upadł z rozpędu na przednie nogi, ale podniósł się i już, już 
miał skryć się w gęstwinie po drugiej stronie drogi, gdy nagle zawarczała 
złowrogo cięciwa kuszy, rozległ się świst grotu, po czym zwierz wspiął się, 
zakręcił, ryknął okropnie i runął jak gromem rażony na ziemię.
Zbyszko wychylił się zza drzewa, napiął znów kuszę i zbliżył się gotów do 
strzału ku leżącemu bykowi, którego zadnie nogi kopały jeszcze ziemię.
Lecz popatrzywszy chwilę, zawrócił spokojnie do orszaku i z daleka począł wołać:
- Tak dostał, aże gnojem popuścił!
- A niechże cię! - ozwał się, podjeżdżając, Zych - od jednej strzały!
- Ba, blisko było, a to przecie okrutny pęd. Obaczcie: nie tylko żeleźce, ale i 
brzechwa całkiem mu się schowała pod łopatką.
- Myśliwcy muszą być już blisko; pewnikiem ci go zabiorą.
- Nie dam! - odpowiedział Zbyszko - na drodze zabit, a droga niczyja.
- A jeśli to opat poluje?
- A, jeśli opat, to niech go bierze.
Tymczasem z lasu wychyliły się naprzód psy, których było kilkanaście. Ujrzawszy 
zwierza, rzuciły się na niego ze strasznym harmidrem, zbiły się na nim w kupę i 
niebawem poczęły się między sobą gryźć.
- Zaraz będą i myśliwi - rzekł Zych. - Ot patrz! już są, jeno dalej przed nami 
wypadli i nie widzą jeszcze zwierza. Hop! hop! bywajcie tu, bywajcie!... leży! 
leży!...
Lecz nagle umilkł, przysłonił oczy ręką, a po chwili ozwał się:
- Dla Boga! coże to jest? Czym oślepł, czy mi się zdaje...
- Jeden na wronym koniu na przedzie - rzekł Zbyszko. Lecz Zych zawołał nagle:
- Miły Jezu! dyć to chyba Jagienka! I naraz począł krzyczeć:
- Jagna! Jagna!...
Po czym ruszył naprzód, ale nim zdążył puścić w cwał podjezdka, Zbyszko ujrzał 
najdziwniejsze w świecie widowisko:
Oto na chybkim srokaczu sadziła ku nim, siedząc po męsku, dziewczyna z kuszą w 
ręku i z oszczepem na plecach. W rozpuszczone od pędu włosy powszczepiały jej 
się chmielowe szyszki; twarz miała rumianą jak zorza, na piersiach rozchełstaną 
koszulinę, a na koszuli serdak wełną do góry. Dopadłszy, osadziła na miejscu 
konia; przez chwilę na twarzy jej odbijało się niedowierzanie, zdumienie, radość 
- na koniec jednak, nie mogąc świadectwom oczu i uszu zaprzeczyć, poczęła 
krzyczeć cienkim, nieco jeszcze dziecinnym głosem:
- Tatulo! tatuś najmilejsi!
I w mgnieniu oka zsunęła się z konia, a gdy Zych zeskoczył także dla powitania 
jej na ziemię, rzuciła mu się na szyję. Przez długi czas Zbyszko słyszał tylko 
odgłos pocałunków i dwa wyrazy: "Tatulo! Jagula! Tatulo! Jagula!" - powtarzane w 
radosnym upojeniu.
Nadjechały oba poczty, nadjechał na wozie Maćko, a oni jeszcze powtarzali: 
"Tatulo! Jagula!", i jeszcze się obejmowali za szyję. Aż gdy wreszcie mieli już 
do sytu powitań i okrzyków, poczęła go Jagienka wypytywać:
- To z wojny wracacie? Zdrowiście aby?
- Z wojny. Co nie mam być zdrów! A ty? A młodsze chłopaki? Myślę, że zdrowe? - 
tak? Bo inaczej nie latałabyś po lesie. Ale coże ty tu robisz najlepszego, 
dziewczyno?
- Przecie widzicie: poluję - odpowiedziała, śmiejąc się, Jagienka.
- W cudzych lasach?
- Opat dał mi pozwoleństwo. Jeszcze przysłał pachołków do tego uczonych i psy.
Tu zwróciła się do swej czeladzi:
- A odpędzić mi ta psy, bo skórę podrą! Po czym do Zycha:
- Oj, też rada jestem, rada, że was widzę!... U nas wszystko dobrze.
- A jam to nierad? - odparł Zych. - Dajże jeszcze, dziewucho, pyska!
I poczęli się znów całować, a gdy skończyli, Jagna rzekła:
- Do domu okrutny szmat drogi... takeśmy się za oną bestią zagnali. Chyba ze 
dwie mileśmy gnali, że już i konie ustawały. Ale tęgi żubr - widzieliście?... ma 
on ze trzy moje strzały w sobie, a od ostatniej musiał paść.
- Padł on od ostatniej, ale nie od twojej: ten to rycerzyk go ustrzelił.
Jagienka odgarnęła dłonią włosy, które się jej nasunęły na oczy, i spojrzała 
bystro, lubo niezbyt życzliwie na Zbyszka.
- Wiesz, kto to jest? - spytał Zych.
- Nie wiem.
- Nie dziwota, żeś go nie poznała, bo wyrósł. Ale może starego Maćka z Bogdańca 
poznasz?
- Dla Boga! to Maćko z Bogdańca! - zawołała Jagienka. I zbliżywszy się do woza, 
pocałowała Maćka w rękę.
- Toście wy?
- A ja. Jenom na wozie, bo mnie Niemcy postrzelili.
- Jakie Niemcy? przecie to z Tatary była wojna? Wiem ci ja to, bom się niemało 
tatula naprosiła, żeby mnie z sobą wziął.
- Była wojna z Tatary, ale my na niej nie byli, bośmy na Litwie przedtem 
wojowali i ja, i Zbyszko.
- A gdzie jest Zbyszko?
- Toś nie poznała, że to Zbyszko? - rzekł ze śmiechem Maćko.
- To jest Zbyszko? - zawołała dziewczyna, spoglądając znów na młodego rycerza.
- A jakże!
- Dajże mu po znajomości gęby - zawołał wesoło Zych. Jagienka zwróciła się żywo 
ku Zbyszkowi, lecz nagle cofnęła się i zakrywszy ręką oczy, rzekła:
- Kiedy się wstydam...
- My się przecie od małości znamy! - ozwał się Zbyszko.
- Aha! dobrze się znamy. Pamiętam ci ja, pamiętam. Z ośm roków temu 
przyjechaliście do nas z Maćkiem i nieboszczka matula przynieśli nam orzechów z 
miodem. A wy, jak jeno starsi wyszli z izby, zaraz mnie pięścią w nos, a orzechy 
samiście zjedli!
-Nie uczyniłby on teraz tego! - rzekł Maćko. - U kniazia Witolda bywał, w 
Krakowie na zamku bywał i obyczaj dworski zna.
Lecz Jagience przyszło co innego do głowy, zwróciwszy się bowiem do Zbyszka, 
spytała:
- To wyście żubra zabili?
- Ja.
- Obejrzym, gdzie tkwi grot.
- Nie obaczycie, bo mu się całkiem pochował pod łopatką.
- Daj spokój, nie prawuj się - rzekł Zych. - Widzielim wszyscy, jak go 
ustrzelił, i widzielim jeszcze coś lepszego, bo kuszę w mig bez korby naciągnął.
Jagienka spojrzała po raz trzeci na Zbyszka, ale tym razem z podziwem:
- Naciągnęliście kuszę bez korby? - spytała. Zbyszko odczuł w jej głosie jakby 
pewne niedowierzanie, wsparł więc o ziemię kuszę, którą był poprzednio spuścił, 
naciągnął ją w mgnieniu oka, aż zaskrzypiała żelazna obręcz, po czym, chcąc 
pokazać, że zna dworski obyczaj, przyklęknął na jedno kolano i podał ją 
Jagience.
Dziewczyna zaś, zamiast ją wziąć z jego rąk, zaczerwieniła się nagle, sama nie 
wiedząc dlaczego, i poczęła zaciągać pod szyją zgrzebną koszulę, która się była 
od szybkiej jazdy po lesie otwarła.
Henryk Sienkiewicz: Krzyżacy
Rozdział XI
Drugiego dnia po przyjeździe do Bogdańca Maćko i Zbyszko poczęli rozglądać się 
po swojej starej siedzibie i wkrótce dostrzegli, iż Zych ze Zgorzelic miał 
słuszność, mówiąc, że z początku dokuczy im bieda niemała.
Z gospodarstwem szło jeszcze jako tako. Było kilka łanów obrabianych przez 
chłopów dawnych albo świeżo osadzonych przez opata. Niegdyś bywało w Bogdańcu 
uprawnej ziemi daleko więcej, ale od czasu gdy w bitwie pod Płowcami ród Gradów 
wyginął prawie do szczętu - zbrakło rąk roboczych, a po napadzie śląskich 
Niemców i po wojnie Grzymalitów z Nałęczami żyzne niegdyś niwy bogdańskie 
pozarastały po większej części lasem. Maćko nie mógł sam dać rady. Próżno chciał 
przed kilkunastu laty przyciągnąć wolnych kmieciów z Krześni i puścić im ziemię 
za odsepy - ci bowiem woleli siedzieć na swoich własnych "lechach" niźli 
uprawiać cudzy zagon. Przywabił jednak nieco ludzi bezdomnych; w różnych wojnach 
wziął kilkunastu jeńców, których pożenił, osadził po chatach - i w ten sposób 
wieś poczęła się dźwigać na nowo. Ale trudno mu to szło, więc gdy zdarzyła się 
sposobność zastawu, zastawił Maćko skwapliwie cały Bogdaniec, mniemając naprzód, 
że możnemu opatowi łatwiej będzie zagospodarować ziemię, a po wtóre, że 
tymczasem jemu i Zbyszkowi wojna przysporzy ludzi i pieniędzy. Jakoż opat 
rządził sprężyście. Siłę roboczą Bogdańca powiększył o pięć rodzin chłopskich, 
stada bydła i koni pomnożył, a przy tym zbudował śpichlerz, chruścianą oborę i 
takąż stajnię. Natomiast, nie mieszkając stale w Bogdańcu o dom nie dbał - i 
Maćko, który marzył czasami, że wróciwszy, zastanie go otoczonym rowem i 
częstokołem, zastał wszystko tak, jak był zostawił, z tą chyba różnicą, że węgły 
pokrzywiły się nieco, a ściany wydawały się niższe, bo osiadły i zasunęły się w 
ziemię.
Dwór składał się z ogromnej sieni, dwóch obszernych izb z komorami i z kuchni. W 
izbach były okna z błon, na środku zaś każdej ognisko w ulepionej z gliny 
podłodze, z którego dym wychodził przez szpary w pułapie. Pułap ów, czarny 
zupełnie, bywał za lepszych czasów zarazem i wędlarnią, na kołkach bowiem 
powbijanych w belki wieszano wówczas szynki wieprzowe, dzicze, niedźwiedzie i 
łosie, combry jelenie i sarnie, grzbiety wołowe i całe zwoje kiełbas. W Bogdańcu 
jednak haki były teraz puste, jak również i półki biegnące wzdłuż ścian, na 
których po innych "dworach" ustawiano misy cynowe i gliniane. Tylko ściany pod 
półkami nie wydawały się już zbyt nagie. Zbyszko bowiem kazał ludziom 
porozwieszać na nich pancerze, hełmy, miecze krótkie i długie, a dalej oszczepy, 
widły, kusze, kopie rycerskie, wreszcie tarcze i topory, i kropierze na konie. 
Broń czerniała od takiego rozwieszania w dymie i trzeba było często ją czyścić, 
ale za to była wszystka pod ręką i w dodatku czerw nie toczył drzewa w kopiach, 
kuszach i toporzyskach. Szaty kosztowne kazał troskliwy Maćko poprzenosić do 
komory, w której sypiał.
W przednich izbach byty też w pobliżu błoniastych okien stoły zbite z sosnowych 
desek i takież ławy, na których panowie zasiadali wraz z czeladzią do jadła. 
Ludziom odwykłym przez długie lata wojny od wygód nie trzeba było wiele, w 
Bogdańcu jednak brakło chleba, mąki i różnych innych zapasów, a zwłaszcza 
statków. Chłopi poznosili, co mogli, liczył głównie Maćko na to, ze jako bywa w 
takich razach, przyjdą mu w pomoc sąsiedzi -i rzeczywiście nie omylił się, 
przynajmniej co do Zycha ze Zgorzelic.
Drugiego dnia po przyjeździe siedział właśnie stary na kłodzie przed domem, 
chcąc użyć pięknej jesiennej pogody, gdy na dziedziniec zajechała na tym samym 
wronym koniu Jagienka. Czeladnik, który drzewo rąbał koło płota, chciał jej do 
zsiadania pomóc, lecz ona, zeskoczywszy w jednej chwili na ziemię, zbliżyła się 
do Maćka, zdyszana nieco od prędkiej jazdy i zarumieniona jak jabłuszko.
- Niech będzie pochwalony! Przyjechałam pokłonić się wam od tatula i zapytać o 
zdrowie.
- Nie gorzej niż było w drodze - odrzekł Maćko - człek się przynajmniej wyspał 
na własnych śmieciach.
- Ale niewygodę musicie mieć wielką, a choremu potrzeba starunku.
- Twarde my chłopy. Jużci, z początku nie ma wygód, ale nie ma i głodu. Kazalim 
zarżnąć wołu i dwie owce, mięsa jest dość. Poznosiły też baby trochę mąki i jaj, 
ale tego mało, a już najgorzej statków nam brakło.
- Bo ja kazałam wyładzić dwa wozy. Na jednym idą dwie pościele i statki, a na 
drugim spyża różna. Są placki i mąka, i słonina, i suszone grzyby, jest 
beczułeczka piwa, a druga miodu - i co tam było w domu, ze wszystkiego po 
trochu.
Maćko, który rad był zawsze z każdego przybytku w domu, wyciągnął rękę, 
pogładził Jagienkę po głowie i rzekł:
- Bóg zapłać tobie i twojemu rodzicowi. Jak się zagospodarujem, to oddamy.
- Bogdajże was! A czy to my Niemce, żebyśmy mieli odbierać to, co dajem!
- No, to jeszcze bardziej Bóg wam zapłać. Powiadał o tobie rodzic, jakaś 
gospodarna. Toś ty całymi Zgorzelicami bez rok rządziła?
- Ano!... Jak wam będzie czego więcej potrzeba, to kogo przyślijcie, jeno 
takiego, co by wiedział, czego trzeba - bo to czasem głupi jaki sługa przyjedzie 
i nie wie, po co go przysłali.
Tu Jagienka poczęła się nieco oglądać, a Maćko, spostrzegłszy to, uśmiechnął się 
i zapytał:
- Za kimże się oglądasz?
- Nie oglądam się za nikim!
- Przyślę Zbyszka, niech za mnie tobie i Zychowi podziękuje. Udał ci się 
Zbyszko? co?
- A, nie patrzyłam!
- To przypatrzże mu się teraz, bo ci właśnie nadchodzi. Jakoż Zbyszko nadchodził 
rzeczywiście od wodopoju i ujrzawszy Jagienkę, przyśpieszył kroku. Ubrany był w 
łosi kubrak i okrągłą pilśniową myckę, taką, jakich używano pod hełmy, włosy 
miał bez pątlika, obcięte równo nad brwiami, a po bokach spływające w złotych 
zwojach na ramiona - i zbliżał się szybko, rosły, hoży do giermka z wielkiego 
domu zupełnie podobny.
Jagienka odwróciła się całkiem do Maćka, aby przez to okazać, że tylko do niego 
przyjechała, lecz Zbyszko przywitał ją wesoło, a następnie, wziąwszy jej rękę, 
podniósł ją do ust mimo oporu dziewczyny.
- Czemu mnie w rękę całujesz? - spytała - czy to ja ksiądz?
- Nie brońcie się! To taki zwyczaj.
- A choćby cię i w drugą pocałował za to, coś przywiozła - wtrącił Maćko - nie 
byłoby nadto.
- Co zaś przywiozła? - zapytał Zbyszko, rozglądając się po dziedzińcu, nie 
widząc nic więcej prócz wronego konia, który stał przywiązany do palika.
- Wozy jeszcze nie nadeszły, ale przyjdą - odpowiedziała Jagienka.
Maćko począł wymieniać, co przywiozła, niczego nie opuszczając, gdy zaś 
wspomniał o dwóch pościelach, Zbyszko rzekł:
- Ja tam rad i na żubrowej skórze przylegam, ale dziękuję wam, żeście i o mnie 
pomyśleli.
-To nie ja: tatulo... - odrzekła, czerwieniąc się, dziewczyna. - Jeśli wolicie 
na skórze, to niewoli nie ma.
- Wolę, na czym wypadnie. Bywało, nieraz w polu, po bitwie, to się sypiało i z 
zabitym Krzyżakiem pod głową.
- Alboście to zabili kiedy Krzyżaka? Pewno, że nie!
Zbyszko, zamiast odpowiedzieć, począł się śmiać. Maćko zaś zawołał:
- Bójże się Boga, dziewczyno, to ty jego nie znasz! Nic ci on innego nie czynił, 
jeno w Niemców bił, aże grzmiało. Na kopie, na topory, do wszystkiego gotów, a 
jak Niemca z dala dopatrzy, to choć go na powrozie trzymaj, tak się do niego 
rwie. W Krakowie chciał nawet w posła Lichtensteina bić, za co mało mu głowy nie 
ucięli. Taki to chłop! I o Fryzach dwóch ci opowiem, po których wzięliśmy poczet 
i łup tak godny, że za połowę tego można by Bogdaniec wykupić.
Tu Maćko jął opowiadać o pojedynku z Fryzyjczykami, a następnie o innych 
przygodach, jakie się im przytrafiały, i czynach, jakich dokonali. Potykali się 
przecie zza murów i w otwartym polu z największymi rycerzami, jacy w 
cudzoziemskich krajach żyją. Bili w Niemców, bili we Francuzów bili w 
Angielczyków i w Burgundów. Bywali w zaciekłych wirach bitew, że z koni, z 
ludzi, ze zbroi, z Niemców i piór czynił się jakoby jeden kłąb. A czego to oni 
przy tym nie widzieli! Widzieli krzyżackie zamki z czerwonej cegły, litewskie 
grodźce drewniane i kościoły, jakich koło Bogdańca nie ma, i miasta, i srogie 
puszcze, w których nocami kwiliły powypędzane ze świątyń litewskie bożeczki, i 
różne, różne cuda; wszędzie zaś, gdzie do bitki przyszło, Zbyszko na przedzie, 
tak że dziwowali mu się najwięksi rycerze.
Jagienka, przysiadłszy na kłodzie obok Maćka, słuchała z otwartymi ustami tego 
opowiadania, kręcąc głową, jakby ją miała na śrubkach, to w stronę Maćka, to w 
stronę Zbyszka i spoglądając na młodego rycerza z coraz większym podziwem. 
Wreszcie, gdy Maćko skończył, westchnęła i rzekła:
- Bogdaj się to chłopakiem urodzić!
Lecz Zbyszko, który przez czas opowiadania przyglądał się jej również bacznie, 
myślał w tej chwili widocznie o czym innym, gdyż niespodzianie rzekł:
- Ale też z was kraśna dziewka!
Jagienka zaś odrzekła, na wpół z niechęcią, a na wpół ze smutkiem:
- Widzieliście wy kraśniejsze ode mnie.
Zbyszko jednak mógł bez kłamstwa odpowiedzieć jej, że wiele takich nie widział, 
gdyż od Jagienki bił po prostu blask zdrowia, młodości i siły. Stary opat nie 
próżno mawiał o niej, że wygląda jak na wpół kalina, wpół sosenka. Wszystko w 
niej było piękne: i wysmukła postawa, i szerokie ramiona, i piersi jak ze skały 
wykute, i czerwone usta, i modre oczki bystro patrzące. Była też przybrana 
staranniej niż poprzednio w lesie na łowach. Na szyi miała kraśne paciorki, 
kożuszek otwarty na przodzie, kryty zielonym suknem, spódnicę z samodziału w 
prążki i nowe buty. Nawet stary Maćko zauważył ten piękny strój i popatrzywszy 
na nią przez chwilę, zapytał:
- A czemuś to się tak przybrała, jako na odpust? Lecz ona, zamiast odpowiedzieć, 
poczęła wołać:
- Idą wozy, idą!...
Jakoż, gdy wozy zajechały, skoczyła ku nim, a za nią poszedł Zbyszko. 
Wyładowanie trwało aż do zachodu słońca, ku wielkiemu zadowoleniu Maćka, który 
każdą rzecz z osobna oglądał i za każdą wysławiał Jagienkę. Mrok też już zapadał 
zupełny, gdy dziewczyna poczęła się zabierać do domu. Przy wsiadaniu na koń 
Zbyszko chwycił ją nagle wpół i nim zdążyła słowo wymówić, podniósł ją w górę i 
posadził na kulbakę. Wówczas zarumieniła się jak zorza i zwróciwszy ku niemu 
twarz, rzekła przytłumionym nieco głosem:
- Mocarny z was pachołek...
On zaś, nie dojrzawszy jej rumieńców i zmieszania z powodu ciemności, roześmiał 
się i zapytał:
- A nie boicie się zwierza?... już zaraz noc!
- Jest na wozie oszczep... podajcie mi go.
Zbyszko poszedł do wozu, wyjął oszczep i wręczył go Jagience:
- Bądźcie zdrowi!
- Bądźcie zdrowi!
- Bóg wam zapłać! Przyjadę jutro alibo pojutrze do Zgorzelic pokłonić się 
Zychowi i wam za somsiedzką uczynność.
- Przyjeżdżajcie! Radzi będziem! Wiśta! I ruszywszy koniem, znikła po chwili w 
przydrożnych krzach.
Zbyszko wrócił do stryja.
- Czas wam do izby wracać.
Lecz Maćko odrzekł, nie ruszając się z kłody:
- Hej! co za dziewczyna! Aże podwórze od niej pojaśniało!
- Bo pewnie!
Nastała chwila milczenia. Maćko zdawał się o czymś rozmyślać, patrząc w 
ukazujące się gwiazdy, po czym znów rzekł jakby sam do siebie:
- I przyszczypne to, i gospodarne, choć nie ma więcej nad piętnaście roków...
- A no! - rzekł Zbyszko - stary Zych miłuje ją też jak oko w głowie.
- I mówił, że Moczydoły za nią pójdą, a tam jest w łęgach stadko świerzop ze 
źrebięty.
- W borach moczydłowskich ponoś okrutne bagna?...
- Ale żeremia bobrowe w nich są. I znów nastało milczenie. Maćko spoglądał czas 
jakiś z ukosa na Zbyszka, a wreszcie spytał.
- Cóżeś się tak zapamiętał? O czym rozmyślasz?
- Bo... widzicie... po Jagience tak mi się Danuśka przypomniała, aże mnie coś w 
sercu zabolało.
- Chodźmy do izby - rzekł na to stary. - Późno już. I wstawszy z trudem, wsparł 
się na Zbyszku, który odprowadził go do komory.
Zbyszko pojechał jednak zaraz nazajutrz do Zgorzelic, albowiem Maćko bardzo o to 
przynaglał. Wymógł również na bratanku, by wziął z sobą dla okazałości dwóch 
pachołków i przybrał się jak najpiękniej, aby w ten sposób cześć Zychowi 
wyrządzić i należytą wdzięczność mu okazać. Zbyszko ustąpił i pojechał 
wystrojony jak na wesele w tę samą zdobyczną jakę z białego atłasu, obszytą 
złotą frędzlą i zahartowaną w złote gryfy. Zych przyjął go z otwartymi 
ramionami, radością i ze śpiewaniem, Jagienka zaś, wszedłszy na próg izby, 
stanęła jak wryta i omal nie upuściła łagiewki z winem na widok młodziana, 
myślała bowiem, że królewicz jaki przyjechał. Straciła też od razu śmiałość i 
siedziała w milczeniu, przecierając tylko kiedy niekiedy oczy, jak gdyby się 
chciała ze snu obudzić. Zbyszko, któremu brakło doświadczenia, myślał, że z 
niewiadomych mu przyczyn nierada go widzi, rozmawiał więc tylko z Zychem, 
sławiąc jego sąsiedzką hojność i podziwiając dwór zgorzelicki, który 
rzeczywiście w niczym nie był do bogdanieckiego podobny.
Wszędzie znać tu było dostatek i zasobność. W izbach były okna z szybami z rogu, 
zestruganego cienko i tak wygładzonego, że był prawie jak szkło przeźroczysty. 
Nie było ognisk na środku izb, tylko wielkie kominy z okapami po rogach. Podłoga 
była z modrzewiowych desek czysto umytych, na ścianach zbroje i mnóstwo mis 
błyszczących jak słońca oraz pięknie wyciętych łyżników, z szeregami łyżek, z 
których dwie były ze srebra. Gdzieniegdzie wisiały też makatki, złupione w 
wojnach lub nabyte od wędrownych kupców. Pod stołami leżały olbrzymie płowe 
skóry turze, a takoż żubrze i dzicze. Zych z chęcią pokazywał swoje bogactwa, 
mówiąc co chwila, że to Jagienkowe gospodarowanie. Zaprowadził także Zbyszka do 
alkierza, pachnącego całkiem żywicą i miętą, w którym u pułapu wisiały całe pęki 
skór wilczych, lisich, kunich i bobrowych. Pokazał mu sernik, składy wosku i 
miodu, beczki z mąką, składy sucharów, konopi i suszonych grzybów. Wziął go 
następnie do śpichrzów, obór, stajen i chlewów, do szop, w których były wozy, 
sprzęty myśliwskie, sieci, i tak olśnił oczy jego dostatkiem, że Zbyszko, 
wróciwszy na wieczerzę, nie mógł utrzymać w sobie podziwu.
- Żyć nie umierać w waszych Zgorzelicach! - rzekł.
- W Moczydołach bez mała takie same porządki - odrzekł Zych, - Pamiętasz 
Moczydoły? To przecie ku Bogdańcowi. - Drzewiej wadzili się nawet nasi ojce o 
granice i zapowiedzi sobie posyłali na bitki, aleja ta nie będę się wadził.
Tu trącił się ze Zbyszkiem kubkiem miodu i zapytał:
- A może byś chciał sobie coś zaśpiewać?
- Nie - rzekł Zbyszko - ciekawie was słucham.
- Zgorzelice, widzisz, wezmą niedźwiadki. Byle się jeno kiedyś o nie nie 
podarli!...
- Jakie niedźwiadki?
- Ano, chłopaki, Jagienkowi bracia.
- Hej! nie będą potrzebowali łapy przez zimę ssać.
- A nie. Ale Jagience w Moczydołach sperki w gębie nie zabraknie...
- Pewnikiem!
- A czemu nie jesz i nie pijesz? Jagienka, nalej i jemu, i mnie.
- Jem i piję, jako mogę.
- Jak nie będziesz mógł, to się odpasz... Piękny pas! Wy też na Litwie 
musieliście wziąć łup godny?
- Nie narzekamy - odrzekł Zbyszko, korzystając ze sposobności, aby okazać, że i 
dziedzice Bogdańca nie byle włodyczkowie. - Część łupów przedaliśmy w Krakowie i 
wzięliśmy czterdzieści grzywien srebra...
- Bój się Boga! Toż za to można kupić wieś.
- Bo była jedna zbroja mediolańska, którą stryjko spodziewający się śmierci 
sprzedał, a to wiecie...
-Wiem! No! to warto na Litwę iść. Ja swego czasu chciałem, alem się bojał.
- Czego? Krzyżaków?
- E, kto by się ta ich bał. Póki cię nie zabiją, to czegóż się bać, a jak cię 
zabiją, to już i nie czas na strach. Bojałem się onych pogańskich bożków, czyli 
diabłów. Po lasach to podobno tego jak mrowia.
- A gdzież mają siedzieć, kiedy im bożnice popalili?... Dawniej mieli dostatek, 
a teraz jeno grzybami i mrówkami żyją.
- Widziałeś też ich?
- Ja sam nie widziałem, ale słyszałem, że ludzie widzieli... Wysunie ta 
poniektóry kosmatą łapinę i zza drzewa potrząsa nią, żeby mu co dać.
- Powiadali to samo Maćko - ozwała się Jagienka.
- A jakże! prawił ci i mnie o tym w drodze - dodał Zych. - No, nie dziwota! 
Przecie i u nas, choć kraj dawno krześcijański, czasem się coś po bajorach 
śmieje, a i w domu, choć księża o to krzyczą, lepiej zawsze skrzatom miskę 
zjadłem na noc ostawić, bo inaczej tak ci skrobią w ściany, że i oka nie 
zmrużysz... Jagienka!... postaw, córuchno, pod progiem miskę!
Jagienka wzięła glinianą miskę pełną klusków z serem i postawiła ją pod progiem. 
Zych zaś rzekł:
- Księża krzyczą, pomstują! Panu Jezusowi przecie przez trochę klusków chwały 
nie ubędzie, a skrzat byle był syt i życzliwy, to i od ognia, i od złodzieja 
ustrzeże.
Po czym zwrócił się do Zbyszka:
- Ale może byś się odpasał i trochę sobie zaśpiewał?
- Zaśpiewajcie wy, bo już widzę, że z dawna macie ochotę, ale może panna 
Jagienka zaśpiewa?
- Będziem po kolei śpiewali - zawołał uradowany Zych. - Jest też w domu 
pachołek, który nam do wtóru na drewnianej fujarce zapiska. Wołać pachołka!
Zawołano pachołka, który siadł na zydlu i włożywszy "piszczkę" w usta, a 
następnie, rozstawiwszy na niej palce, jął spoglądać po obecnych, czekając, komu 
ma zawtórować.
Oni zaś poczęli się sprzeczać, nikt bowiem nie chciał być pierwszy. Kazał 
wreszcie Zych dać przykład Jagience, więc Jagienka, chociaż bardzo jej było 
wstyd Zbyszka, wstała z ławy, włożyła ręce pod fartuch i poczęła:
Gdybym ci ja miała
Skrzydłeczka jak gąska,
Poleciałabym ja
Za Jaśkiem do Śląska!...
Zbyszko otworzył naprzód szeroko oczy, po czym zerwał się na równe nogi i 
zawołał wielkim głosem:
- A wy skąd to umiecie śpiewać? Jagienka spojrzała na niego ze zdumieniem.
- Przecie to wszyscy śpiewają... Co wam?
Zych zaś, który sądził, że Zbyszko podpił, zwrócił ku niemu rozradowaną twarz i 
rzekł:
- Odpasz się! Zaraz ci ulży!
Lecz Zbyszko stał przez chwilę z mieniącą się twarzą, po czym, opanowawszy 
wzruszenie, ozwał się do Jagienki:
- Przepraszam was. Cosik mi się niespodzianie przypomniało. Śpiewajcie dalej.
- A może wam smutno słuchać?
- Ej, gdzie tam! - odrzekł drgającym głosem. – Słuchałbym tego przez całą noc.
To rzekłszy, siadł i zakrywszy dłonią brwi, umilkł, nie chcąc żadnego słowa 
uronić.
Jagienka zaśpiewała drugą zwrotkę, lecz skończywszy ją, spostrzegła wielką łzę 
staczającą się po palcach Zbyszkowej dłoni.
Wówczas przysunęła się żywo ku niemu i siadłszy obok, poczęła go trącać łokciem:
- No? Co wam? Nie chcę, byście płakali. Mówcie, co wam jest?
- Nic, nic! - odrzekł z westchnieniem Zbyszko. - Siła by gadać... Co było, to 
przeszło. Już mi weselej.
- A może byście się wina słodkiego napili?
- Poćciwa dziewka! - zawołał Zych. - Czemu to mówicie sobie: wy? Mów mu: 
Zbyszku, a ty jej: Jagienko. Znacie się przecie od małości...
Po czym zwrócił się do córki:
- Że cię tam ongi sprał, to nic!... Ninie tego nie uczyni.
- Nie uczynię! - rzekł wesoło Zbyszko. - Niechże mnie ona za to teraz spierze, 
jeśli jej wola.
Na to Jagienka, chcąc go do reszty rozweselić, złożyła dłoń w piąstkę i śmiejąc 
się, poczęła udawać, że bije Zbyszka.
- A masz ci za mój rozbity nos! a masz! a masz!
- Wina! - zawołał rozochocony dziedzic Zgorzelic, Jagienka skoczyła do komory i 
po chwili wyniosła kamionkę z winem, dwa kubki piękne, wygniatane w srebrne 
kwiaty, roboty wrocławskich złotników, i parę gomółek z daleka pachnących.
Zycha, mającego już w głowie, rozczulił ten widok zupełnie, więc przygarnął do 
siebie kamionkę, przycisnął ją do łona i sądząc widocznie, że to Jagienka, 
począł mówić:
- Oj, córuchno ty moja! oj, niebogo sieroto! Co ja, biedny chudzina, w 
Zgorzelicach pocznę, jak mi cię zabiorą - co ja pocznę!...
- A trza ją będzie niezadługo dać! - zawołał Zbyszko. Zych zaś w mgnieniu oka z 
rozczulenia przeszedł do śmiechu:
- Chy! chy! A dziewce piętnaście roków i już ją do chłopów ciągnie!.. już jak 
którego choć z daleka uwidzi, to aże kolanem o kolano trze!...
- Tatusiu, bo sobie pójdę - rzekła Jagienka.
- Nie chodź! dobrze z tobą...
Po czym jął mrugać tajemniczo na Zbyszka.
- Zajeżdża ich tu dwóch: jeden młody Wilk, syn starego Wilka z Brzozowej, a 
drugi Cztan z Rogowa. Żeby cię tu zastali, zaraz by wzięli na cię zgrzytać, jako 
i na się wzajem zgrzytają.
- O wa! - rzekł Zbyszko.
Po czym zwrócił się do Jagienki i mówiąc jej: ty, wedle polecenia Zycha, 
zapytał:
- A ty którego wolisz?
- Żadnego.
- Wilk sierdzisty pachołek! - zauważył Zych.
- Niech w inną stronę wyje!
- A Cztan?
Jagienka poczęła się śmiać.
- Cztan - mówiła, zwracając się do Zbyszka - takie ci ma kudły na gębie jak cap, 
że mu oczu nie widać - i sadła tyle na nim co na niedźwiedziu.
A Zbyszko uderzył się w głowę, jakby coś sobie nagle przypominając, i rzekł:
- Ale! kiedyście tacy dobrzy, to was jeszcze o jedną rzecz poproszę: nie ma też 
u was w domu niedźwiedziego sadła, bo stryjkowi na lek potrzebne, a w Bogdańcu 
nie mogłem dopytać?
- Było - rzekła Jagienka - ale chłopaki na dwór wynieśli do smarowania łuków - i 
psi do szczętu zjedli... Bodajże to!
- Nic nie ostało?
- Do czysta wylizane!
- Ha! to nie ma innej rady, jeno trza będzie w boru poszukać.
- Uczyńcie obławę, bo niedźwiedzi nie brak, a jeśli myśliwskiego sprzętu 
chcecie, to damy.
- Gdzie mi tam czekać! Pójdę na noc pod barcie.
- Weźcie z pięciu naroczników. Są między nimi chłopy sprawne.
- Nie będę kupą chodził, bo jeszcze mi zwierza spłoszą.
- To jakże? Z kuszą pójdziecie?
- A co bym z kuszą w boru po ciemku zrobił? Miesiąc teraz przecie nie świeci. 
Wezmę widły z zadziorami, topór dobry i pój dę jutro sam.
Jagienka umilkła na chwilę, po czym w twarzy jej odbił się niepokój.
- Poszedł od nas łońskiego roku - rzekła - myśliwiec Bezduch i niedźwiedź go 
rozdarł. Zawsze to jest nieprzezpieczna rzecz, bo on jak samego człowieka w nocy 
uwidzi, a tym bardziej przy barciach, to zaraz na zadnie łapy staje.
- Żeby uciekał, toby się go nie dostało - odrzekł Zbyszko. Tymczasem Zych, który 
się był zdrzemnął, zbudził się nagle i począł śpiewać:
A ty, Kuba, od roboty,
A ja, Maciek, od ochoty!
Idźże rano z sochą w pole!
A ja z Kasią w żytko wolę.
Hoc! hoc!
Po czym do Zbyszka:
- Wiesz? jest ich dwóch: Wilk z Brzozowej i Cztan z Rogowa... a ty...
Lecz Jagienka, bojąc się, żeby Zych nie powiedział czegoś nadto, zbliżyła się 
szybko do Zbyszka i jęła wypytywać:
- I kiedy pójdziesz? jutro?
- Jutro, po zachodzie słońca.
- A do których barci?
- Do naszych, do bogdańskich, niedaleko od waszych kopców, wedle Radzikowego 
błota. Powiadali mi, że tam o misia łatwo.
Henryk Sienkiewicz: Krzyżacy
Rozdział XII
Zbyszko wybrał się, jak zapowiedział, gdyż Maćko czuł się coraz gorzej. Z 
początku podtrzymywała go radość i pierwsze domowe zajęcia, lecz trzeciego dnia 
wróciła mu gorączka i ból w boku ozwał mu się z taką siłą, iż musiał się 
położyć. Zbyszko poszedł naprzód w dzień, obejrzał barci, zobaczył, że jest 
blisko ogromny ślad na błocie - i rozmówił się z bartnikiem Wawrkiem, który 
nocami sypiał w pobliżu w szałasie, razem z parą srogich podhalskich kundli, ale 
właśnie miał się już wynieść do wsi z powodu chłodów jesiennych.
Obaj rozrzucili szałas, zabrali psy, tu i ówdzie rozsmarowali trochę miodu po 
pniach, by zapach znęcił zwierza, za czym Zbyszko wrócił do domu i począł się 
gotować na wyprawę. Ubrał się dla ciepła w kubrak łosi, bez rękawów; na ciemię 
nawdział żelazny czepiec z drutu, aby niedźwiedź nie mógł mu obedrzeć skóry z 
głowy, wreszcie wziął widły dobrze okute, dwuzębne, z zadziorami, i topór 
stalowy, szeroki, na dębowym toporzysku nie tak krótkim, jakich zażywają cieśle. 
O wieczornym udoju był już u celu i wybrawszy sobie dogodne miejsce, przeżegnał 
się, zasiadł i czekał.
Czerwone promienie zachodzącego słońca świeciły między gałęziami chojarów. Po 
wierzchołkach sosen tłukły się wrony, kracząc i łopocąc skrzydłami; 
gdzieniegdzie kicały ku wodzie zające, czyniąc szelest po żółciejących 
jagodziskach i po opadłych liściach; czasem śmignęła po buczku chybka kuna. W 
gąszczach odzywał się jeszcze świegot ptaków, który stopniowo ustawał.
O samym zachodzie nie było w boru spokoju. Przeszło niebawem opodal Zbyszka 
stadko dzików z wielkim hałasem i fukaniem, a potem kłusowały łosie długim 
rzędem, trzymając jeden drugiemu łeb na ogonie. Suche gałęzie trzeszczały im pod 
racicami i las aż dudnił, one atoli, połyskując czerwono w słońcu, dążyły do 
błota, gdzie im było nocą bezpiecznie i błogo. Nareszcie zorze rozpaliły się na 
niebie, od których wierzchołki sosen zdawały się płonąć jak w ogniu, i z wolna 
jęło się wszystko uspokajać. Bór szedł spać. Mrok wstawał od ziemi i podnosił 
się w górę ku świetlistym zorzom, które też w końcu poczęły omdlewać, zasępiać 
się, czernieć i gasnąć.
"Teraz póki się wilki nie odezwą, to będzie cicho" - pomyślał Zbyszko.
Żałował jednak, że nie wziął kuszy, mógłby był bowiem z łatwością położyć dzika 
lub łosia. Tymczasem od strony błota dochodziły jeszcze czas jakiś przytłumione 
odgłosy, podobne do ciężkiego stękania i poświstywania. Zbyszko spoglądał ku 
temu błotu z pewną nieufnością, albowiem chłop Radzik, który mieszkał tu niegdyś 
w ziemnej chacie, znikł razem z rodziną, jakby się pod ziemię zapadł. Jedni 
mówili, że porwali ich zbóje, byli wszelako ludzie, którzy widzieli później 
wedle chaty jakieś dziwne ślady ni to ludzkie, ni zwierzęce - i którzy bardzo 
kręcili nad tym głowami, a nawet namyślali się, czyby nie sprowadzić księdza z 
Krześni, aby tę chałupę poświęcił. Nie przyszło wprawdzie do tego, bo nie 
znalazł się nikt, który by chciał tu zamieszkać, i chatę, a raczej glinę na 
chruścianych ścianach, rozpłukały z czasem dżdże - miejsce jednakże nie używało 
odtąd dobrej sławy. Nie uważał wprawdzie na to Wawrek, bartnik, który tu nocował 
latem w szałasie, ale i o tym Wawrku różnie mówiono. Zbyszko, mając widły i 
topór, nie obawiał się dzikich zwierząt -myślał natomiast z pewnym niepokojem o 
siłach nieczystych i rad też był, gdy owe gwary wreszcie umilkły.
Ostatnie odblaski znikły i uczyniła się noc zupełna. Wiatr ustał, nie było nawet 
zwykłego szumu w wierzchołkach sosen. Kiedy niekiedy spadała tu i ówdzie 
szyszka, wydając na tle ogólnego milczenia odgłos mocny i donośny, ale zresztą 
było tak cicho, że Zbyszko słyszał własny oddech.
W ten sposób przesiedział długi czas, rozmyślając naprzód o niedźwiedziu, który 
mógł nadejść, a następnie o Danusi, która z dworem mazowieckim jechała w dalekie 
strony. Przypomniał sobie, jak ją chwycił na ręce w chwili rozstania się z 
księżną i jak jej łzy spływały mu po policzku, przypomniał sobie jej jasną 
twarz, jej przetowłosą główkę, jej chabrowe wianuszki i jej śpiewanie, jej 
czerwone trzewiczki z długimi nosami, które całował na odjezdnym - wreszcie 
wszystko, co zaszło od chwili, jak się poznali; i ogarnął go taki żal, że jej 
blisko nie ma, i taka po niej tęsknota, że całkiem w niej zatonął, stracił 
pamięć, że jest w lesie, że czatuje na zwierza, a natomiast począł sobie mówić w 
duszy:
"Pójdę ja k'tobie, bo mi nie żyć bez ciebie".
I czuł, że tak jest - i że musi jechać na Mazowsze, bo inaczej skapieje w 
Bogdańcu. Przyszedł mu na myśl Jurand i jego dziwny opór, więc pomyślał, że tym 
bardziej trzeba mu jechać, aby się dowiedzieć, co to za tajemnica, co za 
przeszkody i czyby jakowyś pozew do walki na śmierć nie zdołał ich usunąć. 
Wreszcie wydało mu się, że Danusia wyciąga do niego ręce i woła:
"Bywaj, Zbyszku, bywaj!" Jakże mu do niej nie iść!
I nie spał - a widział ją tak wyraźnie, jakby w zjawieniu albo we śnie. Jedzie 
teraz oto Danuśka obok księżny, brząka jej na luteńce i pośpiewuje, a myśli o 
nim. Myśli, że go ujrzy niezadługo, a może się i obziera, czy on za nimi w skok 
nie pędzi - a on tymczasem w boru ciemnym.
Tu ocknął się Zbyszko - i ocknął się nie tylko dlatego, że sobie przypomniał bór 
ciemny, ale i dla tej przyczyny, że z dala za nim ozwał się jakiś szelest.
Wówczas ścisnął mocniej widły w garściach, nadstawił uszu i począł słuchać.
Szelest zbliżał się i po niejakim czasie stał się całkiem wyraźny. Chrupały pod 
czyjąś ostrożną stopą suche gałązki, szurały opadłe liście i jagodziska... Coś 
szło.
Chwilami szelest ustawał, jak gdyby zwierz zatrzymywał się przv drzewach, i 
wówczas robiła się taka cisza, że Zbyszkowi poczynało aż w uszach dzwonić - po 
czym znów odzywały się kroki wolne i przezorne. W ogóle było w tym zbliżaniu się 
coś tak ostrożnego, że Zbyszka ogarnęło zdziwienie.
- Musi się "Stary" psów bać, które tu były przy szałasie - rzekł sobie - ale 
może to i wilk, który mnie zwietrzył.
Tymczasem kroki ucichły. Zbyszko jednak słyszał wyraźnie, że coś zatrzymało się 
może o dwadzieścia albo o trzydzieści kroków za nim i jakby przysiadło. Obejrzał 
się raz i drugi - ale lubo pnie rysowały się w zmroku dość wyraźnie, nie mógł 
nic dojrzeć. Nie było innej rady, tylko czekać.
I czekał tak długo, że aż zdziwienie ogarnęło go po raz wtóry.
- Niedźwiedź nie przyszedłby tu przecie spać pod barcią, a wilk byłby mnie już 
zawietrzył i też by nie czekał do rana.
I nagle mrowie przeszło go od stóp do głowy.
A nuż to co "paskudnego" wylazło z błota i zachodzi mu z tyłu? Nuż niespodzianie 
chwycą go jakie oślizgłe ramiona topielca albo zajrzą mu w twarz zielone oczy 
upiora, nuż się coś roześmieje okropnie tuż za nim albo zza sosny wy lezie sina 
głowa na pajęczych nogach?
I uczuł, że pod żelaznym czepcem włosy poczynają mu się jeżyć.
Lecz po chwili szelest odezwał się przed nim - i tym razem wyraźniejszy jeszcze 
niż poprzednio. Zbyszko odetchnął. Przypuszczał wprawdzie, że to samo "dziwo" 
obeszło go, a teraz zbliża się z przodu. Ale to wolał. Chwycił wygodnie widły, 
podniósł się cicho i czekał.
Wtem nad głową usłyszał szum sosen, na twarzy uczuł silny powiew, ciągnący od 
strony błota, a jednocześnie do jego nozdrzy doleciał swąd niedźwiedzi.
Nie było teraz najmniejszej wątpliwości: szedł miś! Zbyszko jednej chwili 
przestał się bać i pochyliwszy głowę, wytężył wzrok i słuchał. Kroki zbliżały 
się ciężkie, wyraźne, swąd czynił się ostrzejszy; wkrótce dało się słyszeć 
sapanie i pomruk. "Byle nie szło dwóch!" - pomyślał Zbyszko. Ale w tej chwili 
zobaczył przed sobą wielki i ciemny kształt zwierzęcia, które idąc z wiatrem, do 
ostatniej chwili nie mogło go zwietrzyć, tym bardziej że zajmował je zapach 
rozsmarowanego po pniach miodu.
- Bywaj, dziadku! - zawołał Zbyszko, wysuwając się spod sosny.
Niedźwiedź ryknął krótko, jakby przerażony niespodzianym zjawiskiem, lecz był 
już zbyt blisko, aby mógł ratować się ucieczką, więc w jednej chwili podniósł 
się na zadnie łapy, rozwarłszy przednie jak do uścisku. Tego właśnie czekał 
Zbyszko;
zebrał się w sobie, skoczył jak błyskawica i całą siłą potężnych ramion oraz 
własnego ciężaru wbił widły w piersi zwierza.
Cały bór zatrząsł się teraz od przeraźliwego ryku. Niedźwiedź chwycił łapami 
widły, pragnąc je wyrwać, ale zadziory przy ostrzach wstrzymały, więc poczuwszy 
ból, zagrzmiał jeszcze straszliwiej. Chcąc dosięgnąć Zbyszka, wsparł się na 
widłach i wbił je w siebie mocniej. Zbyszko, nie wiedząc, czy ostrza weszły dość 
głęboko, nie puszczał rękojeści. Człowiek i zwierz poczęli się szarpać i 
szamotać. Bór trząsł się wciąż od ryku, w którym brzmiała wściekłość i rozpacz.
Zbyszko nie mógł się jąć topora, nie wbiwszy poprzednio drugiego, zaostrzonego 
końca wideł w ziemię, niedźwiedź zaś, chwyciwszy za osadę łapami, miotał nią i 
Zbyszkiem, jakby rozumiejąc, o co chodzi, i - mimo bólu, który sprawiało mu 
każde poruszenie utkwionych głęboko ostrzy, nie dając się "podeprzeć". W ten 
sposób straszna walka przedłużała się - i Zbyszko zrozumiał, że siły jego w 
końcu wyczerpią się. Mógł także upaść, a wówczas byłby zginął, więc zebrał się w 
sobie, wytężył ramiona, rozstawił nogi, wygiął grzbiet jak tuk, by się nie 
przewrócić na wznak, i począł powtarzać przez zaciśnięte zęby:
- Moja śmierć albo twoja!...
I chwycił go wreszcie taki gniew, taka zawziętość, że istotnie wolałby był w tej 
chwili sam zginąć niż bestię puścić. Wreszcie, zawadziwszy nogą o korzeń sosny, 
zachwiał się i byłby padł, gdyby nie to, że w tej chwili stanęła przy nim jakaś 
ciemna postać - i drugie widły "podparły" bestię, a jednocześnie głos jakiś 
zawołał mu nagle tuż nad uchem:
- Toporem!...
Zbyszko w uniesieniu walki ani na jedno mgnienie oka nie zastanowił się, skąd mu 
niespodziewana pomoc nadeszła, natomiast chwycił topór i ciął strasznie. 
Trzasnęły teraz widły złamane ciężarem i ostatnią konwulsją zwierza - ów zaś 
zwalił się jakby piorunem rażony na ziemię i począł na niej chrapać. Lecz zaraz 
ustał. Nastała cisza przerywana tylko głośnym oddechem Zbyszka, który wsparł się 
o sosnę, gdyż nogi chwiały się pod nim. Po chwili dopiero podniósł głowę, 
spojrzał na stojącą obok siebie postać - i przeląkł się myśląc, że to może nie 
człowiek.
- Ktoś jest? - zapytał niespokojnie.
- Jagienka! - odpowiedział cienki niewieści głos. Zbyszko aż zaniemówił ze 
zdziwienia, oczom własnym nie
wierząc. Ale wątpliwości jego nie trwały długo, gdyż głos Jagienki ozwał się 
znowu:
- Nakrzesam ognia...
Wraz ozwał się szczęk krzesiwa o krzemień, iskry poczęły się sypać i przy ich 
migotliwym blasku ujrzał Zbyszko białe czoło, ciemne brwi i wysunięte naprzód 
usta dziewczyny, które dmuchały w zatloną hubkę. Wówczas dopiero pomyślał, że 
ona przyszła do tego boru, żeby mu dać pomoc, że bez jej wideł mogłoby być z nim 
źle - i poczuł tak wielką wdzięczność dla niej, że nie namyślając się długo, 
chwycił ją wpół i ucałował w oba policzki.
A jej hubka i krzesiwo wypadły na ziemię.
- Daj spokój! Czego? - poczęła powtarzać stłumionym głosem, ale jednocześnie nie 
usuwała mu twarzy, owszem, ustami dotknęła nawet niby wypadkiem ust Zbyszka.
On zaś puścił ją i rzekł:
- Bóg ci zapłać. Nie wiem, co by się bez ciebie przy godziło. A Jagienka, 
kucnąwszy w ciemności, by odnaleźć krzesiwo i hubkę, poczęła się tłumaczyć:
- Bojałam się o ciebie, bo Bezduch poszedł też z widłami i z toporem - i 
niedźwiedź go ozdarł. Broń czego, Boże, Maćkowi byłoby markotno, a on przecie i 
tak ledwie dycha... No, to i wzięłam widły, i poszłam.
- Toś to ty zachodziła tam za sosny?
- Ja.
- A ja myślał, że to "złe".
- Niemały i mnie strach brał, bo tu koło Radzikowego błota w nocy bez ognia 
niedobrze.
- Czemuś się nie obezwała?
- Bom się bała, że mnie odpędzisz.
I to rzekłszy, znów zaczęła krzesać, a następnie położyła na hubkę kłaczek 
suchych konopnych paździerzy, które wnet strzeliły jasnym płomieniem.
- Mam dwie szczypki - rzekła - a ty nazbieraj wartko sucharzy; będzie ogień.
Jakoż po chwili buchnęło rzeczywiście wesołe ognisko, którego blask rozświecił 
ogromne rude cielsko niedźwiedzia leżące w kałuży krwi.
- Hej, sroga stwora! - ozwał się z pewną chełpliwością Zbyszko.
- Ale ci łeb prawie caluśki rozwalony! o Jezu! To powiedziawszy, schyliła się i 
zanurzyła rękę w kudły niedźwiedzie, aby przekonać się, czy zwierz dużo ma w 
sobie sadła, po czym podniosła się z wesołą twarzą:
- Będzie sadła na jakie dwa roki!
- A widły połamane, patrz!
- To i bieda, bo co ja w domu powiem?
- Albo co?
- Bo tatuś nie byliby mnie wcale do boru puścili, więc musiałam czekać, póki się 
wszyscy nie pokładą.
Po chwili zaś dodała:
- Nie powiadaj też, żem tu była, żeby nade mną nie cudowali.
- Ale cię pod dom odprowadzę, bo jeszcze wilcy na cię napadną, a wideł nie masz.
- No - dobrze!
I tak rozmawiali czas jakiś przy wesołym brzasku ogniska, nad trupem 
niedźwiedzia, podobni oboje do jakichś młodych leśnych stworzeń.
Zbyszko popatrzał na wdzięczną twarz Jagienki oświeconą blaskiem płomienia i 
rzekł z mimowolnym zdziwieniem:
- Ale takiej drugiej dziewczyny jak ty to chyba na świecie nie ma. Tobie by na 
wojnę chodzić!
Ona zaś spojrzała mu na chwilę w oczy, po czym odrzekła prawie smutno:
- Ja wiem... ale nie śmiej się ze mnie.
Henryk Sienkiewicz: Krzyżacy
Rozdział XIII
Jagienka sama wytopiła duży garnek niedźwiedziego sadła, którego pierwszą kwartę 
wypił Maćko z ochotą, albowiem było świeże, nie przypalone i miało zapach 
dzięgielu, którego znająca się na lekach dziewczyna dorzuciła w miarę do garnka. 
Pokrzepił się też zaraz Maćko na duchu i nabrał nadziei, że wyzdrowieje.
- Tego mi było trzeba - mówił. - Jak się w człeku wszystko godnie wytłuści, to 
się może i ta, psia mać, drzazga którędy wypsnie.
Następne kwarty nie smakowały mu jednak tak dobrze jak pierwsza, ale pił przez 
rozum. Jagienka dodawała mu też otuchy, mówiąc:
- Będziecie zdrowi. Biludowi z Ostroga wbili ogniwa od kolczugi głęboko pod 
karkiem, a od sadła mu wyszły. Jeno, jak się rana otworzy, trzeba skromem 
bobrowym zatykać.
- A skrom masz?
- Mamy. Jeśli zasię świeżego będzie trzeba, to pójdziem ze Zbyszkiem do 
żeremiów. O bobra nietrudno. Ale nie wadziłoby także, żebyście jakiemu świętemu 
co przyobiecali, takiemu, który jest patronem od ran.
- Mnie już to przez głowę przechodziło, tylko że nie wiem dobrze: któremu? 
Święty Jerzy jest patronem rycerzów: on ci strzeże wojennika od przygody i wżdy 
męstwa we wszelakiej potrzebie mu przydawa, a powiadają, że często osobą własną 
po sprawiedliwej stronie staje i niemiłych Bogu bić pomaga. Ale taki. co sam rad 
bije, rzadko rad sam smaruje, i od tego może być inny, któremu on nie będzie 
chciał wchodzić w drogę. Każdy święty ma w niebie swój urząd i swoją gospodarkę 
- to się wie! A jeden do drugiego nigdy się nie miesza, bo z tego mogłyby 
niezgody wyniknąć, w niebie zaś nie przystoi się świętym wadzić alibo się 
potykać... Są Kosma i Damian, też wielcy święci, do których się medycy modlą o 
to, by choróbska na świecie nie wyginęły, gdyż inaczej nie mieliby co jeść. Jest 
także święta Apolonia od zębów i święty Liboriusz od kamienia -ale to wszystko 
nie to! Przyjedzie opat, to mi powie, do kogo mam się udać - bo i nie byle 
kleryk wszystkie tajemnice boskie posiadł, i nie każdy takie rzeczy wie, chociaż 
ma głowę wygoloną.
- A żebyście samemu Panu Jezusowi ślubowali.
- Pewnie, że On nad wszystkimi. Ale to byłoby tak, jakoby mi, nie przymierzając, 
twój ojciec chłopa pobił, a ja bym do Krakowa do króla na skargę jechał. Co by 
mi ta król powiedział? Powiedziałby tak: "Ja nad całym Królestwem gospodarz, a 
ty do mnie z twoim chłopem przychodzisz! A to nie masz urzędów? nie możesz iść 
do grodu, do mojego kasztelana i pośrzednika?" Pan Jezus jest gospodarzem nad 
całym światem - rozumiesz? -a od mniejszych spraw ma świętych.
- To ja wam powiem - rzekł Zbyszko, który nadszedł na koniec rozmowy - ślubujcie 
naszej nieboszczce królowej, że jeśli się za wami przyczyni, to pielgrzymkę do 
Krakowa, do jej grobu odprawicie. Albo to się tam mało cudów już w naszych 
oczach przygodziło? Po co obcych świętych szukać, kiedy jest swoja Pani od 
innych lepsza.
- Ba! Żebym to wiedział, że ona od ran!
- A choćby ta i nie była od ran! Nie będzie się śmiał na nią skrzywić byle 
święty, a skrzywi się, to jeszcze sam od Pana Boga oberwie, boć to przecie nie 
żadna zwyczajna nawojka, ale królowa polska...
- Która w ostatku pogańską krainę do krześcijańskiej wiary przywiodła. Toś 
mądrze rzekł - odpowiedział Maćko. - Wysoko ona tam musi siadać w boskim wiecu i 
pewno, że lada pachołek przeciw niej nie wskóra. Tak też uczynię, jak radzisz, 
żebym tak zdrów był!
Rada ta podobała się i Jagience, która nie mogła oprzeć się podziwieniu dla 
Zbyszkowego rozumu, a Maćko uczynił uroczysty ślub tego samego wieczora i odtąd 
z większą jeszcze otuchą pił niedźwiedzie sadło, wyglądając z dnia na dzień 
niechybnego uzdrowienia. Po tygodniu jednak począł tracić nadzieję. Mówił, że 
sadło "burzy" mu w żywocie, a na skórze, wedle ostatniego żebra, coś mu rośnie 
jakoby guz. Po dziesięciu dniach było jeszcze gorzej: guz urósł i poczerwieniał, 
a sam Maćko zesłabł bardzo, i gdy przyszła gorączka, począł znów gotować się na 
śmierć.
Aż pewnej nocy zbudził nagle Zbyszka:
- Zapal wartko łuczywo - rzekł - bo cości się dzieje ze mną, ale nie wiem, czy 
co dobrego, czy złego.
Zbyszko zerwał się na równe nogi i nie krzesząc ognia, rozdmuchał w przyległej 
do komory izbie ognisko, zapalił od niego smolną szczypkę i wrócił.
- Co z wami?
- Co ze mną! Guz mi coś przebodło, pewno zadziora! Trzymam ci ją, ale wydobyć 
nie mogę! czuję jeno, jako mi pod pazdurami brzęka i zbyrczy...
- Zadziera! nic innego. Chyćcie dobrze i ciągnijcie. Maćko jął się przekręcać i 
syczeć z bólu, ale tkał palce coraz głębiej, póki nie objął dobrze twardego 
przedmiotu; wreszcie szarpnął i wyciągnął.
- O Jezu!
- Jest? - spytał Zbyszko.
- Jest. Aż na mnie zimne poty uderzyły. Ale jest: patrzaj! To rzekłszy, pokazał 
Zbyszkowi podługowatą, ostrą drzazgę, która się była od źle ukutego grotu 
odłupała i od kilku miesięcy tkwiła w ciele.
- Chwała Bogu i królowej Jadwidze! Teraz będziecie zdrowi.
- Może, że mi ulżyło, ale okrutnie boli - mówił Maćko, wyciskając guz, z którego 
poczęła wypływać obficie krew pomieszana z ropą. - Tyle będzie tego paskudztwa w 
człeku mniej, to i musi chorość popuścić. Jagienka mówiła, że teraz trzeba 
będzie skromem bobrowym zatykać.
- Pójdziemy po bobra zaraz jutro.
Maćkowi jednakże zrobiło się zaraz nazajutrz znakomicie lepiej. Spał do późna, a 
zbudziwszy się, wołał o jedzenie. Na niedźwiedzie sadło nie mógł już patrzeć, 
ale za to rozbito mu dwadzieścia jaj do rynki, gdyż na więcej nie chciała przez 
ostrożność Jagienka pozwolić. On zaś spożył je łapczywie wraz z półbochenkiem 
chleba i popił garncem piwa, po czym jął wołać, by mu przywiedli Zycha, bo mu 
się uczyniło wesoło.
Posłał więc Zbyszko jednego ze swoich Turczynków, darowanych przez Zawiszę, po 
Zycha, który siadł na koń i przyjechał po południu, właśnie wtedy kiedy młodzi 
wybierali się do Odstajanego jeziorka po bobry. Było z początku śmiechu, żartów 
i śpiewania przy miodzie bez miary, ale później starzy poczęli rozmawiać o 
dzieciach i wychwalać każdy swoje.
- Co to za chłop Zbyszko! - mówił Maćko - to takiego drugiego na świecie nie ma. 
A mężne to, a wartkie jako ryś, a sprawne. Wiecie! jak go na śmierć w Krakowie 
prowadzili, to tak dziewki w oknach piszczały, jakby je kto z tyłu stojący 
szydłem kłuł, i to jakie dziewki: rycerskie i kasztelańskie córki, o różnych 
cudnych mieszczkach nie wspominając.
- A niech ta będą i kasztelańskie, i cudne, a od mojej Jagien-ki nie lepsze! - 
odrzekł Zych ze Zgorzelic.
- Albo ja wam mówię, że lepsze? Milszej dziewki ku ludziom niże Jagienka chyba 
nie znaleźć.
- Ja też na Zbyszka nic nie powiadam: kuszę ci bez pokrętki naciąga!...
- I niedźwiedzia sam jeden podeprze. Widzieliście, jak go ciął? Cały łeb z jedną 
łapą odwalił.
- Łeb odwalił, ale podparł nie sam. Jagienka mu pomogła.
- Pomogła?... nie mówił mi nic.
- Bo jej obiecał... że to dziewce wstyd po nocy do boru chodzić. Mnie zaraz 
powiedziała, jako było. Inne rade zmyślają, ale ona prawdy nie ukryje. Szczerze 
rzekłszy, nie byłem rad, bo kto ta wie... Chciałem ją skrzyczeć, ona zasie 
powiedziała tak: "Jak ja sama wianka nie upilnuje, to i wy, tatulu, nie 
upilnujecie, ale nie bójcie się. Zbyszko też wie, co rycerska cześć".
- Bo pewno. Przecie i dziś sami poszli.
- Ale przed wieczorem wrócą. Po nocy diabeł najgorszy, a wstydzić się dziewce 
nie potrzeba, bo ciemno.
Maćko pomyślał chwilę, po czym rzekł jakby do siebie:
- A wszelako radzi się oni widzą...
- Ba! Żeby to innej nie był ślubował.
- To, jak wiecie, jest rycerski obyczaj... Który by z młodych swojej paniej nie 
miał, tego inni za prostaka uważają... Ślubował on pawie czuby i te musi ze łbów 
pozdzierać, gdyż poprzysiągł na rycerską cześć; Lichtensteina też musi dostać, 
ale od innych ślubów może go opat uwolnić.
- Opat zjedzie lada dzień...
- Myślicie? - spytał Maćko, po czym ozwał się znów: -Wreszcie co tam takie 
ślubowanie, kiedy Jurand wręcz mu powiedział, że dziewki nie da! Czyją innemu 
obiecał, czy na służbę Bożą ochwiarował, tego ja nie wiem - ale wręcz 
powiedział, że nie da...
- Mówiłżem wam - zapytał Zych - że opat tak Jagienkę miłuje, jakby była jego? 
Ostatni raz to jej rzekł tak: "Krewnych mam jeno po kądzieli, ale z tej kądzieli 
więcej będzie nici dla ciebie niż dla nich".
Na to Maćko spojrzał niespokojnie, a nawet podejrzliwie na Zycha i dopiero po 
chwili odpowiedział:
- Naszej krzywdy przecie byście nie chcieli...
- Za Jagienką pójdą Moczydoły - rzekł wymijająco Zych.
- Zaraz?
- Zaraz. Innej bym nie popuścił, a jej popuszczę.
- Bogdaniec i tak w połowie Zbyszków, a da Bóg zdrowie, to mu go zagospodaruję 
jako się patrzy. Miłujecież wy Zbyszka?
Na to Zych począł mrugać oczyma i rzekł:
- Gorzej to, że jakoś Jagienka, byle kto o nim wspomniał, zaraz się do ściany 
obraca.
- A jak wspominacie innych?
- Jak innego wspomnę, to jeno prychnie i powiada: "czegóż?!"
- Ano widzicie. Da Bóg, ze przy takiej dziewce zapomni Zbyszko o tamtej. Ja 
stary, a też bym zapomniał... Napijecie się miodu?
- Napiję się.
- No, opat... juści mądry człowiek! Bywają między opatami, jako wiecie, całkiem 
świeccy ludzie, ale ten, choć między mnichami nie siedzi - przecie jest ksiądz - 
a ksiądz zawsze lepiej poradzi od zwykłego człeka, bo i na czytaniu się zna, i z 
Duchem Świętym jest w pobliskości. A wy, że dziewczynie zaraz Moczydoły puścicie 
- to słusznie. Ja też, byle Pan Jezus do zdrowia pomógł, co będę mógł Wilkowi z 
Brzozowej kmieciów odmówić, to odmówię. Po źrebiu dobrej ziemi każdemu dam, bo w 
Bogdańcu ziemi nie brak. A Wilkowi niech się na Boże Narodzenie pokłonią i do 
mnie przyjdą. Albo to im nie wolno? Z czasem to i grodek w Bogdańcu zbuduję, 
godny kasztelik z dębów i z rowem wokół... Zbyszko i Jagienka niech sobie ninie 
na polowiczko razem chadzają... Myślę, że i śniegu niezadługo czekać... 
Wezwyczai się jedno do drugiego - i chłopak o tamtej zapomni. Niech sobie 
chadzają. Co tam długo gadać! Dalibyście mu Jagienkę czy nie dali?
- Dałbym. Z dawna my to przecie uradzili, żeby jedno było dla drugiego, a 
Moczydoły i Bogdaniec dla naszych wnuków.
- Grady! - zawołał z radością Maćko. - Bóg da, że posypie się ich jak gradu. - 
Opat będzie ich nam krzcił...
- Byle nadążył! - zawołał wesoło Zych. - Ale was to już dawno w takiej radości 
nie widziałem.
Bo mi pocieszno w sercu... Zadziora wyszła, a co do Zbyszka, wy się o niego nie 
bójcie. Wczoraj, jak Jagienka na koń siadała... wiecie... wiatr dął... Pytam ja 
tedy Zbyszka: "Widziałeś?" - a jego zaraz ciągoty wzięły. I tom też zmiarkował, 
że z początku mało ze sobą gadali, a teraz, jak razem chodzą, to ciągle jedno ku 
drugiemu szyję obraca i tak uradzają... uradzają!". Napijcie się jeszcze.
- Napiję się...
- Za zdrowie Zbyszka i Jagienki!
Henryk Sienkiewicz: Krzyżacy
Rozdział XIV
Stary Maćko nie mylił się, mówiąc, że Zbyszko i Jagienka radzi z sobą przestają, 
a nawet że tęsknią do siebie. Jagienka pod pozorem odwiedzin chorego Maćka 
przyjeżdżała częstokroć do Bogdańca, z ojcem lub sama, Zbyszko przez samą 
wdzięczność wpadał co czas jakiś do Zgorzelic, więc wraz z upływem dni wyrodziła 
się między nimi bliska zażyłość i przyjaźń. Poczęli się lubić i chętnie z sobą 
"uradzać", to jest rozmawiać o wszystkim, co ich mogło obchodzić. Było też 
trochę wzajemnego podziwu w tej przyjaźni, albowiem młody i śliczny Zbyszko, 
który i na wojnie się już wsławił, i w gonitwach brał udział, i na pokojach 
królewskich bywał, wydawał się dziewczynie w porównaniu z takim Cztanem z Rogowa 
lub z Wilkiem z Brzozowej prawdziwym dworskim rycerzem i niemal królewiczem, 
jego zaś zdumiewała chwilami uroda dziewczyny. Myślał wiernie o swojej Danusi, 
nieraz jednak, gdy spojrzał niespodzianie na Jagienkę, czy to w lesie, czy w 
domu, mimo woli mówił sobie: "Hej! to ci łania!" - gdy zaś wziąwszy ją pod boki, 
wsadzał na konia i wyczuwał pod dłońmi jej czerstwe, jakby z kamienia wykrzesane 
ciało, to aż go ogarniał niepokój i -jak powiadał Maćko: - "brały go ciągoty", a 
zarazem coś poczynało mu chodzić po kościach i morzyć go niby sen.
Jagienka, z natury harda, skora do wyśmiewania, a nawet zaczepna, stawała się 
stopniowo z nim coraz pokorniejsza, zupełnie jak służka, która tylko w oczy 
patrzy, w czym by usłużyć i dogodzić, on zaś rozumiał tę jej wielką 
przychylność, był jej wdzięczen i coraz mu milej było z nią przestawać. W końcu, 
zwłaszcza od czasu gdy Maćko począł pijać niedźwiedzie sadło, widywali się 
prawie codziennie, a po wyjściu szczebrzucha z rany wybrali się razem na bobry 
po świeży skrom do gojenia bardzo potrzebny.
Wzięli kuszę, siedli na koń i pojechali naprzód do Moczydołów, które miały być w 
przyszłości wianem Jagienkowym, potem pod las, gdzie zostawili konie pachołkowi, 
i dalej poszli piechotą, gdyż przez gęstwę i mokradła trudno było przejechać. Po 
drodze pokazała Jagienka za rozległą, pokrytą szuwarami łąką siną wstęgę lasu i 
rzekła:
- To bory Cztana z Rogowa.
- Tego, który by cię rad wziął? A ona poczęła się śmiać:
- Wziąłby, żebym się jeno dała!
- Łacnie mu się obronisz, mając Wilka do pomocy, który, jako słyszałem, na 
tamtego zęby szczerzy. I dziwno mi to nawet, że się jeszcze nie pozwali na 
śmierć.
- Bo tatulo, jadąc na wojnę, powiedzieli im tak: "Jeśli się pobijecie, to 
żadnego na oczy nie chcę widzieć". To i cóż mieli robić? Jak są w Zgorzelicach, 
to na się sapią, ale potem piją razem w gospodzie w Krześni, póki pod ławy nie 
pozlatują.
- Głupie chłopy!
- Czemu?
- Bo jak Zycha nie było doma, powinien był jeden alibo drugi nastąpić na 
Zgorzelice i siłą cię brać. Cóż by Zych uczynił, jeśliby wróciwszy znalazł cię z 
dzieciakiem na ręku!
A modre oczy Jagienki zaiskrzyły się od razu:
- To myślisz, żebym się była dała? A czy to w Zgorzelicach nie ma ludzi, a ja to 
nie umiem chycić oszczepu albo kuszy? Niechby spróbowali! Pognałabym ja każdego 
do domu, jeszcze bym sama Rogów albo Brzozową najechała. Wiedzieli tatuś, że 
mogą przezpiecznie na wojnę iść.
I tak mówiąc, poczęła marszczyć swe śliczne brwi i potrząsać tak groźnie kuszą, 
że aż Zbyszko roześmiał się i rzekł:
- No, tobie rycerzem być, nie dziewczyną. Ona zaś, uspokoiwszy się, odrzekła:
- Cztan mnie strzegł od Wilka, a Wilk od Cztana. Byłam ci ja zresztą pod ppatową 
opieką, a z opatem lepiej nikomu nie zadzierać...
- O wa! - odpowiedział Zbyszko wszyscy się tu opata boją! A ja, niech mi tak 
święty Jerzy pomaga, jako ci mówię prawdę, że nie bojałbym się ni opata, ni 
Zycha, ni zgorzelickich osaczników, ni ciebie, jeno bym cię brał...
Na to Jagienka zatrzymała się na miejscu i podniósłszy oczy na Zbyszka, spytała 
jakimś dziwnym, miękkim i przewlekłym głosem:
- Brałbyś?...
Po czym usta jej rozchyliły się i czekała odpowiedzi, zarumieniona jak zorza.
Lecz on widocznie myślał tylko o tym, co by uczynił na miejscu Cztana lub Wilka, 
po chwili bowiem potrząsnął swą złotą głową i mówił! dalej :
- Co tu dziewce z chłopami wojować, kiedy jej trzeba za mąż! Nie zdarzy-li się 
trzeci, to jednego z nich musisz wybrać, bo jakże?
- Ty mi tego nie powiadaj - odpowiedziała smutno dziewczyna.
- Bo co? Dawnom tu nie bywał, więc nie wiem, zali tu jest kto koło Zgorzelic, 
który by ci się więcej udał?...
- Hej! - odrzekła Jagienka. - Daj spokój!
I szli dalej w milczeniu, przedzierając się przez gęstwę tym bardziej zbitą, że 
krze i drzewa pokryte byty dzikim chmielem. Zbyszko szedł naprzód, rozrywając 
zielone zwoje, łamiąc tu i ówdzie gałęzie. Jagienka zaś podążała za nim z kuszą 
na plecach jak jakowaś boginka myśliwa.
- Będzie - rzekła - za tą gęstwiną głęboka struga, ale wiem miejsce, gdzie jest 
bród.
- Mam skórznie za kolana, to i sucho przejdziem - odparł Zbyszko.
Jakoż po niejakim czasie trafili na strugę. Jagienka znająca dobrze moczydolskie 
lasy odnalazła z łatwością bród, pokazało się jednak, że rzeczułka nieco 
wezbrała od deszczów i że woda jest dość głęboka. Wówczas Zbyszko, nie pytając, 
chwycił dziewczynę na ręce.
- Przeszłabym i tak - rzekła Jagienka.
- Trzymaj się szyi! - odpowiedział Zbyszko. I szedł z wolna przez rozlaną wodę, 
próbując za każdym krokiem nogą, czy nie trafi na głębinę, dziewczyna zaś 
przytulała się wedle rozkazu do niego, wreszcie gdy już byli niedaleko drugiego 
brzegu, rzekła:
- Zbyszku!
- Ano?
- Nie pójdem ni za Cztana, ni za Wilka... On tymczasem doniósł ją, spuścił 
uważnie na szczerk i odpowiedział nieco wzburzony:
- A niech ci ta Bóg da jak najlepszego! Nie będzie on miał krzywdy.
Do Odstajanego jeziorka nie było już daleko. Jagienka, idąc teraz na przedzie, 
odwracała się niekiedy i kładąc palce na usta, nakazywała Zbyszkowi milczenie. 
Szli wśród kęp łozin i szarych wierzb po gruncie mokrym i niskim. Od prawej 
strony dolatywały ich gwary ptasie, którym dziwił się Zbyszko, gdyż była to już 
pora odlotu.
- Tam oparzelisko - szepnęła Jagienka - gdzie kaczki zimują, ale i w jeziorku 
woda jeno z brzegu na wielkie mrozy zamarza. Obacz, jako dymi...
Zbyszko spojrzał przez łozinę i spostrzegł przed sobą jakoby tuman mgły: było to 
Odstajane jeziorko.
Jagienka znów przyłożyła palec do ust i po chwili doszli. Dziewczyna pierwsza 
wczołgnęła się cicho na grubą starą wierzbę, pochyloną całkiem nad wodą. Zbyszko 
poszedł za jej przykładem i przez długi czas leżeli spokojnie, nie widząc przed 
sobą nic z powodu mgły, słysząc tylko żałośliwy pisk czajek i rybitew nad 
głowami. Wreszcie jednak powiał wiatr, zaszeleścił łoziną, żółciejącymi liśćmi 
wierzb, i odsłonił zapadłą toń jeziorka, zmarszczoną nieco od powiewu i pustą.
- Nie widać? - szepnął Zbyszko.
- Nie widać. Cichaj!...
Jakoż po chwili wiatr opadł i nastała cisza zupełna. Wówczas na powierzchni wody 
zaczerniała jedna głowa, potem druga -a wreszcie znacznie bliżej spuścił się do 
wody z brzegu duży bóbr ze świeżo uciętą gałęzią w pysku i począł płynąć wśród 
rzęsy i kaczeńca, podnosząc paszczę w górę i holując gałąź przed sobą. Zbyszko, 
leżąc na pniu poniżej Jagienki, ujrzał nagle, jak łokcie jej poruszyły się 
cicho, a głowa pochyliła się ku przodowi: widocznie mierzyła do zwierza, który 
nie podejrzewając żadnego niebezpieczeństwa, przepływał nie dalej niż na pół 
strzelenia ku niezarosłej toni.
Wreszcie zawarczała cięciwa kuszy, a jednocześnie głos Jagienki zawołał:
- Jest! jest!...
Zbyszko wdrapał się w mgnieniu oka wyżej i spojrzał przez gałęzie na wodę: bóbr 
to zanurzał się, to wypływał na powierzchnię, koziołkując przy tym i ukazując 
chwilami jaśniejszy od grzbietu brzuch.
- Dobrze dostał! zaraz się uspokoi! - rzekła Jagienka. I zgadła, gdyż ruchy 
zwierza stawały się coraz słabsze, a po upływie jednej zdrowaśki spłynął na 
powierzchnię brzuchem do góry.
- Pójdę po niego - rzekł Zbyszko.
- Nie chodź. Tu z brzegu jest mułu na kilku chłopów. Kto nie wie, jak sobie 
poradzić, utopi się na pewno.
- To jakże go dostaniem?
- Już on wieczorem będzie w Bogdańcu, niech cię o to głowa nie boli; a nam czas 
do domu...
- Aleś go dobrze ustrzeliła!
- Ba! nie pierwszego!...
- Inne dziewki boją się i spojrzeć na kuszę, a z taką to choćby całe życie po 
boru chodzić!...
Jagienka, słysząc tę pochwałę, uśmiechnęła się z radości, ale nie odrzekła nic, 
i poszli tą samą drogą przez łozinę. Zbyszko począł wypytywać o żeremia bobrowe, 
ona zaś opowiadała mu, ile jest bobrów na Moczydołach, ile na Zgorzelicach i jak 
sobie po jeziorkach i strugach bobrują.
Nagle jednak uderzyła się dłonią po biodrze.
- Ot! - zawołała - zabaczyłam grotów na wierzbie. Czekaj! I nim zdążył 
odpowiedzieć, że sam po nie pójdzie, skoczyła jak sama z powrotem, a po chwili 
znikła mu z oczu. Zbyszko czekał i czekał, aż wreszcie począł się dziwić, 
dlaczego jej tak długo nie ma.
- Chyba pogubiła groty i szuka ich - rzekł sobie - ale pójdę, obaczę, czyjej się 
co nie stało...
Zaledwie jednak przeszedł parę kroków, gdy dziewczyna zjawiła się przed nim z 
kuszą w ręku, ze śmiejącą się rumianą twarzą i z bobrem na plecach.
- Dla Boga! - zawołał Zbyszko - a ty jakeś go wyłowiła?
- Jak? wlazłam do wody i tyla! mnie nie pierwszyzna, a ciebie nie chciałam 
puścić, bo kto tam nie wie, jak pływać, zaraz go muł wciągnie.
- A jam ci tu czekał jak kto głupi! Chytra z ciebie dziewka.
- No to i co? Miałam się przy tobie rozdziewać czy jak?
- Toś i grotów nie zapomniała?
- A nie, jeno chciałam cię odwieść od brzegu.
- Ba, a żebym tak za tobą poszedł, tobym dopiero dziwo zobaczył. Byłoby się nad 
czym cudować! Hej!...
- Cichaj!
- Jak mi Bóg miły, takem już szedł.
- Cichaj!...
Po chwili zaś, chcąc widocznie odwrócić rozmowę, rzekła:
- Wyżmij mi warkocz, bo mi okrutnie plecy moczy. Zbyszko chwycił jedną ręką 
warkocz blisko głowy, drugą zaś począł go wykręcać, mówiąc przy tym:
- Najlepiej go rozpleć, to wiatr zaraz wysuszy. Lecz ona nie chciała tego 
uczynić z powodu gęstwiny, przez którą musieli się przedzierać. Zbyszko wziął 
teraz bobra na plecy, Jagienka zaś, idąc na przedzie, mówiła:
- Prędko teraz Maćko wyzdrowieje, bo na rany nie masz nad niedźwiedzie sadło do 
środka, a bobrowy skrom na wierzch. Za jakie dwie niedziele na koń będzie 
siadał.
- Dajże mu Boże! - odrzekł Zbyszko. - Czekam też tego jak zbawienia, bo mi nijak 
od chorego odjeżdżać, a ciężko mi tu siedzieć.
- Ciężko ci tu siedzieć? - spytała Jagienka. - Czemu to?
- To ci nic Zych nie mówił o Danusi?
- Coś mi tam mówił... Wiem... ona cię nałęczką nakryła... wiem!... Mówił mi 
także, że każdy rycerz śluby jakoweś czyni, że będzie swojej paniej służył... 
Ale powiadał, że to nic - taka służba... bo poniektóry, choć żeniaty, a też 
jakowejś pani służy. A ta Danusia, Zbyszku, to co? - powiadaj!... co ona 
Danusia?
I przysunąwszy się blisko, podniosła oczy i poczęła patrzeć z wielkim niepokojem 
w jego twarz, on zaś, nie zwróciwszy najmniejszej uwagi na jej trwożny głos i 
spojrzenie, rzekł:
- Pani ci to jest moja, ale i kochanie najmilejsze. Nie mówię ja tego nikomu, 
ale tobie powiem jakoby właśnie siostrze, bo się od małego znamy. Poszedłby ja 
za nią za dziewiątą rzekę i za dziewiąte morze, do Niemców i do Tatarów, gdyż 
nie ma takiej drugiej w caluśkim świecie. Niech stryk w Bogdańcu siedzi, a ja 
zaś przed się ku niej powędruję... Co mi ta bez niej Bogdaniec, co statek, co 
stada, co opatowe bogactwa! Siądę, ot, na koń i na zamry pojadę, a tak mi 
dopomóż Bóg, jako że to, com jej ślubował, spełnię, chyba że wprzódy sam legnę.
- Nie wiedziałam... - odparła głucho Jagienka. Zbyszko zaś począł jej opowiadać, 
jako się z Danusią w Tyńcu poznali, jak jej zaraz ślubował, i wszystko, co 
nastąpiło potem, więc swoje uwięzienie, ratunek, jaki mu dała Danusia, 
Ju-randową odmowę, pożegnanie, swoje tęsknoty i wreszcie radość z tego, że po 
wyzdrowieniu Maćka będzie mógł jechać do kochanej dziewczyny, by spełnić, co jej 
obiecał. Opowiadanie przerwał mu dopiero widok pachołka z końmi, który czekał na 
skraju lasu.
Jagienka siadła zaraz na koń i poczęła się żegnać ze Zbyszkiem.
- Niech pachołek jedzie z bobrem za tobą, a ja nawrócę do Zgorzelic.
- A to nie pojedziesz do Bogdańca? Zych tam jest.
- Nie. Tatulo mieli wrócić i mnie kazali.
- No, to Bóg ci zapłać za bobra.
- Z Bogiem...
I po chwili Jagienka została sama. Jadąc przez wrzosy ku domowi, czas jakiś 
oglądała się za Zbyszkiem, a gdy znikł wreszcie za drzewami, zakryła oczy 
dłonią, jakby chroniąc się od blasku słońca.
Wkrótce jednak spod ręki poczęły jej spływać po policzkach łzy wielkie i padać 
jedna za drugą jak groch na siodło i grzywę końską.
Henryk Sienkiewicz: Krzyżacy
Rozdział XV
Po rozmowie ze Zbyszkiem Jagienka przez trzy dni nie ukazywała się w Bogdańcu, 
atoli czwartego wpadła z wiadomością, że opat przyjechał do Zgorzelic. Maćko 
przyjął nowinę z pewnym wzruszeniem. Miał on wprawdzie z czego spłacić sumę 
zastawną, a nawet wyliczył, że dość mu zostanie na pomnożenie osadników, 
zaprowadzenie stad i inne potrzeby gospodarskie, niemniej jednak dużo w całej 
sprawie zależało od życzliwości bogatego krewnego, który mógł na przykład 
chłopów, osadzonych przez się na źrebiach, zabrać albo zostawić, i tym samym 
zniżyć albo powiększyć wartość majątku.
Wypytał zatem Maćko bardzo dokładnie Jagienkę o opata, jaki przyjechał: wesół 
czy chmurny, co o nich mówił i kiedy zjedzie do Bogdańca? - ona zaś odpowiadała 
mu roztropnie na pytania, starając się pokrzepić go i uspokoić we wszystkim.
Mówiła, iż opat przyjechał zdrów i wesół, ze znacznym pocztem, w którym prócz 
zbrojnych pachołków było kilku kleryków-wagantów i rybałtów, że pośpiewuje z 
Zychem i rad podaje ucha pieśniom, nie tylko duchownym, lecz i świeckim. 
Zauważyła też, że rozpytywał z wielką troskliwością o Maćka, a opowiadań 
Zychowych o przeprawach Zbyszka w Krakowie chciwie słuchał.
- Sami najlepiej wiecie, co wam czynić należy - rzekła w końcu mądra dziewczyna 
- ale ja tak myślę, iże wypadałoby Zbyszkowi zaraz jechać, starszego krewnego 
powitać, nie czekając, aż on pierwszy do Bogdańca zjedzie.
Maćkowi trafiła ta rada do przekonania, więc kazał przywołać Zbyszka i rzekł mu:
- Przybierz się pięknie i pojedziesz pod nogi opata podjąć, cześć mu wyrządzić, 
aby i on cię umiłował. Następnie zwrócił się do Jagienki:
- Nie dziwowałbym się, choćbyś była głupia, boś od tego niewiasta, ale że rozum 
masz, to się dziwuję. Powiedzże mi, jako mam najlepiej opata ugościć i czym go 
ucieszyć, gdy tu przyjedzie?
- Co do jadła, sam powie, na co ma ochotę; lubi on dobrze podjeść, ale byle dużo 
było szafranu, to i nie przebredza. Maćko, słysząc to, porwał się za głowę.
- Skąd ja mu szafranu wezmę!...
- Przywiozłam - rzekła Jagienka.
- A bogdaj się takie dziewki na kamieniu rodziły! - zawołał uradowany Maćko. - I 
ku oczom to miłe, i gospodarne, i roztropne, i ludziom życzliwe! Hej! żebym tak 
był młody, zaraz bym cię brał!...
Na to Jagienka spojrzała nieznacznie na Zbyszka i westchnąwszy cicho, mówiła 
dalej:
- Przywiozłam też i kości, i kubek, i sukno, bo on po każdym jedzeniu rad się 
kośćmi zabawia.
- Miał ten obyczaj i drzewiej, a gniewliwy przy tym bywał okrutnie.
- Gniewliwy to on ci i teraz bywa; nieraz kubkiem o ziemię praśnie i precz za 
drzwi do pola wyskoczy. Ale potem śmiejący się wraca i sam pierwszy nad swoim 
gniewem wydziwia... Wy go przecie znacie... Jeno mu się nie przeciwić, to nie ma 
lepszego człowieka na świecie.
- A kto by mu się tam sprzeciwiał, kiedy on i rozum ma od innych większy!
Tak to oni ze sobą rozmawiali, gdy tymczasem Zbyszko przebierał się w alkierzu. 
Wyszedł wreszcie tak piękny, że Jagienkę aż olśniło, zupełnie jak wówczas, gdy 
pierwszy raz przyjechał w swojej białej jace do Zgorzelic. Ale tym razem zdjął 
ją głęboki żal na myśl, że ta jego uroda nie dla niej i że on inną umiłował.
Maćko zaś rad był, pomyślał bowiem, że opat pewno sobie Zbyszka upodoba i przy 
układach nie będzie czynił trudności. Ucieszył się nawet tą myślą tak dalece, iż 
postanowił jechać razem.
- Każ mi wymościć wóz - rzekł do Zbyszka - mogłem jechać z Krakowa aże do 
Bogdańca z żeleźcem między żebrami, to mogę teraz bez żeleźca do Zgorzelic.
- Byle was nie zamroczyło - rzekła Jagienka.
- Ej, nic mi nie będzie, bo już czuję w sobie moc. A choćby mnie ta trochę i 
zamroczyło, będzie wiedział opat, jakom ku niemu śpieszył, i tym hojniejszym się 
okaże.
- Milsze mi wasze zdrowie niż jego hojność - ozwał się Zbyszko.
Lecz Maćko uparł się i postawił na swoim. Po drodze stękał trochę, nie 
przestawał jednak dawać Zbyszkowi nauk, jak się ma zachować w Zgorzelicach, 
szczególniej zaś zalecał mu posłuszeństwo i pokorę wobec możnego krewnego, który 
nigdy nie znosił najmniejszego oporu.
Przyjechawszy do Zgorzelic, znaleźli Zycha i opata na przyłapie, spoglądających 
przed się na pogodny świat Boży i popijających wino. Za nimi, pod ścianą, 
siedziało rzędem na ławie sześciu pocztowych, w tym dwóch rybałtów i jeden 
pątnik, którego łatwo było rozeznać po zakrzywionym kiju, obońce u pasa i po 
małżowinach naszytych na ciemnej opończy. Inni wyglądali na kleryków, albowiem 
głowy mieli z wierzchu pogolone, odzież jednakże nosili świecką, pasy z byczej 
skóry, a przy boku kordy.
Na widok Maćka, który zajechał na wozie, ruszył się żywo Zych, opat zaś, 
widocznie bacząc na swą duchowną godność, został na miejscu, począł tylko coś 
mówić do swoich kleryków, których jeszcze kilku wysypało się przez otwarte drzwi 
izby. Zbyszko i Zych wprowadzili pod ręce słabego Maćka na przyłap.
- Trocha jeszcze nie mogę - rzekł Maćko, całując opata w rękę - alem przyjechał, 
aby się wam, dobrodziejowi mojemu, pokłonić, za gospodarstwo w Bogdańcu 
podziękować i o błogosławieństwo poprosić, które grzesznemu człowiekowi 
najpotrzebniejsze.
- Słyszałem, żeście zdrowsi - rzekł opat, ściskając go za głowę - i żeście się 
do grobu naszej nieboszczki królowej ofiarowali.
- Bo nie wiedząc, do którego świętego się udać, do niej się udałem.
- Dobrzeście uczynili! - zawołał zapalczywie opat - lepsza ona od innych i 
niechby jej który śmiał pozazdrościć!
I w jednej chwili gniew wystąpił mu na oblicze, policzki napłynęły krwią, oczy 
poczęły się iskrzyć.
Znali tę jego zapalczywość obecni, więc Zych począł się śmiać i wołać:
- Bij, kto w Boga wierzy!
Opat zaś odsapnął rozgłośnie, potoczył oczyma po obecnych, za czym roześmiał 
się, równie nagle jak poprzednio wybuchnął i spojrzawszy na Zbyszka, zapytał:
- A to wasz bratanek i mój krewniak? Zbyszko pochylił się i ucałował go w rękę.
- Małego widziałem; nie poznałbym! - mówił opat. - Pokaż się jeno!
I począł go oglądać od stóp do głowy bystrymi oczyma, a wreszcie rzekł:
- Zbyt urodziwy! panna to, nie rycerz! Na to Maćko:
- Brali tę pannę Niemce w taniec, ale co ci ją który wziął, wnet się wykopyrtnął 
i już nie wstał.
- I kuszę bez pokrętki napnie! - zawołała nagle Jagienka. Opat zwrócił się ku 
niej:
- A ty tu czego?
Ona zaś zaczerwieniła się tak, że aż szyja i uszy jej stały się różowe, i 
odrzekła ogromnie zmieszana:
-Bom widziała...
- Strzeżże się, by cię przypadkiem nie ustrzelił; musiałabyś się bez trzy 
kwartały goić...
Na to rybałtowie, pątnik i klerycy-waganci wybuchnęli jednym gromkim śmiechem, 
od którego Jagienka stropiła się do reszty, tak że opat ulitował się nad nią i 
podniósłszy ramię, ukazał jej olbrzymi rękaw swej sukni.
- Pochowaj się, dziewucho - rzekł - bo ci krew z jagód tryśnie.
Tymczasem Zych usadził Maćka na ławie i kazał przynieść
wina, po które skoczyła Jagienka. Opat zwrócił oczy na Zbyszka i począł tak 
mówić:
- Dość krotochwil! Nie dla sromoty ja cię do dziewki porównał, jeno z wesołości 
dla twojej urody, której i niejedna dziewka mogłaby pozazdrościć. Ale wiem, żeś 
chłop na schwał! Słyszałem i o twoich uczynkach pod Wilnem, i o Fryzach, i o 
Krakowie. Powiadali mi Zych o wszystkim - rozumiesz!...
Tu począł patrzeć przenikliwie w oczy Zbyszka i po chwili
ozwał się znowu:
- Iżeś trzy pawie czuby poprzysiągł, to ich sobie szukaj! Chwalebny to jest i 
Bogu miły uczynek nieprzyjaciół naszego plemienia ścigać... Ale jeżeliś - i co 
innego przy tym ślubował, to wiedz, że cię tu na poczekaniu mogę od onych ślubów 
rozwiązać,
bo takową moc mam.
- Hej! - rzekł Zbyszko - jak człowiek co Panu Jezusowi w duszy obiecał, to jakaż 
moc może go od tego rozwiązać?
Usłyszawszy to, Maćko spojrzał z pewną obawą na opata, lecz on widocznie był w 
wybornym humorze, gdyż zamiast wybuchnąć gniewem pogroził wesoło palcem 
Zbyszkowi i rzekł:
- To ci mądrala! Bacz, by ci się nie przygodziło to, co Niemcowi Beyhardowi.
- A co mu się przygodziło? - spytał Zych.
- A spalili go na stosie.
- Za co?
- Bo gadał, że świecki człek potrafi tak samo tajemnice boskie wyrozumieć jako i 
osoba duchowna.
- Surowie ci go pokarali!
- Ale słusznie! - zagrzmiał opat - gdyż przeciw Duchowi
Świętemu pobluźnił. Cóż to sobie myślicie! Może-li człek świecki co z tajemnic 
boskich wymiarkować?
-Nijak nie może! - ozwali się zgodnym chórem wędrowni klerycy.
- A wy, "szpylmany", cicho siedzieć! - rzekł opat - boście też żadni duchowni, 
choć głowy macie pogolone.
- Nie szpylmany my już ni goliardowie, jeno waszej miłości dworzanie - 
odpowiedział jeden z nich, zaglądając w tymże czasie do dużej konwi, od której z 
daleka bił zapach słodu i chmielu.
-Patrzcie!... mówi jakoby z beczki! - zawołał opat. - Hej, ty kudłaty! A czego 
do konwi zaglądasz? Łaciny tam na dnie nie znajdziesz.
- Ja też nie łaciny szukam, jedno piwa, którego nie mogę na-leźć.
Opat zaś zwrócił się do Zbyszka, który ze zdziwieniem spoglądał na tych dworzan, 
i rzekł:
- Wszystko to clerici scholares, choć każdy wolał prasnąć książkę, a chycić 
lutnię i z nią włóczyć się po świecie. Przygarnąłem ich i żywię, bo cóż mam 
robić? Nicponie i powsinogi wierutne, ale umieją śpiewać i trochę służby Bożej 
liznęli, więc mam z nich przy kościele pożytek, a w potrzebie i obronę, bo 
niektórzy sierdzite pachołki! Ten tu pątnik prawi, że był w Ziemi Świętej, ale 
próżno byś go pytał o jakowe morza alibo kraje, bo on tego nawet nie wie, jak 
cesarzowi greckiemu na imię i w którym mieście mieszka.
- Wiedziałem - odrzekł ochrypłym głosem pątnik - ale jak mnie wzięła frybra na 
Dunaju trząść, tak i wszystko wytrzęsła.
- Najbardziej się mieczom dziwuję - rzekł Zbyszko - bo takich nigdy u wędrownych 
kleryków nie widziałem.
- Im wolno - rzekł opat - gdyż nie mają święceń, a że ja także kord przy boku 
noszę, to nie dziwota. Rok temu pozwałem Wilka z Brzozowej na udeptaną ziemię o 
te bory, przez któreście przejeżdżali do Bogdańca. Nie stawił się...
- Jakoże miał duchownemu stawać? - przerwał Zych.
Na to zaperzył się opat i uderzywszy pięścią w stół, zawołał:
-Gdym we zbroi, to ja nie ksiądz, jeno ślachcic!... A on nie stanął, bo mnie 
wolał z pachołkami nocą w Tulczy najechać. Ot, dlaczego kord przy boku noszę!... 
Omnes leges, omniaque iura vim vi repellere cunctisque sese defensare 
permittunt! Ot, dlaczego i im dałem miecze.
Umilkli, zasłyszawszy łacinę, Zych, Maćko i Zbyszko i schylili głowy przed 
mądrością opata, gdyż żaden ni jednego słowa nie wyrozumiał: on zaś toczył 
jeszcze czas jakiś wokoło gniewnymi oczyma, a wreszcie rzekł:
- Kto go wie, czy on i tu na mnie napadnie?
- O wa! niech jeno napadnie - zawołali wędrowni klerycy, chwytając za rękojeść 
mieczów.
- A niechby napadł! Cni się już i mnie bez bitki.
- Nie uczyni on tego - rzekł Zych - prędzej z pokłonem i zgodą przyjdzie. Borów 
się już wyrzekł, a o syna mu chodzi...Wiecie!... Ale niedoczekanie jego!...
Tymczasem opat uspokoił się i rzekł:
- Młodego Wilka widziałem, jako pił z Cztanem z Rogowa w gospodzie w Krześni. 
Nie uznali nas zrazu, było ciemno - i precz uradzali o Jagience.
Tu zwrócił się do Zbyszka:
- I o tobie.
- A oni czego ode mnie chcieli?
- Oni od ciebie niczego nie chcieli, jeno nie po myśli im to, iż jest w pobliżu 
Zgorzelic trzeci. Tak tedy mówi Cztan do Wilka:
"Jak mu skórę wygarbuję, to przestanie być gładki". A Wilk mówi: "Może się nas 
będzie bojał, a nie, to mu gnaty w mig połamię!" A potem poczęli się obaj 
upewniać, że się będziesz bojał.
Usłyszawszy to. Maćko spojrzał na Zycha, Zych na niego, i oblicza obu przybrały 
wyraz chytry i radosny. Żaden nie był pewny, czy opat słyszał istotnie taką 
rozmowę, czy też zmyśla dlatego jedynie. by Zbyszkowi dodać bodźca: natomiast 
rozumieli obaj, a zwłaszcza, znając dobrze Zbyszka. Maćko, że nie było na 
świecie lepszego sposobu, aby go popchnąć do Jagienki.
A opat jakby umyślnie dodał:
- I po prawdzie, morowe to chłopy!... Zbyszko zaś nie pokazał po sobie nic, 
tylko począł pytać Zycha jakimś jakby nieswoim głosem:
- A to jutro niedziela?
- Niedziela.
- Na mszę świętą zaś pojedziecie?
- Ano!...
- Dokąd? do Krześni?
- Bo najbliżej. Gdzieżbyśmy jechali?
- No, to dobrze!
Henryk Sienkiewicz: Krzyżacy
Rozdział XVI
Zbyszko, dogoniwszy Zycha i Jagienkę jadących w towarzystwie opata i jego 
kleryków do Krześni, przyłączył się do nich i jechał razem, chodziło mu bowiem o 
to, by dowieść opatowi, że się ni Wilka z Brzozowej, ni Cztana z Rogowa nie lęka 
i chować się przed nimi nie myśli. Zdziwiła go znów w pierwszej chwili uroda 
Jagienki, bo chociaż nieraz widywał ją i w Zgorzelicach, i w Bogdańcu przybraną 
pięknie do gości, ale nigdy tak, jak teraz do kościoła. Odzież miała z 
czerwonego sukna podbitą gronostajami, czerwone rękawiczki i gronostajowy, 
naszyty złotem kapturek na głowie, spod którego wysuwały się na ramiona dwa 
warkocze. Nie siedziała też na koniu po męsku, ale na wysokim siodle z poręczą i 
z ławeczką pod stopy, które ledwie było widać spod długiej i ułożonej w równe 
zagiętki spódnicy. Zychowi, który pozwalał dziewczynie ubierać się w domu w 
kożuch i jałowicze buty, chodziło o to, by przed kościołem każdy poznał, iż 
przyjechała nie córka byle szarego włodyczki albo ścierciałki, lecz panna z 
możnego rycerskiego domu. W tym celu konia jej prowadziło dwóch wyrostków, 
przybranych od dołu obcisło, od góry w buchaste szaty, jakie nosili zwykle 
paziowie. Czterech dworskich ludzi jechało z tyłu, a z nimi opatowi klerycy, z 
kordami i lutniami przy pasach.
Zbyszko podziwiał wielce cały orszak, szczególnie zaś Jagienkę, wyglądającą jak 
obrazek, i opata, który w czerwieni i z olbrzymimi rękawami u sukni wydawał mu 
się jak jaki podróżujący książę. Najskromniej ze wszystkich przybrany był sam 
Zych, który dbał o okazałość dla innych, dla siebie zaś tylko o wesołość i 
śpiewanie.
Zrównawszy się, jechali w szeregu: opat, Jagienka, Zbyszko i Zych. Opat z 
początku kazał śpiewać nabożne pieśni swoim szpylmanom - później atoli, mając 
ich dosyć, począł rozmawiać ze Zbyszkiem, który z uśmiechem spoglądał na jego 
potężny kord, nie mniejszy od dwuręcznych niemieckich brzeszczotów.
- Widzę - rzekł z powagą - że cudujesz się nad moim mieczem; wiedz przeto, że 
synody zezwalają duchownym na miecze, a nawet na balisty i katapulty w podróży - 
my zasie jesteśmy w podróży. Wreszcie gdy Ojciec Święty mieczów i czerwonych 
szat księżom zabraniał, to pewnikiem myślał o ludziach niskiego stanu, ślachcica 
bowiem Bóg stworzył do broni, i kto by mu chciał ją odjąć, ten by się odwiecznym 
Jego wyrokom przeciwiał.
- Widziałem księcia mazowieckiego Henryka, który się w szrankach potykał - 
odrzekł Zbyszko.
- Nie to mu się też gani, że się potykał - odpowiedział, podnosząc w górę palec, 
opat - ale to, że się ożenił, i do tego nieszczęśliwie, albowiem fornicariam i 
bibulam wziął mulierem, która, jak mówią, Bacchum od młodości adorabat, a do 
tego i adultera była, z czego też nic dobrego wypaść nie mogło.
Tu aż zatrzymał konia i począł nauczać z większą jeszcze powagą:
- Kto-li bo masz się żenić, czyli uxorem wybierać, masz baczyć, aby była 
bogobojna, dobrych obyczajów, gospodarna i ochędożna, co wszystko, oprócz Ojców 
Kościoła, jeszcze ci i pewien pogański mędrzec imieniem Seneka poleca. A jakoż 
uznasz, iżeś dobrze utrafił, jeśli nie znasz gniazda, z którego towarzyszkę 
dozgonną wybierasz? Albowiem inny mędrzec Pański powiada: Pomus non cadit absque 
arbore... Jaki wół, taka i skóra, jaka mać, taka i córa... Z czego bierz, 
grzeszny człowiecze, tę naukę, abyś nie w dalekości, ale w pobliżu żony szukał, 
bo jeśli złą i fryjowną dostaniesz, nieraz na nią zapłaczesz, jako płakał oto 
filozof, gdy mu swarliwa niewiasta aquam sordidam na głowę w gniewie wylała.
- In saecula saeculorum, amen! - zagrzmieli jednym głosem wędrowni klerycy, 
którzy, odpowiadając tak zawsze opatowi, nie bardzo baczyli, czy odpowiadają do 
sensu.
Wszyscy słuchali w wielkim skupieniu słów opata, dziwiąc się jego wymowie i 
biegłości w Piśmie, on zaś nie mówił rzekomo wprost do Zbyszka, owszem, więcej 
zwracał się do Zycha i Jagienki, jakby szczególnie ich chciał zbudować. Jagienka 
jednak pojęła widocznie, o co chodzi, gdyż spoglądała pilnie spod swoich długich 
rzęs na chłopaka, który namarszczył brew i spuścił głowę, niby głęboko 
rozważając to, co słyszał.
Po chwili orszak ruszył dalej, ale w milczeniu; dopiero gdy już Krześnię było 
widać, zmacał się opat po pasie, obrócił go ku przodowi, tak aby łatwo było 
chwycić za rękojeść korda, i rzekł:
- A stary Wilk z Brzozowej pewnie z dobrym pocztem przyjedzie.
- Pewnie - potwierdził Zych - ale coś tam słudzy gadali, że zachorzał.
- A jeden z moich kleryków słyszał, że ma na nas nastąpić przed gospodą po 
kościele.
- Nie uczyniłby on tego bez zapowiedzi i zwłaszcza po mszy świętej.
- Niech mu tam Bóg ześle upamiętanie. Ja wojny z nikim nie szukam i krzywdy 
cierpliwie znoszę.
Tu obejrzał się na swoich szpylmanów i rzekł:
- Nie wydobywać mi mieczów i pamiętać, żeście duchowni słudzy, a dopiero gdyby 
tamci pierwsi wydobyli, to w nich!
Zbyszko zaś, jadąc wedle Jagienki, wypytywał ją ze swej strony o sprawy, o które 
mu głównie chodziło.
- Cztana i młodego Wilka zastaniem niechybnie w Krześni -mówił. - Pokażesz mi 
ich z daleka, abym wiedział, którzy są.
- Dobrze, Zbyszku - odrzekła Jagienka.
- Przed kościołem i po kościele zapewne cię oni spotykają. Coże wówczas robią?
- Służą mi, jako umieją.
- Nie będą ci dziś służyli, rozumiesz? A ona odrzekła znów niemal z pokorą:
- Dobrze, Zbyszku.
Dalszą rozmowę przerwał im głos drewnianych kołatek, gdyż w Krześni nie było 
jeszcze dzwonów. Po chwili dojechali. Z tłumów czekających na mszę przed 
kościołem wysunęli się natychmiast młody Wilk i Cztan z Rogowa, lecz Zbyszko 
uprzedził ich, zeskoczył z konia, nim zdołali dobiec, i chwyciwszy pod boki 
Jagienkę, zsadził ją z siodła, po czym wziął za rękę i spoglądając na nich 
wyzywająco, prowadził do kościoła.
W przedsionku kościelnym czekał ich nowy zawód. Obaj pospieszyli do kropielnicy 
i obaj, zanurzywszy w nią ręce, wyciągnęli je do dziewczyny. Lecz to samo 
uczynił Zbyszko, ona zaś dotknęła jego palców, a następnie przeżegnała się i z 
nim razem weszła do kościoła. Wtedy nie tylko młody Wilk, ale i Cztan z Rogowa, 
chociaż miał rozum miałki, domyślił się, iż to wszystko było uczynione umyślnie, 
i obydwóch ogarnął gniew tak dziki, że aż włosy poczęły się im jeżyć pod 
pątlikami. Zachowali zaledwie tyle przytomności, że w gniewie nie chcieli, bojąc 
się kary boskiej, wchodzić do kościoła; natomiast Wilk wypadł z przedsionka i 
leciał jak szalony przez cmentarz między drzewami, sam nie wiedząc dokąd. Cztan 
leciał za nim, także nie wiedząc, w jakim to czyni celu.
Zatrzymali się aż w rogu parkanu, gdzie leżały wielkie kamienie przygotowane pod 
fundamenta dzwonnicy, którą miano stawiać w Krześni. Tam Wilk, chcąc spędzić 
złość, która burzyła mu się aż pod szyję w piersiach, chwycił za jeden z głazów 
i jął nim potrząsać ze wszystkich sił, co widząc, Cztan chwycił go także i po 
chwili poczęli obaj toczyć go ze wściekłością przez cały cmentarz, aż ku wrotom 
kościelnym.
Ludzie patrzyli na nich ze zdziwieniem, mniemając, że uczynili ślub jakowyś i że 
w ten sposób chcą się do budowy dzwonnicy przyczynić. Lecz im wysiłek ów ulżył 
znacznie, tak że oprzytomnieli obaj, stali tylko bladzi z natężenia, sapiąc i 
spoglądając na się niepewnym wzrokiem.
Milczenie przerwał pierwszy Cztan z Rogowa.
- No i co? - spytał.
- A co? - odpowiedział Wilk.
- Zaraz-li go napadniem?
- Jakoże w kościele będziesz napadał?
- Nie w kościele, jeno po mszy.
- Z Zychem jest - i z opatem. A toś zahaczył, co mówił Zych, że niech-li się 
zdarzy bitka, obydwóch ze Zgorzelic wyżenie. Gdyby nie to, byłbym ci dawno żebra 
połomił.
- Albo ja tobie! - odparł Cztan, ściskając swe potężne pięści. I oczy poczęły im 
się skrzyć złowrogo, lecz wnet pomiarko-wali obaj, że teraz więcej im potrzeba 
zgody niż kiedykolwiek. Nieraz już oni bili się z sobą, lecz zawsze jednali się 
po bitce, bo chociaż rozdzielała ich miłość do Jagienki, jednak żyć bez siebie 
nie mogli i tęsknili jeden do drugiego zawsze. Obecnie zaś mieli wspólnego wroga 
i czuli obaj, że jest to wróg okrutnie niebezpieczny.
Po chwili Cztan spytał:
- Co robić? Chyba mu zapowiedź posłać do Bogdańca? Wilk, który był mądrzejszy, 
nie wiedział jednakże na razie, co robić. Na szczęście przyszły mu w pomoc 
kołatki, które ozwały się znowu na znak, iż nabożeństwo się poczyna. Więc rzekł:
- Co robić? Pójść na mszę, a potem będzie, co Bóg da. Ucieszył się z tej 
rozumnej odpowiedzi Cztan z Rogowa.
- Może ta Pan Jezus nas natchnie - rzekł.
- I pobłogosławi - dodał Wilk.
- Po sprawiedliwości.
I poszli do kościoła, a wysłuchawszy pobożnie nabożeństwa,
nabrali otuchy. Nie stracili głów nawet wówczas, gdy Jagienka po mszy w 
przedsionku znowu przyjęła wodę święconą z ręki Zbyszka. Na cmentarzu przy 
wrotach podjęli pod nogi Zycha, Jagienkę, a nawet i opata, choć ten był 
nieprzyjacielem starego Wilka z Brzozowej. Na Zbyszka patrzyli wprawdzie spode 
łba, ale żaden nie warknął, chociaż serca skowytały im w piersiach z bólu, z 
gniewu i zazdrości, gdyż nigdy Jagienka nie wydawała im się tak cudną i tak do 
królewny podobną. Dopiero gdy świetny orszak ruszył z powrotem i gdy z dala 
doszła ich wesoła pieśń wędrownych kleryków, Cztan począł ocierać pot ze swych 
zarosłych policzków i parskać jak koń. Wilk zaś ozwał się, zgrzytając zębami:
- Do gospody! do gospody! gorze mi!...
Po czym, pamiętając, co im poprzednio ulżyło, chwycili znów głaz i potoczyli go 
zapalczywie na dawne miejsce.
Zbyszko zaś jechał wedle Jagienki, słuchając pieśni opato-wych szpylmanów, lecz 
gdy ujechali pięć albo sześć stajań, zatrzymał nagle konia i rzekł:
- Ba, miałem dać na mszę za stryjkowe zdrowie i zabaczyłem, wrócę się.
- Nie wracaj! - zawołała Jagienka - poślem ze Zgorzelic.
- Wrócę, a wy nie czekajcie na mnie. Z Bogiem!
- Z Bogiem! - rzekł opat. - Jedź!
I twarz mu poweselała, a gdy Zbyszko znikł im z oczu, trącił nieznacznie Zycha i 
rzekł:
- Rozumiecie?
- Co mam rozumieć?
- Pobije się w Krześni z Wilkiem i Cztanem, jako amen w pacierzu, ale tegom 
chciał i do tegom prowadził.
- To morowe chłopy! Jeszcze go poranią, i co z tego?
- Jak to co z tego? Jeśli za Jagienkę się pobije, to jakże mu potem o tej 
Jurandównie myśleć? Jagienka ci mu odtąd będzie panią - nie tamta; tego zaś 
chcę, bo to mój krewny i udał mi się!
- Ba, a ślubowanie?
- Na poczekaniu go rozgrzeszę! Zaliście nie słyszeli, żem to już obiecał?
- Wasza głowa na wszystko poradzi - odrzekł Zych. Opat uradował się pochwałą, po 
czym przysunął się do Jagienki i zapytał:
- Czegożeś taka frasobliwa?
Ona pochyliła się w siodle i chwyciwszy rękę Opatową, podniosła j ą do ust:
- Ojcze krzestny, a może byście też podesłali z paru szpylmanów do Krześni.
- Po co? Popiją mi się w gospodzie i tyla.
- Ale może jakowej zwadzie przeszkodzą.
Opat spojrzał jej bystro w oczy i nagle rzekł ostro:
- A choćby go tam i zabili!
- To niech i mnie zabiją! zawołała Jagienka. I gorycz, która nagromadziła się z 
żalem w jej piersiach od czasu rozmowy ze Zbyszkiem, spłynęła teraz nagłym 
potokiem łez. Widząc to, opat objął ramieniem dziewczynę, tak że nakrył ją 
prawie całą swoim olbrzymim rękawem, i począł mówić:
- Nie bój się, córuchno, o nic. Zwada może się przygodzić, ale przecie i tamci 
są ślachtą, przeto go kupą nie napadną, jeno na pole rycerskim obyczajem pozwą, 
a już tam on da sobie rady, choćby się naraz z obydwoma miał potykać. A co do 
Jurandówny, o której słyszałaś, to ci jeno tyle rzekę, że drzewo na tamtą 
łożnicę w nijakim boru nie rośnie.
- Skoro mu tamta milsza, to i ja o niego nie dbam! - odpowiedziała przez łzy 
Jagienka.
- To czegoż chlipiesz.
- Bo się o niego boję.
- Ot, babski rozum! - rzekł, śmiejąc się, opat.
Po czym, schyliwszy się do ucha Jagienki, począł mówić:
- Pomiarkuj się, dziewczyno, że choć cię i weźmie, to też nieraz zdarzy mu się 
potykać, bo od tego ślachcic. Tu schylił się jeszcze niżej i dodał:
- A weźmie cię - i to niezadługo, jako Bóg w niebie!
- Zaśby tam brał! - odpowiedziała Jagienka.
A jednocześnie poczęła się uśmiechać przez łzy i spoglądać
na opata, jakby się go chciała zapytać, skąd to wie.
A tymczasem Zbyszko, wróciwszy do Krześni, zajechał wprost
do księdza, chciał bowiem rzeczywiście dać na mszę za zdrowie Maćka; po 
załatwieniu zaś tej sprawy udał się wprost do gospody, w której spodziewał się 
znaleźć młodego Wilka z Brzozowej i Cztana z Rogowa.
Jakoż zastał obydwóch, a oprócz tego pełno ludzi - i szlachty, i skartabellów, i 
kmieciów, i kilku "sowizdrzałów" pokazujących rozmaite niemieckie sztuki. W 
pierwszej chwili nie mógł jednakże nikogo rozeznać, gdyż okna karczmy z błonami 
z wołowych pęcherzy mało przepuszczały światła - i dopiero gdy miejscowy 
pachołek dorzucił na komin szczypek sosnowych, ujrzał w kącie za łagwiami piwa 
włochaty pysk Cztana i srogą, zapalczywą twarz Wilka z Brzozowej.
Wtedy począł iść z wolna ku nim, roztrącając po drodze ludzi
i doszedłszy, uderzył pięścią w stół, aż zagrzmiało w całej gospodzie.
A oni podnieśli się natychmiast i jęli śpiesznie przekręcać na sobie skórzane 
pasy, nim jednakże chwycili za rękojeści, Zbyszko rzucił na stół rękawicę i 
mówiąc przez nos, jak mieli zwyczaj mówić rycerze przy wyzwaniu, ozwał się w 
następujące, niespodziane dla nikogo słowa:
- Pakliby który z was dwóch albo z innych ludzi rycerskich w izbie będących 
przeciwił się temu, iże naj cudniejsza i najcno-tliwsza dziewka na świecie jest 
panna Danuta Jurandówna ze Spychowa, tego pozywam na walkę konną albo pieszą do 
pierwszego klęknięcia alibo do ostatniego tchu.
Zdumieli się Wilk i Cztan, równie jak byłby zdumiał się opat, gdyby coś 
podobnego usłyszał - i przez chwilę słowa nie mogli przemówić. Co to za panna? 
Im przecie o Jagienkę, nie o nią chodziło?... A jeśli temu żbikowi nie o 
Jagienkę idzie, to czego od nich chce? Czemu ich rozsierdził przed kościołem? Po 
co tu przyszedł i po co szuka z nimi zaczepki? - Od tych pytań zrobiła im się w 
głowie taka kasza, że pootwierali szeroko usta, Cztan zaś wytrzeszczył tak oczy, 
jakby nie człowieka, ale jakby jakieś dziwo niemieckie miał przed sobą.
Lecz bystrzejszy Wilk, który znał nieco rycerskie zwyczaje i wiedział, że nieraz 
innym niewiastom rycerze służby ślubują, a z innymi się żenią, pomyślał, że i w 
tym wypadku tak być może i że gdy zdarza się taka sposobność ujęcia się za 
Jagienką, to należy w lot z niej skorzystać.
Więc wysunął się zza stołu i zbliżywszy się ze złowrogą twarzą do Zbyszka, 
zapytał:
- Jak to, psubracie, to nie Jagienka Zychówna najcudniejsza? Za nim wysunął się 
Cztan - a ludzie poczęli się wokół nich kupić, bo już wszystkim było wiadomo, że 
się to na byle czym nie skończy.
Henryk Sienkiewicz: Krzyżacy
Rozdział XVII
Jagienka, wróciwszy do domu, wysłała natychmiast parobka do Krześni, aby 
dowiedział się, czy w gospodzie nie zaszła jakowaś bitka albo czy kto kogo nie 
wyzwał. Ten jednakże, dostawszy na drogę skojca, począł pić z księżymi sługami i 
nie myślał o powrocie. Drugi, wysłany do Bogdańca, który miał zapowiedzieć 
Maćkowi przyjazd opata, wrócił, spełniwszy polecenie, i zarazem oznajmił, że 
widział Zbyszka zabawiającego się ze starym dziedzicem w kości.
Uspokoiło to w części Jagienkę, wiedząc bowiem o doświadczeniu i sprawności 
Zbyszkowej, nie tyle bała się dla niego wyzwania, ile jakowejś doraźnej ciężkiej 
przygody w karczmie. Miała też ochotę razem z opatem jechać do Bogdańca, ale ów 
sprzeciwił się temu, pragnął bowiem rozmówić się z Maćkiem w sprawie zastawu i w 
innej, jeszcze ważniejszej, przy której nie chciał mieć za świadka Jagienki.
Zresztą wybierał się na noc. Dowiedziawszy się o szczęśliwym powrocie Zbyszka, 
wpadł w wyborny humor i kazał swoim klerykom-wagantom śpiewać i hukać tak, że aż 
się bór trząsł, a w samym Bogdańcu aż kmiecie wyglądali z chałup, patrząc, czy 
się nie pali albo czy nieprzyjaciel nie nastąpił. Ale jadący naprzód pątnik z 
krzywą lagą uspokajał ich, iż to jedzie osoba duchowna wysokiej godności - więc 
kłaniali mu się, a niektórzy nawet kładli na piersi znak krzyża; on zaś, widząc, 
jak go szanują, jechał w dumie radosnej, rad ze świata i pełen dla ludzi 
życzliwości.
Maćko i Zbyszko, zasłyszawszy krzyki i śpiewy, wyszli aż do wrót na jego 
spotkanie. Niektórzy z kleryków bywali już z opatem w Bogdańcu, ale byli i tacy, 
którzy przyłączywszy się niedawno do kompanii, nie widzieli go dotychczas nigdy. 
Tym upadły serca na widok nędznego domu, który nie mógł iść w porównanie z 
obszernym dworzyszczem w Zgorzelicach. Skrzepił ich jednakowoż widok dymu 
dobywającego się przez słomiane poszycie dachu, a zwłaszcza nabrali całkiem 
otuchy, gdy wszedłszy do izby, poczuli zapach szafranu i rozmaitych mięsiw, a 
zarazem spostrzegli dwa stoły pełne cynowych mis, jeszcze wprawdzie pustych, ale 
tak ogromnych, iż każde oczy musiały poweseleć na ich widok. Na mniejszym stole 
świeciła przygotowana dla opata misa cała srebrna i takaż cudnie rzeźbiona 
łagiewka, obie zdobyte
razem z innymi skarbami na Fryzach.
Maćko i Zbyszko poczęli zaraz prosić do stołu, lecz opat, który był dobrze 
podjadł na odjezdnym w Zgorzelicach, odmówił, tym bardziej że zajmowało go co 
innego. Od pierwszej chwili przybycia spoglądał on bacznie, a zarazem 
niespokojnie na Zbyszka, jakby chciał śladów bitki na nim dopatrzyć, widząc zaś 
spokojną twarz młodzianka, niecierpliwił się widocznie, aż wreszcie nie
mógł już dłużej ciekawości swej pohamować.
- Pójdziemy do alkierza - rzekł - o zastawie uradzać. Nie przeciwcie się, bo się 
zgniewam!
Tu zwrócił się do kleryków i zagrzmiał:
- A wy, cicho mi siedzieć i pode drzwiami nie podsłuchiwać! To rzekłszy, 
otworzył drzwi do alkierza, w które zaledwie mógł się pomieścić, i wszedł, a za 
nim weszli Zbyszko i Maćko. Tam, gdy siedli na skrzyniach, opat zwrócił się do 
młodego rycerza. Byłeś z nawrotem w Krześni? - zapytał.
- Byłem. No i co?
- A dałem na mszę za stryjowe zdrowie, i tyla.
Opat poruszył się niecierpliwie na skrzyni. "Ha! - pomyślał - nie spotkał się ni 
z Cztanem, ni z Wilkiem; może ich nie było, a może ich nie szukał. Omyliłem 
się!"
Ale zły był, że się pomylił i że go wyrachowanie zawiodło, więc zaraz 
poczerwieniało mu oblicze i począł sapać.
- Gadajmy o zastawie! - rzekł po chwili. - Macie pieniądze?... bo jak nie, to 
dziedzina moja!...
Na to Maćko, który wiedział, jak z nim postępować, podniósł się w milczeniu, 
otworzył skrzynię, na której siedział, wydobył z niej przygotowany już widocznie 
worek z grzywnami i rzekł:
- Ubodzyśmy ludzie, ale pieniądze mamy, i co się należy, to płacimy, jako stoi w 
"liście" i jakom znakiem krzyża świętego sam poświadczył. Jeżelibyście zasie 
chcieli jeszcze za porządki i za dobytek dopłaty, to też nie będziem się 
sprzeczali, jeno za-
płacim, co każecie, i pod nogi was, dobrodzieja naszego, podejmiem.
To rzekłszy, pochylił mu się do kolan, a za nim uczynił też to samo Zbyszko. 
Opat, który spodziewał się sporów i targów, wielce był takim postępowaniem 
zaskoczony, a nawet i nie całkiem rad, gdyż przy targach chciał stawiać różne 
swoje warunki, a tymczasem sposobność ominęła.
Więc oddając "list", czyli kwit zastawny, na którym Maćko był znakiem krzyża 
podpisany, rzekł:
- Czego mi o dopłacie prawicie?
- Bo nie chcem darmoch brać - odpowiedział chytrze Maćko,
wiedząc, że im więcej będzie się w tym wypadku sprzeczał, tym więcej zyska.
Jakoż opat zaperzył się w mgnieniu oka:
- Widzicie ich! Nie chcą od krewnych darmoch brać! Chleb ludzi bodzie! Nie 
brałem pustki i nie oddaję pustki, a jak mi się spodoba i tym tu oto workiem 
prasnąć, to i prasnę!
- Tego nie uczynicie! - zawołał Maćko.
- Nie uczynię? Ot mi wasz zastaw! ot mi wasze grzywny! Dałem, bo moja łaska, a 
choćby mi wola była na gościńcu osta-wić, to wam do tego nic. Ot, jak nie 
uczynię!
To rzekłszy, porwał worek za zwitkę i grzmotnął nim o podłogę, aż z rozpękłego 
płótna posypały się pieniądze.
- Bóg zapłać! Bóg wam zapłać, ojcze i dobrodzieju! – począł wołać Maćko, który 
tylko czekał na tę chwilę. - Od innego bym nie wziął, ale od krewniaka i 
duchownego - wezmę...
Opat zaś spoglądał czas jakiś groźnie to na niego, to na Zbyszka, wreszcie 
rzekł:
- Wiem ci ja, choć i gniewający się, co robię; za czym trzymajcie, coście 
dostali, bo to wam też zapowiadam, że więcej jednego skojca nie uwidzicie.
- Nie spodziewaliśmy się i tego.
- Ale wiedzcie, że co po mnie zostanie, to weźmie Jagienka.
- I ziemię? spytał naiwnie Maćko.
- I ziemię! - huknął opat.
Na to przedłużyła się Maćkowi twarz, ale opanował się i rzekł:
- Ej, co tam o śmierci myśleć! Niech wam Pan Jezus da sto lat albo i więcej, a 
przedtem biskupstwo zacne.
- A choćby!... albo to ja gorszy od innych! - odrzekł opat.
- Nie gorszy, jeno lepszy.
Te słowa podziałały uspokajająco na opata, gdyż w ogóle gniew jego był 
krótkotrwały.
- No - rzekł - wyście moi krewni, a ona tylko krześniaczka, ale ja miłuję i ją, 
i Zycha od dawnych lat. Lepszego człeka niż Zych nie ma na świecie, i lepszej 
dziewki niż Jagienka też! Co będzie miał kto na nich powiedzieć?
l począł toczyć wyzywającym wzrokiem, lecz Maćko nie tylko nie przeczył, ale 
skwapliwie potwierdził, że godniejszego sąsiada próżno by w całym Królestwie 
szukać.
- A co do dziewki - rzekł - córki rodzonej więcej bym nie miłował, niźli ją 
miłuję. Za jej to przyczyną przyszedłem do zdrowia i tego jej do śmierci nie 
zapomnę.
- Potępieni będziecie i jeden, i drugi, jeśli zapomnicie - rzekł opat - i 
pierwszy was za to przeklnę. Ja krzywdy waszej nie chcę, boście moi krewni, i 
dlatego wymyśliłem sposób, żeby to, co po mnie zostanie, było i Jagienkowe, i 
wasze - rozumiecie?
- Dałby Bóg. aby się to stało! - odrzekł Maćko. - Miły Jezu! piechtą bym poszedł 
do grobu Królowej w Krakowie i na Łysą Górę, aby się drzewu Krzyża Świętego 
pokłonić.
Uradował się opat szczerością, z jaką mówił Maćko, uśmiechnął się i rzekł:
- Dziewka ma prawo przebierać, bo i gładka, i wiano godne, i ród zacny! Co ta 
dla niej Cztan albo Wilk, kiedy i wojewodziński syn nie byłby nadto. Ale 
niechbym tak ja, nie przymierzając, kogo zaswatał - toby za niego poszła, bo 
mnie miłuje i wie, że jej źle nie poradzę...
- Dobrze temu będzie, kogo zaswatacie - rzekł Maćko. Lecz opat zwrócił się do 
Zbyszka:
- A ty co?
- Ano, ja tako myślę, jako i stryjko... Zacne oblicze opata rozjaśniło się 
jeszcze bardziej; uderzył Zbyszka dłonią w łopatkę, aż się rozległo w alkierzu, 
i zapytał:
- Czemuś to przy kościele ni Cztana, ni Wilka do Jagienki nie dopuścił?... 
co?...
- By zaś nie myśleli, że się ich boję, i byście nie myśleli i wy.
- Ale i święconą wodę jej podałeś.
- A podałem.
Opat uderzył go po raz drugi:
- To... to ją bierz!
- Bierz ją! - zawołał jak echo Maćko. Na to Zbyszko zagarnął pod siatkę włosy i 
odpowiedział spokojnie:
- Jakoże ją mam brać, kiedym ja przed ołtarzem w Tyńcu Danusi Jurandównie 
ślubował?
- Ślubowałeś pawie czuby, to ich szukaj, a Jagienkę zaraz bierz.
- Nie - odrzekł Zbyszko - potem jak na mnie nałęczką rzuciła, ślubowałem, że ją 
za żonę wezmę.
Twarz opata poczęła nabiegać krwią; uszy mu posiniały, a oczy poczęły wychodzić 
na wierzch: zbliżył się do Zbyszka i rzekł potłumionym przez gniew głosem:
- Twoje śluby plewa, a ja wiatr- rozumiesz! Ot! I dmuchnął mu w głowę tak 
potężnie, że aż pątlik zleciał, a włosy rozsypały się w nieładzie po ramionach i 
plecach. Wówczas Zbyszko zmarszczył brwi i patrząc opatowi wprost w oczy, rzekł:
- W moim ślubowaniu moja cześć, a nad moją czcią ja sam stróża!
Usłyszawszy to, nieprzywykły do oporu opat stracił do tego stopnia dech, iż mowa 
była mu na czas jakiś odjęta. Nastało złowrogie milczenie, które przerwał 
wreszcie Maćko:
- Zbyszku! - zawołał - upamiętaj się! coć jest? Opat tymczasem podniósł ramię i 
wskazując młodzianka, począł krzyczeć:
- Co mu jest? Ja wiem, co mu jest: dusza w nim nie rycerska i nie ślachecka, 
jeno zajęcza. To mu jest, że się Cztana i Wilka boi!
A Zbyszko, który nie stracił ani na chwilę zimnej krwi, ruszył niedbale 
ramionami i odpowiedział:
- O wa! porozbijałem im łby w Krześni.
- Bój się Boga! - zawołał Maćko.
Opat patrzał czas jakiś na Zbyszka wytrzeszczonymi oczyma. Gniew walczył w nim o 
lepszą z podziwem, a jednocześnie przyrodzony bystry rozum począł mu 
przypominać, że z tego pobicia Wilka i Cztana może dla swych zamiarów korzyść 
wyciągnąć.
Więc ochłonąwszy nieco, krzyknął na Zbyszka:
- Czemuś nie gadał?
- Bo mi było wstyd. Myślałem, że mnie pozwą, jako rycerzom przystało, na walkę 
konną albo pieszą, ale to zbóje, nie rycerze. Pierwszy Wilk udarł deskę ze 
stołu, Cztan udarł drugą, i do mnie! To i cóżem miał robić? Chwyciłem ławę też, 
no... i wiecie!...
- Żywi aby? - zapytał Maćko.
- Żywi, jeno ich zamroczyło. Ale jeszcze przy mnie poczęli dychać.
Opat słuchał, tarł czoło, po czym zerwał się nagle ze skrzyni, na której był 
poprzednio przysiadł dla lepszego namysłu, i zawołał:
- Poczkaj!.. Ja ci teraz coś powiem!
- A co powiecie? - zapytał Zbyszko.
- To ci powiem, że jeśliś ty się za Jagienkę bił i ludziom przez nią łby 
rozwalał, toś ty naprawdę jej rycerz, nie czyj inny, i musisz ją brać.
To rzekłszy, wziął się w boki i począł spoglądać tryumfalnie na Zbyszka, lecz ów 
uśmiechnął się tylko i rzekł:
- Hej, dobrzem ja wiedział, dlaczegoście chcieli mnie na nich napuścić, ale to 
wam zgoła chybiło.
- Czemu chybiło?... gadaj!
- Bo ja im kazał przyświadczyć, jako najgładsza i najcnotliwsza dziewka w 
świecie jest Danuśka Jurandówna, a oni właśnie ujęli się za Jagienką, i z tego 
była bitka.
Usłyszawszy to, opat stał przez chwilę na miejscu jak skamieniały i tylko po 
mruganiu oczyma można było poznać, że żyw jeszcze. Nagle zawrócił się na 
miejscu, wywalił nogą drzwi alkierza, wpadł do izby, tam chwycił krzywą lagę z 
rąk pątnika i począł nią okładać swoich szpylmanów, rycząc przy tym jak ranny 
tur:
- Na koń, skomorochy! na koń, psiawiary! Noga moja w tym domu nie postanie! Na 
koń, kto w Boga wierzy! Na koń!...
I znów wywaliwszy drzwi, wyszedł na dziedziniec, a przerażeni klerycy-waganci za 
nim. Tak ruszywszy hurmem do szopy, poczęli w mig kułbaczyć konie. Próżno Maćko 
pogonił za opatem, próżno prosił, błagał, bożył się, że nie winien - nic nie 
pomogło! Opat klął, przeklinał dom, ludzi, pola, a gdy podano mu konia, skoczył 
na niego bez strzemion i puścił się w cwał z miejsca, z rozwianymi przez wiatr 
rękawami, podobny do olbrzymiego czerwonego ptaka. Klerycy lecieli za nim w 
trwodze na kształt stada, które podąża za przewodnikiem.
Maćko spoglądał czas jakiś za nimi, aż gdy znikli w boru, wrócił z wolna do izby 
i rzekł do Zbyszka, kiwając posępnie głową:
- Cóżeś ty najlepszego narobił!...
-Nie byłoby tego, gdybym był sobie wcześniej pojechał, a żem nie pojechał, to 
przez was.
- Jak to przeze mnie?
- Ba, bom nie chciał was chorych odjeżdżać.
- A teraz jako będzie?
- A teraz pojadę.
- Dokąd?
- Na Mazury, do Danuśki... - i pawich czubów szukać między Niemców.
Maćko pomilczał chwilę, po czym rzekł:
- "List" oddał, ale zastaw jest i w księdze sądowej zapisany. Nie daruje nam 
tera opat ni skojca.
- To niech nie daruje. Pieniądze macie, a ja na drogę nie potrzebuję. Przecie 
mnie wszędzie przyjmą i koniom dadzą żreć; a byłem miał pancerz na grzbiecie a 
kord w garści, to i o nic nie dbam.
Maćko zamyślił się i począł rozważać wszystko, co się stało. Nic nie poszło po 
jego myśli ni wedle jego serca. Sam on życzył sobie także z całej duszy Jagienki 
dla Zbyszka; zrozumiał jednak, że nie może być chleba z tej mąki i że wobec 
gniewu opata, wobec Zycha i Jagienki, wreszcie wobec bójki z Cztanem i Wilkiem 
lepiej, żeby sobie Zbyszko pojechał, niż żeby miał być dalszych niezgód i 
poswarków przyczyną.
- Ha! - rzekł wreszcie - łbów krzyżackich i tak musisz szukać, więc skoro nie ma 
innej rady, to jedź. Niech się ta stanie wedle woli Pana Jezusowej... Ale mnie 
trzeba zaraz do Zgorzelic; może jako Zycha i opata przejednam... Zycha mi 
osobliwie żal.
Tu spojrzał w oczy Zbyszkowi i spytał nagle:
- A tobie Jagienki nie żal?
- Niechże jej Bóg da zdrowie i wszystko najlepsze! - odrzekł Zbyszko.
Henryk Sienkiewicz: Krzyżacy
Rozdział XVIII
Maćko czekał cierpliwie przez kilka dni, czy nie dojdzie go jaka wieść ze 
Zgorzelic lub czy opat się nie udobrucha, aż wreszcie sprzykrzyła mu się 
niepewność i czekanie i postanowił sam wybrać się do Zycha. Wszystko, co się 
stało, stało się bez jego winy, chciał jednak wiedzieć, czy Zych nie czuje do 
niego urazy, bo co do opata był pewnym, że gniew jego będzie odtąd ciążył i na 
Zbyszku, i na nim.
Chciał jednak uczynić wszystko, co było w jego mocy, by ów gniew złagodzić, więc 
jadąc, rozmyślał i układał sobie, co komu w Zgorzelicach powie, aby urazę 
zmniejszyć i starą sąsiedzką przyjaźń zachować. Myśli jednak nie kleiły mu się 
jakoś w głowie, rad też był, że zastał samą Jagienkę, która przyjęła go po 
staremu pokłonem, ucałowaniem ręki - słowem: przyjaźnie, choć trochę smutno.
- A ojciec doma? - zapytał.
- Doma, jeno się wybrali z opatem na łowy. Mało patrzeć, jak wrócą...
To rzekłszy, wprowadziła go do izby, w której zasiadłszy, milczeli oboje przez 
dłuższą chwilę, po czym dziewczyna spytała pierwsza:
- Cni się wam samemu w Bogdańcu?
- Cni - odpowiedział Maćko. - A to już wiesz, że Zbyszko pojechał?
Jagienka westchnęła cicho:
-Wiem. Wiedziałam tego samego dnia - i myślałam... że wstąpi choć dobre słowo 
rzec, a nie wstąpił.
- Jakże mu było wstępować! - rzekł Maćko - toć opat chyba-by go rozerwał na 
dwoje, a i ojciec twój nierad by go też widział. Ona zaś potrząsnęła głową i 
odrzekła:
- Ej! Nie dałaby ja mu krzywdy uczynić nikomu. Na to Maćko, choć serce miał 
hartowne, wzruszył się jednak, przyciągnął do się dziewczynę i rzekł:
- Bóg z tobą, dziewucho! Tobie smutek, ale i mnie smutek, bo to ci jeno rzekę, 
że ni opat, ni ociec rodzony nie miłują cię barziej ode mnie. Niechbym był 
lepiej sczezł od tej rany, z której mnie wygoiłaś, byle on ciebie brał, nie 
inną.
A na Jagienkę przyszła taka chwila żalu i tęsknoty, w której człowiek nie 
potrafi niczego w sobie zataić - i rzekła:
- Nie obaczę już ja go nigdy, a jeśli obaczę, to z Jurandówną - wolałabym zasię 
wpierw oczy wypłakać.
I podniósłszy końce fartucha, przesłoniła nim oczy, które zaszły jej łzami.
A Maćko:
- Daj spokój! Pojechał ci, bo pojechał, ale za łaską boską z Jurandówną nie 
wróci.
- Co nie ma wrócić! - ozwała się spod fartucha Jagienka.
- Bo mu Jurand nie chce dziewki dać. Na to Jagienka odsłoniła nagle twarz i 
zwróciwszy się do Maćka, spytała żywo:
- Mówił mi! - ale prawda-li to?
- Prawda, jako Bóg na niebie.
- A czemu?
- Kto jego wie. Ślubowanie jakieś czy co, a na ślubowanie nie ma rady! Udał mu 
się Zbyszko, ile że mu obiecował do pomsty pomagać, ale i to nie pomogło. Na nic 
było i księżny Anny swatanie. Ni prośby, ni namowy, ni rozkazania nie chciał 
Jurand słuchać. Powiadał, że nie może. No, i widać przyczyna takowa jest, że nie 
może, a to człek twardy, który tego, co rzekł, nie zmieni. Ty, dziewczyno, nie 
trać otuchy i pokrzep się. Po sprawiedliwości musiał chłop jechać, boć te pawie 
grzebienie w kościele zaprzysiągł. Dziewka też go nałęczką przykryła na znak, że 
go chce za męża brać, bez co mu głowy nie ucięli - za to jej powinien - nie ma 
co gadać. Nie będzie, da Bóg, ona jego, ale on jest wedle prawa jej. Zych na 
niego krzyw, opat pewnikiem pomstuje, aże skóra cierpnie, mnie też gniewno, a 
wszelako pomiarkowawszy, co on miał robić? Skoro tamtej powinien, to i trza mu 
było jechać. Przecie jest ślachcic. Ale ci to jeno powiadam, że jeśli go tam 
gdzie Niemce godnie nie pokołaczą, to jak pojechał, tak i wróci - i wróci nie 
tylko do mnie starego, nie tylko do Bogdańca, ale do ciebie, bo cię strasznie 
rad widział.
- Gdzie on mnie ta rad widział! - rzekła Jagienka Ale jednocześnie przysunęła 
się do Maćka i trąciwszy go łokciem, zapytała:
- Skąd wiecie? - co? Pewnie nieprawda?...
- Skąd wiem? - odrzekł Maćko. - Bo widziałem, jak mu ciężko było odjeżdżać. I 
jeszcze było tak, że jak już stanęło na tym, że ma jechać, tak pytam ja go: "A 
nie żal ci też Jagienki?" - A on prawi: "Niechże jej Bóg da zdrowie i wszystko 
najlepsze". I tak ci zaraz wziął wzdychać, jakby miał kowalski miech w 
brzuchu...
- Pewnie nieprawda!... — powtórzyła ciszej Jagienka - ale powiadajcie jeszcze...
- Jak mi Bóg miły, prawda!... Już mu tamta nie będzie tak po tobie smakować, bo 
to i sama wiesz, że jędrniejszej a zaś urodziwszej dziewki na całym świecie nie 
znaleźć. Czuł on do ciebie wolę Bożą - nie bój się - może i więcej niż ty do 
niego.
- Bogać tam! - zawołała Jagienka.
I pomiarkowawszy, co w prędkości wyrzekła, zakryła rumianą jak jabłko twarz 
rękawem, a Maćko uśmiechnął się, pociągnął ręką po wąsach i rzekł:
- Hej, żeby ja był młody! Ale ty się pokrzep, bo już widzę, jako będzie: 
Pojedzie, ostrogi na dworze mazowieckim zyszcze, gdyż tam granica blisko i o 
Krzyżaka nietrudno... Jużci wiem, że i między Niemcami bywają tędzy rycerze, a 
żelazo od jego skóry nie odskoczy, ale tak myślę, że byle który rady mu nie da, 
bo to jucha do bitki okrutnie sprawna. Patrzże, jako Cztana z Rogowa i Wilka z 
Brzozowej w mig potarmosił, choć to przecie, mówią, chłopy na schwał i mocarne 
jak niedźwiedzie. Przywiezie on swoje czuby, jeno Jurandówny nie przywiezie, bo 
i ja gadałem z Jurandem i wiem, jako jest. No, a potem co? Potem tu wróci, bo 
gdzieżby miał wracać.
- Kiedy tam wróci?
-Ba! jeśli nie wytrzymasz, to ci nie będzie krzywdy. Ale tymczasem powtórz 
opatowi i Zychowi to, co ci mówię. Niechby ta w gniewie na Zbyszka choć trochę 
pofolgowali.
- Jakoże mam mówić? Tatuś więcej frasobliwi niż gniewni, ale przy opacie i 
wspomnieć o Zbyszku nieprzezpiecznie. Dał ci on i mnie, i tatusiowi za tego 
pachołka, którego Zbyszkowi posłałam.
- Za jakiego pachołka?
- Wiecie. Był tu u nas Czech, co go tatuś pojmali pod Bolesławcem, dobry 
pachołek i wiemy. Wołali na niego Hlawa. Tatuś mi go dali do posług, bo się 
powiadał tamtejszym włodyką, a ja dałam ci mu zbroiczkę godną i posłałam go 
Zbyszkowi, aby mu służył i strzegł go w przygodzie, a broń Boże czego, żeby dał 
znać... Dałam ci mu i trzosik na drogę, a on zaprzysiągł mi na zbawienie duszy, 
że do śmierci będzie Zbyszkowi wiernie służył.
- Mojaż ty dziewczyno! Bóg ci zapłać! a Zych się nie przeciwił?
- Co się miał przeciwić! Zrazu całkiem tatuś nie pozwalali, dopiero jak wzięłam 
go pod nogi podejmować, tak i stanęło na moim. Z tatusiem nijakiego kłopotu nie 
masz, ale jak opat zwie-dział się o tym od swoich skomorochów, w mig pełniuśką 
izbę naklął i taki był sądny dzień, że tatuś do stodół uciekli. Dopiero 
wieczorem ulitował się opat moich łez i jeszcze mi paciorki podarował... Ale ja 
rada byłam pocierpieć, byle Zbyszko poczet miał większy.
- Jak mi Bóg miły, tak nie wiem, czy więcej jego miłuję, czy ciebie, ale on i 
tak poczet wziął zacny - i pieniędzy też mu dałem, choć nie chciał... No, Mazury 
przecie nie za morzem...
Dalszą rozmowę przerwało im ujadanie psów, okrzyki i odgłosy trąb mosiężnych 
przed domem. Usłyszawszy to, Jagienka rzekła:
- Tatuś i opat wrócili z łowów. Pójdziemy na przyłap, bo lepiej, żeby was opat 
pierwej z daleka uwidział, nie zaś znienacka w izbie.
To rzekłszy, wyprowadziła Maćka na przyłap, z którego ujrzeli w podwórzu na 
śniegu kupę ludzi, koni, psów, a zarazem pobodzone oszczepami lub postrzelone z 
kuszy łosie i wilki. Opat, ujrzawszy Maćka, zanim jeszcze zsiadł z konia, cisnął 
w jego stronę oszczepem, nie dlatego wprawdzie, aby go ugodzić, ale by w ten 
sposób tym dowodniej swą zawziętość przeciw bogdanieckim ludziom okazać. Lecz 
Maćko skłonił mu się z dala czapką, jak gdyby nic nie zauważył, Jagienka zaś nie 
zauważyła tego istotnie, gdyż przede wszystkim zdumiała ją obecność dwóch jej 
zalotników w orszaku.
- Są Cztan i Wilk! - zawołała - musieli się w boru z tatu-siem zdybać.
A Maćka aż zakłuło coś w dawnej ranie na ich widok. W lot przez głowę przebiegła 
mu myśl, że jeden z nich może dostać Jagienkę, a z nią Moczydoły, opatowe 
ziemie, bory i pieniądze... I żal wespół ze złością chwyciły go za serce, 
zwłaszcza że po chwili ujrzał rzecz nową. Oto Wilk z Brzozowej, choć z jego 
ojcem chciał się niedawno opat potykać, skoczył teraz do jego strzemienia, aby 
mu pomóc zsiąść z konia, on zaś, zsiadając, oparł się przyjaźnie na ramieniu 
młodego szlachcica.
"Pogodzi się opat ze starym Wilkiem takowym sposobem -pomyślał Maćko - że za 
dziewczyną odda bory i ziemie".
Lecz przerwał mu owe przykre myśli głos Jagienki, która w tej samej chwili 
rzekła:
- Wygoili się już po Zbyszkowym biciu, ale choćby tu co dnia przyjeżdżali - 
niedoczekanie ich!
Maćko spojrzał - twarz dziewczyny była rumiana zarówno z gniewu, jak i z zimna, 
a modre jej oczy iskrzyły się gniewem, pomimo iż wiadomo jej było dobrze, że 
Wilk i Cztan za nią właśnie ujęli się w gospodzie i przez nią zostali pobici.
Więc Maćko rzekł:
- Ba! uczynisz, co opat każe. A ona na to z miejsca:
- Opat uczyni, co ja zechcę.
"Miły Boże! - pomyślał Maćko - i ten głupi Zbyszko takiej dziewki odbieżał!"
Henryk Sienkiewicz: Krzyżacy
Rozdział XIX
A tymczasem "głupi Zbyszko" wyjechał był z Bogdańca istotnie z ciężkim sercem. 
Naprzód, było mu jakoś obco i nieswojo bez stryj ca, z którym dotychczas od 
dawnych lat się nie rozłączał i do którego tak nawykł, że sam teraz dobrze nie 
wiedział, jak się bez niego i w podróży, i na wojnie obejdzie. Po wtóre, żal mu 
było i Jagienki, bo chociaż mówił sobie, że jedzie do Danusi, którą miłował z 
całej duszy, jednakże bywało mu tak dobrze przy Jagience, iż teraz dopiero 
uczuł, jaka przy niej była radość, a jaki bez niej może być smutek. I aż sam się 
dziwił swojemu żalowi, a nawet się nim zaniepokoił, bo żeby to tęsknił po 
Jagience, jak brat tęskni po siostrze, nic by to było. Ale on spostrzegł, że mu 
się "cni" za tym, by ją przed się pod boki brać i na konia sadzać albo z kulbaki 
zdejmować, by ją przez strugi przenosić, wodę jej z warkocza wykręcać, by z nią 
po lasach chadzać i patrzeć na nią, i "uradzać" z nią. Tak zaś do tego przywykł 
i takie mu to było miłe, że gdy teraz począł o tym myśleć, zaraz się zapamiętał 
i całkiem zapomniał, że w długą drogę aż na Mazury jedzie, a natomiast stanęła 
mu w oczach ta chwila, gdy Jagienka dała mu pomoc w lesie, gdy się z 
niedźwiedziem borykał. I zdało mu się, że to było wczoraj, jak również że 
wczoraj chodzili na bobry do Odstajanego jeziorka. Nie widział jej przecie 
wówczas, gdy się wpław po bobra puściła, a teraz zdało mu się, że ją widzi - i 
zaraz poczęły go brać takie same ciągoty, jakie brały go parę tygodni temu, gdy 
wiatr nazbyt z Ja-gienkową suknią poswawolił. Potem zaś przypomniał sobie, jak 
jechała wspaniale przybrana do kościoła w Krześni i jak się dziwił, że taka 
prosta dziewczyna naraz wydała mu się niby dwornie jadące wysokiego rodu 
paniątko. Wszystko to sprawiło, że koło serca zaczęło mu się czynić jakoś 
bałamutnie, zarazem błogo i smutno, i pożądliwie, a gdy jeszcze pomyślał, że 
byłby z nią mógł uczynić, co chciał, i jak ją też ku niemu ciągnęło, jak mu 
patrzyła w oczy i jak się do niego garnęła, to ledwie że na koniu mógł 
usiedzieć. "Niechbym jej był gdzie dopadł i choć pożegnał, a objął na drogę - 
mówił sobie - może by mnie było popuściło" - ale wnet uczuł, że to nieprawda i 
że nie byłoby go popuściło, gdyż na samą myśl o takim pożegnaniu poczęły mu skry 
po skórze chodzić, chociaż na świecie był przymrozek.
Aż wreszcie przestraszył się owych wspomnień nazbyt do żądz podobnych i 
strząsnął je z duszy jak suchy śnieg z opończy. - Do Danuśki jadę, do mojej 
najmilejszej! - rzekł sobie.
I wraz zmiarkował, że to jest inne kochanie, jakby pobożniejsze i mniej po 
kościach chodzące. Powoli też, w miarę jak w strzemionach marzły mu nogi, a 
chłodny wiatr studził mu krew, wszystkie myśli jego poleciały ku Danusi 
Jurandównie. Tej - to był naprawdę powinien. Gdyby nie ona, dawno by jego głowa 
była spadła na krakowskim rynku. Przecie gdy wyrzekła wobec rycerzy i mieszczan: 
"Mój ci jest" to go przez to samo katom z rąk odjęła - i od tej pory on tak 
należy do niej jak niewolnik do pana. Nie on ją brał, ale ona jego wzięła; na to 
żadne sprzeciwianie się Jurandowe nie poradzi. Ona jedna mogłaby go odpędzić, 
jako pani może sługę odpędzić, chociaż on i wówczas nie poszedłby daleko, bo go 
i własne ślubowanie wiąże. Pomyślał jednak, ze ona go nie odpędzi, ze raczej 
pójdzie za nim z mazowieckiego dworu choćby na kraj świata - i pomyślawszy to, 
począł ją wysławiać w duszy ze szkodą Jagienki. jakby to była wyłącznie jej 
wina, ze go napastowały pokusy i ze dwoiło się w nim serce. Nie przyszło mu do 
głowy teraz, że Jagienka wygoiła starego Maćka, a prócz tego. że bez jej pomocy 
byłby mu może niedźwiedź obdarł owej nocy ze skóry głowę - i burzył się przeciw 
Jagience rozmyślnie, sądząc, ze tym sposobem Danusi się zasłuży i we własnych 
oczach się usprawiedliwi.
A wtem nadjechał Czech Hlawa wysłany przez Jagienkę -prowadząc ze sobą wjucznego 
konia.
- Pochwalony! - rzekł, kłaniając się nisko. Zbyszko widział go raz lub dwa razy 
w Zgorzelicach, ale go nie poznał, więc ozwał się:
- Pochwalony na wieki wieków. A coś za jeden?
- Wasz pachołek, slowutny panie.
- Jak to mój pachołek? Tamci moi pachołcy - rzekł, ukazując na dwóch Turczynków, 
podarowanych mu przez Sulimczyka Zawiszę, i na dwóch tęgich parobków, którzy, 
siedząc na mie-rzynach, prowadzili rycerskie ogiery - tamci moi - a ciebie kto 
przysłał?
- Panna Jagienka Zychówna ze Zgorzelic.
- Panna Jagienka?
Zbyszko dopiero co właśnie burzył się był przeciw niej i serce jego pełne było 
jeszcze niechęci, więc rzekł:
- Wróćże do dom i podziękuj pannie za łaskę, bo cię nie chcę.
Lecz Czech potrząsnął głową.
- Nie wrócę, panie. Mnie wam podarowali, a prócz tego ja zaprzysiągł do śmierci 
wam służyć.
- Jeśli mi cię podarowali, toś mój sługa.
- Wasz, panie.
- Więc rozkazujęć wrócić.
- Ja zaprzysiągł, a choć ja jeniec spod Bolesławca i chudy pachołek, ale 
włodyczka... A Zbyszko rozgniewał się:
- Ruszaj precz! Jakże to! Będziesz mi zaś przeciw mojej woli służył czy co? 
Ruszaj, bo każę kuszę napiąć.
Czech zaś odtroczył spokojnie sukienną opończę podbitą wilkami, oddał ją 
Zbyszkowi i rzekł:
- Panna Jagienka i to wam przysłała, panie.
- Chcesz, abych ci kości połomił? - zapytał Zbyszko, biorąc drzewce z rąk 
parobka.
- A jest i trzosik na wasze rozkazanie - odrzekł Czech. Zbyszko zamierzył się 
drzewcem, lecz wspomniał, że pachołek, chociaż jeniec, jest jednakże z rodu 
włodyką, któren widocznie dlatego tylko został u Zycha, że nie miał się za co 
wykupić - więc opuścił ratyszcze.
Czech zaś pochylił mu się do strzemienia i rzekł:
- Nie gniewajcie się, panie. Nie każecie mi ze sobą jechać, to pojadę za wami o 
stajanie albo o dwa, ale pojadę, bom to na zbawienie duszy mojej zaprzysiągł.
- A jak cię każę ubić albo związać?
- Jak mnie każecie ubić, to nie będzie mój grzech, a jak mnie każecie związać, 
to ostanę, póki mnie dobrzy ludzie nie rozwiążą alibo wilcy nie zjedzą.
Zbyszko nie odpowiedział - ruszył jeno koniem przed siebie, a za nim ruszyli 
jego ludzie. Czech z kuszą za plecami i z toporem na ramieniu wlókł się z tyłu, 
zatulając się w kosmatą skórę żubrzą, albowiem począł dąć ostry wiatr niosący 
krupki śniegowe.
Nawałnica wzmagała się nawet z każdą chwilą. Turczynko-wie, lubo w tołubach, 
kostnieli od niej, parobcy Zbyszkowi poczęli "zabijać" ręce, a on sam, będąc 
również przybrany nie dość ciepło, rzucił raz i drugi oczyma na wilczą opończę 
przywiezioną przez H lawę i po chwili rzekł do Turczynka, aby mu ją podał.
I owinąwszy się w nią szczelnie, wkrótce poczuł ciepło rozchodzące się po całym 
ciele. Wygodny był szczególnie kaptur, który osłaniał mu oczy i znaczną część 
twarzy, tak iż wicher przestał mu prawie dokuczać. Wówczas mimo woli pomyślał, 
że Jagienka to jednak poczciwa z kościami dziewka - i wstrzymał nieco konia, 
albowiem wzięła go chęć wypytać Czecha o nią i o wszystko, co się w Zgorzelicach 
działo.
Więc skinąwszy na pachołka, rzekł:
- Zali stary Zych wie, ze cię panna do mnie wysłała?
- Wie - odpowiedział Hlawa.
- I nie przeciwił się?
- Przeciwił.
- Powiadajże, jako było.
- Pan chodził po izbie, a panna za nim. On krzyczał, a panienka nic -jeno co się 
ku niej nawrócił, to ona mu do kolan. I ani słowa. Powiada wreszcie panisko: 
"Czyś ogłuchła, że nic nie mówisz na moje przyczyny? Przemów, bo wreszcie 
pozwolę, a jak pozwolę, to mi opat łeb urwie!" Dopieroż panna pomiarkowała, że 
już na swoim postawi, i nuż z płaczem dziękować. Pan jej wymawiał, że go 
pozbadła, i narzekał, że we wszystkim musi być jej wola, w końcu zaś rzekł: 
"Przyrzecz mi, że chyłkiem nie wyskoczysz żegnać się z nim, to pozwolę, inaczej 
nie". Dopieroż zafrasowała się panienka, ale przyrzekła - i pan rad był, bo oni 
oba z opatem okrutnie się tego bali, by jej nie przyszła chęć widzieć się z 
waszą miłością... No, nie na tym koniec, bo później panna chciała, by były dwa 
konie, a pan bronił, panna chciała wilczury i trzosika, pan bronił. Ale co tam z 
takich zaka-zowań! Żeby jej się umyśliło dom spalić, toby też panisko przystał. 
- Dlatego jest drugi koń, jest wilczura i jest trzosik...
"Poćciwa dziewka!" - pomyślał w duchu Zbyszko.
Po chwili zaś zapytał głośno:
- A z opatem nie było biedy?...
Czech uśmiechnął się jak roztropny pachołek, który zdaje sobie sprawę ze 
wszystkiego, co się wokół niego dzieje, i odrzekł:
- Oni to oboje w tajemnicy przed opatem czynili, a nie wiem, co było, gdy się 
dowiedział, bom wcześniej wyjechał. Opat jako opat! - huknie czasem i na 
panienkę, ale potem to jeno oczyma za nią wodzi i patrzy, czyli jej zbyt nie 
pokrzywdził. Sam widziałem, jako ją raz skrzyczał, a potem do skrzyni poszedł, 
łańcuch przyniósł taki, że zacniejszego i w Krakowie nie dostać -i powiada jej: 
"na!" - Poradzi sobie ona i z opatem, gdyż i ojciec rodzony więcej jej nie 
miłuje.
- Pewnie, że tak jest.
-Jak Bóg na niebie...
Tu umilkli i jechali dalej wśród wiatru i śnieżnych krupów;
nagle jednak Zbyszko powstrzymał konia, gdyż z pobocza leśnego ozwał się jakiś 
żałosny głos, na wpół przytłumiony przez szum leśny:
- Chrześcijanie, ratujcie Bożego sługę w nieszczęściu! I jednocześnie na drogę 
wybiegł człowiek, przybrany w odzież na wpół duchowną, na wpół świecką, i 
stanąwszy przed Zbyszkiem, począł wołać:
- Ktokolwiek jesteś, panie, daj pomoc człowiekowi i bliźniemu w ciężkiej 
przygodzie!
- Coć się przytrafiło i coś zacz? - zapytał młody rycerz.
- Sługam Boży, chociaż bez święceń, a przygodziło mi się, iż dzisiejszego rana 
wyrwał mi się koń, skrzynie ze świętościami niosący. Zostałem sam, bez broni, a 
wieczór się zbliża i rychło czekać, jako luty zwierz ozwie się w boru. Zginę, 
jeśli mnie nie
poratujecie.
- Jeślibyś z mojej przyczyny zginął - odrzekł Zbyszko - musiałbym za twoje 
grzechy odpowiadać, ale po czymże poznam, że prawdę mówisz i żeś nie powsinoga 
jakowyś albo nie rzezimieszek, jakich wielu po drogach się włóczy?
- Po skrzyniach poznasz, panie. Niejeden oddałby trzos nabity dukatami, byle 
posiąść to, co się w nich znajduje, aleja tobie darmo z nich udzielę, byleście 
mnie i moje skrzynie zabrali.
- Mówisz, żeś sługa Boży, a tego nie wiesz, że poratunek nie dla ziemskich, jeno 
dla niebieskich trzeba dawać nagród. Ale jakżeś to skrzynie ocalił, skoro ci 
niosący je koń uciekł?
- Bo konia, nimem go odnalazł, wilcy w lesie na polance zarżnęli, a zasię 
skrzynie ostały, które ja do drogi przywlokłem, aby czekać na zmiłowanie i pomoc 
dobrych ludzi.
To rzekłszy i chcąc zarazem dać dowód, że prawdę mówi, wskazał na dwie łubowe 
skrzynki leżące pod sosną. Zbyszko patrzył na niego dość nieufnie, gdyż człowiek 
nie wydawał mu się zbyt zacnym, a przy tym mowa jego, lubo czysta, zdradzała 
pochodzenie z dalekich stron. Nie chciał jednakże odmówić mu pomocy i pozwolił 
mu przysiąść się wraz ze skrzyniami, które okazały się dziwnie lekkie, na 
luźnego konia, którego powodował Czech.
- Niech Bóg pomnoży twoje zwycięstwa, mężny rycerzu! - rzekł nieznajomy.
Po czym, widząc młodocianą twarz Zbyszkową, dodał półgłosem:
- A również twoje włosy na brodzie.
I po chwili jechał obok Czecha. Przez czas jakiś nie mogli rozmawiać, albowiem 
dął silny wiatr i w boru szum był okrutny, lecz gdy się nieco uspokoiło, Zbyszko 
usłyszał za sobą następującą rozmowę:
- Nie przeczę ci, że w Rzymie byłeś, ale wyglądasz na piwożłopa - mówił Czech.
- Strzeż się wiekuistego potępienia - odrzekł nieznajomy -albowiem mówisz do 
człowieka, który zeszłej Wielkanocy jadł jaja na twardo z Ojcem Świętym. Nie mów 
mi na takie zimno o piwie, chyba o grzanym, ale jeśli masz gdzie przy sobie 
gąsio-rek z winem, to daj mi dwa lub trzy łyki, a ja ci miesiąc czyśćca 
odpuszczę.
- Nie masz święceń, bom słyszał, żeś sam o tym mówił, jako-że więc odpuścisz mi 
miesiąc czyśćca?
- Święceń nie mam, ale głowę mam ogoloną, gdyż na to pozwoleństwo otrzymałem, 
prócz tego odpusty i relikwie wożę.
- W tych łubach? - zapytał Czech.
- W tych łubach. A gdybyście wszystko ujrzeli, co mam, padlibyście na twarze nie 
tylko wy, ale i wszystkie sosny w boru razem z dzikimi zwierzęty.
Lecz Czech, który był pachołek roztropny i doświadczony, spojrzał podejrzliwie 
na przekupnia odpustów i rzekł:
- A wilcy konie zjedli?
- Zjedli, gdyż są diabłom pokrewni, ale popękali. Jednegom ci rozpukniętego na 
własne oczy widział. Jeśli masz wino, to daj, bo choć wiatr ustał, alem 
przemarzł, siedząc przy drodze.
Czech wina jednak nie dał i znów jechali w milczeniu, aż przekupień relikwij sam 
począł pytać:
- Dokąd jedziecie?
- Daleko. Ale tymczasem do Sieradza. Pojedziesz z nami?
- Bo muszę. Prześpię się w stajni, a jutro może mi ten pobożny rycerz konia 
podaruje - i ruszę dalej.
- Skądże jesteś?
- Spod pruskich panów, spod Malborga. Usłyszawszy to, Zbyszko zwrócił głowę i 
kiwnął na nieznajomego, aby się przybliżył.
- Spod Malborga jesteś? - rzekł. Stamtąd jedziesz?
- Spod Malborga.
- Ale chyba nie Niemiec, ile że naszą mową dobrze mówisz. Jako cię wołają?
- Niemiec jestem, a wołają mnie Sanderus; waszą mową mówię, gdyż się w Toruniu 
urodziłem, gdzie wszystek naród tak mówi. Później mieszkałem w Malborgu, ale i 
tam to samo! Ba! nawet i bracia zakonni waszą mowę rozumieją.
- A dawnoś z Malborga?
- Byłem, panie, w Ziemi Świętej, potem zaś w Konstantynopolu i w Rzymie, skąd 
przez Francję wróciłem do Malborga, a z Malborga jechałem na Mazowsze, obwożąc 
relikwie święte, które pobożni chrześcijanie radzi dla zbawienia duszy kupują.
- Byłeś w Płocku czyli też w Warszawie?
- Byłem i tu, i tu. Niech Bóg da zdrowie obum księżnom! Nie próżno księżnę 
Aleksandrę nawet panowie pruscy miłują, bo to świątobliwa pani - chociaż i 
księżna Anna Januszowa nie gorsza.
- Widziałeś w Warszawie dwór?
- Nie napotkałem go w Warszawie, jeno w Ciechanowie, gdzie mnie oboje księstwo 
jako sługę Bożego gościnnie przyjęli i hojnie na drogę obdarowali. Ale i ja też 
zostawiłem im relikwie, które błogosławieństwo boskie muszą na nich ściągnąć.
Zbyszko chciał zapytać o Danusię, ale naraz zdjęła go jakby pewna nieśmiałość i 
pewien wstyd, zrozumiał bowiem, że byłoby to samo, co zwierzyć się z miłości 
przed nieznajomym, gminnego pochodzenia człekiem, który przy tym wyglądał 
podejrzanie i mógł być prostym oszustem. Więc po chwili milczenia spytał:
- Jakież to relikwie po świecie wozisz?
- Wożę i odpusty, i relikwie, które to odpusty są różne: są całkowite i na 
pięćset lat, i na trzysta, i na dwieście, i na mniej, tańsze, aby i ubodzy 
ludzie mogli je nabywać i tym sposobem czyśćcowe męki sobie skracać. Mam odpusty 
na przeszłe grzechy i na przyszłe, ale nie myślcie, panie, abym pieniądze, za 
które je kupują, sobie chował... Kawałek czarnego chleba i łyk wody - ot, co dla 
mnie - a resztę, co zbieram, do Rzymu odwożę, aby się z czasem na nową wyprawę 
krzyżową zebrało. Jeździ ci wprawdzie po świecie wielu wydrwigroszów, którzy 
wszystko mają fałszywe: i odpusty, i relikwie, i pieczęcie, i świadectwa - i 
takich słusznie Ojciec Święty listami ściga, ale mnie przeor sieradzki krzywdę i 
niesprawiedliwość wyrządził - gdyż moje pieczęcie są prawdziwe. Obejrzyjcie, 
panie, wosk i sami powiecie.
- A cóż przeor sieradzki?
- Ach, panie! Bogdajbym niesłusznie mniemał, że heretycką nauką Wiklefa zarażon. 
Ale jeśli, jako mi wasz giermek powiedział, jedziecie do Sieradza, tedy mu się 
wolę nie pokazować, aby go do grzechu i bluźnierstw przeciw świętościom nie 
przywodzić.
- To się znaczy, niewiele mówiąc, że cię wziął za oszusta i rzezimieszka?
- Żebyż to mnie, panie! odpuściłbym mu dla miłości bliźniego, jak zresztą już 
uczyniłem, ale on przeciw towarom moim świętym pobluźnił, za co, obawiam się 
wielce, że potępiony zostanie bez ratunku.
- Jakież to masz towary święte?
- Takie, że się i mówić o nich z nakrytą głową nie godzi, ale tym razem, mając 
gotowe odpusty, daję wam, panie, pozwolenie nie zrzucać kaptura, gdyż wiatr dmie 
znowu. Kupicie za to odpuścik na popasie i grzech nie będzie wam policzon. Czego 
ja nie mam! Mam kopyto osiołka, na którym odbyła się ucieczka do Egiptu, które 
znalezione było koło piramid. Król aragoński dawał mi za nie pięćdziesiąt 
dukatów dobrym złotem. Mam pióro ze skrzydeł archanioła Gabriela, które podczas 
Zwiastowania uronił; mam dwie głowy przepiórek zesłanych Izraelitom na puszczy; 
mam olej, w którym poganie świętego Jana chcieli usmażyć - i szczebel z drabiny, 
o której się śniło Jakubowi -i łzy Marii Egipcjanki, i nieco rdzy z kluczów 
świętego Piotra... Ale wszystkiego wymienić nie zdołam, dlatego żem przemarzł, a 
twój giermek, panie, nie chciał mi dać wina, a po wtóre dlatego, że do wieczora 
bym nie skończył.
- Wielkie są te relikwie, jeśli prawdziwe! - rzekł Zbyszko.
- Jeśli prawdziwe? Weź, panie, dzidę z rąk pachołka i nadstaw, bo diabeł jest w 
pobliżu, który ci takie myśli poddaje. Trzymaj go, panie, na długość kopii. A 
nie chcesz-li nieszczęścia na się sprowadzić, to kup u mnie odpust za ten grzech 
- inaczej w trzech niedzielach umrze ci ktoś, kogo najwięcej na świecie 
miłujesz.
Zbyszko przeląkł się groźby, gdyż przyszła mu na myśl Danusia, i odrzekł:
- Toć nie ja nie wierzę, jeno przeor dominikanów w Sieradzu.
- Obejrzyjcie, panie, sami wosk na pieczęciach; a co do przeora, Bóg wie, zali 
on jeszcze żyw, albowiem prędka bywa sprawiedliwość boska.
Lecz gdy przyjechali do Sieradza, pokazało się, że przeor był żyw. Zbyszko udał 
się nawet do niego, aby dać na dwie msze, z których jedna miała się odprawić na 
intencję Maćka, druga na intencję owych pawich pióropuszów, po które Zbyszko 
jechał. Przeor, jak wielu wówczas w Polsce, był cudzoziemcem, rodem z Cylii, ale 
przez czterdzieści lat życia w Sieradzu wyuczył się dobrze polskiej mowy i był 
wielkim nieprzyjacielem Krzyżaków. Za czym, dowiedziawszy się o Zbyszkowym 
przedsięwzięciu, rzekł:
- Większa ich jeszcze spotka kara boska, ale i ciebie od tego, coś zamierzył, 
nie odwodzę, naprzód z tej przyczyny, iżeś zaprzysiągł, a po wtóre, że za to, co 
tu w Sieradzu uczynili, nigdy ich dosyć polska ręka nie przyciśnie.
- Coże uczynili? - zapytał Zbyszko, który rad był wiedzieć o wszystkich 
nieprawościach krzyżackich.
Na to staruszek przeor rozłożył dłonie i naprzód począł odmawiać głośno "Wieczny 
odpoczynek", potem zaś siadł na zydlu, przez chwilę oczy trzymał zamknięte, 
jakby chcąc zebrać dawne wspomnienia, i wreszcie tak mówić począł:
- Sprowadził ich tu Wincenty z Szamotuł. Było mi wtedy dwanaście roków i 
właśniem przybył tu z Cylii, skąd mnie wuj mój Petzoldt, kustosz, zabrał. 
Krzyżacy napadli w nocy na miasto i zaraz je podpalili. Widzieliśmy z murów, 
jako w rynku mężów, dzieci i niewiasty ścinali mieczami albo jako niemowlęta 
rzucali w ogień... Widziałem zabijanych i księży, gdyż w złości swej nie 
przepuszczali nikomu. A zdarzyło się, iż przeor Mikołaj, z Elbląga rodem będąc, 
znał komtura Hermana, który wojskiem przewodził. Wyszedł on tedy ze starszymi 
braćmi do owego lutego rycerza i klęknąwszy przed nim, zaklinał go po niemiecku, 
aby się chrześcijańskiej krwi ulitował. Któren mu rzekł: "Nie rozumiem" - i 
dalej rzezać ludzi nakazał. Wtedy to wycięto i zakonników, a z nimi wuja mego 
Petzoldta, a zasię Mikołaja koniowi do ogona przywiązali... A nad ranem nie było 
jednego żywego człowieka w mieście, prócz Krzyżaków i prócz mnie, który się na 
belce ode dzwonu zataiłem. Bóg ich już pokarał za to pod Płowcami, ale oni 
ciągle na zgubę tego chrześcijańskiego Królestwa dybią i poty będą, póki ich 
całkiem nie zetrze ramię boskie.
- Pod Płowcami toż - odrzekł Zbyszko - wszyscy prawie mężowie z rodu mego 
wyginęli; ale ich nie żałuję, skoro Bóg króla Łokietka tak wielkim zwycięstwem 
udarowa! i dwadzieścia tysięcy Niemców wygubił.
- Doczekasz ty się jeszcze większej wojny i większych zwycięstw - rzekł przeor.
- Amen! - odpowiedział Zbyszko.
I poczęli mówić o czym innym. Młody rycerz wypytywał trochę o przekupnia 
relikwii, którego zdybał w drodze, i dowiedział się, iż wielu podobnych oszustów 
włóczy się po drogach, durząc łatwowiernych ludzi. Mówił mu także przeor, iż są 
bulle papieskie nakazujące biskupom ścigać podobnych przekupniów, i któren by 
nie miał prawdziwych listów i pieczęci, zaraz go sądzić. Ponieważ świadectwa 
owego włóczęgi wydały się przeorowi podejrzane, więc chciał go zaraz do 
jurysdykcji biskupiej odesłać. Jeśliby się okazało, że prawdziwym jest 
wysłannikiem od odpustów, tedy by mu się krzywda nie stała. Ale on wolał uciec. 
Może jednak bał się mitręgi w podróży - ale przez tę ucieczkę w jeszcze większe 
podejrzenie się podał.
Pod koniec odwiedzin zaprosił też przeor Zbyszka na odpoczynek i nocleg do 
klasztoru, lecz ów nie mógł się na to zgodzić, chciał bowiem wywiesić kartę 
przed gospodą z wyzwaniem na "walkę pieszą alibo konną" wszystkich rycerzy, 
którzy by zaprzeczyli, że panna Danuta Jurandówna jest najurodziwszą i 
najcnotliwszą dziewką w Królestwie - nie wypadało zaś żadną miarą wywieszać 
takowego wyzwania na furcie klasztornej. Ni przeor, ni inni księża nie chcieli 
mu nawet karty napisać, skutkiem czego młody rycerz wpadł w wielki kłopot i 
całkiem nie wiedział, jak sobie poradzić. Aż dopiero po powrocie do gospody 
przyszło mu na myśl udać się o pomoc do przekupnia odpustów.
- Przeor zgoła nie wie, czyliś nie hukaj - rzekł - bo powiada tak: "Czego by się 
miał bać biskupiego sądu, gdyby prawe miał świadectwa?"
- Nie boję się też biskupa - odrzekł Sanderus - jeno mnichów, którzy się na 
pieczęciach nie znają. Właśnie chciałem do Krakowa jechać, ale że konia nie mam, 
więc muszę czekać, póki mi go ktoś nie podaruje. Ale tymczasem pismo poślę, do 
którego własną pieczęć przyłożę.
- Jam też sobie pomyślał, iż jeśli pokaże się, że znasz pismo, to będzie znak, 
żeś nie prostak. Ale jakże list poślesz?
- Przez jakiego pątnika albo wędrownego mnicha. Małoż to ludzi do Krakowa do 
grobu królowej jeździ?
- A mnie potrafisz kartę napisać?
- Wypiszę, panie, wszystko, co każecie - gładko a do rzeczy, choćby na desce.
- Lepiej, że na desce - rzekł uradowany Zbyszko - bo to się nie zedrze i na 
później się przyda.
Jakoż, gdy po upływie pewnego czasu pacholikowie znaleźli i przynieśli świeżą 
deskę, zabrał się Sanderus do pisania. Co tam napisał, tego Zbyszko przeczytać 
nie umiał, ale kazał zaraz przybić wyzwanie na wrotach, pod nim zaś zawiesić 
tarczę, której Turczynkowie pilnowali na przemian. Kto by w nią kopią uderzył, 
ten by dał znak, że wyzwanie przyjmuje. W Sieradzu jednak brakło widocznie 
ochotników do takich spraw, tego bowiem dnia ani nazajutrz do południa nie 
zadźwięczała tarcza ani razu od uderzenia - o południu zaś wybrał się strapiony 
nieco młodzieńczyk w dalszą drogę.
Jednakże przedtem jeszcze przyszedł do Zbyszka Sanderus i rzekł mu:
- Gdybyście, panie, wywiesili tarczę w krajach panów pruskich, pewnie by już 
teraz giermek musiał na was rzemienie od zbroi dociągać.
- Jak to! przecie Krzyżak, jako zakonnik, nie może mieć damy, w której się 
kocha, bo mu nie wolno.
- Nie wiem, czy im wolno, jeno wiem, że je miewają. Prawda, że Krzyżak bez 
zgorszenia do pojedynczej walki stanąć nie może, gdyż przysięga, że tylko za 
wiarę będzie się wespół z drugimi potykał, ale tam prócz zakonników siła jest i 
świeckich rycerzy z dalekich stron, którzy panom pruskim w pomoc przychodzą. Ci 
patrzą jeno, z kim by się sczepić, a szczególniej rycerze francuscy.
- O wa! widziałem ja ich pod Wilnem, a da Bóg, zobaczę i w Malborgu. Potrzeba mi 
pawich piór z hełmów, bom to ślubował - rozumiesz?
- Kupcie, panie, ode mnie dwie albo trzy krople potu świętego Jerzego, które 
wylał, ze smokiem walcząc. Żadna relikwia lepiej się rycerzowi nie przygodzi. 
Dacie mi za to konia, na którego kazaliście mi się przysiąść, to wam jeszcze i 
odpust dołożę za tę krew chrześcijańską, którą w walce przelejecie.
-Daj spokój, bo się zaś zgniewam. Nie będę twego towaru brał, póki nie wiem, czy 
dobry.
- Jedziecie, panie, jakoście rzekli, na dwór mazowiecki do księcia Janusza. 
Spytajcie się tam, ile relikwiów ode mnie nabrali - i sama księżna, i rycerze, i 
panny na weselach, na których byłem.
- Na jakich weselach? - zapytał Zbyszko.
- Jako zwyczajnie przed adwentem. Żenili się rycerze jeden przez drugiego, bo 
ludzie prawią, że będzie wojna między królem polskim a pruskimi pany o ziemię 
dobrzyńską... Mówi też sobie poniektóry: "Bogu wiadomo, czy żyw będę" - i chce 
przedtem szczęśliwości z niewiastą zażyć.
Zbyszka zajęła mocno wieść o wojnie, ale jeszcze mocniej to, co Sanderus mówił o 
zamęściach, więc zapytał:
- Jakież tam dziewki się wydały?
- A dwórki księżny. Nie wiem, czy jedna ostała, bom słyszał, jako księżna 
mówiła, że przyjdzie jej nowych służebnych niewiast szukać.
Usłyszawszy to, Zbyszko umilkł na chwilę, po czym spytał nieco zmienionym 
głosem:
- A panna Danuta Jurandówna, której imię na desce stoi, też się wydała?
Sanderus zawahał się z odpowiedzią, naprzód dlatego, że sam nic dobrze nie 
wiedział, a po wtóre, że pomyślał, iż utrzymując rycerza w niepewności, nabierze 
nad nim pewnej przewagi i potrafi go lepiej wyzyskać. Już on poprzednio rozważył 
to w duszy, iż należy mu się trzymać tego rycerza, któren poczet miał zacny i 
opa-trzon był dostatnio. Sanderus znał się na ludziach i na rzeczach. Wielka 
młodość Zbyszka pozwalała mu przypuszczać, że będzie to pan hojny a nieopatrzny 
i łatwo groszem rzucający. Zobaczył już był także ową kosztowną zbroję 
mediolańską i ogromne ogiery bojowe, których byle kto posiadać nie mógł - więc 
powiedział sobie, że przy takim paniątku będzie się miało i gościnność po 
dworach zapewnioną, i niejedną sposobność do zyskownej sprzedaży odpustów, i 
bezpieczeństwo w drodze - i wreszcie obfitość jadła i napoju, o którą mu przede 
wszystkim chodziło.
Zatem, usłyszawszy Zbyszkowe pytanie, namarszczył czoło, podniósł w górę oczy, 
jakby natężając pamięć, i odrzekł:
- Panna Danuta Jurandówna... A skąd ona jest?
- Jurandówna Danuta ze Spychowa.
- Widziałem ci ja je wszystkie, ale jak tam na którą wołali -nie bardzo pomnę.
- Młódka to jeszcze jest, na luteńce grywająca, która śpiewaniem księżnę 
rozwesela.
- Aha... młódka... na luteńce grywająca... wychodziły i młódki... Nie czarnać 
ona jest jako agat? Zbyszko odetchnął.
- To nie ta! Tamta biała jako śnieg, jeno na jagodach rumiana - i płowa.
A na to Sanderus:
- Bo jedna, czarna jak agat, przy księżnie ostała, a inne prawie wszystkie się 
wydały.
- Przecie mówisz, że "prawie wszystkie", to się znaczy, że nie co do jednej. Na 
miły Bóg, chcesz-li ode mnie co mieć, to sobie przypomnij.
- Tak we trzy albo cztery dni tobym sobie przypomniał -a najmilszy byłby mi koń, 
który by moje święte towary nosił.
- To go dostaniesz, byłeś prawdę rzekł. Wtem Czech, który słuchał tej rozmowy od 
początku i uśmiechał się w garść, ozwał się:
- Prawda będzie wiadoma na mazowieckim dworze. Sanderus popatrzył na niego przez 
chwilę, po czym rzekł:
- A to myślisz, że się dworu mazowieckiego boję.
- Ja nie mówię, że się dworu mazowieckiego boisz, jeno że zaraz ni też po trzech 
dniach z koniem nie odjedziesz, a pokaże się li, żeś zełgał, to i na własnych 
nogach nie odejdziesz, bo ci je Jego Miłość każe połamać.
- Jako żywo! - rzekł Zbyszko.
Sanderus pomyślał, że wobec takiej zapowiedzi lepiej być ostrożnym, i odrzekł:
- Gdybym chciał zełgać, to byłbym od razu powiedział, że się wydała, albo że się 
nie wydała, a ja rzekłem: nie pomnę. Żebyś miał rozum, tobyś zaraz cnotę moją z 
tej odpowiedzi wymiarkował.
- Nie brat mój rozum twojej cnocie, bo ona może być psu siostra.
- Nie szczeka moja cnota, jako twój rozum; a kto za życia szczeka, ten snadnie 
może wyć po śmierci.
- I pewnie! Twoja cnota nie będzie po śmierci wyła, jeno zgrzytała, chyba że za 
życia na usługach diabłu zęby straci.
I poczęli się kłócić, gdyż Czech wartki miał język i na każde słowo Niemca dwa 
znajdował. Lecz tymczasem dał Zbyszko rozkaz odjazdu i niebawem ruszyli, 
wypytawszy wprzód dobrze ludzi bywałych o drogę do Łęczycy. Wkrótce za Sieradzem 
wjechali w głuche bory, którymi większa część kraju była porośnięta. Lecz 
środkiem ich szedł gościniec, miejscami nawet okopany, miejscami na nizinach 
wymoszczony okrąglakami, zabytek króla Kazimierzowej gospodarki. Wprawdzie po 
jego śmierci wśród zawieruchy wojennej, jaką wzniecili Nałęcze i Grzymalici, 
podupadły nieco drogi, lecz za Jadwigi po uspokojeniu Królestwa zawrzały znów w 
rękach zabiegłego ludu łopaty po bagnach, siekiery po lasach i pod koniec jej 
życia wszędzie już kupiec mógł między znaczniejszymi grodami prowadzić swoje 
ładowne wozy bez obawy, iż mu się połamią wśród wybojów lub pogrzęzną w młakach. 
Zwierz chyba dziki lub zbóje mogli wstręt czynić po drogach, lecz od zwierza 
były kaganki na noc, zaś kusze do obrony w dzień, a zbójów, zawalidrogów mniej 
było niż w krajach ościennych. Zresztą, kto jechał z pocztem i zbrojny, ten mógł 
się niczego nie obawiać.
Zbyszko też nie obawiał się zbójów ni zbrojnych rycerzy, a nawet i nie myślał o 
nich, gdyż opadł go srogi niepokój - i duszą całą był na mazowieckim dworze. 
Zastanie-li jeszcze swoją Danuśkę dwórką księżny, czyli też żoną jakiego 
mazowieckiego rycerza - sam nie wiedział i od rana do nocy bił się z myślami nad 
tym pytaniem. Czasem wydawało mu się to niepodobieństwem, by ona miała o nim 
zapomnieć - lecz chwilami przychodziło mu do głowy, że może Jurand przybył na 
dwór ze Spychowa i wydał dziewkę za mąż za jakiego sąsiada lub przyjaciela. 
Mówił on przecie jeszcze w Krakowie, że nie Zbyszkowi Danusia pisana i że mu jej 
oddać nie może - więc widocznie przyrzekł ją komuś innemu, widocznie był związan 
przysięgą, a teraz przysięgi dotrzymał. Zbyszkowi, gdy o tym myślał, zdało się 
rzeczą pewną, że już nie ujrzy Danuśki dziewczyną. Wołał wówczas Sanderusa i 
znów go badał, znów wypytywał, ale ów mącił coraz bardziej. Nieraz już, już 
przypominał sobie dwórkę Jurandównę i jej wesele - a potem nagle wsadzał palec w 
usta, zamyślał się i odpowiadał: "Chyba nie ta!" W winie, które mu miało jasność 
w głowie czynić, nie odnajdował też Niemiec pamięci -i trzymał ciągle młodego 
rycerza między śmiertelną obawą a nadzieją.
Jechał więc Zbyszko w trosce, zmartwieniu i niepewności. Po drodze nie myślał 
już wcale ni o Bogdańcu, ni o Zgorzelicach, tylko o tym, co mu należy czynić. 
Przede wszystkim należało jechać dowiedzieć się prawdy na mazowieckim dworze, 
jechał więc spiesznie, zatrzymując się tylko na krótkie noclegi po dworach, 
gospodach i miastach, aby koni nie zniszczyć. W Łęczycy kazał wywiesić znów 
deskę z wyzwaniem przed bramą, rozumując sobie w duszy, że czy Danuśka jeszcze 
trwa w panieńskim stanie, czy za mąż wyszła, zawsze jest panią jego serca i 
potykać się o nią powinien. Ale w Łęczycy nie bardzo kto umiał wyzwanie 
przeczytać, ci zaś z rycerzy, którym odczytali je biegli w piśmie klerycy, 
wzruszali ramionami, nie znając obcego obyczaju i mówiąc: "Głupi to jakiś 
jedzie, bo jakże mu kto ma przyświadczyć albo się sprzeciwić, skoro onej dziewki 
na oczy nie widział". A Zbyszko jechał dalej w coraz większym strapieniu i z 
coraz większym pośpiechem. Nigdy on nie ustawał kochać swojej Danuśki, ale w 
Bogdańcu i w Zgorzelicach "uradzając" prawie co dzień z Jagienką i patrząc na 
jej urodę, nie tak często o tamtej myślał, a teraz dniem i nocą nie schodziła mu 
ni z oczu, ni z pamięci, ni z myśli. We śnie nawet widywał ją przed sobą, 
przetowłosą, z lutnią w ręku, w czerwonych trzewikach i z wianeczkiem na głowie. 
Wyciągała do niego ręce, a Jurand ją od niego odciągał. Rankiem, gdy sny 
pierzchały, przychodziła zaraz na ich miejsce tęsknota większa, niż była 
przedtem - i nigdy tak Zbyszko tej dziewczyny nie kochał w Bogdańcu, jak zaczął 
ją kochać właśnie teraz, gdy nie był pewien, czy mu jej nie zabrali.
Przychodziło mu też do głowy, że pewnie ją po niewoli wydali, więc jej w duszy 
nie oskarżał, zwłaszcza że dzieckiem będąc, woli swej jeszcze mieć nie mogła. 
Burzył się natomiast w duszy przeciw Jurandowi i przeciw księżnie Januszowej, a 
gdy pomyślał o Danusinym mężu, zaraz serce podnosiło mu się aż po szyję w 
piersiach i groźnie się na pachołków, wiozących pod oponami zbroje, oglądał. 
Układał też sobie, że służyć jej nie przestanie i że choćby ją cudzą żoną 
zastał, to pawie grzebienie złożyć jej u nóg musi. Ale było w tej myśli więcej 
żalu niż pociechy, bo całkiem nie wiedział, co pocznie potem.
Pocieszała go tylko myśl o wielkiej wojnie. Chociaż nie chciało mu się bez 
Danuśki żyć, nie obiecywał sobie, że koniecznie zginie, natomiast czuł, że tak 
mu się jakoś zapodzieje w czasie wojny dusza i pamięć, iż zbędzie wszelkich 
innych trosk i frasunków. A wielka wojna wisiała jakby w powietrzu. Nie wiadomo 
było, skąd się brały o niej wieści, gdyż między królem a Zakonem panował spokój 
- a jednakże wszędy, gdzie Zbyszko zajechał, nie mówiono o niczym innym. Ludzie 
mieli jakby przeczucie, że to nastąpić musi, a niektórzy mówili otwarcie: "Po 
cóż nam się było z Litwą łączyć, jeśli nie przeciw onym wilkom krzyżackim? Raz 
więc trzeba z nimi skończyć, aby zaś dłużej nie szarpali nam wnętrzności". Inni 
wszelako powiadali: "Szaleni mnichowie! mało im było Płowców! Śmierć jest nad 
nimi, a oni jeszcze ziemię dobrzyńską porwali, którą wraz z krwią wyrzygać 
muszą". I gotowano się po wszystkich ziemiach Królestwa poważnie, bez 
chełpliwości, jako zwyczajnie do boju na śmierć i życie, ale z głuchą 
zawziętością potężnego ludu, który zbyt długo krzywdy znosił i wreszcie do 
wymierzenia straszliwej kary się gotował.
Po wszystkich dworach spotykał Zbyszko ludzi przekonanych, że lada dzień trzeba 
będzie na koń siadać, i aż dziwił się temu, albowiem mniemając również jak i 
inni, że do wojny przyjść musi, nie słyszał jednak o tym, by miała nastąpić tak 
prędko. Nie przyszło mu wszelako do głowy, że ludzka chęć wyprzedza w tym razie 
wypadki. Wierzył innym, nie sobie, i radował się w sercu na widok owej 
przedwojennej krzątaniny, którą na każdym spotykał kroku. Wszędzie wszystkie 
inne troski ustępowały trosce o konie i zbroje, wszędzie oglądano w wielkim 
skupieniu kopie, miecze, topory, rohatyny, hełmy, pancerze, rzemienie przy 
napierstnikach i kropierzach. Kowale dzień i noc bili młotami w żelazne blachy, 
kowając zbroje grube, ciężkie, które by ledwie dźwignąć mogli wytworni rycerze z 
Zachodu, ale które z łatwością nosili krzepcy "dziedzice" z Wielkopolski i 
Małopolski. Starcy wydobywali ze skrzyń w alkierzach spleśniałe worki z 
grzywnami na wojenną wyprawę dla dzieci. Raz nocował Zbyszko u możnego 
szlachcica Bartosza z Bielaw, który mając dwudziestu dwóch tęgich synów, 
zastawił liczne ziemie klasztorowi w Łowiczu, aby zakupić dwadzieścia dwa 
pancerze, tyleż hełmów i innych przyborów na wojnę. Więc Zbyszko, choć o tym w 
Bogdańcu nie słyszał, myślał także, że zaraz przyjdzie do Prus pociągnąć, i 
dziękował Bogu, że tak przednio jest na wyprawę opatrzon. Jakoż zbroja jego 
budziła powszechny podziw. Brano go za wojewodzińskie dziecko, a gdy powiadał 
ludziom, że prostym jest tylko szlachcicem i że taką zbroję można u Niemców 
kupić, byle godnie toporem zapłacić, wzbierały serca ochotą wojenną. Lecz 
niejeden, na widok tej zbroi nie mogąc pożądliwości potłumić, doganiał Zbyszka 
na gościńcu i mówił: "Nuż byś się o nią spotkał?" Ale on, mając drogę pilną, nie 
chciał się potykać, a Czech kuszę naciągał. Przestał nawet Zbyszko wywieszać po 
gospodach deskę z wyzwaniem, albowiem pomiarkował, iż im głębiej od granic w 
kraj wjeżdżał, tym mniej się ludzie na tym rozumieli i tym bardziej poczytywali 
go za głupiego.
Na Mazowszu mniej ludzie mówili o wojnie. Wierzyli i tu, że będzie, ale nie 
wiedzieli kiedy. W Warszawie spokój był, tym bardziej że dwór bawił w 
Ciechanowie, który książę Janusz po dawnym napadzie litewskim przebudowywał, a 
raczej całkiem na nowo wznosił, gdyż z dawnego został tylko zamek. W grodzie 
warszawskim przyjął Zbyszka Jaśko Socha, starosta zamkowy, syn wojewody 
Abrahama, który pod Worsklą poległ. Jaśko znał Zbyszka, gdyż był z księżną w 
Krakowie, więc też i ugościł go z radością - on zaś, nim do jadła i napoju 
zasiadł, zaraz począł go wypytywać o Danusię i o to, czy się wraz z innymi 
dwórkami księżny nie wydała.
Lecz Socha nie umiał mu na to odpowiedzieć. Księstwo bawili na zamku 
ciechanowskim od wczesnej jesieni. W Warszawie została tylko garść łuczników i 
on dla straży. Słyszał, że były w Ciechanowie różne uciechy i wesela, jak bywa 
zwyczajnie przed adwentem, ale która by z dwórek za mąż poszła, a która się 
ostała, o to, jako człek żonaty, nie wypytywał.
- Myślę wszelako - mówił - że Jurandówna się nie wydała, gdyżby się to bez 
Juranda obyć nie mogło, a nie słyszałem, aby przyjeżdżał. Bawią też u księstwa w 
gościnie dwaj bracia zakonni, komturowie, jeden z Jansborku, a drugi ze 
Szczytna, a z nimi podobno jacyś goście zagraniczni - a wtedy Jurand nigdy nie 
przyjeżdża, gdyż jego widok białego płaszcza do szaleństwa zaraz przywodzi. Nie 
było zasię Juranda, nie było i wesela! A chcesz, to poślę ci gończego zapytać, 
któremu pilno wracać każę, choć jako żywo tak myślę, że Jurandównę w panieńskim 
jeszcze stanie napotkasz.
- Sam zaraz jutro pojadę, ale za pociechę Bóg ci zapłać. Niech jeno konie 
odpoczną, to pojadę, gdyż nie będę miał spokoju, póki się prawdy nie dowiem, Bóg 
ci wszelako zapłać, bo zaraz mi ulżyło.
Socha nie poprzestał jednak na tym i począł się przepytywać między szlachtą 
bawiącą przygodnie w zamku i między żołnierzami, czy kto czego o weselu 
Jurandówny nie słyszał. Nie słyszał jednak nikt - choć znaleźli się tacy, którzy 
byli w Ciechanowie, a nawet i na niektórych weselach: "Chybaby kto ją wziął w 
ostatnich tygodniach albo w ostatnich dniach". Jakoż mogło się i tak zdarzyć, 
gdyż w owych czasach nie tracili ludzie czasu na namysł. Ale tymczasem Zbyszko 
poszedł spać wielce pokrzepiony. Już w łożu będąc, namyślał się, czy nie 
odpędzić nazajutrz Sanderusa, pomyślał jednak, że hultaj może mu się dla swej 
znajomości niemieckiej mowy przydać wówczas, gdy się przeciw Lichtensteinowi 
wybierze. Pomyślał także, że Sanderus nie okłamał go, a chociaż był nabytkiem 
kosztownym, gdyż jadł i pił po gospodach za czterech, był jednak usłużny i 
okazywał nowemu panu pewne przywiązanie. Nadto posiadał także sztukę pisania, 
czym górował nad giermkiem Czechem i nad samym Zbyszkiem.
To wszystko sprawiło, iż młody rycerz pozwolił mu jechać ze sobą do Ciechanowa, 
z czego Sanderus był rad nie tylko dla wiktu, ale i dlatego, iż zauważył, że w 
zacnym towarzystwie więcej wzbudza ufności i łacniej znajduje kupców na swój 
towar. Po jeszcze jednym noclegu w Nasielsku, jadąc ni zbyt wartko, ni zbyt 
wolno, ujrzeli następnego dnia pod wieczór mury ciechanowskiego zamku. Zbyszko 
zatrzymał się w gospodzie, aby wdziać na się zbroję i wjechać obyczajem 
rycerskim do zamku w hełmie i z kopią w ręku - za czym siadł na olbrzymiego 
zdobycznego ogiera i uczyniwszy w powietrzu znak krzyża - ruszył przed siebie.
Lecz nie ujechał i dziesięciu kroków, gdy jadący z tyłu Czech porównał się z nim 
i rzekł:
- Wasza miłość, rycerze jacyś za nami walą. Krzyżaki chyba czy co?
Zbyszko zawrócił konia i nie dalej jak na pół stajania za sobą ujrzał okazały 
poczet, na którego czele jechało dwóch rycerzy na tęgich pomorskich koniach, 
obaj w pełnych zbrojach, każdy
w białym płaszczu z czarnym krzyżem i w hełmie z wysokim pawim pióropuszem.
- Krzyżacy, na miły Bóg! - rzekł Zbyszko.
I mimo woli pochylił się w siodle i złożył kopię w pół ucha końskiego, co 
widząc, Czech splunął w garście, aby mu się nie ślizgało w nich toporzysko.
Czeladnicy Zbyszkowi, ludzie bywali i znający obyczaj wojenny, stanęli także w 
gotowości - nie do walki wprawdzie, albowiem w spotkaniach rycerskich służba nie 
brała udziału, ale do odmierzenia miejsca pod bitwę konną lub do udeptania 
zaśnieżonej ziemi pod pieszą. Jeden Czech tylko, szlachcicem będąc, miał się ku 
robocie, lecz i on spodziewał się, że Zbyszko przemówi, zanim uderzy, i w duszy 
mocno się nawet dziwił, iż młody pan pochylił kopię przed wyzwaniem.
Lecz i Zbyszko opamiętał się w porę. Przypomniał sobie swój szalony uczynek pod 
Krakowem, gdy nieopatrznie chciał bić w Lichtensteina - i wszystkie 
nieszczęścia, jakie z tego wynikły, więc podniósł kopię, oddał ją Czechowi i nie 
dobywając miecza, ruszył koniem ku rycerzom zakonnym. Zbliżywszy się, zauważył, 
że prócz nich był jeszcze trzeci rycerz, również z piórami na głowie, i czwarty, 
niezbrojny, długowłosy, który wydawał mu się Mazurem.
Widząc zaś ich, rzekł sobie w duszy:
"Ślubowałem mojej panience w więzieniu nie trzy czuby, jeno tyle, ile paliców u 
rąk, ale trzy, byle to nie byli posłowie -mogłoby być zaraz".
Jednakże pomyślał, że to właśnie muszą być jacyś posłowie do księcia 
mazowieckiego, więc westchnąwszy, ozwał się głośno:
- Pochwalony Jezus Chrystus!
- Na wieki wieków - odpowiedział długowłosy niezbrojny jeździec.
- Szczęść wam Boże.
-1 wam, panie.
- Chwała świętemu Jerzemu!
- Nasz ci to patron. Witajcie, panie, w podróży. Tu poczęli się sobie kłaniać, a 
następnie Zbyszko wymienił, kto jest, jakiego herbu, zawołania i skąd na dwór 
mazowiecki podąża, długowłosy zaś rycerz oznajmił, iż zowie się Jędrek z 
Kropiwnicy i gości księciu wiedzie: brata Gotfryda, brata Rotgiera oraz pana 
Fulka de Lorche z Lotaryngii, który u Krzyżaków bawiąc, chce księcia 
mazowieckiego, a zwłaszcza księżnę, córkę sławnego "Kynstuta", na własne oczy 
obaczyć.
Przez ten czas, gdy wymieniano ich nazwiska, rycerze zagraniczni, siedząc prosto 
na koniach, pochylali raz po raz przybrane w żelazne hełmy głowy, sądząc bowiem 
ze świetnej zbroi Zbyszkowej, mniemali, że książę kogoś znacznego, może krewnego 
lub syna, na spotkanie ich wysłał. Jędrek zaś z Kropiwnicy mówił dalej:
- Komtur, jakobyście po naszemu rzekli: starosta z Jansbor-ku, bawi w gościnie u 
księcia, któremu rozpowiadał o tych trzech rycerzach, jako mają żywną ochotę 
przybyć, ale nie śmią, a zwłaszcza ów rycerz z Lotaryngii, on bowiem z daleka 
będąc, mniemał, że za krzyżacką granicą zaraz mieszkają Saraceny, z którymi 
wojna nie ustaje. Książę, jako ludzki pan, wnet mnie na granicę posłał, abym ich 
bezpiecznie wśród zamków przeprowadził.
- To bez waszej pomocy nie mogliby przejechać?
- Jest nasz naród okrutnie na Krzyżaków zawzięty, a to z przyczyny nie tyle ich 
napaści - bo i my do nich zaglądamy, ile z przyczyny wielkiej ich zdradliwości, 
że to, jeśli cię Krzyżak obłapi, a z przodu w gębę cię całuje, to z tyłu gotów 
cię w tym samym czasie nożem żgnąć, któren obyczaj zgoła jest świński i nam 
Mazurom przeciwny... ba! jużci!... Pod dach i Niemca każdy przyjmie, i gościowi 
krzywdy nie uczyni, ale na drodze rad mu zastąpi. A są i tacy, którzy nic innego 
nie czynią, przez pomstę alibo dla chwały, którą daj Bóg każdemu.
- Którenże jest między wami najsławniejszy?
- Jest jeden taki, że lepiej by Niemcu śmierć obaczyć niż jego; zowie się Jurand 
ze Spychowa.
Zadrgało w młodym rycerzu serce, gdy usłyszał to nazwisko - i wraz postanowił 
pociągnąć Jędrka z Kropiwnicy za język.
-Wiem! - rzekł - słyszałem: to ów, którego córka Danuta dwórką księżny była, 
póki się nie wydała.
I to rzekłszy, począł pilnie patrzyć w oczy mazowieckiego rycerza, tamując 
prawie dech w piersiach, ów zaś odrzekł z wielkim zdziwieniem:
- A wam to kto powiadał? Dyć to młódka. Bywa po prawdzie, że i takie wychodzą za 
mąż, ale Jurandówna nie wyszła. Sześć dni temu, jak wyjechałem z Ciechanowa i 
widziałem ją przy księżnie. Jakoże jej w adwencie wychodzić?
Zbyszko, słysząc to, wytężył całą siłę woli, by nie pochwycić Mazura za szyję i 
nie zakrzyknąć mu: "Bóg ci zapłać za nowinę!" - pohamował się jednak i rzekł:
- Bo słyszałem, że ją Jurand komuś oddał.
- Księżna chciała ją oddać, nie Jurand, jeno przeciw woli Jurandowej nie mogła. 
Chciała ją oddać jednemu rycerzowi w Krakowie, który dziewce ślubował i którego 
ona miłuje.
- Miłuje ci go? - zakrzyknął Zbyszko.
Na to Jędrek spojrzał na niego bystro, uśmiechnął się i rzekł:
- Wiecie, jakoś strasznie się o tę dziewuchę przepytujecie.
- Przepytuję o znajomych, ku którym jadę.
Mało Zbyszkowi widać było twarzy spod hełmu, ledwie oczy, nos i trochę 
policzków, ale za to nos i policzki tak były czerwone, że skory do drwin, a 
przechera, Mazur rzekł:
- Pewnikiem od mrozu tak wam gęba pokraśniała jako wielkanocne jaje!
A młodzian zmieszał się jeszcze bardziej i odpowiedział:
-Pewnikiem...
Ruszyli i jechali czas jakiś w milczeniu, tylko konie parskały, wyrzucając z 
nozdrzy słupy pary - i obcy rycerze poczęli między sobą szwargotać. Lecz po 
chwili Jędrek z Kropiwnicy zapytał:
- Jakoże was zowią, bom niedobrze dosłyszał?
- Zbyszko z Bogdańca.
- Moiście wy! A toć tamtemu, co to Jurandównie ślubował, podobnie było.
- Zali myślicie, że się zaprę? - odpowiedział prędko i z dumą Zbyszko.
- Bo i nie ma czego. Miły Boże, to wyście ów Zbyszko, któremu dziewucha nałęczką 
głowę nakryła! Po powrocie z Krakowa wszystkie dwórki o niczym innym nie gadały, 
jeno o was, a niejednemu to aż śluzy, słuchajęcy, po jagodach ciekły. Toście wy! 
Hej! radość też będzie na dworze... że to i księżna was nawidzi.
- Bóg jej błogosław i wam także za dobrą nowinę... Bo jak mi powiedzieli, że się 
wydała, to ażem ścierpł.
- Co się miała wydać!... Łakoma to jest rzecz taka dziewka, bo za nią cały 
Spychów stoi, ale choć siła jest gładkich chłopów na dworze, żaden ci jej w 
ślepia nie zaglądał, bo każden i jej uczynek, i wasze ślubowanie szanował. Nie 
byłaby też dopuściła do tego i księżna. Hej! będzie radość. Po prawdzie 
przekomarzali się czasem dziewusze! Powie jej kto: "Nie wróci twój rycerz" - to 
ona jeno piętami przytupuje: "Wróci! wróci!" - chociaż nieraz, gdy kto jej 
rzekł, żeście inną wzięli, to i do płakania przychodziło.
Rozczuliły te słowa Zbyszka, ale zarazem chwycił go gniew na ludzkie gadanie, 
więc rzekł:
- Kto o mnie takie rzeczy szczekał, to go pozwę! A Jędrek z Kropiwnicy począł 
się śmiać:
- Baby na przekór gadały! Będziecie pozywać baby? Mieczem przeciw kądzieli nie 
poradzisz!
Zbyszko rad, że mu Bóg zesłał tak wesołego i życzliwego towarzysza, począł go 
wypytywać o Danusię, potem o obyczaje mazowieckiego dworu, i znów o Danusię, 
potem o księcia Janusza, o księżnę, i znów o Danusię - na koniec jednak, 
wspomniawszy o swych ślubach, rozpowiedział Jędrkowi, co słyszał po drodze o 
wojnie - jako się ludzie do niej gotują, jako jej z dnia na dzień czekają - a 
wreszcie zapytał, czyli i w księstwach mazowieckich tak samo myślą.
Lecz dziedzic Kropiwnicy nie myślał, aby wojna była tak bliska. Gadają ludzie, 
że nie może inaczej być, ale on słyszał oto, jak raz sam książę mówił do 
Mikołaja z Długolasu, że pochowali rogi Krzyżacy i że byle król nastawał, to i z 
ziemi dobrzyńskiej, którą porwali, odstąpią, bo się potęgi jego boją - albo 
przynajmniej będą sprawę przewłóczyć, póki się dobrze nie przygotują.
-Zresztą - rzekł - książę niedawno do Malborga jeździł, gdzie pod niebytność 
mistrza wielki marszałek go podejmował i gonitwy dla niego wyprawił, a teraz u 
księcia komtury bawią -i ot, nowi goście jeszcze jadą...
Tu jednak zastanowił się przez chwilę i dodał:
- Powiadają ludzie, że te Krzyżaki nie bez przyczyny u nas i u księcia Ziemowita 
w Płocku siedzą. Chcieliby oni pono, żeby w razie wojny nasi książęta nie 
wspomagali króla polskiego, jeno ich, a jeśli się nie dadzą do tego pociągnąć, 
to żeby choć na boku spokojnie ostali - ale tego nie będzie...
- Bóg da, że nie będzie. Jakżebyście to w domu usiedzieli? Wasi książęta przecie 
Królestwu Polskiemu powinni. Nie usiedzicie, myślę.
- Nie usiedzimy - odrzekł Jędrek z Kropiwnicy.
Zbyszko spojrzał znów na obcych rycerzy i na ich pawie pióra:
- To i ci po to jadą?
- Bracia zakonni, może i po to. Kto ich wie?
- A ów trzeci?
- Trzeci jedzie, bo ciekawy.
- Znaczny jakiś musi być.
- Ba! wozów idzie za nim okutych trzy z godnym sprzętem, a ludzi pocztowych jest 
dziewięciu. Bogdajby się z takim zewrzeć! Aże ślina do gęby idzie.
- Ale nie możecie?
- Jakże! Toć mi książę kazał ich strzec. Włos im z głowy nie spadnie do 
Ciechanowa.
- A nużbym ich pozwał? Nużby się chcieli ze mną potykać?
- Tedy musielibyście się wpierw ze mną potykać, bo pókim żyw, nie będzie z tego 
nic.
Zbyszko, usłyszawszy to, spojrzał przyjaźnie na młodego szlachcica i rzekł:
- Rozumiecie, co rycerska cześć. Z wami nie będę się potykał, bom wam 
przyjacielem, ale w Ciechanowie, da Bóg, przyczynę przeciw Niemcom znajdę.
- W Ciechanowie róbcie sobie, co wam się podoba. Nie obejdzie się też tam bez 
jakowychś gonitw, to może pójść i na ostre, byle książę i komturowie dali 
pozwoleństwo.
- Mam ci ja taką deskę, na której stoi pozwanie dla każdego, kto by nie 
przyznał, że panna Danuta Jurandówna najcnotliwsza i najgładsza dziewka na 
świecie. Ale wiecie... wszędy ludzie jeno ramionami ruszali i śmiali się.
- Bo też to jest obcy obyczaj, a prawdę rzekłszy, głupi, którego u nas ludzie 
nie znają, chyba gdzieś na pograniczach. To i ten tu Lotaryńczyk zaczepiał po 
drodze szlachtę, każąc jakąś swoją panią nad inne wysławiać. Ale go nikt nie 
rozumiał, a jam do bitki nie dopuszczał.
- Jak to? kazał swoją panią wysławiać? Bójcie się Boga! Chyba że wstydu w oczach 
nie ma.
Tu spojrzał na zagranicznego rycerza, jakby się chcąc przekonać, jak też wygląda 
człowiek, który wstydu w oczach nie ma, ale w duszy musiał jednak przyznać, iż 
Fulko de Lorche nie wyglądał wcale na zwykłego zawalidrogę. Owszem, spod 
uchylonej przyłbicy patrzyły oczy łagodne i wychylała się twarz młoda, a pełna 
jakiegoś smutku.
- Sanderus! - zawołał nagle Zbyszko.
- Do usług - odpowiedział, zbliżając się, Niemiec.
- Zapytaj się tego rycerza, jaka jest najcnotliwsza i najcudniejsza dziewka na 
świecie.
- Jaka jest najcudniejsza i najcnotliwsza dziewka na świecie? - zapytał 
Sanderus.
- Ulryka de Elner! - odpowiedział Fulko de Lorche. I podniósłszy oczy w górę, 
począł raz po razu wzdychać, Zbyszkowi zaś, gdy usłyszał takie bluźnierstwo, 
oburzenie zaparło dech w piersi, a gniew chwycił go tak wielki, że zdarł na 
miejscu ogiera; zanim jednak zdołał przemówić, Jędrek z Kropiwnicy przedzielił 
go koniem od cudzoziemca i rzekł:
- Nie będziecie się tu wadzić.
Lecz Zbyszko zwrócił się znów do przekupnia relikwij.
- Powiedz mu ode mnie, że sowę miłuje.
- Pan mój mówi, szlachetny rycerzu, że miłujecie sowę! - powtórzył jak echo 
Sanderus.
Na to pan de Lorche puścił cugle i prawą ręką począł odpinać, a następnie 
ściągać żelazną rękawicę, po czym rzucił ją w śnieg przed Zbyszkiem, ów zaś 
skinął na swego Czecha, aby ją podjął ostrzem kopii.
Wtem Jędrek z Kropiwnicy zwrócił się do Zbyszka z twarzą już groźną i rzekł:
- Nie spotkacie się, powiadam, póki się moje stróżowanie nie skończy. Nie 
pozwolę, ni jemu, ni wam.
- Przecie ja go nie pozwałem, jeno on mnie.
- Ale za sowę. Dość mi tego, a który by się przeciwił... Ej-że!.. wiem i ja, 
jako pas okręcić.
- Nie chcę się z wami bić.
- A musielibyście ze mną, boja tamtego poprzysiągł bronić.
- To jakże będzie? - spytał uparty Zbyszko.
- Ciechanów niedaleko.
- Ale co Niemiec pomyśli?
- Niech mu wasz człowiek powie, że tu spotkania być nie może i że pierwej musi 
być książęce pozwoleństwo dla was, a komturowe dla niego.
- Ba! a jeżeli pozwoleństwa nie dadzą?
- To się przecie znajdziecie. Dość gadania.
Zbyszko, widząc, że nie ma rady, i rozumiejąc, że Jędrek z Kropiwnicy nie może 
istotnie na bitkę pozwolić, zawołał znów Sanderusa, aby wytłumaczył 
lotaryńskiemu rycerzowi, że bić się będą, dopiero jak staną na miejscu. De 
Lorche, wysłuchawszy słów Niemca, skinął głową na znak, że rozumie, a następnie, 
wyciągnąwszy ku Zbyszkowi rękę, potrzymał przez chwilę jego dłoń i ścisnął ją 
mocno po trzykroć, co wedle zwyczajów rycerskich oznaczało, że bić się ze sobą 
gdziekolwiek i kiedykolwiek muszą. Po czym w pozornej zgodzie ruszyli ku 
ciechanowskiemu zamkowi, którego tępe wieże widać już było na tle zarumienionego 
nieba.
Wjechali jeszcze za widna, lecz nim opowiedzieli się przy bramach zamkowych i 
nim spuszczono most, nastała głęboka noc. Przyjął ich i ugościł znajomy 
Zbyszkowy, Mikołaj z Długolasu, któren przywodził załodze złożonej z garści 
rycerstwa i trzystu niechybnych łuczników puszczańskich. Zaraz na wstępie 
dowiedział się ku wielkiemu swemu strapieniu Zbyszko, że dworu nie było. Książę, 
chcąc uczcić komturów ze Szczytna i z Jansborka, wyprawił wielkie łowy w 
puszczy, na które udała się dla przydania okazałości widowisku i księżna wraz z 
dworskimi pannami. Ze znajomych niewiast znalazł Zbyszko tylko Ofkę, wdowę po 
Krzychu z Jarząbkowa, która była klucznicą w zamku. Ta rada mu była bardzo, 
albowiem od czasu powrotu z Krakowa opowiadała każdemu, kto chciał i nie chciał, 
o jego miłości do Danusi i przygodzie z Lichtensteinem. Jednały jej te 
opowiadania wielki mir wśród młodszych dworzan i panien -była więc wdzięczna 
Zbyszkowi - i teraz starała się pocieszyć młodzianka w smutku, jakim przejęła go 
nieobecność Danusi.
- Nie poznasz jej - mówiła. - Dziewczynie roki idą i w szatkach już jej szwy 
poczynają pod szyją trzaskać, bo wszystko w niej pęcznieje. Nie skrzat to już 
taki, jaki był, i inaczej cię miłuje niż dawniej. Teraz niech jej kto jeno 
krzyknie do ucha:
"Zbyszko" - to jakby ją kto szydłem żgnął. Taka już nas wszystkich niewiast 
dola, przeciw czemu nie ma rady, gdyż to z rozkazania boskiego... A stryjko 
twój, powiadasz, zdrowi? Czemu zaś nie przyjechali?... Jużci, że taka dola... 
Cni się, cni samej niewieście na świecie... Łaska boska, że dziewczyna nóg nie 
połamała, bo co dzień na wieżę wyłazi, a na drogę spogląda... Każda z nas 
potrzebuje przyjacielstwa...
- Popasę jeno konie i pojadę ku niej - choćby i nocą pojadę - odpowiedział 
Zbyszko.
- Uczyń to, jeno przewodnika z zamku weź, bo w puszczy zabłądzisz.
Jakoż na wieczerzy, którą Mikołaj z Długolasu dla gości wyprawił, oświadczył 
Zbyszko, że zaraz za księciem pojedzie i o przewodnika prosi. Zdrożeni bracia 
zakonni poprzysuwali się po uczcie do olbrzymich kominów, na których płonęły 
całe pnie sosnowe, i postanowili jechać dopiero nazajutrz, po wypoczynku. Lecz 
de Lorche, wypytawszy się, o co chodzi, oznajmił chęć jechania razem ze 
Zbyszkiem, mówiąc, że inaczej mogliby się spóźnić na łowy, które chciał widzieć 
koniecznie.
Po czym zbliżył się do Zbyszka i wyciągnąwszy doń rękę, znów trzykrotnie ścisnął 
jego palce.
Henryk Sienkiewicz: Krzyżacy
Rozdział XX
Lecz nie miało i tym razem przyjść między nimi do bitki, gdyż Mikołaj z 
Długolasu, dowiedziawszy się od Jędrka z Kropiwnicy, o co im chodzi, wziął od 
obydwóch słowo, że się bez wiedzy księcia i komturów potykać nie będą, w razie 
zaś oporu groził zamknięciem bram. Zbyszkowi chciało się jak najprędzej zobaczyć 
Danusię, więc nie śmiał się sprzeciwiać, de Lorche zaś, który bił się chętnie, 
gdy było trzeba, ale nie był człowiekiem krwiożerczym, poprzysiągł bez trudności 
na swą rycerską cześć, iż będzie czekał na pozwolenie księcia, tym bardziej że 
postępując przeciwnie, obawiałby się mu ubliżyć. Chodziło też Lotaryńczykowi, 
który nasłuchawszy się pieśni o turniejach, lubił świetne zgromadzenia i okazałe 
uroczystości, aby potykać się właśnie wobec dworu, dostojników i dam - gdyż 
sądził, że w ten sposób zwycięstwo jego nabierze większego rozgłosu i tym 
łatwiej złote ostrogi mu wyjedna. Przy tym zaciekawiał go kraj i ludzie, więc po 
myśli była mu zwłoka - zwłaszcza że Mikołaj z Długolasu, któren lata całe u 
Niemców w niewoli przesiedział i z cudzoziemcami mógł łatwo się rozmówić, dziwy 
opowiadał o łowach książęcych na różne bestie nie znane już w krajach 
zachodnich. O północy więc ruszyli razem ze Zbyszkiem ku Przasnyszowi, mając ze 
sobą swe zbrojne poczty i ludzi z kagankami dla ochrony od wilków, które 
zbierając się zimą w nieprzeliczone gromady, mogły okazać się groźne nawet dla 
kilkunastu jeźdźców, choćby najlepiej uzbrojonych. Z tej strony Ciechanowa nie 
brakło już także lasów, które niedaleko za Przasnyszem przechodziły w olbrzymią 
puszczę kurpieską, łączącą się na wschód z nieprzebytymi borami Podlasia i 
dalszej Litwy. Przed niedawnymi czasy tymi to borami spływała zwykle na 
Mazowsze, omijając jednak groźnych miejscowych osadników, dzicz litewska, która 
w . 1337 doszła aż pod Ciechanów i zburzyła miasto. De Lorche z największą 
ciekawością słuchał opowiadań o tym starego przewodnika, Maćka z Turobojów, 
albowiem pałał w duszy chęcią zmierzenia się z Litwinami, których - jak i inni 
rycerze zachodni - za Saracenów uważał. Przybył on przecie w te strony na 
wyprawę krzyżową, pragnąc uzyskać sławę i zbawienie duszy, a jadąc, mniemał, że 
wojna nawet i z Mazurami, jako z pogańskim przez pół narodem, także zupełny 
odpust zapewnia. Oczom też prawie nie wierzył, gdy wjechawszy w Mazowsze, ujrzał 
kościoły po miastach, krzyże na wieżach, duchownych, rycerzy ze świętymi 
znamionami na zbrojach i naród bujny wprawdzie, zapalczywy, do zwady i bitki 
pochopny, ale chrześcijański i wcale od Niemców, wśród których młody rycerz 
przejeżdżał, nie drapieżniejszy. Więc gdy mu prawiono, że od wieków ten naród 
Chrystusa wyznaje, sam nie wiedział, co o Krzyżakach myśleć, a gdy się 
dowiedział, że i Litwę już nieboszczka królowa krakowska ochrzciła, zdumienie 
jego, a zarazem i troska nie miały granic.
Więc począł rozpytywać Maćka z Turobojów, czy w owych lasach, ku którym jadą, 
nie ma przynajmniej smoków, którym ludzie muszą ofiarowywać dziewice i z którymi 
można by walczyć. Lecz odpowiedź Maćka i pod tym względem sprawiła mu zawód 
zupełny.
- W borach jest rozmaity godny zwierz, jako wilcy, tury, żubry i niedźwiedzie, z 
którymi dość jest roboty - odrzekł Mazur.
- Może też po bagnach są i duchy nieczyste, ale o smokach nie słyszałem, a 
choćby i były, pewnie byśmy im dziewek nie dawali, ale kupą byśmy na nie poszli. 
Ba, gdyby były, już by dawno osadnicy puszczańscy pasy z ich skóry nosili!
- Co to za naród i czyby nie można z nim walczyć? – spytał de Lorche.
- Walczyć z nim można, ale niezdrowo - odrzekł Maćko -a wreszcie rycerzowi nie 
przystoi, gdyż to jest naród chłopski.
- Szwajcarowie także są chłopami. Zali ci Chrystusa wyznają?
- Nie masz innych na Mazowszu, a ci są ludzie nasi i książęcy. Widzieliście 
przecie łuczników na zamku. Sami to Kurpie, albowiem nie masz nad nich łuczników 
w świecie.
- Anglicy i Szkoci, których na dworze burgundzkim widziałem...
- Widziałem ich i w Malborgu - przerwał Mazur. - Tęgie pachołki, ale nie daj im 
Bóg kiedy przeciw tym stawać! U nich dzieciak w siedmiu leciech póty jeść nie 
dostanie, póki jadła strzałą z wierzchołka sosny nie zrzuci.
- O czym gadacie? - zapytał nagle Zbyszko, o którego uszy odbił się kilkakrotnie 
wyraz: Kurpie.
- O łucznikach kurpieskich i angielskich. Prawi ten rycerz, iże angielscy, a 
zasię szkoccy, nad wszystkimi celują.
- Widziałem ich i ja pod Wilnem. O wa! słyszałem ich groty koło uszu. Byli też 
tam i rycerze ze wszystkich krajów, którzy zapowiadali, że nas bez soli zjedzą, 
ale popróbowawszy raz i drugi, stracili dojadła ochotę.
Maćko rozśmiał się i powtórzył słowa Zbyszkowe panu de Lorche.
- Mówili o tym na różnych dworach - odrzekł Lotaryńczyk - chwalono tam 
zawziętość waszych rycerzy, ale przyganiano im, iż pogan przeciw Krzyżowi 
bronią.
- Broniliśmy naród, który chciał się ochrzcić, przeciw napaściom i 
niesprawiedliwości. Niemcy to chcą ich w pogaństwie utrzymać, aby powód do wojny 
mieli.
- Bóg to osądzi - rzekł de Lorche.
- Może i niezadługo już - odpowiedział Maćko z Turobojów. Lecz Lotaryńczyk 
zasłyszawszy, iż Zbyszko był pod Wilnem. począł się go o nie wypytywać, albowiem 
wieść o walkach i pojedynkach rycerskich tam stoczonych rozeszła się już szeroko 
po świecie. Szczególniej ów pojedynek, na który wyzwało się czterech rycerzy 
polskich i czterech francuskich, podniecił wyobraźnię wojowników zachodnich. 
Więc de Lorche począł spoglądać z większym szacunkiem na Zbyszka, jako na 
człowieka, który w tak sławnych bojach brał udział - i radował się w sercu, iż 
nie z byle kim przyjdzie mu się potykać.
Jechali więc dalej w pozornej zgodzie, świadcząc sobie grzeczności na postojach 
i częstując się wzajem winem, którego de Lorche miał znaczne zapasy w wozach. 
Lecz gdy z rozmowy między nim a Maćkiem z Turobojów okazało się, że Ulryka de 
Elner naprawdę nie jest panną, ale czterdziestoletnią zamężną niewiastą, mającą 
sześcioro dzieci, wzburzyła się tym bardziej dusza w Zbyszku, że ów dziwny 
cudzoziemiec śmie "babę" nie tylko z Danuśką porównywać, ale i pierwszeństwa dla 
niej wymagać. Pomyślał jednakowoż, że może to być człowiek niespełna zmysłów, 
któremu ciemna izba i batogi więcej by się przydały od podróży po świecie - i 
myśl ta powstrzymała w nim wybuch natychmiastowego gniewu.
- Czy nie myślicie - rzekł do Maćka - że zły duch rozum mu pomieszał? Może też 
siedzi mu diabeł w głowie jako czerw w orzechu i gotów po nocy na którego z nas 
przeskoczyć. Trzeba się nam mieć na baczności...
Usłyszawszy to, Maćko z Turobojów zaprzeczył wprawdzie, ale począł jednak 
spoglądać z pewnym niepokojem na Lotaryńczyka i w końcu rzekł:
- Czasem bywa, że ich w opętanym siedzi sto i więcej, a cia-sno-li im, to radzi 
pomieszkania w innych ludziach szukają. Najgorszy też taki diabeł, którego baba 
naśle.
Po czym zwrócił się nagle do rycerza:
- Pochwalony Jezus Chrystus!
- I ja go chwalę - odpowiedział z pewnym zdziwieniem de Lorche.
Maćko z Turobojów uspokoił się zupełnie.
- No, widzicie - rzekł - zęby w nim złe siedziało, zaraz by się zapienił alboby 
go o ziem rzuciło, bom go nagle zagabnął. Możem jechać.
Jakoż ruszyli dalej spokojnie. Z Ciechanowa do Przasnysza nie było zbyt daleko i 
latem goniec na dobrym koniu mógł we dwie godziny przebiec drogę dzielącą dwa 
miasta. Ale oni jechali daleko wolniej z powodu nocy, postojów i zasp śnieżnych 
leżących w lasach, a ponieważ wyjechali znacznie po północy, więc do 
myśliwskiego dworu książęcego, który leżał za Przasnyszem, na brzegu borów, 
przybyli dopiero o brzasku. Dwór stał prawie oparty o puszczę, duży, niski, 
drewniany, mający jednakże szyby w oknach ze szklanych gomółek. Przed dworem 
widać było żurawie studzienne i dwie szopy dla koni, naokół zaś dworu roiło się 
od szałasów, skleconych naprędce z sosnowych gałęzi, i od namiotów ze skór. Przy 
szarzejącym dopiero dniu błyszczały jasno przed namiotami ogniska, a wokół nich 
stali osacznicy w kożuchach wełną do góry, w tołubach lisich, wilczych i 
niedźwiedzich. Panu de Lorche wydało się, że widzi dzikie bestie na dwóch łapach 
przed ogniem, albowiem większość tych ludzi przybrana była w czapki uczynione ze 
łbów zwierzęcych. Niektórzy stali wsparci na oszczepach, inni na kuszach, 
niektórzy zajęci byli zwijaniem ogromnych sieci i powrozów - inni obracali nad 
węglami potężne ćwierci żubrze i łosie, przeznaczone widocznie na ranny posiłek. 
Blask płomienia padał na śnieg, oświecając zarazem te dzikie postacie 
poprzesłaniane nieco dymem ognisk, mgłą oddechów i parą podnoszącą się z 
pieczonych mięsiw. Za nimi widać było zaróżowione pnie olbrzymich sosen i nowe 
gromady ludzi, których mnogość dziwiła nieprzywykłego do widoku takich 
łowieckich zebrań Lotaryńczyka.
- Wasi książęta - rzekł - na łowy jakoby na wojenne wyprawy chodzą.
- Jakbyście wiedzieli - odrzekł Maćko z Turobojów - ze nie brak im ni 
myśliwskiego sprzętu, ni tez ludzi. To są osacznicy książęcy, ale są też i inni, 
którzy dla targu z puszczańskich komyszy tu przychodzą.
- Co będziem czynili? - przerwał Zbyszko - we dworze śpią jeszcze.
- Ano, zaczekamy, aż się pobudzą - odpart Maćko. - Przecie nie będziem do drzwi 
kołatać i księcia, pana naszego, budzić.
To rzekłszy, zaprowadził ich do ogniska, przy którym osacz-nicy ponarzucali im 
skór żubrzych i niedźwiedzich, a następnie poczęli ich skwapliwie częstować 
dymiącym mięsem - słysząc zaś obcą mowę, jęli się skupiać, ażeby na Niemca 
popatrzeć. Wnet rozniosło się przez ludzi Zbyszkowych, że to jest rycerz "aż zza 
morza" - i wówczas stało się naokół tak ciasno, że pan na Turobojach musiał użyć 
powagi, aby cudzoziemca od zbytniej ciekawości uchronić. De Lorche zauważył też 
w tłumie niewiasty, poprzybierane przeważnie również w skóry, ale rumiane jak 
jabłka i nadzwyczaj urodziwe, więc począł pytać, czy one także w łowach biorą 
udział.
Maćko Turobojski wyjaśnił mu, że do łowów one nie należą, ale że przybywają wraz 
z osacznikami przez babską ciekawość albo jakby na jarmark, dla kupna miejskich 
towarów i sprzedaży leśnych bogactw. Jakoż tak było w istocie; ów dworzec 
książęcy był jakby ogniskiem, naokół którego, nawet w czasie nieobecności 
księcia, kupiły się dwa żywioły: miejski i leśny. Osacznicy nie lubili wychodzić 
z puszczy, gdyż nieswojo im było bez szumu drzew nad głowami, więc Przasnyszanie 
zwozili na ową leśną krawędź słynne swe piwa, mąkę mieloną w miejskich 
wiatrakach lub na wodnych młynach na Węgierce, sól rzadką w puszczy i 
poszukiwaną chciwie, żelaziwo, rzemienie i tym podobny owoc ludzkiej 
przemyślności, a brali w zamian skóry, kosztowne futra, suszone grzyby, orzechy, 
zioła w chorobach przydatne lub bryłki bursztynu, o które między Kurpiami nie 
było zbyt trudno. Z tego powodu około książęcego dworca wrzał jakby ustawiczny 
targ, który potęgował się jeszcze w czasie książęcych łowów, gdy i obowiązek, i 
ciekawość wywabiały mieszkańców z głębin leśnych.
De Lorche słuchał opowiadań Maćkowych, przypatrując się z zajęciem postaciom 
osaczników, którzy żyjąc w zdrowym, żywicznym powietrzu i karmiąc się, jak 
zresztą większość chłopów ówczesnych, przeważnie mięsem - zdumiewali nieraz 
zagranicznych wędrowców wzrostem i siłą, Zbyszko zaś, siedząc przy ogniu, 
spoglądał ustawicznie na drzwi i okna dworca, zaledwie mogąc wytrwać na miejscu. 
Świeciło się tylko jedno okno, widocznie od kuchni, gdyż dym wychodził przez 
szpary między nie dość szczelnie dopasowanymi szybami. Inne były ciemne, 
połyskujące tylko od blasków dnia, który bielał z każdą chwilą i posrebrzał 
coraz mocniej ośnieżoną puszczę za dworem. W małych drzwiach wybitych w bocznej 
ścianie domostwa ukazywała się czasem służba w barwie książęcej - i z wiadrami 
lub cebrami na powerkach biegła po wodę do studzien. Ludzie ci, zapytywani, czy 
wszyscy śpią jeszcze, odpowiadali, że dwór strudzon wczorajszymi łowami spoczywa 
dotąd, ale że już warzy się strawa na ranny posiłek przed wyruszeniem.
Jakoż przez okno kuchenne począł wydobywać się zapach tłuszczów i szafranu, 
który rozszedł się daleko między ogniskami. Skrzypnęły wreszcie i otwarły się 
drzwi główne, odkrywając wnętrze suto oświeconej sieni - i na ganek wyszedł 
człowiek, w którym Zbyszko na pierwszy rzut oka poznał jednego z rybałtów, 
których w swoim czasie widział między służbą księżny w Krakowie. Na ów widok, 
nie czekając na Maćka z Turobojów ni na de Lorche, skoczył Zbyszko z takim pędem 
ku dworowi, że aż zdziwiony Lotaryńczyk zapytał:
- Co się stało temu młodemu rycerzowi?
- Nic się nie stało - odrzekł Maćko z Turobojów - jeno miłuje jedną dwórkę 
księżny i rad by ją jako najprędzej uwidzieć.
- Ach! - odpowiedział de Lorche, przykładając obie dłonie do serca.
I podniósłszy oczy w górę, począł wzdychać raz po razu tak żałośnie, że aż Maćko 
wzruszył ramionami i w duchu rzekł:
"Zaliby do swojej starki tak wzdychał? Nużby szczerze był niespełna rozumu?"
Ale tymczasem wprowadził go do dworca i obaj znaleźli się w obszernej sieni, 
przybranej rogami turów, żubrów, łosi i jeleni, i oświeconej przez płonące na 
potężnym kominie suche kłody. W środku stał nakryty kilimkiem stół z 
przygotowanymi misami do jadła, w sieni było zaledwie kilku dworzan, z którymi 
rozmawiał Zbyszko. Maćko z Turobojów zapoznał ich z panem de Lorche, ale że nie 
umieli po niemiecku, musiał sam dalej dotrzymywać mu towarzystwa. Jednakże 
dworzan przybywało co chwila, chłopów po większej części na schwał, surowych 
jeszcze, ale rosłych, pleczystych, płowowłosych, poprzybieranych już jak do 
puszczy. Ci, którzy znali Zbyszka i wiedzieli o jego przygodach krakowskich, 
witali się z nim jak ze starym przyjacielem - i znać było, że ma mir między 
nimi. Inni patrzyli na niego z takim podziwem, z jakim zwykle patrzy się na 
człowieka, nad którego karkiem wisiał topór katowski. Naokół słychać było głosy: 
"Jużci! Jest księżna, jest Jurandówna, zaraz ją tu ujrzysz, nieboże, i na łowy z 
nami pojedziesz". A wtem weszli dwaj goście krzyżaccy, brat Hugo de Dan-veld, 
starosta z Ortelsburga, czyli ze Szczytna, którego krewny był w swoim czasie 
marszałkiem, i Zygfryd de Lowe, także z zasłużonej w Zakonie rodziny - wójt z 
Jansborku. Pierwszy dość młody jeszcze, ale otyły, z twarzą chytrego piwoźłopa i 
grubymi, wilgotnymi wargami, drugi wysoki o rysach surowych, ale szlachetnych. 
Zbyszkowi wydało się, że Danvelda widział niegdyś przy księciu Witoldzie i że go 
Henryk, biskup płocki, zwalił w gonitwach z konia, lecz wspomnienia owe 
pomieszało mu wejście księcia Janusza, ku któremu zwrócili się z pokłonami i 
Krzyżacy, i dworzanie. Zbliżył się ku niemu de Lorche i komturowie, i Zbyszko, 
on zaś witał uprzejmie, ale z powagą na swej bezwąsej, wieśniaczej twarzy, 
okolonej włosami obciętymi równo nad czołem, a spadającymi aż na ramiona po obu 
bokach. Wnet zagrzmiały za oknami trąby na znak, że książę zasiada do stołu: 
zagrzmiały raz, drugi, trzeci, aż za trzecim razem otworzyły się duże drzwi po 
prawej stronie izby i ukazała się w nich księżna Anna, mając przy sobie cudną 
przetowłosą dzieweczkę z lutnią zawieszoną na ramieniu.
Ujrzawszy je, Zbyszko wysunął się naprzód i złożywszy przy ustach ręce, klęknął 
na oba kolana w postawie pełnej czci i uwielbienia.
Na ten widok szmer uczynił się w sali. gdyż zdziwił Mazurów postępek Zbyszka, a 
nawet niektórych i zgorszył. "A wiera - mówili starsi - pewnikiem nauczył się 
tego obyczaju od zamorskich jakowychś rycerzy, a może zgoła od pogan, gdyż nie 
masz go nawet między Niemcami". Młodzi wszelako myśleli: "Nie dziwota, toć 
dziewce szyję powinien". A księżna i Jurandówna nie poznały zrazu Zbyszka, gdyż 
klęknął plecami do ognia i twarz miał w cieniu. Księżna myślała w pierwszej 
chwili, iż to któryś z dworzan, zawiniwszy coś względem księcia, prosi jej o 
wstawiennictwo, lecz Danusia, która wzrok miała bystrzejszy, postąpiła krok 
naprzód - i pochyliwszy swą jasną głowę, krzyknęła nagle cienkim, przeraźliwym 
głosem:
- Zbyszko!
Po czym, nie myśląc o tym, że patrzy na nią cały dwór i zagraniczni goście, 
skoczyła jak sama ku młodemu rycerzowi i objąwszy go ramionami, poczęła całować 
jego oczy, usta, policzki, tuląc się do niego i piszcząc przy tym z wielkiej 
radości póty, póki nie zagrzmieli jednym wielkim śmiechem Mazurowie i póki 
księżna nie pociągnęła ją za kołnierz ku sobie.
Wówczas spojrzała po ludziach i stropiwszy się okrutnie, z równą szybkością 
schowała się za księżnę, ukrywszy się w fałdach jej spódnicy, tak że jej ledwie 
wierzch głowy było widać.
Zbyszko objął nogi pani, ta zaś podniosła go i poczęła witać, a zarazem 
wypytywać się o Maćka: czy zmarł, czy też żyw, a jeśli żyw, czy nie przyjechał 
także na Mazowsze? Zbyszko odpowiadał niezbyt przytomnie na te pytania, albowiem 
przechylając się na obie strony, starał się dojrzeć za księżną Danuśkę, która to 
wychylała się przez ten czas ze spódnicy pani, to znów dawała nurka w jej fałdy. 
Mazurowie w boki się brali na owo widowisko, śmiał się i sam książę, aż 
wreszcie, gdy wniesiono gorące misy, zwróciła się rozradowana pani do Zbyszka i 
rzekła:
- Służże nam, miły służko, a bogdaj nie tylko przy jedle, ale i na zawsze.
Potem zaś do Danusi:
- A ty, mucho utrapiona, wyleźże raz zza spódnicy, bo mi ją do reszty oberwiesz.
Więc Danusia wyszła zza spódnicy, spłoniona, pomieszana, podnosząca co chwila na 
Zbyszka oczy lękliwe, zawstydzone, a ciekawe - i tak cudna, że aż rozpłynęło się 
serce nie tylko w Zbyszku, ale i w innych mężach: starosta krzyżacki ze Szczytna 
począł przykładać raz po razu dłoń do swych grubych, wilgotnych warg, de Lorche 
zaś zdumiał się; podniósł obie ręce w górę i zapytał:
- Na świętego Jakuba z Kompostelli, kto jest ta dziewica? Na to starosta ze 
Szczytna, który przy otyłości był niski, podniósł się na palce i rzekł do ucha 
Lotaryńczyka:
- Córka diabła.
De Lorche popatrzył na niego, mrugając oczyma, następnie zmarszczył brwi i 
zaczął mówić przez nos:
- Nie praw to rycerz, który przeciw piękności szczeka.
- Noszę złote ostrogi - i jestem zakonnikiem - odparł z wyniosłością Hugo de 
Danveld.
Tak wielka była cześć dla pasowanych rycerzy, iż Lotaryń-czyk spuścił głowę, 
lecz po chwili odrzekł:
- A jam krewny książąt Brabantu.
- Pax! Pax! - odpowiedział Krzyżak. - Cześć potężnym książętom i przyjaciołom 
Zakonu, z którego rąk wkrótce, panie, złote ostrogi otrzymacie. Nie odmawiam ja 
urody tej dziewce, ale posłuchajcie, kto jest jej ojciec.
Lecz nie zdążył nic opowiedzieć, albowiem w tej chwili książę Janusz zasiadł do 
śniadania, a dowiedziawszy się poprzednio od wójta z Jansborku o wielkich 
pokrewieństwach pana de Lorche, dał mu znak, aby siadł koło niego. Naprzeciw 
zajęła miejsce księżna z Danusią, Zbyszko zaś stanął, jak ongi w Krakowie, za 
ich krzesłami do usługi. Danusia trzymała głowę, jak mogła najniżej, nad miską, 
bo wstyd jej było ludzi, ale trochę na bok, by Zbyszko mógł widzieć jej twarz. 
On zaś patrzał chciwie i z zachwyceniem na jej jasną, drobną głowę, na różowy 
policzek, na ramiona przybrane w obcisłą odzież, które przestawały już być 
dziecinne, i czuł, że wzbiera w nim jakby rzeka nowej miłości, która zalewa mu 
całe piersi. Czuł także na oczach, na ustach i na twarzy świeże jej pocałunki. 
Niegdyś dawała mu je ona tak jak siostra bratu i on przyjmował je jak od miłego 
dziecka. Teraz, na świeże ich wspomnienie, działo się z nim to, co czasem działo 
się przy Jagience: brały go ciągoty i ogarniała go omdlałość, pod którą taił się 
żar jak w przysypanym popiołem ognisku. Danusia wydawała mu się dorosłą zupełnie 
panną - bo też i rzeczywiście wyrosła, rozkwitła. A przy tym tyle i tak ciągle 
mówiono przy niej o miłości, że równie jak pączek kwiatowy przygrzany słońcem 
kraśnieje i otwiera się coraz bardziej, tak i jej otworzyły się oczy na miłość - 
i skutkiem tego było w niej teraz coś, czego nie było poprzednio -jakaś uroda, 
już nie tylko dziecinna, i jakaś ponęta, mocna, upajająca, bijąca od niej tak, 
jak bije ciepło od płomienia albo zapach od róży.
Zbyszko to czuł, ale nie zdawał sobie z tego sprawy, gdyż się zapamiętał. 
Zapomniał nawet o tym, że trzeba przy stole służyć. Nie widział, że dworzanie 
patrzą na niego, trącają się łokciami, że pokazują sobie ich oboje z Danusią i 
śmieją się. Nie zauważył również ani jakby skamieniałej ze zdumienia twarzy pana 
de Lorche, ani wypukłych oczu krzyżackiego starosty ze Szczytna, które 
ustawicznie utkwione były w Danusię, i odbijając zarazem płomień komina, 
wydawały się tak czerwone i błyszczące jak wilcze. Ocknął się dopiero, gdy trąby 
ozwały się ponownie, dając znak, że czas do puszczy - i gdy księżna Anna Danuta, 
zwróciwszy się ku niemu, rzekła:
- Przy nas pojedziesz, abyś zaś miał uciechę i dziewce o kochaniu mógł prawić, 
czego i ja rada posłucham.
To powiedziawszy, wyszła z Danusią, aby się na koń przybrać. Zbyszko zaś skoczył 
na podwórzec, na którym trzymano już pokryte sędzielizną i parskające konie dla 
księstwa, gości i dworzan. Na dziedzińcu nie było tak rojno jak przedtem, gdyż 
osacznicy wyszli już pierwej z sieciami i potonęli w puszczy. Ogniska 
poprzygasały, dzień uczynił się jasny, mroźny, śnieg skrzypiał, a z drzew 
poruszanych lekkim powiewem sypała się sadź sucha, iskrząca. Wkrótce wyszedł i 
siadł na koń książę, mając za sobą pachołka z kuszą i z oszczepem tak długim i 
ciężkim, że mało kto mógł nim władać; książę jednak władał nim z łatwością, 
albowiem, jak i inni Piastowie mazowieccy, posiadał siłę nadzwyczajną. Bywały 
nawet i takie niewiasty w tym rodzie, które wychodząc za obcych książąt, zwijały 
w palcach przy weselnych ucztach szerokie tasaki żelazne. Blisko księcia 
trzymało się też dwóch mężów gotowych w nagłym razie do pomocy, a wybranych ze 
wszystkich dziedziców ziemi warszawskiej i ciechanowskiej, strasznych na samo 
wejrzenie, o barach jak pnie leśne - na których patrzał z podziwem przybyły z 
daleka pan de Lorche.
Tymczasem wyszła i księżna z Danusią, obie przybrane w kaptury ze skór białych 
łasic. Nieodrodna córka Kiejstuta lepiej umiała "szyć" z łuku niż igłą, niesiono 
więc i za nią ozdobną, nieco tylko lżejszą od innych kuszę. Zbyszko, 
przyklęknąwszy na śniegu, wyciągnął dłoń, na której pani wsparła, siadając na 
koń - nogę, po czym uniósł w górę Danusię, tak samo jak w Bogdańcu unosił 
Jagienkę - i ruszyli. Orszak wyciągnął się w długiego węża: skręcił na prawo od 
dworu, mieniąc się i migocąc na brzegu puszczy jak barwna krajka na brzegu 
ciemnego sukna, a następnie począł się w nią z wolna zanurzać.
Byli już dość głęboko w boru, gdy księżna, zwróciwszy się do Zbyszka, rzekła:
- Przeczże nie gadasz? Nuże, mów do niej.
Zbyszko, lubo tak zachęcony, milczał jeszcze przez chwilę, albowiem opanowała go 
jakaś nieśmiałość - i dopiero po upływie jednej lub dwóch zdrowasiek ozwał się:
- Danuśka!
- Co, Zbyszku?
- Miłuję cię tak...
Tu zaciął się, szukając słów, o które było mu trudno, bo chociaż klękał jak 
zagraniczny rycerz przed dziewczyną, choć wszelkimi sposobami cześć jej okazywał 
i starał się unikać gminnych wyrażeń, jednakże próżno się silił na dworność, 
gdyż mając duszę polną, tylko po prostu umiał mówić.
Więc i teraz po chwili rzekł:
- Miłuję cię tak, aże mi dech zapiera!
Ona zaś podniosła na niego spod łasiczego kapturka modre oczęta i twarz 
wyszczypaną na różowo przez zimne leśne powietrze:
- I ja, Zbyszku! - odrzekła jakby z pośpiechem. Po czym zaraz nakryła oczy 
rzęsami, bo już wiedziała, co to jest miłość.
- Hej, krocie ty moje! hej, dziewczyno ty moja! - zawołał Zbyszko - Hej!...
I znowu umilkł ze szczęścia i ze wzruszenia, lecz dobra, a zarazem ciekawa 
księżna przyszła im powtórnie z pomocą:
- Powiadajże - rzekła -jako ci się cniło bez niej, a zdarzy się li gąszczyk, to 
choćbyś ją tam i w gębę pocałował, nie będę krzywa, boć to najlepiej o twoim 
kochaniu zaświadczy.
Więc począł opowiadać, "jako mu się cniło" bez niej i w Bogdańcu przy doglądaniu 
Maćka, i między "somsiadami". O Jagience nic tylko nie wspomniał chytry 
wykrętnik - ale zresztą szczerze mówił, bo w tej chwili tak kochał śliczną 
Danusię, że chciało mu się chwycić ją, przesadzić na swego konia, wziąć przed 
się i trzymać przy piersiach.
Nie śmiał jednak tego uczynić; natomiast gdy pierwszy gąszczyk przedzielił ich 
od jadących za nimi dworzan i gości, pochylił się ku niej, objął ją i pochował 
twarz w łasiczy kaptur, świadcząc tym uczynkiem o swej miłości.
Ale że zimą nie ma liści na krzach leszczynowych, dojrzał go Hugo von Danveld i 
pan de Lorche, dojrzeli go również dworzanie i poczęli między sobą mówić:
- Poboćkał ci ją przy księżnie! Wierę, jako wnet im pani weselisko wyprawi.
- Chwacki to jakiś pachołek, ale i ona siarczysta Jurandowa krew!
- Krzemień to i krzesiwo, choć dziewka niby trusia. Pójdą z nich iskry, nie bój 
się! Przywarł ci do niej jak kleszcz do żywej skóry!
Tak oni rozmawiali, śmiejąc się, lecz starosta krzyżacki ze Szczytna zwrócił ku 
panu de Lorche swą koźlą, złą i lubieżną twarz - i zapytał:
- Czy chcielibyście, panie, by jaki Merlin zmienił was czarnoksięską mocą w 
tamtego oto rycerzyka?
- A wy, panie? - zapytał de Lorche.
Na to Krzyżak, w którym widocznie zawrzała zazdrość i żądza, ściągnął 
niecierpliwą ręką konia i zawołał:
- Na moją duszę!...
W tej chwili jednak opamiętał się i pochyliwszy głowę, odrzekł:
- Zakonnikiem jestem, który ślubował czystość. I spojrzał bystro na 
Lotaryńczyka, w obawie, czy nie zobaczy na jego twarzy uśmiechu, albowiem pod 
tym względem Zakon złą miał sławę u ludzi, a między zakonnikami Hugo de Danveld 
najgorszą. Był on przed kilku laty pomocnikiem wójta w Sambii i tam skargi na 
niego stały się tak głośne, że pomimo całej pobłażliwości, z jaką patrzano na 
podobne sprawy w Malborgu, musiano go przenieść na dowódcę zamkowej załogi w 
Szczytnie. Przybywszy w ostatnich dniach z tajnymi zleceniami na dwór księcia i 
ujrzawszy cudną Jurandównę, zapałał do niej żądzą, dla której wiek Danusi nie 
był żadnym hamulcem, albowiem w tych czasach młodsze od niej wychodziły za mąż. 
Lecz że zarazem wiedział Danveld, jaki był ród dziewczyny, i że imię Juranda 
łączyło się ze strasznym wspomnieniem w jego pamięci, więc i jego żądza wyrosła 
na podkładzie dzikiej nienawiści. A de Lorche począł go właśnie wypytywać o te 
dzieje.
- Nazwaliście, panie, tę piękną dziewicę córką diabła; dlaczegoście ją tak 
nazwali?
Danveld począł na to opowiadać historię Złotoryi: jako przy odbudowywaniu zamku 
porwano szczęśliwie księcia wraz z dworem i jako w tym zdarzeniu zginęła matka 
Jurandówny, za którą Jurand mścił się od owej pory w okropny sposób na 
wszystkich rycerzach zakonnych. I nienawiść buchała z Krzyżaka przy tym 
opowiadaniu jak płomień, albowiem miał i osobiste do niej powody. Oto i on sam 
zetknął się przed dwoma laty z Jurandem, ale wówczas na widok strasznego "Dzika 
ze Spychowa" pierwszy raz w życiu upadło w nim serce tak nikczemnie, że opuścił 
dwóch swoich krewnych, ludzi, łupy i jak obłąkany uciekał dzień cały aż do 
Szczytna, gdzie z trwogi na długi czas zachorzał. Gdy przyszedł do zdrowia, 
wielki marszałek Zakonu oddał go pod sąd rycerski, którego wyrok uniewinnił go 
wprawdzie, gdy Danveld poprzysiągł na krzyż i cześć, że rozhukany koń uniósł go 
z pola walki - ale zamknął mu drogę do wyższych dostojeństw w Zakonie. Krzyżak 
zamilczał wprawdzie teraz o tych wypadkach przed panem de Lorche, natomiast 
wypowiedział tyle skarg na okrucieństwo Juranda i zuchwałość całego polskiego 
narodu, że wszystko to zaledwie mogło pomieścić się w głowie Lotaryńczyka.
- My wszelako - rzekł po chwili - jesteśmy u Mazurów, nie u Polaków?
- To osobne księstwo, ale jeden naród - odpowiedział starosta - jednaka ich 
bezecność i jednaka przeciw Zakonowi zawziętość. Bóg daj, aby niemiecki miecz 
całe to plemię wygubił!
- Słusznie mówicie, panie; bo żeby ten książę, który na pozór zacny się wydaje, 
śmiał zamek przeciw wam w waszych ziemiach wznosić - o podobnym bezprawiu nawet 
i między poganami nie słyszałem.
- Zamek on wznosił przeciw nam, ale Złotoryja leży w jego, nie w naszych 
ziemiach.
- Tedy chwała Chrystusowi, że wam dał nad nim zwycięstwo. Jakoże skończyła się 
ta wojna?
- Nie było wówczas wojny.
- A wasze zwycięstwo pod Złotoryją?
- Bóg nam właśnie i w tym pobłogosławił, że książę był bez wojska, jeno z dworem 
i niewiastami.
 Na to de Lorche spojrzał ze zdumieniem na Krzyżaka.
- Jak to? Więc w czasie pokoju napadliście na niewiasty i na księcia, który we 
własnych ziemiach zamek budował?
- Dla chwały Zakonu i chrześcijaństwa nie masz bezecnych uczynków.
- A ówże straszny rycerz jeno za młodą małżonkę pomsty szuka, zabitą przez was 
czasu pokoju?
- Kto przeciw Krzyżakowi rękę podnosi, synem ciemności jest.
Zadumał się, usłyszawszy to, pan de Lorche, ale nie miał już czasu Danveldowi 
odpowiedzieć, gdyż wyjechali na obszerną, zaśnieżonym szuwarem pokrytą polankę, 
na której książę zsiadł z konia, a za nim poczęli zsiadać i inni.
Henryk Sienkiewicz: Krzyżacy
Rozdział XXI
Biegli leśnicy poczęli pod wodzą wielkiego łowczego rozstawiać myśliwych długim 
rzędem na skraju polany, tak aby będąc sami w ukryciu, mieli przed sobą pustą 
przestrzeń, ułatwiającą strzały z kusz i łuków. Dwa krótsze boki polany 
obstawione były sieciami, za którymi taili się borowi "nawrotnicy", których 
obowiązkiem było nawracać zwierza ku strzelcom lub jeśli, nie dając się 
spłoszyć, zaplątywał się w sieciach, dobijać go oszczepami. Nieprzeliczone 
gromady Kurpiów, umiejętnie rozstawione w tak zwaną otokę, miały pędzić wszelkie 
żywe stworzenie z głębin leśnych na polanę. Za strzelcami znów znajdowała się 
sieć, rozpięta w tym celu, by zwierz, który zdoła przedrzeć się przez ich 
szereg, został nią powstrzymany i w jej skrętach dobity.
Książę stanął w pośrodku szeregu w lekkim zagłębieniu, które biegło przez całą 
szerokość polany. Główny łowczy, Mrokota z Mocarzewa, wybrał mu to stanowisko, 
wiedząc, że tym właśnie wgłębieniem będzie pomykał przed otoką najgrubszy zwierz 
z puszczy. Sam książę miał w ręku kuszę, tuż pod bokiem pana stał oparty o 
drzewo ciężki oszczep, a nieco z tyłu trzymali się dwaj "brońcy" z toporami na 
ramionach, ogromni, do pni leśnych podobni, którzy prócz toporów mieli jeszcze 
gotowe napięte kusze dla podania księciu w razie potrzeby. Księżna i Jurandówna 
nie zsiadały z koni, albowiem nie zezwalał na to nigdy książę ze względu na 
niebezpieczeństwo od turów i żubrów przed których wściekłością łatwiej się było 
w razie wypadku chronić konno niż pieszo. De Lorche, lubo wezwany przez księcia, 
aby zajął miejsce po prawej jego stronie, prosił, aby mu wolno było zostać dla 
obrony dam na koniu, i stał opodal księżny do długiego gwoździa podobny, z 
rycerską kopią, z której podrwiwali z cicha pod wąsem Mazurowie jako z broni 
mało na łowach przydatnej. Natomiast Zbyszko wbił oszczep w śnieg, kuszę 
przekręcił na plecy i stojąc przy koniu Danusi, podnosił ku niej głowę, chwilami 
szeptał do niej, a chwilami obejmował jej nogi i całował kolana, albowiem wcale 
się już przed ludźmi ze swoją miłością nie krył. Uspokoił się dopiero wówczas, 
gdy Mrokota z Mocarzewa, który w puszczy ośmielał się i na samego księcia 
burczeć, nakazał mu groźnie milczenie.
Tymczasem daleko, daleko w głębi puszczy ozwały się rogi kurpieskie, którym z 
polany odpowiedział krótko wrzaskliwy głos krzywuły - po czym nastała cisza 
zupełna. Ledwie niekiedy zaskrzeczała sójka w wierzchołkach sosen, niekiedy 
zakrakali jak kruki ludzie z otoki. Myśliwi wytężyli oczy na białą, pustą 
przestrzeń, na której wiatr poruszał oszronionym sitowiem i bezlistny-mi krzami 
wikliny - każdy czekał z niecierpliwością, jaki też pierwszy zwierz pojawi się 
na śniegu - w ogóle zaś wróżono sobie łowy obfite i wspaniałe, gdyż puszcza 
roiła się od żubrów, turów, dzików. Kurpie wykurzyli też z barłogów i kilka 
niedźwiedzi, które zbudzone w ten sposób chodziły po gąszczach, złe, głodne i 
czujne, domyślając się, ze wkrótce przyjdzie im stoczyć walkę nie o spokojny sen 
zimowy, ale o życie.
Trzeba było jednak czekać długo, gdyż ludzie, którzy parli zwierza ku klamrom 
otoki i ku polanie, zajęli ogromny szmat boru i szli z tak daleka, że do uszu 
myśliwych nie dochodziło nawet szczekanie psów, które zaraz po odezwaniu się 
trąb spuszczone zostały ze smyczy. Jeden z nich, spuszczony widocznie za 
wcześnie albo też włóczący się luzem za chłopami, ukazał się na polanie i 
przebiegłszy ją całą z nosem ku ziemi, przeszedł między myśliwcami. I znów 
uczyniło się pusto i cicho, tylko nawrotnicy krakali ciągle jak krucy, dając w 
ten sposób znać, że wkrótce robota się rozpocznie. Jakoż po upływie kilku 
pacierzy na skraju pojawiły się wilki, które jako najczujniejsze pierwsze 
usiłowały się wynieść z obierzy. Było ich kilka. Ale wypadłszy na polanę i 
zawietrzywszy wokół ludzi, dały znów nurka w bór, szukając widocznie innego 
wyjścia. Potem dziki, wynurzywszy się z kniei, poczęły biec długim, czarnym 
łańcuchem przez zaśnieżoną przestrzeń, podobne z dala do swojskiej trzody 
chlewnej, która na wołanie gospodarnej niewiasty zdąża, trzęsąc uszyma, ku 
chacie. Ale łańcuch ów zatrzymywał się, słuchał, wietrzył - zawracał i znów 
słuchał; wyboczył ku sieciom i poczuwszy nawrotników, znów puścił się ku 
myśliwym, chrapiąc, zbliżając się coraz ostrożniej, ale coraz bardziej, póki 
wreszcie nie rozległ się szczęk żelaznych zastawników przy kuszach, warkot 
grotów i póki pierwsza krew nie splamiła białej śnieżystej podścieli.
Wówczas rozległ się okrzyk i stado rozproszyło się, jakby w nie piorun uderzył; 
jedne poszły na oślep przed siebie, drugie rzuciły się ku sieciom, inne poczęły 
biegać to w pojedynkę, to po kilka, mieszając się z innym zwierzem, od którego 
zaroiła się tymczasem polana. Już też dochodziły wyraźnie do uszu głosy rogów, 
ujadanie psów i daleki gwar ludzi idących w głównej ławie z głębi boru. 
Mieszkańcy leśni, odpędzani z boków przez rozciągnięte szeroko w puszczy 
skrzydła otoki, zapełniali coraz szczelniej leśną łąkę. Nic podobnego nie można 
było zobaczyć nie tylko w krajach zagranicznych, ale nawet i w innych ziemiach 
polskich, w których nie było już takich puszcz jak na Mazowszu. Krzyżacy, 
chociaż bywali na Litwie, gdzie czasem zdarzało się, że żubry, uderzając na 
wojsko, sprawiały w nim zamieszanie* - dziwili się nie-pomału tej niezmiernej 
ilości zwierza, a zwłaszcza dziwił się pan de Lorche. Stojąc przy księżnie i 
dworkach jak żuraw na straży, a nie mogąc się z żadną rozmówić, począł on już 
był nudzić się. marznąć w swej żelaznej zbroi i mniemać, że łowy chybiły. Aż oto 
ujrzał przed sobą całe stada lekkonogich sarn, płowych jeleni i łosiów o łbach 
ciężkich, ukoronowanych, pomieszane z sobą, wichrzące po polanie, oślepione 
trwogą i szukające na próżno wyjścia. Księżna, w której na ten widok zagrała 
Kiejstutowa, ojcowska krew, wypuszczała grot za grotem w ową pstrą ciżbę, 
pokrzykując z radości za każdym razem, gdy ugodzony jeleń lub łoś wspinał się w 
pędzie do góry, a następnie walił się ciężko i kopał śnieg nogami. Inne dwórki 
pochylały też często twarze ku kuszom, albowiem wszystkie ogarnął zapał 
myśliwski. Jeden tylko Zbyszko nie myślał o łowach, ale wsparłszy łokcie na 
kolanach Danusi, a głowę na dłoniach, patrzył jej w oczy, ona zaś, na wpół 
śmiejąca się, na wpół zawstydzona, próbowała mu zamykać palcami powieki, niby 
nie mogąc takiego wzroku wytrzymać.
Lecz uwagę pana de Lorche zwrócił ogromny, siwy na karku i łopatkach niedźwiedź, 
który niespodzianie wychynął z szuwarów w pobliżu strzelców. Książę strzelił do 
niego z kuszy, a następnie wypadł ku niemu z oszczepem i gdy zwierz podniósł 
się, rycząc okropnie, na zadnie łapy - skłuł go na oczach całego dworu tak 
sprawnie i szybko, że żaden z dwu "brońców" nie potrzebował użyć topora. 
Pomyślał tedy młody Lotaryńczyk, że jednak niewielu panów, na dworach których 
bawił po drodze, ważyłoby się na taką zabawę i że z takimi książęty i z takim 
ludem ciężką może Zakon mieć kiedyś przeprawę i ciężkie przeżyć godziny. Lecz w 
dalszym ciągu zobaczył skłute w ten sam sposób przez innych myśliwych srogie, 
białokływe odyńce, ogromne, daleko większe i zacieklejsze od tych, na które 
polowano w lasach Niższej Lotaryngii i w puszczach niemieckich. Tak wprawnych i 
dufnych w siłę dłoni łowców ani też takich uderzeń oszczepem nie widział pan de 
Lorche nigdzie - co, jako człowiek bywały, tłumaczył sobie tym, że wszyscy ci 
wśród niezmiernych borów siedzący ludzie przywykają od dziecięcych lat do kuszy 
i oszczepu - za czym i do większej w ich użyciu dochodzą od innych biegłości.
Polana usłała się wreszcie gęsto trupami wszelkiego rodzaju zwierząt, lecz łowom 
daleko jeszcze było do końca. Owszem,
najciekawsza a zarazem najbardziej niebezpieczna ich cłwila miała dopiero 
nadejść, gdyż otoka wparła właśnie na pustać kilkanaście żubrów i turów. Chociaż 
w lasach trzymały się one zwykle osobno, szły teraz pomieszane razem, ale 
bynajmniej nie oślepłe z trwogi, raczej groźne niż przerażone. Nie szły też zbyt 
szybko, jakby pewne w poczuciu okrutnej siły, że złamią wszelkie zapory i 
przejdą - ziemia jednak zaczęła dudnić pod ich ciężarem. Brodate byki, idące na 
czele gromady ze łbami nisko nad ziemią, zatrzymywały się chwilami, jakby 
rozważając, w którą stronę uderzyć. Z potwornych ich płuc wydobywał się głuchy 
ryk do podziemnego grzmotu podobny, z nozdrzów dymiło parą, a kopiąc śnieg 
przednimi nogami, zdawały się upatrywać spod grzyw krwawymi oczyma ukrytego 
nieprzyjaciela.
Tymczasem nawrotnicy podnieśli ogromny krzyk, któremu od strony głównej ławy i 
od skrzydeł otoki odpowiedziały setki gromkich głosów; zawrzały rogi i 
piszczałki; zadrżała puszcza aż hen do najdalszych głębin, a jednocześnie 
wypadły na polanę ze strasznym harmidrem goniące po tropie psy kurpieskie. Widok 
ich wprawił w mgnieniu oka we wściekłość samice mające przy sobie młode. Idące 
dotąd z wolna stado rozproszyło się w szalonym pościgu po całej polanie. Jeden z 
turów, płowy, olbrzymi, niemal potworny byk, ogromem żubry przenoszący, puścił 
się w ciężkich skokach ku szeregowi strzelców, zawrócił ku prawej stronie 
polany, po czym, ujrzawszy o kilkadziesiąt kroków między drzewami konie, 
zatrzymał się i hucząc, począł orać nogami ziemię, jakby podniecając się do 
skoku i walki.
Na ten straszny widok nawrotnicy podnieśli krzyk jeszcze większy, w szeregu zaś 
myśliwych ozwały się przeraźliwe głosy: "Księżna, księżna! ratujcie panią!" 
Zbyszko porwał za utkwiony w śniegu oszczep i skoczył na skraj lasu, za nim 
skoczyło kilku Litwinów gotowych zginąć w obronie córki Kiejstuta - a wtem 
zgrzytnęła w rękach pani kusza, zaświszczal grot i przeleciawszy ponad schylonym 
łbem zwierzęcia utkwił w jego karku.
- Dostał! - zawołała księżna - nie pójdzie...
Ale dalsze jej słowa zgłuszył ryk tak straszliwy, że aż konie przysiadły na 
zadach. Tur rzucił się jak burza wprost na panią, lecz nagle z nie mniejszym 
pędem wypadł spomiędzy drzew mężny pan de Lorche i pochylony na koniu, z kopią 
wyciągniętą jak na rycerskim turnieju, runął wprost na zwierza.
Obecni ujrzeli przez jedno mgnienie oka kopię utkwioną w karku byka, która wnet 
wygięła się jak pałąk i prysła w drobne złamki, za czym olbrzymi rogaty łeb 
zniknął całkiem pod brzuchem konia pana de Lorche i zanim kto z obecnych zdołał 
wykrzyknąć, i rumak, i jeździec wylecieli jak z procy w powietrze.
Koń, spadłszy na bok, począł bić w przedśmiertnych drgawkach nogami, oplątując 
je we własne wyprute trzewia, pan de Lorche leżał w pobliżu bez ruchu, podobny 
na śniegu do żelaznego klina, tur zaś zdawał się przez chwilę wahać, czy nie 
pominąć ich i nie uderzyć na inne konie, lecz mając tuż przed sobą te pierwsze 
ofiary, zwrócił się znów ku nim i jął pastwić się nad nieszczęsnym rumakiem, 
gniotąc go łbem i orząc z wściekłością rogami jego otwarty brzuch.
Z boru jednakże sypnęli się ludzie na ratunek obcego rycerza, Zbyszko, któremu 
chodziło o ochronę księżny i Danusi, dobiegł pierwszy i wbił ostrze oszczepu pod 
łopatkę zwierzęcia. Lecz uderzył z takim rozmachem, że oszczep przy nagłym 
zwrocie tura pękł mu w ręku, on sam zaś upadł twarzą w śnieg. "Zginął! zginął!" 
- ozwały się głosy biegnących z pomocą Mazurów. Tymczasem łeb byka pokrył 
Zbyszka i przycisnął go do ziemi. Od strony księcia już, już nadbiegali dwaj 
potężni "brońcy" - byliby jednak przybyli za późno, gdyby na szczęście nie 
uprzedził ich darowany przez Jagienkę Zbyszkowi Czech Hlawa. Ten dopadł przed 
nimi i podniósłszy oburącz szeroki topór, ciął w pochylony kark tura tuż za 
rogami.
Cięcie było tak straszne, że zwierz runął jak gromem rażony z przerąbanymi 
kręgami i łbem niemal do połowy odwalonym;
lecz padając, przygniótł Zbyszka. Obaj "brońcy" odciągnęli w mgnieniu oka 
potworne cielsko, a tymczasem księżna i Danusia, zeskoczywszy z koni, nadbiegły, 
nieme z przerażenia, do rannego młodzianka.
On zaś blady, cały zalany krwią tura i własną, podniósł się nieco, spróbował 
wstać, ale zachwiał się, upadł na kolana i wsparłszy się na ręku, zdołał 
przemówić jedno tylko słowo:
- Danuśka...
Po czym wyrzucił krew ustami i ciemności objęły mu głowę. Danusia chwyciła go 
przez plecy za ramiona, ale nie mogąc go utrzymać, poczęła krzyczeć o ratunek. 
Jakoż otoczono go ze wszystkich stron, tarto śniegiem, wlewano wino do ust, 
wreszcie łowczy Mrokota z Mocarzewa rozkazał położyć go na opończy i tamować 
krew za pomocą miękkich hubek borowych
- Żyw będzie, jeśli jeno ziobra, nie pacierze, ma połamione - rzekł, zwracając 
się do księżny.
Wszelako inne dwórki zajęły się przy pomocy myśliwców ratunkiem pana de Lorche. 
Obracano nim na wszystkie strony, szukając na zbroi dziur lub wgięć uczynionych 
przez rogi byka, ale prócz śladów śniegu, który wbił się między złożenia blach, 
nie można było znaleźć innych. Tur mścił się głównie na koniu, który leżał obok 
już martwy, mając pod brzuchem wszystkie swe wnętrzności, pan de Lorche zaś nie 
był ugodzon. Omdlał tylko wskutek upadku - i jak się pokazało później, rękę 
prawą miał ze stawu wybitą. Teraz jednak, gdy zdjęto mu hełm i wlano do ust 
wina, wnet otworzył oczy, oprzytomniał - i widząc pochylone nad sobą zatroskane 
twarze dwóch młodych i hożych dwórek, rzekł po niemiecku:
- Pewniem już w raju i aniołowie są nade mną? Dwórki nie zrozumiały wprawdzie 
tego, co powiedział, ale rade, że ożył i przemówił, poczęły się do niego 
uśmiechać i przy pomocy myśliwców podniosły go z ziemi, on zaś jęknął, poczuwszy 
ból w prawej ręce, lewą wsparł się na ramieniu jednego z "aniołów" - i przez 
chwilę stał nieruchomo, bojąc się kroku postąpić, gdyż nie czuł się pewny w 
nogach. Za czym powiódł mętnym jeszcze wzrokiem po pobojowisku: ujrzał płowe 
cielsko tura, które z bliska wydawało się potwornie wielkie, ujrzał łamiącą ręce 
nad Zbyszkiem Danusię - i samego Zbyszka na opończy.
- Ten to rycerz przybył mi z pomocą? - zapytał. - Żywy-li?
- Ciężko pobit - odpowiedział jeden z umiejących po niemiecku dworzan.
- Nie z nim, ale za niego będę się odtąd potykał! - rzekł Lotaryńczyk.
Lecz w tej chwili książę, który poprzednio stał nad Zbyszkiem, zbliżył się do 
niego i począł go wysławiać: że swoim śmiałym postępkiem ochronił od srogiego 
niebezpieczeństwa księżnę i inne niewiasty, a może i życie im ocalił - za co, 
prócz rycerskich nagród, otoczy go chwała u ludzi, którzy teraz żyją, i u 
potomnych. - W dzisiejszych zniewieściałych czasach - rzekł - coraz mniej 
prawych rycerzy jeździ po świecie, bądźcie mi więc gościem jako najdłużej albo i 
całkiem na Mazowszu ostańcie, gdzie łaskę moją jużeście zdobyli, a miłość ludzką 
również łatwie cnymi uczynkami zdobędziecie!
Rozpływało się od takich słów chciwe na sławę serce pana de Lorche, gdy zaś 
pomyślał, że tak przeważnego czynu rycerskiego dokonał i na takie pochwały 
zarobił w owych dalekich ziemiach polskich, o których tyle dziwnych rzeczy 
opowiadano na Zachodzie - z radości nie czuł prawie wcale bólu w zwichniętym 
ramieniu. Rozumiał, że rycerz, który na dworze brabanckim lub burgundzkim będzie 
mógł opowiedzieć, iż na łowach ocalił życie księżnie mazowieckiej, będzie 
chodził w chwale jak w słońcu. Pod wpływem tych myśli chciał nawet zaraz iść do 
księżny i na klęczkach jej wierne służby ślubować, ale i sama pani, i Danusia 
zajęte były Zbyszkiem. Ów oprzytomniał znowu na chwilę, ale tylko uśmiechnął się 
do Danusi, podniósł dłoń do pokrytego zimnym potem czoła i zaraz powtórnie 
omdlał. Doświadczeni łowcy, widząc, jak zawarły się przy tym jego ręce, a usta 
pozostały otwarte, mówili między sobą, że nie wyżyje, lecz doświadczeńsi jeszcze 
Kurpie, z których niejeden nosił na sobie ślady niedźwiedzich pazurów, dziczych 
kłów lub żubrzych rogów, lepszą czynili nadzieję, twierdząc, że róg tura obsunął 
się między żebrami rycerza, że może jedno z nich albo dwa są złamane, ale krzyż 
cały, gdyż inaczej nie mógłby się młody pan ani na chwilę przypodnieść. 
Pokazywali też, że w miejscu, gdzie upadł Zbyszko, była jakby zaspa śnieżna i to 
właśnie go ocaliło - albowiem zwierz, przycisnąwszy go międzyrożem, nie podołał 
zgnieść mu do szczętu piersi ni krzyża.
Nieszczęściem lekarz książęcy, ksiądz Wyszoniek z Dziewanny, nie był na łowach, 
choć zwykle na nich bywał, albowiem zajęty był tym razem wypiekaniem opłatków we 
dworze. Skoczył po niego, dowiedziawszy się o tym, Czech, tymczasem jednak 
ponieśli Kurpie Zbyszka na opończy do książęcego dworu. Danusia chciała iść przy 
nim piechotą, lecz księżna sprzeciwiła się temu, albowiem droga była daleka i w 
parowach leśnych leżały już głębokie śniegi, chodziło zaś o pośpiech. Starosta 
krzyżacki, Hugo de Danveld, pomógł więc dziewczynie siąść na koń, a następnie, 
jadąc przy niej, tuż za ludźmi, którzy nieśli Zbyszka, rzekł po polsku 
przyciszonym głosem, tak aby przez nią tylko mógł być słyszany:
- Mam w Szczytnie cudowny balsam gojący, który od pewnego pustelnika w 
Hercyńskim Lesie dostałem i który mógłbym we trzech dniach sprowadzić.
- Bóg wam wynagrodzi, panie! - odpowiedziała Danusia.
- Bóg zapisuje każdy miłosierny uczynek, ale czy mam i od was spodziewać się 
zapłaty?
- Jakoż mogę wam zapłacić?
Krzyżak przysunął się bliżej z koniem, widocznie chciał coś mówić, ale się 
zawahał i dopiero po chwili rzekł:
- W Zakonie, prócz braci, są i siostry... Jedna z nich przywiezie balsam gojący, 
a wtedy powiem o zapłacie.
Henryk Sienkiewicz: Krzyżacy
Rozdział XXII
Ksiądz Wyszoniek opatrzył rany Zbyszka, uznał, iż tylko jedno żebro jest 
złamane, ale pierwszego dnia nie ręczył za wyzdrowienie, nie wiedział bowiem, 
"czy się w chorym nie przekręciło serce i czy się w nim wątroba nie oberwała". 
Pana de Lorche opanowała też pod wieczór niemoc tak wielka, iż musiał się 
położyć, na drugi dzień zaś nie mógł ni ręką, ni nogą bez wielkiego bólu we 
wszystkich kościach poruszyć. Księżna i Danusia oraz inne dwórki pilnowały 
chorych i warzyły dla nich wedle przepisu księdza Wyszońka rozliczne smarowania 
i driakwie. Zbyszko jednakże ciężko był pobity i od czasu do czasu oddawał krew 
ustami, co wielce niepokoiło księdza Wyszońka. Był jednakże przytomny i na drugi 
dzień, lubo jeszcze osłabiony bardzo, dowiedziawszy się od Danusi, komu życie 
zawdzięcza, przywołał swego Czecha, aby mu podziękować i wynagrodzić. Musiał 
jednak przy tym pomyśleć, że miał go od Jagienki i że gdyby nie jej życzliwe 
serce, byłby zginął. Myśl ta była mu nawet ciężka, czuł bowiem, że nie wypłaci 
się nigdy poczciwej dziewczynie dobrem za dobre i że będzie dla niej tylko 
zmartwień i okrutnego smutku przyczyną. Powiedział sobie wprawdzie zaraz: "Toć 
się na dwoje nie rozetnę" - ale na dnie duszy został mu jakby wyrzut sumienia, 
Czech zaś zaognił jeszcze ów wewnętrzny niepokój.
- Przysiągłem mojej panience - rzekł - na włodyczą cześć, że was będę strzegł - 
to i będę, bez nijakiej nagrody. Jej to, nie mnie, powinniście, panie, za 
ratunek.
Zbyszko nie odpowiedział, jeno począł oddychać ciężko -a Czech pomilczał przez 
chwilę, po czym ozwał się znowu:
- Jeślibyście kazali mi skoczyć do Bogdańca, to skoczę. Może byście radzi 
starego pana ujrzeli, gdyż Bóg to wie, co z wami będzie.
- A co powiada ksiądz Wyszoniek? - zapytał Zbyszko.
- Ksiądz Wyszoniek powiada, że pokaże się to na nowiu, a do nowiu jeszcze cztery 
dni.
- Hej! to nie trzeba ci do Bogdańca. Albo zamrę przedtem, nim stryk nadąży, albo 
ozdrowieję.
- Posłalibyście choć pismo do Bogdańca. Sanderus czysto wszystko wypisze. Będą 
przynajmniej o was wiedzieć i bogdąj na mszę dadzą.
-Daj mi teraz spokój, bom słaby. Jeśli zamrę, wrócisz do Zgorzelic i powiesz, 
jak co było - wtedy dadzą na mszę. A mnie tu pochowają albo w Ciechanowie.
- Chyba że w Ciechanowie albo w Przasnyszu, bo w boru jeno Kurpie się grzebią, 
nad którymi wilcy wyją. Słyszałem też od służby, że książę za dwa dni razem ze 
dworem do Ciechanowa, a potem do Warszawy wraca.
- Przecież mnie tu nie ostawią - odrzekł Zbyszko. Jakoż odgadł, bo księżna tegoż 
dnia jeszcze udała się do księcia z prośbą, aby pozwolił jej zabawić w 
puszczańskim dworcu wraz z Danusią, z pannami służebnymi i z księdzem 
Wyszońkiem, który przeciwny był prędkiemu przewożeniu Zbyszka do Przasnysza. Pan 
de Lorche miał się po dwóch dniach znacznie lepiej i począł wstawać, 
dowiedziawszy się jednak, że "damy" zostają, pozostał także, aby towarzyszyć im 
w drodze powrotnej i w razie napadu Saracenów bronić ich od złej przygody. Skąd 
się mieli wziąć owi Saraceni - tego pytania nie zadawał sobie mężny Lotaryńczyk. 
Nazywano tak wprawdzie na dalekim Zachodzie Litwinów- od nich jednak nie mogło 
grozić żadne niebezpieczeństwo córce Kiejstuta, rodzonej siostrze Witolda, a 
stryjecznej potężnego "króla krakowskiego", Jagiełły. Ale pan de Lorche zbyt 
długo bawił między Krzyżaki, aby mimo wszystkiego, co na Mazowszu słyszał i o 
chrzcie Litwy, i o połączeniu dwu koron na głowie jednego władcy, nie miał 
przypuszczać, że od Litwinów zawsze wszystkiego złego można się spodziewać. Tak 
mówili Krzyżacy, a on jeszcze nie całkiem stracił wiarę w ich słowa.
Ale tymczasem zaszedł wypadek, który padł cieniem między gości krzyżackich i 
księcia Janusza. Na dzień przed wyjazdem dworu przybyli dwaj bracia Gotfryd i 
Rotgier, którzy byli zostali poprzednio w Ciechanowie, a z nimi przyjechał 
niejaki pan de Fourcy jako zwiastun niepomyślnej dla Krzyżaków nowiny. Oto 
zdarzyło się, że goście zagraniczni bawiący u starosty krzyżackiego w Lubawie, a 
więc on, pan de Fourcy, a dalej pan de Bergow i pan Majneger, obaj z rodzin 
poprzednio już w Zakonie zasłużonych, nasłuchawszy się wieści o Jurandzie ze 
Spychowa, nie tylko się ich nie ulękli, ale postanowili wywabić w pole słynnego 
wojownika, aby przekonać się, czy rzeczywiście jest tak straszny, za jakiego go 
głoszą. Starosta sprzeciwiał się wprawdzie, powołując się na pokój między 
Zakonem a księstwami mazowieckimi, w końcu jednak, może w nadziei, iż uwolni się 
od groźnego sąsiada, nie tylko postanowił patrzeć przez szpary na wyprawę, ale i 
knechtów zbrojnych na nią pozwolił. Rycerze posłali wyzwanie Jurandowi, który je 
skwapliwie przyjął pod warunkiem, że ludzi odprawią, a samotrzeć z nim i dwoma 
towarzyszami będą się potykali na samej granicy Prus i Spychowa. Gdy jednak nie 
chcieli ani knechtów odprawić, ani z ziem spychowskich ustąpić, napadł na nich, 
knechtów wytracił, pana Majnegera sam okrutnie kopią przebódł, a pana de Bergow 
wziął w niewolę i do piwnic spychowskich wtrącił. De Fourcy jeden się ocalił i 
po trzechdniowym błąkaniu się po mazowieckich lasach, dowiedziawszy się od 
smolarzy, iż w Ciechanowie bawią bracia zakonni, przedarł się do nich, aby razem 
z nimi zanieść skargę przed majestat księcia, prosić o karę i o rozkaz 
uwolnienia pana de Bergow.
Wieści te wnet zmąciły dobre stosunki między księciem i gośćmi, gdyż nie tylko 
dwaj przybyli bracia, ale i Hugo de Danveld, i Zygfryd de Lowe poczęli 
natarczywie upominać się u księcia, aby raz przecie uczynił sprawiedliwość 
Zakonowi, uwolnił granicę od drapieżnika i ryczałtem karę za wszystkie winy 
wymierzył. Szczególniej Hugo de Danveld mający własne dawne rachunki z Jurandem, 
których wspomnienie piekło go bólem i wstydem - upominał się niemal groźnie o 
zemstę.
- Pójdzie skarga do wielkiego mistrza - mówił - i jeśli sprawiedliwości od 
waszej książęcej mości nie uzyskamy, on sam potrafi ją uczynić, choćby za owym 
zbójem całe Mazowsze stanęło.
Lecz książę, lubo z natury łagodny, rozgniewał się i rzekł:
- Jakiejże to sprawiedliwości się domagacie? Gdyby Jurand pierwszy na was 
nastąpił, wsie popalił, stada zagarnął i ludzi pobił, pewnie bym go na sąd 
wezwał i karę mu odmierzył. Ale wasi to sami go naszli. Wasz starosta knechtów 
na wyprawę pozwolił - a cóże Jurand? Jeszcze wyzwanie przyjął, a tego jeno 
żądał, by ludzie odeszli. Jakoże mam go za to karać alibo na sąd pozywać? 
Zaczepiliście strasznego męża, którego się wszyscy boją, i dobrowolnie 
ściągnęliście klęskę na wasze głowy - więc czegóż chcecie? Zali mam mu rozkazać, 
aby się nie bronił, gdy się wam spodoba go najechać?
- Nie Zakon go napastował, jeno goście, obcy rycerze - odparł Hugo.
- Za gości Zakon odpowiada, a do tego byli z nimi knechci z lubawskiej załogi.
- Miałże starosta gości jako na rzeź wydać? Na to książę zwrócił się do Zygfryda 
i rzekł:
- Patrzcieże, w co się sprawiedliwość w waszych uściech obraca i zali wasze 
wykręty nie obrażają Boga? Lecz surowy Zygfryd odrzekł:
- Pan de Bergow musi być z niewoli wypuszczon, albowiem mężowie z jego rodu 
bywali starszymi w Zakonie i wielkie Krzyżowi oddali usługi.
- A śmierć Majnegera musi być pomszczona - dodał Hugo de Danveld.
Książę, usłyszawszy to, odgarnął na obie strony włosy i wstawszy z ławy, począł 
iść ku Niemcom z twarzą złowrogą, po chwili jednak wspomniał widocznie, że byli 
jego gośćmi, więc pohamował się raz jeszcze, położył rękę na ramieniu Zygfryda i 
rzekł:
- Słuchajcie, starosto: krzyż na płaszczu nosicie, więc odpowiedzcie wedle 
sumienia - na ten krzyż! - praw-li był Jurand czy też nie praw?
- Pan de Bergow musi być z niewoli wypuszczon - odpowiedział Zygfryd de Lowe.
Nastała chwila milczenia, po czym książę rzekł:
- Bóg, daj mi cierpliwość.
Zygfryd zaś mówił dalej głosem ostrym, do cięć miecza podobnym:
- Ta krzywda, która nas w osobach gości naszych spotkała -to jeno nowa 
sposobność do skargi. Jak Zakon Zakonem, nigdy, ni w Palestynie, ni w 
Siedmiogrodzie, ni między dotychczas pogańską Litwą, nie uczynił nam jeden 
zwykły mąż tyle złego, ile ten zbój ze Spychowa. Wasza Książęca Mość! my 
sprawiedliwości i kary żądamy nie za jedną krzywdę, ale za tysiąc, nie za jedną 
bitwę, ale za pięćdziesiąt, nie za krew raz przelaną, ale za całe lata takowych 
postępków, za które ogień niebieski powinien był spalić to bezbożne gniazdo 
złości i okrucieństwa. Czyjeż tam jęki wołają o pomstę do Boga? - nasze! Czyje 
łzy? - nasze! Próżno zanosiliśmy skargi, próżno wołali o sąd. Nigdy nie 
uczyniono nam zadość!
Usłyszawszy to, książę Janusz począł kiwać głową i odrzekł:
- Hej! nieraz drzewiej Krzyżacy gościli w Spychowie i nie był Jurand waszym 
wrogiem, póki mu umiłowana niewiasta na waszym powrozie nie skonała. Ale ileż to 
razy zaczepialiście go sami, chcąc go zgładzić, jako i ninie, za to, że pozywał 
i zwyciężał waszych rycerzy? Ile razy nasadzaliście na niego zbójców albo 
biliście do niego z kusz w boru? Następował ci on na was, prawda, bo go piekła 
zemsta - ale czyliż wy lub rycerze, którzy na ziemiach waszych siedzą, nie 
następowali na spokojnych ludzi na Mazowszu, nie zagarniali stad, nie palili 
wsiów, nie mordowali mężów, niewiast i dzieci? A gdym się skarżył mistrzowi, to 
mi odpowiadał z Malborga: "Zwyczajna graniczna swawola!" Dajcie mi spokój! Nie 
wam przystoi się skarżyć, którzyście chwycili mnie samego, bez broni, w czasie 
pokoju, na mojej własnej ziemi - i gdyby nie strach przed gniewem króla 
krakowskiego, to może bym dotychczas w podziemiach waszych jęczał. Tak 
odpłaciliście się mnie, który z rodu waszych dobrodziejów pochodzę. Dajcie mi 
spokój, bo nie wam gadać o sprawiedliwości!
Usłyszawszy to, Krzyżacy spojrzeli po sobie niecierpliwie, gdyż przykro i wstyd 
im było, że książę wspomniał o zajściu pod Złotoryją wobec pana de Fourcy, więc 
Hugo de Danveld, chcąc położyć koniec dalszej o tym rozmowie, rzekł:
- Z waszą książęcą mością zdarzyła się omyłka, którąśmy nie ze strachu przed 
królem krakowskim, ale dla sprawiedliwości naprawili, a za graniczną swawolę 
mistrz nasz nie może odpowiadać, bo ile jest królestw na świecie, wszędy na 
granicach niespokojne duchy swawolą.
- To sam to gadasz, a sądu na Juranda wołasz. Czegoże chcecie?
- Sprawiedliwości i kary.
Książę zacisnął swe kościste pięści i powtórzył:
- Bóg, daj mi cierpliwość!
- Niech wasz książęcy majestat wspomni też i na to - mówił dalej Danveld - że 
nasi swywolnicy krzywdzą jeno świeckich i nie należących do niemieckiego 
plemienia ludzi, wasi zaś przeciw niemieckiemu Zakonowi rękę podnoszą, przez co 
samego Zbawiciela obrażają. A jakichże mąk i kar dosyć na krzywdzicieli Krzyża?
- Słuchaj! - rzekł książę - Bogiem nie wojuj, bo Go nie oszukasz!
I położywszy ręce na ramionach Krzyżaka, potrząsnął nim silnie, on zaś stropił 
się zaraz i począł łagodniejszym już głosem:
- Jeśli prawda, że goście pierwsi naszli Juranda i że nie odesłali ludzi, nie 
pochwalę im tego, ale czy istotnie Jurand przyjął wyzwanie?
To rzekłszy, począł patrzeć na pana de Fourcy, mrugając przy tym nieznacznie 
oczyma, jakby mu chcąc dać do zrozumienia, żeby zaprzeczył - lecz ów, nie mogąc 
czy nie chcąc tego uczynić, odrzekł:
- Chciał, byśmy, odesławszy ludzi, samotrzeć się z nim potykali.
- Pewni jesteście?
- Na moją cześć! Ja i de Bergow zgodziliśmy się, ale Majneger nie przystał.
Wtem książę przerwał:
- Starosto ze Szczytna! wy lepiej od innych wiecie, że Jurand nie uchybił 
wyzwaniu.
Tu zwrócił się do wszystkich i rzekł:
- Który by z was chciał go pozwać na pieszą alibo na konną walkę, daję na to 
pozwoleństwo. Jeśliby Jurand był zabit lub poj-man, pan Bergow wyjdzie bez 
wykupu z niewoli. Więcej ode mnie nie żądajcie, bo nie wskóracie.
Lecz po tych słowach zapadła cisza głęboka. I Hugo de Danveld, i Zygfryd de 
Lowe, i brat Rortgier, i brat Gotfryd, jakkolwiek mężni, zbyt dobrze znali 
strasznego dziedzica Spychowa, by którykolwiek z nich podjął z nim walkę na 
śmierć i życie. Mógł to uczynić chyba człowiek obcy, pochodzący z dalekich 
stron, jak de Lorche lub Fourcy, ale de Lorche nie był obecny przy rozmowie, zaś 
pan de Fourcy nadto pełen był jeszcze wewnętrznego przerażenia.
- Raz go widziałem - mruknął z cicha - i nie chcę widzieć więcej.
Zaś Zygfryd de Lowe rzekł:
- Zakonnikom nie wolno jest w pojedynczej walce się potykać, chyba za osobnym 
mistrza i wielkiego marszałka pozwoleniem, ale my tu nie pozwoleństwa na walkę 
żądamy, jeno by de Bergow był z niewoli wypuszczon, a Jurand na gardle skaran.
- Nie wy prawa w tej ziemi stanowicie.
- Bośmy do tej pory cierpliwie ciężkie sąsiedztwo znosili. Ale mistrz nasz 
potrafi wymierzyć sprawiedliwość.
- Zasię mistrzowi i wam od Mazowsza!
- Za mistrzem stoją Niemcy i cesarz rzymski.
- A za mną król polski, któremu więcej ziem i narodów podlega.
- Czy wasza książęca mość chce wojny z Zakonem?
- Gdybym chciał wojny, nie czekałbym was na Mazowszu, jeno szedł ku wam, ale i 
ty mi nie groź, boć się nie boję.
- Cóż mam donieść mistrzowi?
- Wasz mistrz o nic nie pytał. Mów mu, co chcesz.
- Tedy sami wymierzym karę i pomstę.
Na to książę wyciągnął ramię i począł kiwać groźnie palcem przy samej twarzy 
Krzyżaka.
- Waruj się! - rzekł stłumionym przez gniew głosem - waruj się! Jam ci pozwolił 
wyzwać Juranda, ale gdybyś z wojskiem zakonnym wdarł mi się do kraju, tedy na 
cię uderzę - i więźniem, nie gościem, tu osiędziesz.
I widocznie cierpliwość jego była już wyczerpana, gdyż cisnął ze wszystkich sił 
czapkę o stół i wyszedł z izby, trzasnąwszy drzwiami. Krzyżacy pobladli ze 
wściekłości, a pan de Fourcy spoglądał na nich jak błędny.
- Co tedy będzie? - spytał pierwszy brat Rotgier.
A Hugo de Danveld przyskoczył niemal z pięściami do pana de Fourcy.
- Po coś powiedział, że wyście pierwsi naśli Juranda?
- Bo prawda!
- Trzeba ci było zełgać.
- Jam tu przyjechał bić się, nie łgać.
- Tęgo się biłeś - ni słowa!
- A tyś to nie pomykał przed Jurandem do Szczytna?
- Paxl - rzekł de Lowe. - Ten rycerz jest gościem Zakonu.
- I wszystko jedno, co rzekł - wtrącił brat Gotfryd. - Bez sądu nie skaraliby 
Juranda, a na sądzie rzecz by musiała wyjść na wierzch.
- Co tedy będzie - powtórzył brat Rotgier.
Nastała chwila milczenia, po czym zabrał głos surowy i zawzięty Zygfryd de Lowe.
- Trzeba z tym krwawym psem raz skończyć! - rzekł. - De Bergow musi być z więzów 
wydobyty. Ściągniem załogi ze Szczytna, z Insburka, z Lubawy, wezwiem chełmińską 
szlachtę i uderzym na Juranda... Czas z nim skończyć!
Lecz przebiegły Danveld, który umiał każdą rzecz na obie strony rozważyć, 
założył ręce na głowę, namarszczył się i po namyśle rzekł:
- Bez pozwolenia mistrza nie można.
- Jeśli się uda, to mistrz pochwali! - ozwał się brat Gotfryd.
- A jeśli się nie uda? Jeśli książę ruszy kopijników i uderzy na nas?
- Jest pokój między nim i Zakonem: nie uderzy!
- Ba! jest pokój, ale my go pierwsi naruszym. Załogi nasze przeciw Mazurom nie 
wystarczą.
- To mistrz ujmie się za nami i będzie wojna. Danveld znów się namarszczył i 
zamyślił:
- Nie! nie! - rzekł po chwili. - Jeśli się uda, mistrz będzie w duchu rad... 
Pójdą posły do księcia, będą układy i ujdzie nam bezkarnie. Ale w razie klęski 
Zakon nie ujmie się za nami i wojny księciu nie wypowie... Innego by na to 
trzeba mistrza... Za księciem stoi król polski, a z nim mistrz nie zadrze...
- Wszelako wzięliśmy ziemię dobrzyńską - to widać nie strach nam Krakowa.
- Bo były pozory... Opolczyk... Wzięliśmy niby zastaw, a i to...
Tu obejrzał się naokół i zniżonym głosem dodał:
- Słyszałem w Malborgu, iż gdyby wojną grozili, to byle nam zastaw wrócono - 
oddamy.
- Ach! - rzekł brat Rotgier - gdyby tu między nami był Mar-kwart Salzbach albo 
Szomberg, który szczenięta Witoldowe wydusił - ci znaleźliby radę na Juranda. 
Cóż Witold! namiestnik Jagiełłów! Wielki kniaź, a pomimo tego Szombergowi nic... 
Wydusił Witoldowi dzieci - i nic mu!... Zaprawdę, brak między nami ludzi, którzy 
na wszystko potrafią znaleźć sposób...
Usłyszawszy to, Hugo de Danveld wsparł łokcie na stole, głowę na rękach i na 
długi czas zatopił się w rozmyślaniu. Nagle rozjaśniły mu się oczy, obtarł wedle 
zwyczaju wierzchem dłoni wilgotne, grube wargi i rzekł:
- Błogosławiona niech będzie chwila, w której wspomnieliście, pobożny bracie, 
imię mężnego brata Szomberga.
- Czemu tak? Zaliście coś obmyślili? - spytał Zygfryd de Lowe.
- Mówcie żywo! - zawołali bracia Rotgier i Gotfryd.
- Słuchajcie - rzekł Hugo. - Jurand ma tu córkę, jedyne dziecko, którą jako 
źrenicę oka miłuje.
- Ma! znamy ją. Miłuje ją i księżna Anna Danuta.
- Tak. Otóż słuchajcie, gdybyście porwali tę dziewkę, Jurand oddałby za nią nie 
tylko Bergowa, ale wszystkich jeńców, siebie samego i Spychów w dodatku!
- Na krew świętego Bonifacego przelaną w Dochum! - zawołał brat Gotfryd - byłoby 
tak, jak mówicie!
Po czym zamilkli, jakby przestraszeni śmiałością i trudnościami przedsięwzięcia. 
Dopiero po chwili brat Rotgier zwrócił się do Zygfryda de Lowe:
- Rozum wasz i doświadczenie - rzekł - równe są męstwu; co tedy o tym mniemacie?
- Mniemam, że sprawa warta rozwagi.
- Bo - mówił dalej Rotgier - dziewka jest przyboczną księż-ny - ba, więcej, gdyż 
prawie córką umiłowaną. Pomyślcie, pobożni bracia, jaki powstanie hałas.
A Hugo de Danveld począł się śmiać.
- Samiście mówili - rzekł - że Szomberg wytruł czy też wydusił Witoldowe 
szczenięta - i cóż mu za to? Hałas oni z byle przyczyny podnoszą, ale gdybyśmy 
posłali mistrzowi Juranda na łańcuchu, czeka nas pewniej nagroda niż kara.
- Tak - ozwał się de Lówe - sposobność do najazdu jest. Książę wyjeżdża, Anna 
Danuta zostaje tu jeno z dworskimi dziewki. Jednakże najazd na dwór książęcy w 
czasie pokoju -nie byle sprawa. Dwór książęcy - nie Spychów. To znów jak w 
Złotoryi! Znów pójdą skargi do wszystkich królestw i do papieża na gwałty 
Zakonu; znów odezwie się z groźbą przeklęty Jagiełło, a mistrz - znacie go 
przecie: rad on uchwyci, co się da chwycić, ale wojny z Jagiełłą nie chce... 
Tak! krzyk się podniesie we wszystkich ziemiach Mazowsza i Polski.
- A tymczasem kości Juranda zbieleją na haku - odparł brat Hugo. - Kto wreszcie 
mówi wam, by ją tu z dworca spod boku księżny porywać?
- Przecie nie z Ciechanowa, gdzie prócz szlachty jest trzystu łuczników.
- Nie. Ale zali Jurand nie może zachorzeć i przysłać ludzi po dziewkę? Nie 
wzbroni jej wtedy księżna jechać, a jeśli dziewka w drodze przepadnie, kto powie 
wam lub mnie: "Tyś ją porwał!"
- Ba! - odrzekł zniecierpliwiony de Lowe - sprawcie, by Jurand zachorzał i 
dziewkę wezwał...
Na to uśmiechnął się z tryumfem Hugo i odrzekł:
- Mam ci ja u siebie złotnika, który z Malborga za złodziejstwo wypędzon w 
Szczytnie osiadł i który każdą pieczęć wyciąć potrafi; mam i ludzi, którzy, choć 
nasi poddani, z mazurskiego narodu pochodzą... Zali mnie jeszcze nie 
rozumiecie?...
- Rozumiem! - zawołał z zapałem brat Gotfryd. A Rotgier podniósł dłonie do góry 
i rzekł:
- Niech ci Bóg szczęści, pobożny bracie, bo ni Markwart Salzbach, ni Szomberg 
nie znaleźliby lepszego sposobu.
Po czym przymrużył oczy, jakby chciał dojrzeć coś dalekiego.
- Widzę Juranda - rzekł - jako z powrozem na szyi stoi przy Gdańskiej bramie w 
Malborgu i jako kopią go nogami knechty nasze...
- A dziewka zostanie służką Zakonu - dodał Hugo. Usłyszawszy to, de Lówe zwrócił 
oczy na Danvelda, on zaś uderzył się znów wierzchem dłoni w usta i rzekł:
- A teraz do Szczytna nam jak najprędzej!
Henryk Sienkiewicz: Krzyżacy
Rozdział XXIII
Jednakże przed wyruszeniem do Szczytna czterej bracia i de Fourcy przyszli 
jeszcze pożegnać się z księciem i księżną. Było to pożegnanie niezbyt przyjazne, 
wszelako książę, nie chcąc, wedle starego polskiego obyczaju, wypuszczać gości z 
domu z próżnymi rękoma, podarował każdemu z braci piękny błam kuni i po grzywnie 
srebra, oni zaś przyjęli z radością, zapewniając, że jako zakonnicy 
zaprzysiężeni na ubóstwo nie zatrzymają tych pieniędzy dla siebie, ale rozdadzą 
je ubogim, którym zarazem polecą się modlić za zdrowie, sławę i przyszłe 
zbawienie księcia. Uśmiechali się pod wąsem z tych zapewnień Mazurowie, albowiem 
dobrze znana im była chciwość zakonna, a jeszcze lepiej kłamstwa Krzyżaków. 
Powtarzano na Mazowszu, że "jako tchórz cuchnie, tak Krzyżak łże". Książę też 
jeno machnął ręką na podobną podziękę, a po ich wyjściu rzekł, iż rakiem chyba 
pojechałby do nieba za przyczyną modlitw krzyżackich.
Lecz przedtem jeszcze, przy pożegnaniu się z księżną, w chwili gdy Zygfryd de 
Lowe całował jej rękę, Hugo von Dan-veld zbliżył się do Danusi, położył dłoń na 
jej głowie i głaszcząc ją, rzekł:
- Nam przykazano dobrem za złe płacić i miłować nawet nieprzyjaciół naszych, 
więc przyjedzie tu siostra zakonna i przywiezie wam, panienko, gojący balsam 
hercyński.
- Jakoże mam wam podziękować, panie? - odpowiedziała Danusia.
- Bądźcie przyjaciółką Zakonu i zakonników. Zauważył tę rozmowę de Fourcy, a że 
uderzyła go przy tym uroda dziewczyny, więc gdy już ruszyli ku Szczytnu, 
zapytał:
- Co to za piękna dwórka, z którą rozmawialiście na odjezdnym?
- Córka Juranda! - odpowiedział Krzyżak. A pan de Fourcy zdziwił się.
- Ta, którą macie pochwycić?
- Ta. A gdy ją pochwycim, Jurand nasz.
- Nie wszystko widać złe, co od Juranda pochodzi. Warto być stróżem takiego 
jeńca.
- Myślicie, że łatwiej by było wojować z nią niż z Jurandem?
- To znaczy, że myślę tak samo jak i wy. Ojciec wróg Zakonu, a do córki 
mówiliście miodem smarowane słowa i w dodatku obiecaliście jej balsam.
Hugo de Danveld uczuł widocznie potrzebę uprawiedliwienia się kilkoma słowy.
- Obiecałem jej balsam - rzekł - dla tego młodego rycerza, który od tura pobit i 
z którym, jako wiecie, jest zmówiona. Jeśli podniosą krzyk po pochwyceniu 
dziewki, powiemy, żeśmy nie tylko nie chcieli jej krzywdy, aleśmy jej jeszcze 
leki przez chrześcijańskie miłosierdzie posyłali.
- Dobrze - rzekł de Lowe. - Trzeba jeno posłać kogoś pewnego.
- Poślę jedną pobożną niewiastę, całkiem Zakonowi oddaną. Przykażę jej patrzyć i 
słuchać. Gdy ludzie nasi niby od Juranda przybędą, znajdą gotowe porozumienie...
- Takich ludzi trudno będzie dobrać.
- Nie. Naród u nas mówi tym samym językiem. Są też w mieście, ba! nawet między 
knechtami w załodze, ludzie, którzy prawem ścigani z Mazowsza zbiegli - zbóje, 
złodzieje - prawda, ale żadnej trwogi nie znający i na wszystko gotowi. Tym 
obiecnę, jeśli wskórają, wielkie nagrody, jeśli nie wskórają - powróz.
- Ba! a nuż zdradzą?
- Nie zdradzą, bo na Mazowszu każdy dawno na łamanie kołem zarobił i nad każdym 
wyrok cięży. Trzeba im tylko dać ochędożne szaty, aby ich za prawych Jurandowych 
pachołków poczytano - i główna rzecz: list z pieczęcią od Juranda.
- Należy wszystko przewidzieć - rzekł brat Rotgier. - Jurand po ostatniej bitwie 
zechce może zobaczyć księcia, aby się na nas poskarżyć, a siebie usprawiedliwić. 
Będąc w Ciechanowie, zajedzie do córki, do leśnego dworca. Może się wtedy 
przygodzić, że nasi ludzie, przybywszy po Jurandównę, natkną się na samego 
Juranda.
- Ci ludzie, których wybiorę, są szelmy kute na cztery nogi. Będą oni wiedzieć, 
że jeśli się natkną na Juranda, pójdą na haki. Ich głowa w tym, żeby się nie 
spotkali.
- Jednak może się zdarzyć, że ich pochwycą.
- Tedy wyprzemy się i ich, i listu. Kto nam dowiedzie, że to myśmy ich wysłali? 
Wreszcie: nie będzie porwania, nie będzie krzyku, a że kilku wisielców Mazury 
poćwiertują, nie stanie się przez to szkoda dla Zakonu.
A brat Gotfryd, najmłodszy między zakonnikami, rzekł:
- Nie rozumiem tej waszej polityki ani tej waszej bojaźni, aby się nie wydało, 
że dziewka z naszego nakazu porwana. Mając ją raz w ręku, musimy przecie posłać 
kogoś do Juranda i powiedzieć mu: "Twoja córka jest u nas - chcesz-li, by 
odzyskała wolność, oddaj za nią de Bergowa i siebie samego..." Jakże inaczej?... 
Ale wtedy będzie wiadomo, że to my nakazaliśmy dziewczynę pochwycić.
- Prawda! - rzekł pan de Fourcy, któremu niezbyt przypadła do smaku cała sprawa. 
- Po co ukrywać to, co musi się wydać.
A Hugo de Danveld począł się śmiać i zwróciwszy się do brata Gotfryda, zapytał:
- Jak dawno nosicie biały płaszcz?
- Skończy się sześć lat na pierwszą niedzielę po Świętej Trójcy.
- Jak go przenosicie jeszcze sześć, będziecie lepiej rozumieli sprawy Zakonu. 
Jurand zna nas lepiej niż wy. Powie mu się tak: "Twojej córki pilnuje brat 
Szomberg i jeśli słowo piśniesz -to wspomnij na dzieci Witolda..."
- A później?
- Później de Bergow będzie wolny, a Zakon będzie także uwolnion od Juranda.
- Nie! - zawołał brat Rotgier - wszystko jest tak rozumnie pomyślane, że Bóg 
powinien pobłogosławić naszemu przedsięwzięciu.
- Bóg błogosławi wszelkim uczynkom mającym na celu dobro Zakonu - rzekł posępny 
Zygfryd de Lowe.
I jechali dalej w milczeniu - a przed nimi na dwa lub trzy strzelania z kuszy 
szły ich poczty, aby torować drogę, która stała się kopna, albowiem w nocy spadł 
śnieg obfity. Na drzewach leżała bogata okiść, dzień był chmurny, ale ciepły, 
tak że z koni podnosił się opar. Z lasów ku ludzkim siedliskom leciały stada 
wron, napełniając powietrze posępnym krakaniem.
Pan de Fourcy pozostał nieco za Krzyżakami i jechał w głębokim zamyśleniu. Był 
on od kilku lat gościem Zakonu, brał udział w wyprawach na Żmujdź, gdzie 
odznaczył się wielkim męstwem i podejmowany wszędy tak, jak tylko Krzyżacy 
umieli podejmować rycerzy z dalekich stron, przywiązał się do nich mocno, a nie 
mając własnej fortuny, zamierzał wstąpić w ich szeregi. Tymczasem to 
przesiadywał w Malborgu, to odwiedzał znajome komandorie, szukając w podróżach 
rozrywki i przygód. Przybywszy świeżo do Lubawy wraz z bogatym de Bergowem i 
zasłyszawszy o Jurandzie, począł płonąć żądzą zmierzenia się z mężem, którego 
otaczała groza powszechna. Przybycie Majnegera, który ze wszystkich walk 
wychodził zwycięzcą, przyspieszyło wyprawę. Komtur z Lubawy dał na nią ludzi; 
naopowiadał jednak tyle trzem rycerzom nie tylko o okrucieństwie, ale o 
podstępach i wiarołomstwie Juranda, iż gdy ów zażądał, by odprawili żołnierzy, 
nie chcieli się na to zgodzić, bojąc się, że gdy to uczynią, otoczy ich, wytraci 
lub wtrąci do piwnic spychowskich. Wówczas Jurand, mniemając, że chodzi im nie 
tylko o walkę rycerską, ale i o grabież, uderzył na nich wstępnym bojem i zadał 
im klęskę okrutną.
De Fourcy widział Bergowa obalonego wraz z koniem, widział Majnegera z odłamem 
włóczni w brzuchu, widział ludzi próżno błagających o litość. Sam ledwo zdołał 
się przebić - i kilka dni tułał się po drogach i lasach, gdzie byłby zamarł z 
głodu lub stał się łupem dzikiego zwierza, gdyby wypadkiem nie dostał się do 
Ciechanowa, w którym znalazł braci Gotfryda i Rotgiera. Z całej wyprawy wyniósł 
uczucie upokorzenia, wstydu, nienawiści, zemsty i żalu za Bergowem, który był mu 
bliskim przyjacielem. Toteż z całej duszy przyłączył się do skargi zakonnych 
rycerzy, gdy domagali się kary i wolności dla nieszczęsnego towarzysza, a gdy ta 
skarga pozostała bezowocną - w pierwszej chwili gotów był zgodzić się na 
wszystkie środki, które wiodły do zemsty nad Jurandem. Teraz jednak ozwały się w 
nim nagle skrupuły. Przysłuchując się rozmowom zakonników, a zwłaszcza temu, co 
mówił Hugo de Danveld, niejednokrotnie nie mógł oprzeć się zdziwieniu. Poznawszy 
bliżej w ciągu kilku lat Krzyżaków, widział już wprawdzie, że nie są oni tacy, 
za jakich przedstawiają ich w Niemczech i na Zachodzie. W Malborgu poznał 
jednakże kilku prawych i surowych rycerzy; ci sami często rozwodzili skargi nad 
zepsuciem braci, nad ich rozpustą, brakiem karności - i de Fourcy czuł, że mają 
słuszność, ale sam będąc rozpustnym i niekarnym, nie brał zbyt za złe innym tych 
wad, zwłaszcza że wszyscy rycerze zakonni nagradzali je męstwem. Widział ich 
przecie pod Wilnem uderzających piersią o pierś polskich rycerzy, przy 
zdobywaniu zamków bronionych z nadludzką uporczywością przez posiłkowe polskie 
załogi; widział ich ginących pod ciosami toporów i mieczów, w szturmach ogólnych 
lub w pojedynczych walkach. Byli nieubłagani i okrutni dla Litwy, ale byli 
zarazem jako lwy - i chodzili w chwale jak w słońcu. Teraz jednak wydało się 
panu de Fourcy, że Hugo de Danveld mówi takie rzeczy i podaje takie sposoby, na 
które wzdrygnąć się powinna dusza w każdym rycerzu - a zaś inni bracia nie tylko 
nie powstają na niego z gniewem, ale przytakują każdemu jego słowu. Więc 
zdziwienie ogarniało go coraz większe i wreszcie zadumał się głęboko, czy mu 
przystoi do takich uczynków rękę przykładać.
Gdyby bowiem chodziło tylko o porwanie dziewczyny, a następnie o wymienienie jej 
za Bergowa, byłby się może na to zgodził, chociaż poruszyła go i ujęła za serce 
uroda Danusi. Gdyby przyszło mu być jej stróżem, nie miałby także nic przeciwko 
temu, a nawet nie był pewien, czyby z rąk jego wyszła taką, jaką w nie wpadła. 
Ale Krzyżakom szło widocznie o co innego. Oni przez nią chcieli dostać wraz z 
Bergowem i samego Juranda - obiecać mu, że ją wypuszczą, jeśli się za nią odda, 
a potem zamordować go, a z nim razem, dla ukrycia oszustwa i zbrodni - zapewne i 
dziewczynę. Wszakże już grozili jej losem dzieci Witoldowych na wypadek, gdyby 
Jurand śmiał się skarżyć. "Niczego nie chcą dotrzymać - oboje oszukać i oboje 
zgładzić - rzekł sobie de Fourcy -a przecie krzyż noszą i czci więcej od innych 
przestrzegać winni". - I burzyła się w nim dusza co chwila mocniej na taką 
bezczelność, ale postanowił jeszcze sprawdzić, o ile jego podejrzenia są słuszne 
- więc podjechał znów do Danvelda i zapytał:
- A jeśli Jurand się wam odda, czy wypuścicie dziewkę?
- Gdybyśmy ją wypuścili, cały świat wnet by wiedział, że to my chwyciliśmy oboje 
- odrzekł Danveld.
- Ba, cóż z nią uczynicie?
Na to Danveld pochylił się ku mówiącemu i ukazał w uśmiechu swe spróchniałe zęby 
spod grubych warg.
- O co pytacie? Czy o to, co uczynimy z nią przedtem, czy o to, co potem?
Lecz Fourcy, wiedząc już, co chciał wiedzieć, zamilkł - przez chwilę jeszcze 
zdawał się walczyć z sobą, a następnie podniósł się nieco na strzemionach i 
rzekł tak głośno, aby go wszyscy czterej zakonnicy usłyszeli:
- Pobożny brat Ulryk von Jungingen, który jest wzorem i ozdobą rycerstwa, rzekł 
mi raz tak: "Jeszcze między starymi w Malborgu znajdziesz godnych Krzyża 
rycerzy, ale ci, którzy na pogranicznych komandoriach siedzą, zakałę jeno 
Zakonowi przynoszą".
- Wszyscyśmy grzeszni, ale Panu naszemu służymy - odrzekł Hugo.
- Gdzie wasza rycerska cześć? Nie przez haniebne uczynki Panu się służy - chyba 
że nie Zbawicielowi służycie. Któż to wasz Pan? Wiedzcie przeto, że nie tylko do 
niczego ręki nie przyłożę, ale i wam nie pozwolę...
- Na co nie pozwolicie?
- Na podstęp, na zdradę, na hańbę.
- A jakoże możecie nam zabronić? W bitwie z Jurandem postradaliście poczet i 
wozy. Żyć musicie tylko z łaski Zakonu -i z głodu zamrzecie, jeśli wam kawałka 
chleba nie rzucim. A w dodatku: wyście jeden, nas czterech - jakoże nie 
pozwolicie?
- Jako nie pozwolę? - powtórzył Fourcy. - Mogę nawrócić do dworca i ostrzec 
księcia, mogę przed całym światem wasze zamiary rozgłosić.
Na to spojrzeli po sobie bracia zakonni i twarze zmieniły im się w okamgnieniu. 
Szczególniej Hugo de Danveld popatrzył przez długą chwilę pytającym wzrokiem w 
oczy Zygfryda de Lowe, po czym zaś zwrócił się do pana de Fourcy:
- Przodkowie wasi - rzekł - sługiwali już w Zakonie - i wy chcecie do niego 
wstąpić, ale my zdrajców nie przyjmujem.
- Ja zaś nie chcę ze zdrajcami służyć.
- Ejże! nie spełnicie waszej groźby. Wiecie, że Zakon umie
karać nie tylko zakonników...
A de Fourcy, którego podnieciły te słowa, wydobył miecz, lewą ręką schwycił za 
ostrze, prawą dłoń położył na rękojeści i rzekł...
- Na tę rękojmię mającą kształt krzyża, na głowę świętego Dionizego, mego 
patrona, i na moją rycerską cześć ostrzegę księcia mazowieckiego i mistrza.
Hugo de Danveld znów popatrzył pytającym wzrokiem na Zygfryda de Lowe, a ów 
przymknął powieki, jakby dając znak, że się na coś zgadza.
Wówczas Danveld ozwał się jakimś dziwnie głuchym i zmienionym głosem:
- Święty Dionizy mógł nieść pod pachą swą uciętą głowę, ale gdy wasza raz 
spadnie...
- Grozicie mi? - przerwał de Fourcy.
- Nie, jeno zabijam! - odpowiedział Danveld. I pchnął go nożem w bok z taką 
siłą, że aż ostrze schowało się w ciele po krzyżyk. De Fourcy zawrzasnął 
strasznym głosem, przez chwilę usiłował chwycić prawą ręką miecz, który 
poprzednio trzymał w lewej, ale upuścił go na ziemię, w tym samym zaś czasie 
pozostali trzej bracia poczęli go żgać bez litości nożami w szyję, w plecy, w 
brzuch, dopóki nie spadł z konia.
Po czym nastało milczenie. De Fourcy, krwawiąc okropnie z kilkunastu ran, drgał 
na śniegu i darł go powykrzywianymi przez konwulsje palcami. Spod ołowianego 
nieba dochodziło
tylko krakanie wron lecących z głuchych puszcz ku ludzkim siedliskom.
A następnie poczęła się śpieszna rozmowa morderców:
- Ludzie nic nie widzieli! - rzekł zdyszanym głosem Danveld.
- Nic. Poczty są na przedzie; nie widać ich - odparł Lowe.
- Słuchajcie: będzie powód do nowej skargi. Rozgłosim, że mazowieccy rycerze 
napadli na nas i zabili nam towarzysza. Podniesiem krzyk - aż go w Malborgu 
usłyszą, że nawet na gości książę nasadza morderców. Słuchajcie! należy mówić, 
iż Janusz nie tylko nie chciał wysłuchać naszych skarg na Juranda, ale kazał 
zamordować skarżyciela.
De Fourcy przewrócił się tymczasem w ostatniej konwulsji
na wznak i leżał nieruchomy, z krwawą pianą na ustach i z przerażeniem w 
martwych już, szeroko otwartych oczach. Brat Rot-gier popatrzył na niego i 
rzekł:
- Uważcie, pobożni bracia, jako Bóg karze sam zamiar zdrady.
- Cośmy uczynili, uczyniliśmy dla dobra Zakonu - odrzekł Gotfryd. - Chwała 
tym...
Lecz przerwał, bo w tej samej chwili z tyłu za nimi, na zakręcie śnieżnej drogi, 
ukazał się jakiś jeździec, który pędził co koń wyskoczy. Ujrzawszy go, Hugo de 
Danveld zawołał prędko:
- Ktokolwiek ten człowiek jest - musi zginąć.
A de Lowe, który, lubo najstarszy między braćmi, miał wzrok nadzwyczaj bystry, 
rzekł:
- Poznaję go: to ów giermek, który tura toporem zabił. Tak jest: to on!
- Pochowajcie noże, aby się nie spłoszył - mówił Danveld. - Ja znów pierwszy 
uderzę, wy za mną.
Tymczasem Czech dojechał i o dziesięć lub ośm kroków zaparł konia w śnieg. 
Dojrzał trupa w kałuży krwi, konia bez jeźdźca i zdumienie odbiło mu się na 
twarzy, ale trwało tylko przez jedno mgnienie oka. Po chwili zwrócił się do 
braci, tak jakby nic nie widział, i rzekł:
- Czołem, mężni rycerze!
- Poznaliśmy cię - odpowiedział, zbliżając się z wolna Danveld. - Masz-li co do 
nas?
- Wysłał mnie rycerz Zbyszko z Bogdańca, za którym kopię noszę, a który od tura 
na łowach pobit sam nie mógł ku wam.
- Czego chce od nas twój pan?
- Za to, żeście niesłusznie Juranda ze Spychowa oskarżyli z ujmą dla jego 
rycerskiej czci, pan mój każe wam powiedzieć, iżeście nie jako prawi rycerze 
czynili, ale jako psi szczekali; a któren by był krzyw o te słowa, tego pozywa 
na walkę pieszą alibo konną, aż do ostatniego tchu, do której stanie, gdzie mu 
wskażecie, gdy tylko za łaską i zmiłowaniem Bożym dzisiejsza krzypota go 
popuści.
- Powiedz panu swemu, że rycerze zakonni obelgi cierpliwie
dla imienia Zbawiciela znoszą, zasię do walki bez osobliwego pozwoleństwa 
mistrza albo wielkiego marszałka stawać nie mogą, o które to pozwoleństwo 
jednakże będziem do Malborga pisali.
Czech znów spojrzał na trupa pana de Fourcy, albowiem do niego to głównie był 
posłany. Zbyszko wiedział już przecie, że zakonnicy do pojedynków nie stają, 
zasłyszawszy jednak, że był między nimi rycerz świecki, jego szczególniej chciał 
pozwać, sądząc, że tym sobie ujmie i zjedna Juranda. Tymczasem rycerz ów leżał 
oto teraz zarżnięty jak wół między czterema Krzyżakami.
Czech nie zrozumiał wprawdzie, co zaszło, ale ponieważ był od dziecka ze 
wszelkimi niebezpieczeństwy oswojon, więc zwietrzył jakieś niebezpieczeństwo. 
Zdziwiło go też i to, że Danveld, mówiąc z nim, zbliżał się coraz bardziej ku 
niemu, inni zaś poczęli zjeżdżać na boki, jakby go chcieli nieznacznie okrążyć. 
Z tych powodów począł się mieć na baczności, zwłaszcza że nie miał przy sobie 
broni, bo jej w pośpiechu wziąć nie zdążył.
A Danveld tymczasem był tuż i mówił dalej:
- Obiecałem twemu panu balsam gojący, więc źle mi się za uczynność wypłaca. 
Zwykła to zresztą u Polaków rzecz... ale że ciężko jest pobit i wkrótce przed 
Bogiem może stanąć, więc powiedz mu...
Tu wsparł lewą dłoń na ramieniu Czecha.
- Więc powiedz mu, że ja, ot, jak odpowiadam!... I w tej samej chwili błysnął 
nożem przy gardle giermka. Lecz nim zdołał pchnąć, Czech, który już od dawna 
śledził jego ruchy, chwycił go swymi żelaznymi rękoma za prawicę, wygiął ją, 
zakręcił, aż chrupnęły stawy i kości - i dopiero usłyszawszy okropny ryk bólu, 
wspiął konia - i pomknął jak strzała, zanim inni zdołali mu zastąpić.
Bracia Rotgier i Gotfryd poczęli go gonić, ale wnet wrócili, przerażeni 
strasznym krzykiem Danvelda. De Lowe podtrzymywał go pod ramiona, on zaś z 
twarzą bladą i zarazem zsiniałą krzyczał tak, że aż pocztowi, jadący przy wozach 
znacznie na przedzie, wstrzymali konie.
- Co wam jest? - pytali bracia.
Lecz de Lowe kazał im jechać co sił, sprowadzić wóz, albowiem Danveld widocznie 
nie mógł się na kulbace utrzymać. Po chwili zimny pot okrył mu czoło i zemdlał.
Po sprowadzeniu wozu ułożono go na słomie i ruszono ku granicy. De Lowe pilił, 
albowiem rozumiał, że po tym, co zaszło, nie można czasu tracić nawet dla 
opatrunku Danvelda. Siadłszy przy nim na wozie, wycierał od czasu do czasu 
śniegiem jego twarz, ale nie mógł przywrócić mu przytomności.
Dopiero w pobliżu granicy Danveld otworzył oczy i począł obzierać się jakby ze 
zdziwieniem dokoła.
- Jak wam jest? - spytał Lowe.
- Nie czuję bólu, ale nie czuję i ręki - odrzekł Danveld.
- Bo wam już zdrętwiała - dlatego i ból minął. W ciepłej izbie wróci. Tymczasem 
podziękujcie Bogu i za chwilę ulgi. A Rotgier i Gotfryd zbliżyli się zaraz do 
wozu.
- Stało się nieszczęście - rzekł pierwszy - co teraz będzie?
- Powiemy - odparł słabym głosem Danveld - że giermek zamordował de Fourcy'ego.
- Nowa ich zbrodnia i winowajca wiadomy! - dodał Rotgier.
Henryk Sienkiewicz: Krzyżacy
Rozdział XXIV
Czech tymczasem poleciał jednym pędem wprost do leśnego dworca i zastawszy 
jeszcze w nim księcia, opowiedział jemu pierwszemu, co się stało. Na szczęście, 
znaleźli się dworzanie, którzy widzieli, że giermek wyjechał bez broni. Jeden z 
nich krzyknął mu był nawet na drogę półżartem, aby wziął jakie żelaziwo, bo 
inaczej Niemcy go pokołaczą, ów jednak, bojąc się, aby rycerze nie przejechali 
tymczasem granicy, skoczył na konia tak jak stał, w kożuchu tylko, i pognał za 
nimi. Świadectwa te rozproszyły wszelkie wątpliwości księcia co do tego, kto 
mógł być zabójcą de Fourcy'ego, ale napełniły go niepokojem i gniewem tak 
wielkim, że w pierwszej chwili chciał wysłać pościg za Krzyżakami, aby ich w 
łańcuchach odesłać wielkiemu mistrzowi na ukaranie. Po chwili jednak sam 
zmiarkował, że pościg nie zdołałby już dosięgnąć rycerzy przed granicą, i rzekł:
- Wyślę wszelako pismo do mistrza, aby zasię wiedział, co oni tu wyrabiają. Źle 
się poczyna dziać w Zakonie, bo drzewiej posłuch był okrutny, a teraz byle 
komtur na swoją rękę poczyna. Dopust Boży, ale za dopustem idzie kara.
Po czym zamyślił się, a po chwili znów począł mówić do dworzan:
- Tego jeno nie mogłem nijak wyrozumieć, po co oni gościa
zabili - i żeby nie to, że pachołek bez broni pojechał, miałbym na niego 
posądzenie.
- Ba - rzekł ksiądz Wyszoniek - a po cóż by go pachoł miał zabijać, któren go 
przedtem nigdy nie widział, a po drugie, choćby i miał broń. jakże mu było 
jednemu na pięciu uderzyć - i na ich poczty zbrojne.
- Jużci prawda - rzekł książę. - Musiał się im ów gość w czym przeciwić albo 
może nie chciał tak łgać, jako im było trzeba, bom i to już widział, że mrugali 
na niego, aby powiedział, że Jurand pierwszy zaczął.
A Mrokota z Mocarzewa rzekł:
- Chwacki to pachoł, jeśli on temu psu Danveldowi rękę pokruszył.
- Powiada, że słyszał, jak w Niemcu gnaty chrupnęły - odpowiedział książę - i 
miarkując z tego, jako się w boru popisał -może to być! Widać i sługa, i pan 
sierdzite chłopy. Żeby nie Zbyszko, byłby się tur na konie rzucił. I 
Lotaryńczyk, i on wielce się do zratowania księżnej przyczynili...
- Pewnie, że sierdzity chłop - przywtórzył ksiądz Wyszoniek. - Ot i teraz, 
ledwie dycha, a jednak się za Jurandem ujął i tamtych pozwał... Takiego właśnie 
Jurandowi trzeba zięcia.
- Coś ta Jurand inaczej w Krakowie gadał, ale teraz myślę, że się nie przeciw! - 
rzekł książę.
- Pan Jezus to sprawi - ozwała się księżna, która wszedłszy właśnie w tej 
chwili, usłyszała koniec rozmowy. - Nie może się Jurand teraz przeciwić, byleby 
Bóg Zbyszkowi zdrowie powrócił. Ale i z naszej strony musi być też nagroda.
-Najlepsza dla niego nagroda będzie Danuśka, a ja też myślę, że ją dostanie, a 
to przez tę przyczynę, że jak się baby na co zawezmą, to przeciw nim i taki 
Jurand nie poradzi.
- Albo nie po sprawiedliwości się zawzięłam? - zapytała księżna. - Żeby Zbyszko 
był płochy, to nie mówię, ale wierniejszego chyba na świecie nie ma. I 
dziewczyna też. Krokiem teraz od niego nie odstąpi - i po gębie go gładzi, a on 
się do niej w boleści śmieje. Aże mi samej czasem śluzy z oczu pociekną! 
Sprawiedliwie mówię!... Takiemu kochaniu warto pomóc, bo i Matka Boska rada na 
szczęśliwość ludzką patrzy.
- Byle była wola boska - rzekł książę - to i szczęśliwość się zdarzy. Ale co 
prawda, to mało mu przez tę dziewczynę głowy nie ucięli, a teraz znowu tur go 
starmosił.
- Nie powiadaj, że "przez nią"! - zawołała żywo księżna -boć nie kto inny, Jeno 
Danuśka go w Krakowie zratowała.
- Prawda. Ale żeby nie ona, nie byłby w Lichtensteina bił, aby mu pióra ze łba 
zedrzeć, a za Lorchego toż by karku tak ochotnie nie nadstawił. Co zasię do 
nagrody, to rzekłem już, że im obum się należy, i w Ciechanowie ją obmyślę.
- Niczego by Zbyszko tak rad nie widział jak rycerskiego pasa i złotych ostróg.
Książę uśmiechnął się na to dobrotliwie i odrzekł:
- To niechże mu je dziewczyna poniesie, a gdy krzypota go popuści, wówczas 
dopilnujem, aby wszystko wedle zwykłego
obyczaju się odbyło. Niech mu wnet poniesie, bo prędka radość najlepsza!
Księżna, usłyszawszy to, uściskała pana wobec dworzan, potem ucałowała 
kilkakrotnie jego ręce, on zaś uśmiechał się wciąż, a wreszcie rzekł:
- Widzicie... No! dobra ci rzecz do głowy przyszła! Że też to Duch Święty i 
niewiastom krzyny rozumu nie poskąpił! Zawołajże teraz dziewczynę.
- Danuśka! Danuśka! - zawołała księżna.
I po chwili we drzwiach bocznej komory ukazała się Danusia, z zaczerwienionymi 
od bezsenności oczyma i z dwojakami w ręku, pełnymi dymiącej kaszy, którą ksiądz 
Wyszoniek okładał potłuczone kości Zbyszka, a którą stara dworka właśnie przed 
chwilą jej oddała.
- Pójdźże tu jeno do mnie, sierotko! - rzekł książę Janusz. -Postaw dwojaki i 
chodź.
I gdy zbliżyła się z pewną nieśmiałością, "Pan" bowiem wzbudzał w niej zawsze 
pewną obawę, przygarnął ją z dobrocią do siebie i począł gładzić po twarzy, 
mówiąc:
- Ano, bieda na cię, dziecko, przyszła - co?
- Jużci! - odpowiedziała Danusia.
I mając smutek w sercu, a łzy na pogotowiu, poczęła zaraz płakać, ale cichutko, 
by księcia nie urazić; on zaś znów spytał:
- Czegóż płaczesz?
- Bo Zbyszko chory - odrzekła, wkładając piąstki w oczy.
- Nie bój się, nic mu nie będzie. Prawda, ojcze Wyszońku?
- Hej! bliżej mu ta za wolą boską do ślubu niż do truchty -odpowiedział dobry 
ksiądz Wyszoniek. A książę rzekł:
- Poczekaj! tymczasem dam ci dla niego lek, któren mu ulży albo go i całkiem 
uzdrowi.
- Balsam Krzyżaki przysłały? - zawołała żywo Danusia, odejmując od oczu ręce.
- Tym, co Krzyżaki przyślą, psa lepiej posmaruj, nie zaś ry-cerzyka, którego 
miłujesz. Aleja dam ci co innego. Po czym zwrócił się do dworzan i zawołał:
- Chybaj mi ta który do komory po ostrogi i pas!
Po chwili zaś, gdy mu je przyniesiono, rzekł do Danusi:
- Bierz, a nieś Zbyszkowi - i powiedz mu, że od tej pory jest przepasan. Jeśli 
zamrze, to przed Bogiem jako miles cinctus stanie, a jeśli nie - to reszty w 
Ciechanowie albo w Warszawie dopełnim.
Usłyszawszy to, Danusia naprzód podjęła pana pod nogi, po czym chwyciła jedną 
ręką oznaki rycerskie, drugą dwojaki i skoczyła do izby, w której leżał Zbyszko. 
Księżna, nie chcąc tracić widoku ich radości, poszła za nią.
Zbyszko ciężko był chory, ale ujrzawszy Danusię, zwrócił ku niej pobladłą z 
boleści twarz i zapytał:
- A Czech, jagódko, wrócił?
- Co tam Czech! - odpowiedziała dziewczyna. - Lepszą ja ci tu nowinę przynoszę. 
Pan cię rycerzem pasował i ot, co ci przeze mnie posyła.
To rzekłszy, położyła przy nim pas i złote ostrogi. Zbyszkowi zapłonęły radością 
i zdumieniem blade policzki, spojrzał na Danusię, potem na oznaki, a następnie 
przymknął oczy i począł powtarzać:
- Jakże to mógł mnie rycerzem pasować?
A gdy w tej chwili weszła księżna, przypodniósł się nieco na ramionach i począł 
jej dziękować a przepraszać miłościwą panią, że jej do nóg nie może paść, gdyż 
wraz odgadł, że to za jej wstawiennictwem spotkało go takie szczęście. Lecz ona 
kazała mu zachować się spokojnie i własnymi rękoma pomogła Danusi ułożyć znów 
jego głowę na wezgłowiu. Tymczasem nadszedł książę, a z nim ksiądz Wyszoniek, 
Mrokota i kilku innych dworzan. Książę Janusz z daleka dał znak ręką, by Zbyszko 
się nie ruszał, a następnie, siadłszy przy łożu, tak przemówił:
- Wiecie! Nie ma to ludziom być dziwno, że za mężne a zacne uczynki jest 
zapłata, bo jeśliby cnota miała ostać bez nagrody, tedy i nieprawości ludzkie 
chodziłyby po świecie bez kary. A żeś ty żywota nie szczędził i z utratą zdrowia 
od srogiej żałoby nas bronił, przeto pozwalamy ci pasem rycerskim się przepasać 
i we czci a sławie odtąd chadzać.
- Miłościwy panie - odrzekł Zbyszko - ja bym i dziesięciu żywotów nie żałował...
Lecz nie mógł nic więcej powiedzieć i ze wzruszenia, i dlatego, iż księżna 
położyła mu rękę na ustach, gdyż ksiądz Wyszoniek nie pozwalał mu mówić. Książę 
zaś mówił dalej:
- Tak myślę, że powinności rycerskie znasz i że będziesz godnie one ozdoby 
nosił. Zbawicielowi naszemu jako się patrzy masz służyć, a ze starostą 
piekielnym wojować. Pomazańcowi ziemskiemu masz być wiemy, wojny niesłusznej 
unikać i niewinności w ucisku bronić, w czym ci pomagaj Bóg i święta Jego Męko!
- Amen - rzekł ksiądz Wyszoniek.
Książę zaś wstał, przeżegnał Zbyszka i na odchodnym dodał:
- A jak wyzdrowiejesz, to prosto do Ciechanowa jedź, gdzie i Juranda sprowadzę.
Henryk Sienkiewicz: Krzyżacy
Rozdział XXV
W trzy dni później przyjechała zapowiedziana niewiasta z hercyńskim balsamem, a 
z nią razem przybył i kapitan łuczników ze Szczytna z listem podpisanym przez 
braci i opatrzonym pieczęcią Danvelda, w którym Krzyżacy niebo i ziemię brali na 
świadków krzywd, które ich na Mazowszu spotkały, i pod zagrożeniem pomsty Bożej 
wołali o karę za zamordowanie "ukochanego towarzysza i gościa". Danveld 
podyktował do listu i skargę od siebie, upominając się w słowach zarazem 
pokornych i groźnych o zapłatę za ciężkie kalectwo i o wyrok śmierci na 
czeskiego pachołka. Książę przedarł list w oczach kapitana, rzucił mu pod nogi i 
rzekł:
- Przysłał tu ich, krzyżackie macie, mistrz po to, aby mnie zjednali, a oni mnie 
do gniewu przywiedli. Powiedzże im ode mnie, że sami gościa uśmiercili i 
pachołka chcieli uśmiercić -o czym do mistrza napiszę i to też dodam, aby innych 
posłów wybierał, jeśli chce, bym w razie wojny z królem krakowskim po żadnej 
stronie nie stanął.
- Miłościwy panie - odparł kapitan - czy jeno taką odpowiedź mam potężnym i 
pobożnym braciom odnieść?
- Jeślić nie dosyć, powiedz im jeszcze, że ich za psubratów, nie za prawych 
rycerzy uważam.
I na tym skończyło się posłuchanie. Kapitan odjechał, bo i książę tegoż dnia 
odjechał do Ciechanowa. Została tylko "siostra" z balsamem, którego nieufny 
ksiądz Wyszoniek użyć jednakże nie chciał, tym bardziej że chory poprzedniej 
nocy zasnął dobrze, a nazajutrz obudził się wprawdzie osłabiony bardzo, ale bez 
gorączki. Siostra po wyjeździe księcia wyprawiła zaraz z powrotem jednego ze 
swoich sług niby po nowe lekarstwo - po "jaje bazyliszka", które, jak 
twierdziła, miało moc przywracania sił nawet konającym - sama zaś chodziła po 
dworcu, pokorna, nie władną-ca jedną ręką, przybrana w świecką wprawdzie, ale 
podobną do zakonnej odzież - z różańcem i małą pątniczą tykwą u pasa. Mówiąc 
dobrze po polsku, dopytywała z wielką troskliwością służbę i o Zbyszka, i o 
Danusię, której przy sposobności podarowała różę jerychońską, a na drugi dzień w 
czasie snu Zbyszka, gdy dziewczyna siedziała w izbie jadalnej, przysunęła się do 
niej i rzekła:
- Boże wam błogosław, panienko. Dziś w nocy po pacierzu śniło mi się, że przez 
śnieg padający szło ku wam dwóch rycerzy, ale jeden doszedł pierwej i w 
bieluchny płaszcz was obwinął, a drugi zaś rzekł: "Śnieg jeno widzę, a jej nie 
ma" - i wrócił się.
A Danusia, której chciało się spać, otworzyła zaraz ciekawie swe modre oczy i 
spytała:
- A co to znaczy?
- To znaczy, że ten was dostanie, który was najbardziej miłuje.
- To Zbyszko! - odrzekła dziewczyna.
- Nie wiem, bom mu twarzy nie widziała, widziałam jeno biały płaszcz, a potem 
obudziłam się zaraz, gdyż Pan Jezus zsyła mi każdej nocy bóle w nogach, a rękę 
całkiem mi odjął.
- A że to wam ten balsam nie pomógł?
- Nie pomoże mi, panienko, i balsam, gdyż to za ciężki grzech mój, a chcecie 
wiedzieć, za jaki, to opowiem.
Danusia skinęła głową na znak, że chce wiedzieć, więc siostra mówiła dalej:
- Są w Zakonie i służki, i niewiasty, które choć ślubów nie czynią, bo nawet i 
mężate być mogą, wszelako powinności względem Zakonu wedle rozkazania braci 
pełnić są obowiązane. A którą takowa łaska i cześć ma spotkać, ta otrzymuje 
pobożne pocałowanie od brata-rycerza, na znak, że odtąd uczynkami i mową 
Zakonowi ma służyć. Ach, panienko! - i mnie tak wielka łaska miała spotkać, 
aleja w grzesznej zatwardziałości, zamiast ją przyjąć wzięcznie, popełniłam 
ciężki grzech i karę na się ściągnęłam.
- Cóżeście takiego uczynili?
- Brat Danveld przyszedł do mnie i dał mi zakonne pocałowanie, ja zasię, myśląc, 
iż on to przez swawolę jakowąś czyni, podniosłam na niego bezbożną rękę...
Tu zaczęła się bić w piersi i powtórzyła kilkakrotnie:
- Boże, bądź miłościw mnie grzesznej.
- I cóż się stało? - zapytała Danusia.
- I zaraz mi rękę odjęło i od tej pory kaleką jestem. Młoda byłam i głupia - nie 
wiedziałam! a jednak kara na mnie spadła. Bo choćby niewieście się wydało, że 
brat zakonny chce coś złego uczynić, niech Bogu sąd ostawi, a sama się nie 
sprzeciwia, gdyż kto się Zakonowi albo krzyżowemu bratu sprzeciwi, tego gniew 
Boży dosięgnie...
Danusia słuchała tych słów z przykrością i lękiem, siostra zaś poczęła wzdychać 
i dalej żale rozwodzić.
- Nie staram jeszcze i dziś - mówiła - ledwie mi trzydzieści roków, ale Bóg 
razem z ręką odjął młodość i urodę.
- Żeby nie ręka - odrzekła Danusia - to byście jeszcze nie mogli narzekać...
Po czym nastało milczenie. Nagle siostra, jakby sobie coś przypomniawszy, 
rzekła:
- A śniło mi się, że was jakiś rycerz w biały płaszcz na śniegu owinął. Może to 
był Krzyżak! gdyż oni też białe płaszcze noszą.
- Nie chcę ja ni Krzyżaków, ni ich płaszczów - odpowiedziała dziewczyna.
Lecz dalszą rozmowę przerwał ksiądz Wyszoniek, który wszedłszy do komory, kiwnął 
na Danusię i rzekł:
- Chwalże Boga i chodź do Zbyszka! Zbudził się i jeść woła. Znacznie go 
popuściło.
Jakoż tak było rzeczywiście. Zbyszko miał się lepiej i ksiądz Wyszoniek miał już 
prawie pewność, że będzie zdrów, gdy nagle niespodziane zdarzenie pomieszało 
wszystkie rachuby i nadzieje. Oto od Juranda przybyli wysłannicy z pismem do 
księżny, zawierającym same złe i straszne nowiny. W Spy chowie spaliła się część 
Jurandowego gródka, on sam zaś został przy ratunku płonącą belką przytłuczon. 
Ksiądz Kaleb, który w imieniu jego list pisał, donosił wprawdzie, że wyzdrowieć 
jeszcze Jurand może, ale że skry i węgle tak przypaliły mu jedyne pozostałe oko, 
iż już mu niewiele światła w nim pozostało - i grozi mu niechybna ślepota.
Z tej przyczyny wzywał Jurand córkę, by spiesznie przybywała do Spychowa, bo 
chce ją widzieć jeszcze, zanim ciemności go ogarną. Mówił też, że odtąd ma już 
pozostać przy nim, bo jeśli nawet między ślepcami, którzy po proszonym chlebie 
między ludźmi chadzają, ma każdy jakoweś pacholę, które go za rękę wiedzie i 
drogę mu pokazuje, czemuż by on tej ostatniej pociechy miał być pozbawion i 
między obcymi umierać? Były też pokorne podzięki dla księżny, która dziewczynę 
jakby rodzona matka hodowała - a w końcu obiecywał Jurand, że choć i ślepy, raz 
jeszcze do Warszawy przyjedzie, aby upaść pani do nóg i o łaskę i opiekę na 
dalsze lata dla Danusi jej prosić.
Księżna, gdy jej ojciec Wyszoniek przeczytał ów list, przez jakiś czas słowa 
prawie nie mogła przemówić. Miała ona nadzieję, że gdy Jurand, który pięć lub 
sześć razy do roku przyjeżdżał do dziecka, przyjedzie na bliskie święta, wówczas 
go powagą własną i księcia Janusza przejedna dla Zbyszka i zgodę jego na bliskie 
wesele uzyska. Tymczasem list ów nie tylko burzył jej zamiary, ale pozbawiał jej 
zarazem i Danusi, którą kochała na równi z własnymi dziećmi. Przyszło jej do 
głowy, że Jurand może i wyda zaraz dziewczynę za którego z sąsiadów, aby reszty 
dni pomiędzy swoimi dożyć. O Zbyszku nie było co i myśleć, aby mógł do Spychowa 
jechać, gdyż żebra dopiero mu się zaczęły zrastać, i zresztą, któż mógł 
wiedzieć, jak by był w Spychowie przyjęty? Wiedziała przecie pani, że Jurand 
wręcz mu swego czasu Danusi odmówił - i jej samej powiedział, że dla tajemnych 
przyczyn nigdy na ich połączenie nie zezwoli. Więc w ciężkim frasunku kazała 
wezwać do siebie starszego spomiędzy przysłanych ludzi, aby go o nieszczęście 
spychowskie rozpytać, a zarazem czegoś się o zamiarach Jurandowych dowiedzieć.
I zdziwiła się nawet, gdy na jej wezwanie wszedł człowiek zupełnie nieznany, nie 
zaś stary Tolima, który tarczę za Jurandem nosił i zwykle z nim razem 
przyjeżdżał - ów jednak odpowiedział jej, że Tolima w bitce ostatniej z Niemcami 
okrutnie poszczerbion ze śmiercią w Spychowie się zmaga, zaś Jurand ciężką 
chorobą złożony o prędki powrót córki prosi, gdyż coraz mniej widzi, a za dni 
parę może i całkiem oślepnie. Prosił nawet usilnie wysłannik, by zaraz, jak 
tylko konie odetchną, wolno było wziąć dziewczynę, ale że to był wieczór, 
sprzeciwiła się temu stanowczo pani - zwłaszcza by i Zbyszkowi, i Danusi, i 
sobie do reszty serca przez prędkie pożegnanie nie rozdzierać.
A Zbyszko już wiedział o wszystkim i leżał w izbie jakby uderzony obuchem w 
głowę, a gdy pani weszła i łamiąc ręce, ozwała się zaraz z proga: "Nie ma rady, 
boć to przecie ojciec!" - powtórzył za nią jak echo: "Nie ma rady" - i zamknął 
oczy jak człowiek, który się spodziewa, że zaraz śmierć do niego przystąpi.
Lecz śmierć nie nadeszła, choć w piersiach zbierał mu się żal coraz większy, a 
przez głowę przelatywały mu myśli coraz ciemniejsze, takie właśnie jak chmury, 
które gnane wichrem jedna za drugą przysłaniają blask słoneczny i gaszą wszelką 
radość na świecie. Rozumiał bowiem Zbyszko równie jak i księżna, że gdy Danusia 
raz do Spychowa wyjedzie, będzie dla niego tak jak stracona. Tu wszyscy byli dla 
niego życzliwi, tam Jurand może go nawet przyjąć ani wysłuchać nie zechce, 
zwłaszcza jeśli go wiąże ślub lub jakaś inna nieznana przyczyna, równie jak 
religijny ślub ważna. Zresztą, gdzie mu tam jechać do Spychowa, gdy oto chory 
jest i ledwie się może na łożu poruszyć. Przed kilku dniami, gdy z łaski księcia 
spadły nań złote ostrogi wraz z rycerskim pasem. myślał, że radość przemoże w 
nim chorobę, i modlił się z całej duszy, aby rychło mógł powstać i z Krzyżakami 
się zmierzyć, ale teraz stracił znów wszelką nadzieję, czuł bowiem, że gdy mu 
zbraknie przy łożu Danusi, to razem z nią zbraknie mu i ochoty do życia, i sił 
do walki ze śmiercią. Przyjdzie oto dzień jutrzejszy i pojutrzejszy, nadejdzie 
wreszcie Wigilia i święta, kości go będą tak samo bolały i tak samo będzie go 
chwytało omdlenie, a nie będzie przy nim tej jasności, która po całej izbie 
rozchodzi się od Danusi, ni tego uradowania oczu, które na nią patrzą. Co za 
pociecha i co za osłoda była pytać kilka razy na dzień: "Miłym ci?" - i widzieć 
ją potem, jak sobie przysłania śmiejące się i zawstydzone oczy dłonią albo też 
pochyla się i odpowiada:
"A któż inny?" Obecnie zaś tylko choroba zostanie i ból zostanie, i tęsknota, a 
szczęście odejdzie - i nie wróci.
Łzy zabłysły w oczach Zbyszkowych i stoczyły mu się z wolna po policzkach, po 
czym zwrócił się do księżny i rzekł:
- Miłościwa pani, już ja tak myślę, że Danuśki więcej w życiu nie obaczę.
A pani, sama stroskana, odpowiedziała:
- Bo i nie dziwno by było, żebyś zamarł od żałości. Ale Pan Jezus jest 
miłosierny.
Po chwili zaś, chcąc go jednak choć trochę pokrzepić, dodała:
- Chociaż żeby, nie przymierzając, Jurand umarł przed tobą,
to opiekuństwo przeszłoby na księcia i na mnie, a my byśmy ci dziewczynę zaraz 
oddali.
- Kiedy on tam umrze! - odrzekł Zbyszko.
Lecz nagle widocznie jakaś nowa myśl błysnęła mu w głowie, gdyż przypodniósł 
się, siadł na łożu i rzekł zmienionym głosem:
- Miłościwa pani...
Wtem przerwała mu Danusia, która wbiegłszy z płaczem, poczęła od progu wołać:
-To już wiesz, Zbyszku! Oj, żal mi tatusia, ale żal i ciebie, nieboże!
Zbyszko zaś, gdy zbliżyła się ku niemu, ogarnął zdrowym ramieniem swoje kochanie 
i począł mówić:
- Jakże mi żyć bez ciebie, dziewczyno? Nie po tom tu przez rzeki i bory jechał, 
nie po tom ci ślubował i służył, abym cię zaś miał utracić. Hej, nie pomoże żal, 
nie pomoże płakanie, ba! i śmierć sama, bo choćby i murawa na mnie porosła, 
dusza o tobie nie zapomni, by i na Pana Jezusowym dworze, by i u samego Boga 
Ojca na pokojach... I rzekę, rady nie ma, a rada musi być, bo bez niej nijak! 
Krzypotę w kościach czuję i boleść srogą, ale choć ty padnij pani do nóg, bo ja 
nie mogę - i proś o zmiłowanie nad nami.
Danusia, posłyszawszy to, prędko skoczyła do nóg księżnej i objąwszy je 
ramionami, pochowała swą jasną twarz w zagięciach jej ciężkiej sukni, pani zaś 
zwróciła pełne litości, ale zarazem zdziwione oczy na Zbyszka.
- W czymże ja wam mogę okazać zmiłowanie? - zapytała. -Nie puszczę dziecka do 
chorego rodzica, to i gniew Boży ściągnę.
Zbyszko, który poprzednio przypodniósł się był na łożu, zesunął się znów na 
wezgłowie i przez jakiś czas nie odpowiadał, gdyż mu tchu brakło. Powoli jednak 
począł posuwać na piersiach jedną rękę ku drugiej, aż wreszcie złożył je jak do 
modlitwy.
- Odpocznij - rzekła księżna - potem zasię powiadaj, o co ci idzie, a ty, 
Danuśka, wstań mi od kolan.
- Pofolguj, ale nie wstawaj i proś wraz ze mną - ozwał się Zbyszko.
Po czym jął mówić słabym i przerywanym głosem:
- Miłościwa pani... Był ci mi Jurand przeciwny w Krakowie... będzie i tu, ale 
gdyby ojciec Wyszoniek dał mi ślub z Da-nuśką, to - niechby potem i jechała do 
Spychowa, bo mi jej żadna moc ludzka nie odejmie...
Słowa te były dla księżny Anny czymś tak niespodzianym, że aż zerwała się z 
ławy, po czym znów siadła i jakby nie rozumiejąc dobrze, o co chodzi, rzekła:
- Rany boskie!... ksiądz Wyszoniek?...
- Miłościwa pani!... Miłościwa pani! - prosił Zbyszko.
- Miłościwa pani - powtarzała za nim Danusia, obejmując znów kolana księżny.
- Jakoże to być może bez pozwoleństwa rodzicielskiego...
- Zakon Boży mocniejszy! - odpowiedział Zbyszko.
- Bójcieże się Boga!
- Kto ojciec, jeśli nie książę?... kto matka, jeśli nie wy, miłościwa pani!
A Danusia na to:
- Miłościwa matuchno!
- Prawda, że to ja byłam jej i jestem jako matka - rzekła księżna - i z mojej 
też ręki Jurand dostał żonę. Prawda! A jakby raz ślub był - to i przepadło. Może 
by się Jurand i posierdził, ale przecie i on księciu jako panu swojemu powinien. 
Wreszcie można by mu zrazu nie mówić, dopiero gdyby dziewczynę chciał innemu dać 
albo mniszką uczynić... Jeśli zaś śluby jakowe uczynił - to i nie będzie jego 
winy. Przeciw woli boskiej nikt nie poradzi... Dla Boga żywego, może to i wola 
boska!
- Inaczej nie może być! - zawołał Zbyszko. Lecz księżna, cała jeszcze wzruszona, 
rzekła:
- Poczekajcie, niech się opamiętam! Żeby tu książę był, zaraz bym do niego 
poszła i zapytałabym: mam-li Danuśkę dać, czyli też nie?... Ale bez niego się 
boję... Aż mi dech zaparło, a tu i czasu na nic nie ma, bo i dziewczyna musi 
jutro jechać!... O miły Jezu! niechby żeniata jechała - byłby już spokój. Jeno 
nie mogę się opamiętać - i czegoś mi strach. A tobie nie strach, Danuśka? - 
gadajże!
- Już ja bez tego zamrę! - przerwał Zbyszko. A Danuśka podniosła się od kolan 
księżny i ponieważ istotnie była przez dobrą panią nie tylko do poufałości 
dopuszczana, ale i pieszczona, więc chwyciła ją za szyję i poczęła ściskać z 
całej siły.
Lecz księżna rzekła:
- Bez ojca Wyszońka nic wam nie powiem. Skoczże po niego co prędzej!
Danusia skoczyła po ojca Wyszońka, Zbyszko zaś zwrócił swą wybladłą twarz do 
księżny i rzekł:
- Co mi Pan Jezus przeznaczył, to będzie, ale za tę pociechę niech wam Bóg, 
miłościwa pani, nagrodzi.
- Jeszcze mnie nie błogosław - odrzekła księżna - bo nie wiadomo, co się stanie. 
I musisz mi też na cześć poprzysiąc, że jeśli ślub będzie, nie wzbronisz 
dziewczynie do rodziciela zaraz jechać, abyś broń Boże, przekleństwa jego na 
siebie i na nią nie ściągnął.
- Na moją cześć! - rzekł Zbyszko.
- To i pamiętaj! A Jurandowi niech dziewczyna zrazu nic nie mówi. Lepiej, aby go 
nowina nie oparzyła jak ogień. Poślemy po niego z Ciechanowa, by z Danuśka 
przyjeżdżał, i wtedy sama mu powiem albo tez księcia uproszę. Jak zobaczy, że 
nie ma rady, to się i zgodzi. Nie byt ci on przecie krzyw?
- Nie - rzekł Zbyszko - nie był mi krzyw, więc może i rad będzie w duszy, że 
Danuśka będzie moja. Bo jeśli ślubował, to już nie będzie jego winy, jeśli nie 
dotrzyma.
Wejście księdza Wyszońka z Danusią przerwało dalszą rozmowę. Księżna wezwała go 
w tej chwili do narady i z wielkim zapałem poczęła mu opowiadać o Zbyszkowych 
zamiarach, lecz on zaledwie usłyszawszy, o co idzie, przeżegnał się ze zdumienia 
i rzekł:
- W imię Ojca i Syna, i Ducha!... jakże ja to mogę uczynić! Toć przecie adwent!
- Dla Boga! prawda! - zawołała księżna. I nastało milczenie; tylko strapione 
twarze okazywały, jakim ciosem były dla wszystkich słowa ojca Wyszońka. On zaś 
po chwili rzekł:
- Gdyby dyspensa była, tobym się i nie przeciwił, bo mi was żal. O Jurandowe 
pozwoleństwo niekoniecznie bym pytał, bo skoro pani miłościwa pozwala i za zgodę 
księcia pana naszego zaręcza - no! - to oni ojciec i matka dla całego Mazowsza. 
Ale bez dyspensy biskupiej - nie mogę. Ba! żeby to ksiądz biskup Jakub z 
Kurdwanowa byt między nami, może by dyspensy nie odmówił - choć to surowy jest 
ksiądz, nie taki, jak był jego poprzednik, biskup Mamphiolus, któren na wszystko 
powiadał: be-ne! bene!
- Biskup Jakub z Kurdwanowa miłuje wielce i księcia, i mnie - wtrąciła pani.
- Toteż dlatego mówię, że dyspensy by nie odmówił, ile że są do tego 
przyczyny... Dziewczyna musi jechać, a ów młodzianek chorzeje i może zamrzeć... 
Hm! in articulo mortis... Ale bez dyspensy nijak...
- Już ja bym tam i później biskupa Jakuba o dyspensę uprosiła - i choćby też nie 
wiem jak był surowy, nie odmówi on mi tej łaski... Ej, uręczam, że nie odmówi.
Na to ksiądz Wyszoniek, który był człek dobry i miękki, rzekł:
- Słowo pomazanki boskiej - wielkie słowo... Strach mi księdza biskupa, ale to 
wielkie słowo!... Mógłby też młodzianek co do katedry w Płocku przyobiecać... 
Nie wiem... Zawszeć to, póki dyspensa nie nadejdzie, będzie grzech - i to nie 
kogo innego, jeno mój... Hm! Pan Jezus po prawdzie jest miłosierny i jeśli kto 
zgrzeszy nie dla własnego zysku, jeno z politowania nad ludzką biedą, to tym 
łatwiej przebacza!... Ale grzech będzie i nużby się biskup zaciął, kto mi da 
odpust?
- Biskup się nie zatnie! - zawołała księżna Anna. A Zbyszko rzekł:
- Ten Sanderus, któren ze mną przyjechał, ma gotowe na wszystko odpusty.
Ksiądz Wyszoniek może i niezupełnie wierzył w odpusty Sanderusa, ale rad był 
chwycić się choćby pozoru, byle tylko Zbyszkowi i Danusi przyjść z pomocą, gdyż 
dziewczynę, którą znał od małego, kochał bardzo. Wreszcie pomyślał, że w 
najgorszym razie spotkać go może pokuta kościelna, więc zwrócił się do księżny i 
rzekł:
- Ksiądz ci ja jestem, ale i książęcy sługa. Jakoże, miłościwa pani, rozkażecie?
- Nie chcę ja rozkazywać, wolę prosić - odpowiedziała pani. - Ale jeśli ten 
Sanderus ma odpusty...
- Sanderus ma. Jeno o biskupa chodzi. Srogie on tam w Płocku z kanonikami synody 
odprawuje.
- Biskupa się nie bójcie. Zabronił on, jako słyszałem, księżom mieczów, kusz i 
różnej swawoli, ale dobrze czynić nie zabronił.
Ksiądz Wyszoniek podniósł oczy i ręce w górę:
- To niechże się stanie wedle waszej woli.
Na te słowa radość opanowała serca. Zbyszko znów osiadł na wezgłowiu, a księżna, 
Danusia i ojciec Wyszoniek siedli koło łoża i poczęli "uradzać", jak rzecz 
należy uczynić. Więc postanowili zachować tajemnicę, tak aby w domu żywa dusza o 
tym nie wiedziała; postanowili też, że i Jurand nie powinien nic wiedzieć, póki 
mu sama pani w Ciechanowie o wszystkim nie oznajmi. Natomiast miał ksiądz 
Wyszoniek napisać list od księżny do Juranda, by zaraz przyjeżdżał do 
Ciechanowa, gdzie i lepsze leki na jego kalectwo mogą się znaleźć, i samotność 
mniej mu będzie dokuczać. Uradzili na koniec, że i Zbyszko, i Danusia przystąpią 
do spowiedzi, ślub zaś odbędzie się nocą, gdy już wszyscy spać się pokładą.
Przyszło Zbyszkowi na myśl, żeby wziąć giermka Czecha na świadka ślubu, ale 
porzucił ten zamiar, przypomniawszy sobie, że ma go od Jagienki. Przez chwilę 
stanęła mu w pamięci jakby żywa, tak iż zdało mu się, że widzi jej rumianą 
twarz, jej zapłakane oczy i słyszy głos proszący: "Nie czyń mi tego! nie płać mi 
złem za dobre i niedolą za kochanie!" Aż nagle chwyciła go wielka litość nad 
nią, gdyż czuł, że jej się stanie ciężka krzywda, po której nie znajdzie 
pociechy ni pod zgorzelickim dachem, ni w głębi boru, ni w polu, ni w darach 
opata, ni w zalotach Cztana i Wilka. Więc rzekł jej w duchu: "Daj ci Bóg 
wszystko najlepsze, dziewczyno, ale choćbym ci rad i nieba przychylić - nie 
poradzę". I rzeczywiście przekonanie, że nie było to w jego mocy, przyniosło mu 
nawet ulgę i wróciło spokojność, tak że zaraz począł myśleć tylko o Danusi i o 
ślubie.
Nie mógł się jednak obejść bez pomocy Czecha, więc lubo postanowił zamilczeć 
przed nim o tym, co się miało stać, kazał go do siebie przywołać i rzekł mu:
- Przystąpię dziś do spowiedzi i do Stołu Pańskiego, przybierz mnie przeto jak 
najochędożniej, jakobym na królewskie pokoje miał iść.
Czech przeląkł się nieco i począł patrzeć mu w twarz, co zrozumiawszy, Zbyszko 
rzekł:
- Nie bój się, nie tylko na śmierć ludzie się spowiadają, a tym bardziej że idą 
święta, na które ojciec Wyszoniek z księżną do Ciechanowa wyjedzie i nie będzie 
księdza bliżej niż w Przasnyszu.
- A wasza miłość nie pojedzie? - spytał giermek.
- Jeśli wyzdrowieję, to pojadę, ale to w boskim ręku. Więc Czech się uspokoił i 
skoczywszy do łubów, przyniósł ową białą jakę zdobyczną, złotem szytą, w którą 
rycerz ubierał się zwykle na wielkie uroczystości, a też i piękny kobierczyk dla 
okrycia nóg i łoża, za czym podniósłszy Zbyszka przy pomocy dwóch Turczynków, 
umył go, uczesał jego długie włosy, na które nałożył szkarłatną przepaskę, 
wreszcie wsparł tak przybranego o czerwone poduszki i rad z własnego dzieła, 
rzekł:
- Żeby jeno wasza miłość pląsać mogła, to choćby i wesele wyprawić!
- Musiałoby się obyć bez pląsów - odrzekł z uśmiechem Zbyszko.
A tymczasem księżna rozmyślała również w swojej izbie, jak przybrać Danusię, 
gdyż dla jej niewieściej natury była to sprawa wielkiej wagi i za nic nie 
chciałaby przyzwolić, by miła jej wychowanka stanęła w codziennej szacie do 
ślubu. Służki, którym powiedziano, że dziewczyna też do spowiedzi w barwę 
niewinności się przybiera, łatwo znalazły w skrzyni białą sukienkę, ale bieda 
była z przybraniem głowy. Na myśl o tym opanował panią jakiś dziwny smutek, tak 
iż poczęła wyrzekać.
- Gdzie ja dla ciebie, sierotko - mówiła - wianek ruciany w tym boru wynajdę! Ni 
tu kwiatuszka jakowego, ni liścia, chyba się mchy gdzie pod śniegiem zielenią.
A Danusia, stojąc z rozpuszczonymi już włosami, zatroskała się także, bo i jej 
chodziło o wianek; po chwili jednak ukazała na równianki z nieśmiertelników 
wiszące na ścianach izby i rzekła:
- Choćby i z tego co uwić, bo nic innego nie znajdziem, a Zbyszko weźmie mnie i 
w takim wianku.
Księżna nie chciała się z początku na to zgodzić, bojąc się złej wróżby, ale że 
w dworcu, do którego tylko na łowy przyjeżdżano, nie było żadnych kwiatów, więc 
skończyło się na nieśmiertelnikach. Tymczasem nadszedł ojciec Wyszoniek, który 
poprzednio wyspowiadał już Zbyszka, i zabrał dziewczynę do spowiedzi, a potem 
zapadła głucha noc. Służba po wieczerzy poszła z rozkazu księżny spać. Wysłańcy 
Jurandowi pokładli się jedni w cze-ladniej, inni przy koniach w stajniach. 
Wkrótce ognie w służebnych izbach zasuły się popiołem na trzonach i pogasły, aż 
wreszcie uczyniło się całkiem cicho w leśnym dworze i tylko psy szczekały od 
czasu do czasu na wilki w stronę boru.
Jednakże u księżny, u ojca Wyszońka i u Zbyszka okna nie przestawały świecić, 
rzucając czerwone blaski na śnieg pokrywający dziedziniec. Oni zaś czuwali w 
ciszy, słuchając bicia własnych serc - niespokojni i przejęci uroczystością 
chwili, która zaraz nadejść miała. Jakoż po północy księżna wzięła za rękę 
Danusię i poprowadziła ją do izby Zbyszkowej, gdzie ojciec Wyszoniek czekał już 
na nich z Panem Bogiem. W izbie palił się wielki ogień w grabie i przy jego 
obfitym, ale nierównym świetle ujrzał Zbyszko Danusię, bladą nieco od 
bezsenności, białą, z wiankiem nieśmiertelników na skroni, przybraną w sztywną, 
spadającą aż do ziemi sukienkę. Powieki miała ze wzruszenia przymknięte, rączy 
-ny opuszczone wzdłuż sukni - i przypominała tak jakieś malowania na szybach, 
było w niej coś tak kościelnego, że Zbyszka zdjęło zdziwienie na jej widok, 
pomyślał bowiem, że nie dziewczynę ziemską, ale jakąś duszyczkę niebieską ma 
wziąć za żonę. A pomyślał to jeszcze bardziej, gdy klękła ze złożonymi dłońmi do 
komunii i przechyliwszy w tył głowę, zamknęła całkiem oczy. Wydała mu się nawet 
wówczas jak umarła i aż lęk chwycił go za serce. Nie trwało to jednak długo, 
gdyż posłyszawszy głos księdza:
Ecce Agnus Dei - sam skupił się w duchu i myśli jego wzięły lot w stronę Bożą. W 
izbie słychać było teraz tylko uroczysty głos księdza Wyszońka: Domine, non sum 
dignus - a wraz z nim trzaskania skier w ognisku i świerszcze grające zawzięcie, 
a jakoś żałośnie w szparach komina. Za oknami wstał wiatr, zaszumiał w 
ośnieżonym lesie, lecz zaraz ścichł.
Zbyszko i Danusia pozostali jakiś czas w milczeniu, ksiądz Wyszoniek zaś wziął 
kielich i odniósł go do kapliczki dworskiej.
Po chwili wrócił, ale nie sam, tylko z panem de Lorche, i widząc zdziwienie na 
twarzach obecnych, położył naprzód palec na ustach, jakby chcąc jakiemuś 
niespodzianemu okrzykowi zapobiec, po czym zaś rzekł:
- Rozumiałem, że będzie lepiej, aby było dwóch świadków ślubu, i dlatego wpierw 
jeszcze ostrzegłem tego rycerza, któren mi na cześć i na relikwie akwizgrańskie 
poprzysiągł, że tajemnicy, póki będzie trzeba, dochowa.
A pan de Lorche przykląkł naprzód przed księżną, potem przed Danusią, następnie 
zaś podniósł się i stał w milczeniu, przybrany w uroczystą zbroję, po której 
zagięciach pełgały czerwone światełka od ognia, długi, nieruchomy, pogrążon 
jakby w zachwycie, gdyż i jemu ta biała dziewczyna z wiankiem nieśmiertelników 
na skroni wydała się jakby aniołem widzianym na szybie w gotyckim tumie.
Lecz ksiądz postawił ją przy łożu Zbyszka i narzuciwszy im stułę na ręce, 
rozpoczął zwykły obrządek. Księżnie spływały łzy jedna za drugą po poczciwej 
twarzy, lecz w duszy nie czuła w tej chwili niepokoju, sądziła bowiem, że dobrze 
czyni, łącząc tych dwoje cudnych i niewinnych dzieci. Pan de Lorche klęknął po 
raz wtóry i wsparty obiema rękoma na rękojeści miecza, wyglądał zupełnie jak 
rycerz, który ma widzenie - tych zaś dwoje powtarzało kolejno słowa księdza: 
"Ja... biorę... ciebie sobie..." - a do wtóru tym słowom cichym i słodkim grały 
znów świerszcze w szparach komina i trzaskał ogień w grabie. Po skończonym 
obrządku Danusia padła do nóg księżnie, która błogosławiła oboje, a gdy wreszcie 
oddała ich w opiekę mocom niebieskim, rzekła:
- Radujcie się teraz, bo już ona twoja, a ty jej. Wówczas Zbyszko wyciągnął swe 
zdrowe ramię do Danusi, ona zaś objęła go rączętami za szyję i przez chwilę 
słychać było, jak powtarzali sobie z ustami przy ustach:
- Mojaś ty, Danuśko.
- Mój ty, Zbyszku.
Lecz zaraz potem Zbyszko zesłabł, gdyż za dużo było na jego siły wzruszeń - i 
zesunąwszy się na poduszki, począł oddychać ciężko. Nie przyszło jednak nań 
omdlenie i nie przestał się uśmiechać do Danusi, która obcierała mu twarz 
zroszoną zimnym potem, a nawet nie przestał powtarzać jeszcze: "Mojaś ty, 
Danuśka" - na co ona pochylała za każdym razem swą przetowłosą głowę. Widok ten 
wzruszył do reszty pana de Lorche, który oświadczył, że gdy w żadnym kraju nie 
przygodziło mu się widzieć serc tak czułych, przeto poprzysięga uroczyście, jako 
gotów jest potykać się pieszo lub konno z każdym rycerzem, czarnoksiężnikiem lub 
smokiem, który by ich szczęśliwości śmiał stanąć na zawadzie. I rzeczywiście 
poprzysiągł ową zapowiedź natychmiast na mającej kształt krzyżyka rękojeści od 
mizerykordii, to jest małego miecza, który służył rycerzom do dobijania rannych. 
Księżna i ojciec Wyszoniek wezwani byli na świadków tej przysięgi.
Lecz pani, nie rozumiejąc ślubu bez jakowegoś wesela, przyniosła wina - więc 
pili następnie wino. Godziny nocy płynęły jedna za drugą. Zbyszko, 
przezwyciężywszy słabość, przygarnął znów Danusię i rzekł:
- Skoro mi cię Pan Jezus oddał, nikt mi cię nie odbierze, ale mi żal, że 
wyjeżdżasz, jagódko moja najmilsza.
- Do Ciechanowa z tatulem przyjedziem - odpowiedziała Danusia.
- Byle cię chorość jakaś nie napadła - albo co... Boże cię strzeż od złej 
przygody... Musisz do Spychowa - wiem!... Hej!... Bogu najwyższemu i miłościwej 
pani dziękować, żeś już moja-bo jużci co ślub, to tego moc ludzka nie odrobi.
Że jednak ślub ten odbył się w nocy i tajemniczo, i że zaraz po nim miało 
nastąpić rozstanie, więc chwilami jakiś dziwny smutek ogarniał nie tylko 
Zbyszka, ale i wszystkich. Rozmowa rwała się. Od czasu do czasu przygasał też 
ogień w grabie -i głowy pogrążały się w mroku. Ksiądz Wyszoniek dorzucał wówczas 
na węgle nowe bierwiona, a gdy zapiszczało co żałośnie w szczapie, jako często 
bywa przy świeżym drzewie, mówił:
- Duszo pokutująca, czego żądasz?
Odpowiadały mu świerszcze, a potem wzmagający się płomień, który wydobywał z 
cienia bezsenne twarze, odbijał się w zbroi pana de Lorche, rozświetlając 
zarazem białą sukienkę i nieśmiertelniki na głowie Danusi.
Psy na dworze poczęły znów poszczekiwać w stronę boru takim szczekaniem jak na 
wilki.
I w miarę jak płynęły godziny nocy, coraz częściej zapadało milczenie, aż 
wreszcie księżna rzekła:
- Miły Jezu! ma-li tak być po ślubie, lepiej by pójść spać, ale skoro mamy 
czuwać do rania, to i zagrajże nam jeszcze, kwiatuszku, ostatni raz przed 
odjazdem na luteńce - mnie i Zbyszkowi.
Danusia, która czuła zmęczenie i senność, rada była czym-kowiek się orzeźwić, 
więc skoczyła po lutnię i wróciwszy z nią po chwili, siadła przy łóżku Zbyszka.
- Co mam grać? - zapytała.
- Co? - rzekła księżna - a cóż by jak nie oną pieśń, którąś w Tyńcu śpiewała, 
kiedy to cię pierwszy raz Zbyszko ujrzał!
- Hej! pamiętam - i do śmierci nie zabaczę - rzekł Zbyszko. - Jakem, bywało, to 
gdzie usłyszał, to aże mi śluzy z oczu płynęły.
- To i zaśpiewam! - rzekła Danusia. I zaraz poczęła brząkać na luteńce, 
następnie zaś, zadarłszy jak zwykle główkę do góry, zaśpiewała:
Gdybym to ja miała
Skrzydłeczka jak gąska,
Poleciałabym ja
Za Jaśkiem do Śląska,
Usiadłabym ci ja
Na śląskowskim płocie:
"Przypatrz się, Jasieńku,
Ubogiej sierocie!... "
Lecz nagle głos się jej załamał, usta poczęły się trząść, a spod zamkniętych 
rzęs łzy wydostawały się przemocą na policzki. Przez chwilę starała się ich nie 
puścić spod powiek, ale nie mogła - i w końcu rozpłakała się serdecznie, 
zupełnie jak wówczas, gdy ostatni raz śpiewała tę pieśń Zbyszkowi w krakowskim 
więzieniu, gdy myślała, że mu nazajutrz szyję utną.
- Danuśka! co ci, Danuśka? - pytał Zbyszko.
- Czego płaczesz? Jakieże to wesele! - zawołała księżna. -Czego?
- Nie wiem - odpowiedziała, łkając, Danuśka - tak ci mi smutno!.. taki żal!... 
Zbyszka i pani...
Więc zatroskali się wszyscy i nuż ją pocieszać, nuż tłumaczyć jej, że to nie na 
długo tego odjazdu i że pewnie jeszcze na święta zjadą z Jurandem do Ciechanowa. 
Zbyszko znów objął ją ramieniem, przytulał do piersi i wycałowywał łzy z oczu - 
ucisk jednak pozostał we wszystkich sercach - i w tym ucisku zbiegały im godziny 
nocy.
Aż wreszcie na dziedzińcu rozległ się odgłos tak nagły i przeraźliwy, że aż 
wzdrygnęli się wszyscy. Księżna, zerwawszy się z ławy, zawołała:
- O dlaboga! Żurawie studzienne! Konie poją! A ksiądz Wyszoniek spojrzał w okno, 
w którym szklane gomółki przybierały barwę szarawą, i ozwał się:
- Noc już bieleje i dzień się czyni. Ave Maria, gratia plena...
Po czym wyszedł z izby i wróciwszy po niejakim czasie, rzekł:
- Dnieje, chociaż będzie ciemny dzień. To Jurandowi ludzie konie poją. Czas ci 
do drogi, niebogo!...
Na te słowa i księżna, i Danusia uderzyły w głośny płacz i obie wraz ze 
Zbyszkiem poczęły wyrzekać, tak jak wyrzekają ludzie prości, gdy im przychodzi 
się rozstać, to jest, że było w tym wyrzekaniu coś obrządkowego i zarazem jakby 
pół zawodzenie, pół śpiewanie, które wylewa się z dusz polnych tak przyrodzoną 
drogą, jak leją się łzy z oczu.
Hej! nie pomoże już nic płakanie,
Już cię żegnamy, miłe kochanie,
Już płakanie nie pomoże,
Już żegnamy cię, nieboże,
Żegnamy cię - hej!...
Lecz Zbyszko przytulił po raz ostatni Danusię do piersi i trzymał ją długo, 
dopóty, dopóki mu tchu starczyło i dopóki księżna nie oderwała jej od niego, aby 
ją przebrać na drogę.
Tymczasem rozedniało zupełnie. We dworcu rozbudzili się wszyscy i poczęli się 
krzątać. Do Zbyszka wszedł Czech, giermek, dowiedzieć się o zdrowie i pytać o 
rozkazy.
- Przyciągnij łoże do okna - rzekł mu rycerz.
Czech przyciągnął z łatwością łoże do okna, ale zdziwił się, gdy Zbyszko kazał 
mu je otworzyć - usłuchał jednak i tego rozkazu, nakrył tylko pana własnym 
kożuchem, gdyż na dworze chłodno było, choć chmurno - i padał śnieg miękki a 
obfity.
Zbyszko począł patrzeć: na dziedzińcu przez lecące z chmur płatki śniegowe widać 
było sanki, wokół nich siedzieli na zszerszeniałych i dymiących koniach ludzie 
Jurandowi. Wszyscy byli zbrojni, a niektórzy mieli blachy na kożuchach, w 
których przeglądały się blade i posępne promienie dnia. Las zasuło całkiem 
śniegiem; płotów i kołowrota prawie nie można było dojrzeć.
Danusia wpadła jeszcze do izby Zbyszka cała już zakutana w kożuszek i lisią 
szubę; jeszcze raz objęła za szyję i jeszcze raz rzekła mu na pożegnanie:
- Chociaż i odjeżdżam, tom twoja. A on całował jej ręce, policzki i oczy, które 
ledwie było widać spod lisiego puchu, i mówił:
- Boże cię strzeż! Boże cię prowadź! Mojaś ty już, moja do śmierci!
I gdy znów oderwano ją od niego, podniósł się, ile mógł, wsparł głowę na oknie i 
patrzał; więc poprzez płatki śniegowe jakby przez jakowąś zasłonę widział, jak 
Danusia siadała do sanek, jak księżna trzymała ją długo w objęciach, jak 
całowały ją dworki i jak ksiądz Wyszoniek żegnał ją znakiem krzyża na drogę. 
Obróciła się jeszcze przed samym odjazdem ku niemu i wyciągnęła ręce:
- Ostawaj z Bogiem, Zbyszku!
- Boże, daj w Ciechanowie cię obaczyć...
Ale śnieg padał tak obfity, jakby chciał wszystko zgłuszyć i wszystko 
przesłonić, więc te ostatnie słowa doszły ich tak przytłumione, że obojgu wydało 
się, iż wołają na siebie -już z daleka.
Henryk Sienkiewicz: Krzyżacy
Rozdział XXVI
Po obfitych śniegach nastały ciężkie mrozy i dni pogodne, suche. Dniem bory 
iskrzyły się w promieniach słońca, lód popętał rzeki i ustalił bagna. Przyszły 
jasne noce, wśród których mróz wzmagał się do tego stopnia, że drzewa pękały z 
hukiem w lesie; ptactwo zbliżało się do domostw; drogi stały się niebezpieczne z 
powodu wilków, które jęły się zbierać w stada i napadać nie tylko na 
pojedynczych ludzi, lecz i na wsie. Lud jednak radował się w dymnych chatach 
przy ogniskach, przepowiadając po mroźnej zimie rok urodzajny, i wesoło czekał 
świąt, które miały niebawem nadejść. Leśny dworzec książęcy opustoszał. Księżna 
wraz z dworem i księdzem Wyszońkiem wyjechała do Ciechanowa. Zbyszko, znacznie 
już zdrowszy, ale nie dość jeszcze mocny, by na koń siąść, został w dworcu razem 
ze swymi ludźmi, z Sanderusem, z giermkiem Czechem i z miejscową służbą, nad 
którą miała dozór stateczna szlachcianka pełniąca obowiązki gospodyni.
Lecz dusza w rycerzu rwała się do młodej żony. Była mu wprawdzie niezmierną 
osłodą myśl, że Danusia już jest jego i żadna moc ludzka nie zdoła mu jej odjąć, 
ale z drugiej strony taż sama myśl potęgowała jego tęsknotę. Po całych dniach 
wzdychał do tej chwili, w której będzie mógł dworzec opuścić, i rozważał, co 
wówczas ma uczynić, gdzie jechać i jak Juranda przejednać. Miewał też chwile 
ciężkiego niepokoju, ale w ogóle przyszłość przedstawiała mu się radośnie. 
Kochać Danuśkę i łuskać hełmy z pawimi piórami - oto miało być jego życie. 
Częstokroć brała go ochota porozmawiać o tym z Czechem, którego polubił, ale 
zauważył, że Czech, oddany duszą całą Jagience, nierad rozmawiał o Danusi, on 
zaś związany tajemnicą nie mógł mu powiedzieć wszystkiego, co się stało.
Zdrowie jego polepszało się jednak z każdym dniem. Na tydzień przed Wigilią 
dosiadł po raz pierwszy konia i choć czuł, że nie mógłby jeszcze tego uczynić w 
zbroi, jednakże nabrał otuchy. Nie spodziewał się zresztą, by miała go zaskoczyć 
potrzeba prędkiego przywdziania pancerza i hełmu, a w najgorszym razie tuszył, 
iż wkrótce będzie miał i na to dość sił. W izbie próbował dla zabicia czasu 
podnosić miecz i szło mu nieźle; topór okazał się tylko dla niego za ciężki, 
mniemał wszelako, że chwyciwszy toporzysko w obie dłonie, zdołałby już 
skutecznie machnąć.
Na koniec, na dwa dni przed Wigilią, kazał wymościć wozy, pokulbaczyć konie i 
oznajmił Czechowi, że pojadą do Ciechanowa. Wiemy giermek zatroskał się nieco, 
zwłaszcza że na dworze był mróz trzaskający, ale Zbyszko rzekł mu:
- Nie twoja głowa, Głowaczu (tak go bowiem z polska nazywał). Nic tu po nas w 
tym dworcu, a choćbym miał zachorzeć, toć starunku w Ciechanowie nie zabraknie. 
Wreszcie pojadę nie konno, ale w saniach, po szyję w sianie i pod skórami, a 
dopiero pod samym Ciechanowem na koń się przesiądę.
I tak się stało. Czech już przeznał swego młodego pana i wiedział, że niedobrze 
mu się przeciwiać, a jeszcze gorzej nie spełnić w lot rozkazu; więc w godzinę 
później ruszono. W chwili odjazdu Zbyszko, widząc Sanderusa ładującego się na 
sanie wraz ze swoją skrzynią, rzekł mu:
- A ty czegoś się do mnie przyczepił jak rzep do owczej wełny?... Mówiłeś, że 
chcesz do Prus.
- Mówiłem, że chcę do Prus - rzekł Sanderus - ale jakże mi tam samemu iść w 
takie śniegi? Wilcy mnie zjedzą, nim pierwsza gwiazda zejdzie, a tu też nie mam 
po co ostawać. Wolej mi w mieście ludzi pobożnością budować, świętym towarem ich 
darzyć i z diabelskich obierzy ratować, jakom Ojcu wszystkiego chrześcijaństwa w 
Rzymie zaprzysiągł. A prócz tego okrut-niem waszą miłość pokochał, więc jej nie 
opuszczę przed odejściem do Rzymu, bo może się zdarzy i jakową przysługę oddać.
- Zawsze on za was, panie, gotów zjeść i wypić - rzekł na to Czech - i taką 
przysługę najbardziej rad by oddać. Ale jeśli nas za wielka chmara wilków w 
przasnyskim boru opadnie, to im go rzucim na odprawę, bo na nic lepszego się nie 
przy godzi.
- A wy patrzcie, by wam grzeszne słowo do wąsów nie przy-marzło - odparł 
Sanderus - gdyż takowe sople tylko w piekielnym ogniu topnieją.
- O wa! - rzekł Głowacz, sięgając rękawicą do wąsów, które ledwie poczynały mu 
się sypać - pierwej spróbuję zagrzać piwa na popasie, ale tobie go nie dam.
- A przykazanie jest: spragnionego napoić. Nowy grzech!
- To ci dam wiadro wody, a tymczasem naści, co mam pod ręką.
I tak mówiąc, nabrał śniegu, ile mógł dwiema rękawicami objąć, i rzucił nim w 
brodę Sanderusa, ale ów uchylił się i rzekł:
- Nic po was w Ciechanowie, bo tam już jest chowany niedźwiadek, co śniegiem 
praska.
Tak to oni przekomarzali się ze sobą, dosyć się lubiąc wzajemnie. Zbyszko 
jednakże nie zabronił Sanderusowi jechać ze sobą, albowiem cudaczny ów człowiek 
bawił go, a zarazem zdawał się być istotnie do niego przywiązany. Ruszyli więc z 
dworca leśnego jasnym rankiem w mróz tak wielki, że trzeba było konie okrywać. 
Cała kraina leżała pod obfitym śniegiem. Dachy chat ledwie było spod niego 
widać, a miejscami dymy zdawały się wychodzić wprost z białych zasp i szły w 
górę strzeliste, różowe od poranku, rozszerzone u szczytu w kiście, podobne do 
rycerskich pióropuszów.
Zbyszko jechał na wozie, raz, dla zaoszczędzenia sił, a po wtóre, dla wielkiego 
zimna, przed którym łatwiej się było uchronić w wymoszczonych sianem i skórami 
wozach. Kazał też Głowaczowi przysiąść się do siebie i mieć kuszę na podorędziu 
od wilków, tymczasem zaś gawędził z nim wesoło.
- W Przasnyszu - rzekł - jeno konie popasiem, rozgrzejem się i zaraz ruszymy 
dalej.
- Do Ciechanowa?
- Naprzód do Ciechanowa państwu się pokłonić i nabożeństwa zażyć.
- A potem? - pytał Głowacz. Zbyszko uśmiechnął się i odrzekł:
- Potem, kto wie, czy nie do Bogdańca.
Czech spojrzał na niego ze zdziwieniem. W głowie błysnęła mu myśl, że może młody 
pan wyrzekł się Jurandówny, i wydało mu się to tym podobniejszym do prawdy, 
ponieważ Juran-dówna wyjechała, o uszy zaś Czecha odbiła się w leśnym dworcu 
wiadomość, że pan na Spychowie przeciwny był młodemu rycerzowi. Więc ucieszył 
się poczciwy giermek, bo chociaż miłował Jagienkę, ale patrzał na nią tak jak na 
gwiazdę na niebie i rad by był okupić jej szczęście choćby krwią własną. Zbyszka 
też pokochał i z całej duszy pragnął obojgu do śmierci służyć.
- To już wasza miłość osiędzie na dziedzinie! - rzekł z radością.
- Jakże mi na dziedzinie siedzieć - odpowiedział Zbyszko - kiedym owych rycerzy 
krzyżowych pozwał, a przedtem jeszcze Lichtensteina? Mówił de Lorche, że ponoć 
mistrz ma króla w gościnę do Torunia zaprosić, to się do królewskich pocztów 
przyczepię - i tak myślę, że w Toruniu pan Zawisza z Garbowa alibo pan Powała z 
Taczewa wyprosi mi u pana naszego pozwoleństwo, abym się mógł na ostre z tymi 
mnichami potykać. Pewnikiem wystąpią oni z giermkami, więc i tobie przyjdzie się 
spotkać.
- Już bym też chyba sam mnichem ostał, gdyby miało być inaczej - rzekł Czech.
Zbyszko spojrzał na niego z zadowoleniem.
- No i nie będzie temu dobrze, który ci się pod żelaziwo nawinie. Pan Jezus dał 
ci siłę okrutną, ale źle byś uczynił, gdybyś nią zbytnio puszył, albowiem 
prawemu giermkowi pokora przystoi.
Czech począł kiwać głową na znak, że siłą nie będzie puszył, ale jej też i na 
Niemców nie poskąpi - a Zbyszko uśmiechał się w dalszym ciągu, ale już nie do 
giermka, tylko do własnych myśli.
- Stary pan będzie rad, gdy wrócim - rzekł po chwili Głowacz - i w Zgorzelicach 
też będą radzi.
Zbyszkowi stanęła Jagienka tak w oczach, jakby przy nim siedziała na saniach. 
Bywało to zawsze, że gdy wypadkiem o niej pomyślał, to widział ją ogromnie 
wyraźnie...
"Nie! - rzekł sobie - nie będzie ona rada, bo jeśli wrócę do Bogdańca, to z 
Danuśką, a ona niech bierze innego..." Tu mignęli mu przed oczyma: Wilk z 
Brzozowej i młody Cztan z Rogowa - i nagle uczyniło mu się przykro na myśl, że 
dziewczyna może pójść w ręce jednego z tych dwóch. "Wolej by lepszego jakiego 
znalazła - mówił sobie w duszy - bo to piwożłopy i koste-ry, a dziewka uczciwa 
jest". Pomyślał też i o tym, że stryjowi, gdy się dowie o tym, co zaszło, będzie 
okrutnie markotno, ale pocieszył się wraz myślą, że Maćkowi chodziło zawsze w 
pierwszym rzędzie o ród i o dostatki, które mogły znaczenie rodu podnieść. 
Jagienka była wprawdzie bliżej, bo o miedzę, ale za to Jurand większy był 
dziedzic od Zycha ze Zgorzelic, więc łatwo było przewidzieć, że Maćko nie będzie 
długo krzyw o taki związek, tym bardziej że wiedział przecie o miłości bratanka 
i o tym, ile ów Danusi zawdzięcza... Pomruczy, a potem będzie rad i pocznie 
Danuśkę miłować jak własne dziecko!
I nagle serce w Zbyszku poruszyło się przywiązaniem i tęsknotą do tego stryjca, 
który był człowiek twardy, a przecie tak go kochał jak źrenicę oka; w bitwach 
jego więcej strzegł niźli siebie, dla niego łup brał, dla niego zabiegał o 
majętność. Dwóch ich było oto samotników na świecie! - krewnych nawet nie mieli, 
chyba dalekich jak opat - więc gdy, bywało, przyszło im się czasem rozłączyć, to 
jeden bez drugiego nie wiedział, co począć, a zwłaszcza stary, który niczego już 
dla siebie nie pożądał.
- Hej! będzie rad, będzie rad! - powtarzał sobie Zbyszko - i tego bym jeno 
chciał, żeby mnie i Jurand tak przyjął, jako on mnie przyjmie.
I próbował sobie wyobrazić, co też powie i pocznie Jurand, gdy się o ślubie 
dowie. Było w tej myśli trochę niepokoju, ale niezbyt wiele, właśnie dlatego że 
już klamka zapadła. Na bitkę nie wypadało przecie Jurandowi go wyzywać, gdyby 
zaś zbytnio się sprzeciwiał, to mógł mu Zbyszko odpowiedzieć tak: "Przystańcie, 
póki proszę, bo wasze prawo do Danuśki ludzkie, a moje boskie - i nie wasza 
teraz ona, jeno moja". Coś tam zasłyszał w swoim czasie od pewnego kleryka 
biegłego w Piśmie, że niewiasta powinna porzucić ojca i matkę, a pójść za mężem 
- więc czuł, że przy nim większa moc. Nie spodziewał się jednak, by między nim a 
Jurandem miało dojść aż do zawziętej niezgody i złości, liczył bowiem, że dużo 
wskórają prośby Danusi, a równie wiele, jeśli nie więcej, wstawiennictwo 
księcia, którego Jurand był podwładnym, i księżny, którą umiłował jako opiekunkę 
swego dziecka.
W Przasnyszu radzono im zostać na nocleg, ostrzegając ich przed wilkami, które z 
powodu mrozów pozbijały się w stada tak wielkie, że napadały nawet gromadnie 
jadących ludzi. Zbyszko jednak nie chciał na to zważać, albowiem zdarzyło się, 
iż w gospodzie spotkali kilku rycerzy mazowieckich z pocztami, którzy też 
jechali do księcia do Ciechanowa, i kilku zbrojnych kupców z samego Ciechanowa, 
prowadzących ładowne wozy z Prus. W tak wielkiej kupie nie było 
niebezpieczeństwa, więc ruszyli na noc, choć pod wieczór zerwał się nagle wiatr, 
nagnał chmur i poczęła się zadymka. Jechali, trzymając się blisko jedni drugich, 
ale tak wolno, iż Zbyszko począł myśleć, iż nie zdążą na Wilię. W niektórych 
miejscach trzeba było rozkopywać zaspy, gdyż konie wcale nie mogły przejść. 
Szczęściem, droga leśna nie była błędna. Jednakże zmierzch już był na świecie, 
gdy dojrzeli Ciechanów.
Może nawet byliby jeździli wokół miasta wśród śnieżnych tumanów i poświstu 
wichrów, nie domyślając się, że są tuż, gdyby nie ognie płonące na wzniesieniu, 
na którym budowano nowy zamek. Nikt już dobrze nie wiedział, czy w Wigilię 
Bożego Narodzenia palono te ognie dla gości, czy dla jakiegoś starożytnego 
zwyczaju, ale też i nikt ze Zbyszkowych towarzyszów teraz o tym nie myślał - 
wszyscy bowiem chcieli znaleźć jak najprędzej ochronę w mieście.
Tymczasem zamieć zwiększała się coraz bardziej. Ostry i mroźny wiatr niósł 
niezmierne tumany śnieżne, targał drzewami, huczał, szalał, podrywał całe zaspy, 
podnosił je w górę, skręcał, rozpylał, przykrywał nimi wozy, konie, ciął po 
twarzach podróżników jakby ostrym piaskiem - tłumił im oddech w piersiach i 
mowę. Głosu kołatek przytwierdzonych do dyszlów nie było wcale słychać, 
natomiast w wyciu i poświście wichru odzywały się jakieś głosy żałosne jakby 
wycie wilcze, jakby odległe rżenie koni, a czasem jakby pełne trwogi ludzkie 
wołanie o ratunek. Wyczerpane konie poczęły się spierać bokami o siebie i iść 
coraz wolniej.
- Hej, kurniawa też to, kurniawa! - rzekł zdyszanym głosem Czech - szczęście, 
panie, żeśmy pod miastem i że owe ognie się palą, bo inaczej źle by było z nami.
- Kto w polu, temu śmierć - odrzekł Zbyszko - ale owo i ognia już nie widzę.
- Bo tuman taki, że i ogień nie prześwieci. A może rozmiotło drwa i węgle.
Na innych wozach rozmawiali także kupcy i rycerze, że kogo zamieć z dala od 
siedzib ludzkich ułapi, ten już dzwonów jutro nie usłyszy. Lecz Zbyszko 
zaniepokoił się nagle i rzekł:
- Nie daj Bóg, aby tam Jurand był gdzie w drodze. Czech, lubo całkiem zajęty 
wpatrywaniem się w stronę ognisk, usłyszawszy słowa Zbyszka, odwrócił jednak 
głowę i zapytał:
- To pan ze Spychowa miał zjechać?
- Miał.
- Z panną?
- A ogień to ci naprawdę przesłoniło - odpowiedział Zbyszko. I rzeczywiście 
płomień przygasł, ale natomiast na drodze tuż przy koniach i saniach zjawiło się 
kilku jeźdźców.
- A czego następujesz? - zawołał czujny Czech, chwytając kuszę. - Kto wy?
- Ludzie książęcy, wysłani w pomoc podróżnym.
- Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus!
- Na wieki wieków.
- Prowadźcie do miasta! - ozwał się Zbyszko.
- Czy nikt z was nie ostał?
- Nikt.
- Skąd jedziecie?
- Od Przasnysza.
- A więcej podróżnych nie widzieliście po drodze?
- Nie widzieliśmy. Ale może znajdą się na innych gościńcach.
- Na wszystkich ludzie szukają. Jedźcie za nami. Zjechaliście z drogi! W prawo!
I zawrócili konie. Przez czas jakiś słychać było tylko szum wichru.
- Siła gości w starym zamku? - spytał po chwili Zbyszko. Najbliższy jeździec, 
nie dosłyszawszy, pochylił się ku niemu:
- Jako zaś mówicie, panie?
- Pytam, czy siła gości u księstwa?
- Po staremu: jest dość!
- A dziedzica ze Spychowa nie ma?
- Nie ma, ale go czekają. Pojechali też ludzie naprzeciw.
- Z kagankami?
- Zaśby tam wiatr pozwolił!
Lecz dalej nie mogli rozmawiać, bo szum zamieci wzmógł się jeszcze.
- Czyste diabelskie wesele! - ozwał się Czech. Zbyszko jednak kazał mu milczeć i 
paskudnego imienia nie wywoływać.
- Nie wiesz to - rzekł - że w takie święta diabelska moc truchleje i że diabły w 
przeręble się chowają? Jednego raz pod Sandomierzem rybacy przed Wilią w 
niewodzie znaleźli: trzymał szczupaka w pysku, ale jak go głos dzwonów doszedł, 
zaraz omdlał, oni zasię kijami go tłukli aż do wieczerzy. Jużci wichura tęga 
jest, ale to z Pana Jezusowego pozwoleństwa, któren widać chce, żeby jutrzejszy 
dzień był tym radośniejszy.
- Ba! Byliśmy tuż pod miastem, a wszelako gdyby nie ci ludzie, jeździlibyśmy 
może i do północka, gdyż jużeśmy z drogi zjechali - odpowiedział Głowacz.
- Bo ogień przygasł.
Tymczasem wjechali jednak rzeczywiście do miasta. Zaspy śniegowe leżały tam na 
ulicach jeszcze większe, tak wielkie, że w wielu miejscach zakrywały niemal 
okna, z którego to powodu, błądząc za miastem, nie mogli dojrzeć świateł. Ale 
natomiast wicher mniej tu dawał się we znaki. Na ulicach były pustki, 
mieszczanie siedzieli już przy wilii. Przed niektórymi domami chłopcy z 
jasłeczkami i z kozą śpiewali, mimo zamieci, kolędy. Na rynku też było widać 
ludzi poowijanych w grochowiny i udających niedźwiedzi, ale w ogóle było pusto. 
Kupcy, którzy towarzyszyli Zbyszkowi i innej szlachcie w drodze, zostali w 
mieście, owi zaś jechali dalej do starego zamku, w którym mieszkał książę i 
który mając już szyby szklane, zajaśniał przed nimi wesoło mimo zawiei, gdy 
podjechali bliżej.
Zwodzony most na rowie był spuszczony, gdyż dawne czasy litewskich napadów 
minęły, a Krzyżacy, przewidując wojnę z królem polskim, sami szukali przyjaźni 
księcia mazowieckiego. Jeden z ludzi książęcych zadął w róg i wnet otworzono 
bramę. Było przy niej kilkunastu łuczników, ale na murach i blankach ani żywej 
duszy, gdyż książę pozwolił strażom zejść. Naprzeciw gości wyszedł stary 
Mrokota, który już był przyjechał przed dwoma dniami, i powitawszy ich w imieniu 
księcia, zaprowadził do izb, w których mogli się przybrać godniej do stołu.
Zbyszko począł go zaraz wypytywać o Juranda ze Spychowa, ów zaś odrzekł, że go 
nie ma, ale się go spodziewają, gdyż obiecał przecie przyjechać, a gdyby był 
zachorzał mocniej, to dałby znać. Wysłali jednak naprzeciw kilkunastu jeźdźców, 
bo takiej zawiei najstarsi ludzie nie pamiętają.
- To może niezadługo tu będą.
- Wiera, że niezadługo. Księżna kazała postawić dla nich miski przy wspólnym 
stole.
Więc Zbyszko, choć zawsze strach mu było trochę Juranda, uradował się w sercu i 
mówił sobie: "Choćby też nie wiem, co czynił, tego nie odrobi, że to żona moja 
przyjeżdża, moja niewiasta, moja Danuśka najmilsza!" I gdy sobie to powtarzał, 
ledwie własnemu szczęściu mógł uwierzyć. Po czym pomyślał, że może mu tam już 
wszystko wyznała, może go przejednała i uprosiła, żeby ją zaraz oddał. "Po 
prawdzie, to i cóż ma lepszego do zrobienia? Jurand jest chłop mądry i wie, że 
choćby mi jej bronił, to ją i tak wezmę, bo moje prawo mocniejsze".
Tymczasem, przebierając się, rozmawiał z Mrokota, wypytując o zdrowie księcia, a 
szczególnie księżny, którą jeszcze od bytności w Krakowie pokochał jak matkę. 
Rad też był, dowiedziawszy się, że w zamku wszyscy zdrowi i weseli, chociaż 
księżna wielce po swojej miłej śpiewaczce tęskniła. Grywa jej teraz na luteńce 
Jagienka, którą księżna dość lubi, ale już nie tak.
- Jaka Jagienka? - zapytał ze zdziwieniem Zbyszko.
- Jagienka z Długolasu, wnuczka starego pana z Długolasu. Gładka dziewka, w 
której się ów Lotaryńczyk rozkochał.
- To pan de Lorche tu jest?
- Gdzie by miał być? Przecie z leśnego dworca tu przyjechał i siedzi, bo mu 
dobrze. Nie brak naszemu księciu nigdy gości.
- Rad go obaczę, bo to rycerz, któremu w niczym nie przyganić.
- I on też was miłuje. Ale już chodźmy, gdyż księstwo wraz do stołu zasiędą.
I poszli. W sali stołowej w dwóch kominach paliły się wielkie ognie, nad którymi 
czuwali pachołkowie, i roiło się już od gości i dworzan. Książę wszedł pierwszy 
w towarzystwie wojewody i kilku przybocznych. Zbyszko pochylił mu się do kolan, 
a następnie ucałował jego rękę.
On zaś ścisnął go za głowę, następnie, odwiódłszy go nieco na stronę, rzekł:
- Jużci o wszystkim wiem. Mruczno mi było z początku, żeście to bez mego 
pozwoleństwa uczynili, ale po prawdzie nie było czasu, bom ja w oną porę był w 
Warszawie, gdzie i święta chciałem przepędzić- . Wiadoma wreszcie rzecz, iż jak 
się niewiasta czego chyci, to się i nie przeciw, bo nic nie wskórasz.
Księżna pani wam życzy jak matka, a ja zawdy wolę jej dogodzić niż się 
przeciwić, z takowej przyczyny, aby zaś smutku i płakania jej oszczędzić.
Zbyszko pochylił się po raz wtóry do kolan książęcych.
- Daj Bóg waszej książęcej miłości odsłużyć.
- Chwalić Jego imię, żeś już zdrów. Powiedzże księżnie, jakom cię życzliwie 
przyjął, to się niewiasta ucieszy! Boga mi! Jej uciecha - moja uciecha! 
Jurandowi za tobą dobre słowo też rzeknę i tak myślę, że pozwoleństwo da, bo on 
też księżnę miłuje.
- Choćby i nie chciał dać, to moje prawo pierwsze.
- Twoje prawo pierwsze i musi się zgodzić, ale błogosławieństwa może wam umknąć. 
Przemocą mu tego nikt nie wydrze, a bez rodzicielskiego błogosławieństwa nie 
masz i boskiego.
Zatroskał się Zbyszko, usłyszawszy te słowa, gdyż dotąd o tym nie pomyślał. W 
tej chwili jednak weszła księżna z Jagienką z Długolasu i z innymi dworkami, 
więc skoczył pokłonić się pani, ona zaś powitała go jeszcze łaskawiej od księcia 
i zaraz poczęła mu mówić o spodziewanym przyjeździe Juranda. Oto misy dla nich 
zastawione, a ludzie wysłani, by ich przeprowadzić wśród zamieci. Z wieczerzą 
wigilijną czekać już dłużej nie podobna, bo pan tego nie lubi, ale oni pewnie 
zjadą, nim wieczerza się skończy.
- Co do Juranda - mówiła księżna - będzie wedle natchnienia Bożego. Albo mu 
powiem dziś wszystko, albo jutro po pasterce, a książę też przyobiecał, że swoje 
słowo dołoży. Zawzięty bywa
Jurand, ale nie dla tych, których miłuje, i nie dla tych, którym powinien.
Tu poczęła mówić Zbyszkowi, jak się ma z teściem zachować, by go, broń Boże, nie 
urazić i do zawziętości nie przywieść. Była w ogóle dobrej myśli, ale kto by 
lepiej znał świat i patrzył bystrzej od Zbyszka, ten zauważyłby w słowach jej 
pewien niepokój. Może było tak dlatego, że pan ze Spychowa nie był w ogóle 
człowiek łatwy, a może też poczęła się księżna trwożyć nieco tym, że ich tak 
długo nie było widać. Wieja stawała się na dworze coraz okrutniejsza i wszyscy 
mówili, że kogo w szczerym polu złapie, ten może i zostać; księżnie jednakże 
przychodziło do głowy i inne przypuszczenie: mianowicie, że Danuśka wyznała 
ojcu, iż jest już ślubem ze Zbyszkiem połączona, a ów, obraziwszy się, 
postanowił wcale do Ciechanowa nie przyjeżdżać. Nie chciała jednak pani zwierzyć 
się Zbyszkowi z tych myśli, a nawet nie było na to i czasu, gdyż pachołcy 
poczęli wnosić jadło i zastawiać je na stole. Zdążył wszelako Zbyszko podjąć ją 
jeszcze pod nogi i zapytać:
- A jeśli przyjadą, to jakoże będzie, miłościwa pani? Mówił mi Mrokota, że dla 
Juranda jest osobna izba, gdzie też i dla giermków znajdzie się siano na 
posłanie. Ale jakoże będzie?...
A księżna poczęła się śmiać i uderzywszy go z lekka rękawicą po twarzy, rzekła:
- Cichaj! Czegóż? Widzicie go!
l odeszła ku księciu, przed którym rękodajni wysunęli już krzesło, aby mógł na 
nim zasiąść. Przedtem jednak jeden z nich podał mu płaską misę, pełną cienko 
pokrajanego placka i opłatków, którymi książę miał się dzielić z gośćmi, 
dworzany i służbą. Drugą podobną trzymał dla księżny piękny wyrostek, syn 
kasztelana sochaczewskiego. Po przeciwnej stronie stołu stał ksiądz Wyszoniek, 
który miał błogosławić ustawioną na pachnącym sianie wieczerzę. A wtem we 
drzwiach ukazał się człowiek pokryty śniegiem i począł wołać głośno:
- Miłościwy panie!
- Czego? - rzekł książę, nierad, iż mu przerywają obrządek.
- Na Radzanowskim gościńcu całkiem przysypało jakichś podróżnych. Ludzi nam 
trzeba więcej, by ich odgrześć.
Zlękli się, usłyszawszy to, wszyscy, zatrwożył się książę i zwróciwszy się do 
kasztelana sochaczewskiego, zakrzyknął:
- Konnych z łopatami żywo. Po czym do zwiastuna nowiny:
- Wiela przysypanych?
- Nie moglim zmiarkować. Dmie okrutnie. Są konie i wozy. Znaczny poczet.
- Nie wiecie, czyj zaś?
- Ludzie mówią: dziedzica ze Spychowa.
Henryk Sienkiewicz: Krzyżacy
Rozdział XXVII
Zbyszko, usłyszawszy nieszczęsną nowinę, nie pytając nawet o pozwolenie księcia, 
skoczył do stajen i kazał konie siodłać. Czech, który jako szlachetnie urodzony 
giermek znajdował się z nim na sali, zaledwie zdołał wrócić do izby i przynieść 
ciepłą lisiurę; nie próbował jednakże młodego pana wstrzymywać, gdyż mając z 
przyrodzenia rozum tęgi, wiedział, że wstrzymywanie na nic się nie przyda, a 
mitręga może okazać się zgubną. Siadłszy na drugiego konia, pochwycił jeszcze w 
bramie od odźwiernego kilka pochodni i wnet ruszyli razem z książęcymi ludźmi, 
których wartko sprawił stary kasztelan. Za bramą ogarnęły ich nieprzebite 
ciemności, ale wichura wydawała się im mniejsza. Byliby może zaraz za miastem 
zbłądzili, gdyby nie ów człowiek, który pierwszy dał znać o wypadku, a który 
teraz prowadził ich tym szybciej i pewniej, że miał przy sobie psa już 
poprzednio z drogą obeznanego. Na otwartym polu wicher począł znowu siec ich 
ostro po twarzach, głównie jednak dlatego, że jechali w cwał. Gościniec był 
kopny, miejscami zaś tak zawiany, że trzeba było zwalniać, gdyż konie zapadały 
po brzuchy. Ludzie książęcy pozapalali pochodnie, kaganki i jechali wśród dymu i 
płomieni, w które wiatr dął z taką siłą, jakby je chciał oderwać od smolnych 
szczap i ponieść na pola i bory. Droga była daleka - minęli osady bliższe 
Ciechanowa, a następnie Niedzborz, po czym skierowali się w stronę Radzanowa. Za 
Niedzborzem burza poczęła jednak uciszać się rzeczywiście. Uderzenia wichru 
stały się słabsze i nie niosły już w sobie całych tumanów śnieżnych. Niebo 
pojaśniało. Z góry sypał jeszcze czas jakiś śnieg, ale wkrótce ustał. Potem tu i 
owdzie w szczelinach chmur błysnęła gwiazda. Konie poczęły parskać -jeźdźcy 
odetchnęli swobodniej. Gwiazd przybywało z każdą chwilą i brał mróz. Po upływie 
kilku pacierzy uciszyło się zupełnie.
Pan de Lorche, który jechał obok Zbyszka, jął go pocieszać, mówiąc, że 
niezawodnie Jurand w chwili niebezpieczeństwa myślał przede wszystkim o ocaleniu 
córki i że choćby wszystkich odkopali zmarzłych, ją znajdą niezawodnie żywą, a 
może i śpiącą pod skórami. Ale Zbyszko mało go rozumiał, a wreszcie nie miał i 
czasu go słuchać, gdyż po niejakiej chwili przewodnik jadący na przedzie skręcił 
z gościńca.
Młody rycerz wysunął się naprzód i począł pytać:
- Czemu zbaczamy?
- Bo ich nie na gościńcu zasypało, jeno tam, hen! Widzicie, panie, ten olszniak?
To rzekłszy, ukazał ręką ciemniejące w dali zarośla, które można było dojrzeć na 
białej płaszczyźnie śniegowej, gdyż chmury odsłoniły tarczę księżyca i noc stała 
się widna.
- Widać zjechali z gościńca.
- Zjechali z gościńca i jeździli w kółko wedle rzeki. W czasie wiei i zadymki 
łatwo się taka rzecz przygodzi. Jeździli i jeździli, póki konie nie ustały.
- Jakożeście ich znaleźli?
- Pies doprowadził.
- W pobliżu nie ma jakich chat?
- Są, ale po tamtej stronie rzeki. Tu zaraz Wkra.
- W konie! - zawołał Zbyszko.
Ale rozkazać było łatwiej niż rozkaz wykonać, bo jakkolwiek brał ostry mróz. na 
łące jednak leżał śnieg niezamarzły jeszcze, sypki, świeżo nawiany i głęboki, w 
którym konie zapadały wyżej kolan; musieli więc posuwać się z wolna. Nagle 
doszło ich szczekanie psa, wprost zaś przed nimi zamajaczył gruby i garbaty pień 
wierzby, nad którym połyskiwała w świetle księżyca korona bezlistnych prętów.
- Tamci są dalej - rzekł przewodnik - w pobliżu olszniaka; ale i tu coś musi 
być.
- Jest zaspa pod wierzbą. Poświećcie! Kilku ludzi książęcych zsiadło z koni i 
poczęło świecić pochodniami, po czym zaraz jeden zawołał:
- Człowiek pod śniegiem! Widać głowę, ot tu!
- Jest i koń - zawołał zaraz drugi
- Odkopać!
Łopaty poczęły zanurzać się w śnieg i odrzucać go na obie strony.
Po chwili ujrzano siedzącą pod drzewem postać ludzką ze schyloną na piersi głową 
i czapką głęboko zasuniętą na twarz. Jedna ręka trzymała lejce konia, który 
leżał obok z nozdrzami zarytymi w śnieg. Widocznie człowiek odjechał od orszaku, 
może dlatego, by dostać się prędzej do mieszkań ludzkich i sprowadzić pomoc, a 
gdy koń mu padł, wówczas schronił się pod wierzbę po stronie przeciwnej od 
wiatru - i tam skrzepł.
- Poświeć! - zawołał Zbyszko.
Pachołek przysunął pochodnię do twarzy zmarzłego, ale rysów trudno było zrazu 
rozeznać. Dopiero gdy drugi pachoł uniósł pochyloną głowę do góry, ze wszystkich 
piersi wyrwał się j eden okrzyk:
- Pan ze Spychowa!
Zbyszko kazał go porwać dwom ludziom i ratować w najbliższej chacie, sam zaś, 
nie tracąc chwili, skoczył wraz z pozostałą służbą i przewodnikiem na ratunek 
reszty orszaku. Po drodze myślał, że tam znajdzie Danuśkę, żonę swoją, może 
nieżywą - i wypierał ostatni dech z konia, który buchał się w śniegu po piersi. 
Szczęściem nie było już daleko - najwyżej kilka stajań. Z ciemności ozwały się 
głosy: "Bywaj!" - ludzi, którzy poprzednio zostali przy zasypanych. Zbyszko 
dopadł i zeskoczył z konia:
- Do łopat!
Dwoje sani było już odkopanych przez tych, którzy pozostali na straży. Konie i 
ludzie w nich zmarzli bez ratunku. Gdzie są inne zaprzęgi, można było poznać po 
pagórkach śnieżnych, chociaż nie wszystkie sanie były całkiem pokryte. Przy 
niektórych widać było konie, brzuchami wsparte o zaspy, rwące się jakby do 
biegu, zakrzepłe w ostatnim wysileniu. Przed jedną parą stał człowiek z dzidą w 
ręku, zanurzony po pas w śniegu, nieruchomy jak słup; w dalszych pachołkowie 
pomarli przy koniach, trzymając je przy pysku. Śmierć ich zaskoczyła widocznie w 
chwili, gdy chcieli wydobywać konie ze śnieżnych zawałów. Jeden zaprząg na samym 
końcu orszaku całkiem był nie przysypany. Woźnica siedział skulony na przedzie z 
rękoma przy uszach, zaś w tyle leżało dwóch ludzi; długie rzuty śniegowe nawiane 
w poprzek ich piersi łączyły się z zaspą leżącą obok i przykrywały ich jak 
pościel, a oni zdawali się spać cicho i spokojnie. Lecz inni poginęli, walcząc 
do ostatka z zawieją, albowiem skrzepli w postawach pełnych wysilenia. Kilka sań 
było wywróconych; u niektórych połamane dyszle. Łopaty odkrywały co chwila 
grzbiety końskie wyprężone jak łuki lub łby wbite zębami w śnieg, ludzi w 
saniach i obok sań -lecz na żadnych nie znaleziono niewiast. Zbyszko chwilami 
pracował łopatą, aż pot zlewał mu czoło; chwilami świecił w oczy trupom z 
bijącym sercem, czy nie ujrzy między nimi kochanej twarzy - wszystko na próżno! 
Płomień oświecał tylko groźne wąsate twarze spychowskich zabijaków - ni Danusi, 
ni żadnej innej niewiasty nie było nigdzie.
- Co to jest? - pytał siebie ze zdumieniem młody rycerz. I wołał na ludzi 
pracujących opodal, pytając, czy czego nie odkryli; lecz ci odkrywali samych 
mężów. Wreszcie robota była skończona. Pachołkowie pozaprzęgali do sani własne 
konie i siadłszy na kozły, ruszyli z trupami ku Niedzborzu, by tam w ciepłym 
dworze próbować jeszcze, czyli którego ze zmarłych nie będzie można przywrócić 
do życia. Zbyszko z Czechem i dwoma ludźmi pozostał. Na myśl mu przyszło, że 
może sanie z Danusią odłączyły się od orszaku; może Jurand, jeśli, jak należało 
się spodziewać, zaprzężone były w konie najlepsze, kazał im jechać naprzód; a 
może zostawił je gdzie przy chacie po drodze. Zbyszko sam nie wiedział, co ma 
począć; w każdym razie chciał przepatrzyć pobliskie zaspy, olszniak, a potem 
nawrócić i szukać po gościńcu.
Ale w zaspach nie znaleziono nic. W olszniaku błysnęły im jeno kilkakroć 
świeczki wilcze, nigdzie jednak nie trafili na ślady ludzi i koni. Łąka między 
olszniakiem a gościńcem lśniła się teraz w blasku księżyca i na białej, smutnej 
jej powierzchni widać było wprawdzie z dala tu i ówdzie kilka ciemniejszych 
plam, ale były to także wilki, które za zbliżeniem się ludzi poczynały szybko 
umykać.
- Wasza miłość! - rzekł wreszcie Czech - próżno tu jeździm i szukamy, bo panny 
ze Spychowa nie było w orszaku.
- Na gościniec! - odpowiedział Zbyszko.
- Nie znajdziem i na gościńcu. Patrzałem ja dobrze, czy na których saniach nie 
było jakowych łubów, a w nich białogłowskich przyodziewków. Nie było nic. Panna 
ostała w Spychowie.
Zbyszka uderzyła trafność tej uwagi, więc odrzekł:
- Daj Bóg, aby tak było, jako mówisz.
A Czech poszedł jeszcze głębiej po rozum do głowy:
- Gdyby była gdzie w saniach, starszy pan nie byłby od niej odjechał albo 
odjeżdżając, wziąłby ją przed siebie na koń i bylibyśmy ją przy nim znaleźli.
- Jedźmy tam jeszcze raz - rzekł Zbyszko zaniepokojonym głosem.
Na myśl bowiem przyszło mu, że może tak i było, jak mówił Czech. Nuż nie szukali 
dość starannie! Nuż Jurand wziął przed siebie na konia Danusię, a potem, gdy koń 
padł, Danusia odeszła od ojca, chcąc znaleźć dla niego jakowąś pomoc. W takim 
razie mogła znajdować się gdzie pod śniegiem w pobliżu
Ale Głowacz, jakby odgadłszy te myśli, powtórzył:
- W takim razie znalazłby się na saniach przyodziewek, boć nie jechałaby na dwór 
jeno w tych szatach, które na sobie miała.
Mimo tej słusznej uwagi pojechali jednakże pod wierzbę - ale ni pod nią, ni na 
staje wokoło nie znaleźli nic. Juranda już byli zabrali ludzie książęcy do 
Niedzborza i wokół było pusto zupełnie. Czech zauważył jeszcze, że pies, który 
biegł przy przewodniku i który znalazł Juranda, byłby znalazł i panienkę. 
Wówczas Zbyszko odetchnął, nabrał bowiem niemal pewności, że Danusia została w 
domu. Umiał nawet zdać sobie sprawę, dlaczego się tak stało: oto Danusia 
widocznie wyznała wszystko ojcu, ów zaś, nie zgodziwszy się na małżeństwo, 
umyślnie ostawił ją w domu, sam zaś przyjechał wytoczyć sprawę przed księcia i 
szukać jego wstawiennictwa do biskupa. Na tę myśl Zbyszko nie mógł oprzeć się 
uczuciu pewnej ulgi, a nawet i radości, gdyż zrozumiał, że wraz ze śmiercią 
Juranda znikły wszelkie przeszkody. "Jurand nie chciał, ale Pan Jezus chciał - 
rzekł sobie młody rycerz - i wola boska zawsze mocniejsza". Teraz jechać mu 
tylko do Spychowa i brać Danuśkę jak swoją, a potem jeno ślub spełnić, który też 
na samym pograniczu łatwiejszy był do spełnienia niż w dalekim Bogdańcu. "Wola 
boska! wola boska!" - powtarzał sobie w duszy. Nagle jednak zawstydził się tej 
prędkiej radości i zwróciwszy się do Czecha, rzekł:
- Juści mi go żal i głośno to przyświadczam.
- Ludzie mówili, że Niemcy bały się go jak śmierci – odrzekł giermek.
Po chwili zaś zapytał:
- Wrócim teraz do zamku?
- Przez Niedzbórz - odpowiedział Zbyszko. Jakoż wstąpili do Niedzborza i 
zajechali przede dwór, w którym przyjął ich stary dziedzic Żelech. Juranda już 
nie znaleźli, lecz Żelech powiedział im dobrą nowinę:
- Tarli go tu śniegiem, ledwie nie do kości - rzekł - i wino mu wlewali w gębę, 
a potem parzyli go w łaźni, gdzie też począł i dychać.
- Żyje? - zapytał z radością Zbyszko, który na tę wieść zapomniał o swoich 
własnych sprawach.
- Żyje, ale czy wyżyje. Bóg wie, bo dusza nierada z pół drogi wracać.
- Czemu zaś go powieźli?
- Bo przysłali od księcia. Co było pierzyn w domu, to go nimi przykryli i 
powieźli.
- A nie powiadał o córce nic?
- Ledwie że zaczął dychać; mowy nie odzyskał.
- A inni?
- A inni u Boga już za piecem. Nie będą niebożęta na pasterce, chyba na tej, 
którą sam pan Jezus w niebie odprawi.
- Żaden nie ożył?
- Żaden. Chodźcie do izby, miast w sieni rozmawiać. A jeśli chcecie ich widzieć, 
to leżą wedle ognia w czeladnej. Chodźcie do izby.
Lecz oni spieszyli się i nie chcieli wejść, choć stary Żelech ciągnął ich, bo 
rad łapał ludzi, aby z nimi "ugwarzyć". Mieli jeszcze z Niedzborza do Ciechanowa 
szmat drogi i Zbyszka paliło jak ogniem, by co prędzej zobaczyć Juranda i czegoś 
się od niego dowiedzieć.
Jechali więc, jak mogli, spiesznie po zawianym gościńcu. Gdy przyjechali, było 
już po północy i pasterka kończyła się właśnie w zamkowej kaplicy. Do uszu 
Zbyszka doszedł ryk wotów i beczenie kóz, które to głosy udawali wedle starego 
zwyczaju pobożni, na pamiątkę tego, że Pan urodził się w stajence. Po mszy 
przyszła do Zbyszka księżna z twarzą stroskaną, pełną przestrachu i poczęła 
wypytywać:
- A Danuśka?
- Nie masz jej. Zali Jurand nie przemówił, bo jako słyszałem, żyje?
- Jezusie miłosierny!... Kara to boska i górze nam! Nie przemówił ci Jurand i 
leży jak drewno.
- Nie bójcie się, miłościwa pani. Danuśka ostała w Spychowie.
- Skąd wiesz?
- Bo w żadnych saniach ni śladu przyodziewku. Nie byłby ci jej przecie wiózł w 
jednej kożuszynie.
- Prawda, jak mi Bóg miły!
I wnet oczy poczęły jej błyskać radością, a po chwili zawołała:
- Hej! Jezusiczku, coś się dziś narodził, nie gniew widać Twój, jeno 
błogosławieństwo jest nad nami.
Zastanowiło ją jednak przybycie Juranda bez dziewczyny, więc pytała dalej:
- Czemu by zaś miał ją ostawiać? Zbyszko wy łuszczył jej swoje domysły. Wydały 
się jej one słuszne, ale nie przejmowały jej zbytnią obawą.
- Będzie nam teraz Jurand życie zawdzięczał - rzekła - a po prawdzie, to i 
tobie, boś i ty jeździł go odgrzebywać. Już by też kamień chyba w piersi miał, 
żeby się dłużej upierał! Jest też w tym dla niego i przestroga boska, by z 
Sakramentem świętym nie wojował. Jak tylko się obaczy a przemówi, zaraz mu to 
powiem.
- Trzeba, żeby się pierwej obaczył, gdyż jeszcze nie wiadomo, dlaczego Danuśki 
nie wziął. A nuż chora?
- Nie powiadaj byle czego! I tak mi markotno, że jej nie ma. Żeby była chora, 
toby jej nie odjechał!
- Prawda! - rzekł Zbyszko.
I poszli do Juranda. W izbie gorąco było jak w łaźni i widno zupełnie, gdyż na 
kominie paliły się ogromne kłody sosnowe. Ksiądz Wyszoniek czuwał nad chorym, 
który leżał na łożu pod niedźwiedzimi skórami, z twarzą bladą, z polepionymi od 
potu włosami i z zamkniętymi oczyma. Usta miał otwarte i robił piersiami jakby z 
trudem, ale tak silnie, że aż skóry, którymi był nakryty, podnosiły się i 
opadały od oddechu.
- Jakoże jest? - spytała księżna.
- Wlałem mu dzbaniec grzanego wina w gębę - odrzekł ksiądz Wyszoniek - i poty na 
niego przyszły.
- Śpi czy nie śpi?
- Może i nie śpi, bo bokami okrutnie robi.
- A próbowaliście do niego gadać?
- Próbowałem, ale nie odpowiada nic i tak myślę, że przed świtaniem nie 
przemówi.
- Będziem czekać świtania - rzekła księżna. Ksiądz Wyszoniek jął nalegać, by 
udała się na spoczynek, ale ona nie chciała go słuchać. Chodziło jej zawsze i we 
wszystkim o to, by dorównać w cnotach chrześcijańskich, a zatem i w doglądaniu 
chorych, zmarłej królowej Jadwidze, i odkupić swymi zasługami duszę ojca; nie 
pomijała więc żadnej sposobności, by w chrześcijańskim od wieków kraju okazać 
się gorliwszą od innych i tym zatrzeć pamięć, że urodziła się w pogaństwie.
A oprócz tego paliła ją chęć, by dowiedzieć się czegoś z ust Juranda o Danusi, 
nie była bowiem zupełnie o nią spokojna. Siadłszy więc przy jego łożu, poczęła 
odmawiać różaniec, a następnie drzemać. Zbyszko, który nie był jeszcze zupełnie 
zdrów, a w dodatku strudził się nad miarę jazdą nocną, poszedł wkrótce za jej 
przykładem i po upływie godziny posnęli oboje tak mocno, że byliby może dospali 
do białego dnia, gdyby nie to, że o świtaniu obudził ich głos dzwonka z zamkowej 
kaplicy.
Ale głos ów rozbudził i Juranda, który otworzył oczy, siadł nagle na łożu i jął 
rozglądać się wokół, mrugając przy tym oczyma.
- Pochwalony Jezus Chrystus!... Jakoże wam? - rzekła księżna. Lecz on widocznie 
nie oprzytomniał jeszcze, gdyż patrzał na nią, jakby jej nie poznawał, i po 
chwili zawołał:
- Bywaj! bywaj! rozkopać zaspę!
- W imię Boże: jużeście w Ciechanowie! - ozwała się znów pani.
Jurand zaś zmarszczył czoło jak człowiek, który z trudem zbiera myśli, i 
odrzekł:
- W Ciechanowie?... Dziecko czeka i... księstwo... Danuśka! DanuśkaL.
I nagle, zamknąwszy oczy, upadł znów na wezgłowie. Zbyszko i księżna zlękli się, 
czy nie umarł, lecz w tej samej chwili piersi jego poczęły się poruszać głębokim 
oddechem jak u człowieka, którego pochwycił twardy sen.
Ojciec Wyszoniek przyłożył palec do ust i dał znak ręką, by go nie budzić, po 
czym szepnął:
- Może tak prześpi cały dzień.
- Tak, ale co on mówił? - zapytała księżna.
- Mówił, że dziecko czeka w Ciechanowie - odpowiedział Zbyszko.
- Bo się nie opamiętał - objaśnił ksiądz.
Henryk Sienkiewicz: Krzyżacy
Rozdział XXVIII
Ojciec Wyszoniek obawiał się nawet, czy i po powtórnym rozbudzeniu nie chwyci 
Juranda dur i nie odejmie mu na długo przytomności. Tymczasem obiecał księżnie i 
Zbyszkowi, że im da znać, gdy stary rycerz przemówi, a po ich odejściu sam udał 
się na spoczynek. Jakoż Jurand rozbudził się dopiero w drugie święto przed samym 
południem, ale za to zupełnie przytomny. Księżna i Zbyszko byli przy tym obecni, 
więc on, siadłszy na łożu, spojrzał na nią, poznał i rzekł:
- Miłościwa pani... Dlaboga, tom ja w Ciechanowie?
- I przespaliście święto - odrzekła pani.
- Śniegi mnie przysypały. Kto mnie zratował?
- Ten rycerz: Zbyszko z Bogdańca. Pamiętacie, w Krakowie...
A Jurand popatrzył chwilę swoim zdrowym okiem na młodzieńca i rzekł:
- Pamiętam... A gdzie Danuśka?
- Nie jechała przecie z wami? - spytała z niepokojem księżna.
- Jakże miała ze mną jechać, kiedy to ja do niej jechał? Zbyszko i księżna 
spojrzeli po sobie w mniemaniu, że to jeszcze gorączka mówi przez usta 
Jurandowe, po czym pani rzekła:
- Ocknijcie się, na miły Bóg! Nie było-li z wami dziewczyny?
- Dziewczyny? Ze mną? - spytał ze zdumieniem Jurand.
- Bo wasi ludzie poginęli, ale jej między nimi nie znaleźli. Czemuścieją 
ostawili w Spychowie?
Ów zaś powtórzył jeszcze raz, ale już z trwogą w głosie:
- W Spychowie? Toć ona przy was, miłościwa pani, nie przy mnie!
- Przecie przysłaliście po nią do leśnego dworca ludzi i pismo!
- W imię Ojca i Syna! - odpowiedział Jurand. - Zgoła po nią nie posyłałem.
Wówczas księżna przybladła nagle.
- Co to jest? - rzekła - zali wyście pewni, że przytomnie mówicie?
- Na miłosierdzie boskie, gdzie dziecko? - zawołał, zrywając się, Jurand.
Ojciec Wyszoniek, usłyszawszy to, wyszedł pospiesznie z izby, a księżna mówiła 
dalej:
- Słuchajcie: przybył poczet zbrojny i pisanie od was do leśnego dworca po 
Danuśkę. W piśmie było, że was belki w pożarze przytłukły... żeście na wpół 
oślepli i że chcecie dziecko widzieć... Wzięli Danuśkę i pojechali...
- Gorze! - zawołał Jurand. - Jako Bóg na niebie, tak ni ognia nijakiego w 
Spychowie nie było, ni ja po nią nie posyłałem!
A wtem wrócił ksiądz Wyszoniek z listem, który podał Jurandowi, i zapytał:
- Nie waszego to księdza pisanie?
- Nie wiem.
- A pieczęć.
- Pieczęć moja. Co w piśmie stoi? Ojciec Wyszoniek odczytał pismo, Jurand 
słuchał, chwytając się za włosy, po czym rzekł:
- Pismo zmyślone!... pieczęć udana! Gorze duszy mojej! Chwycili mi dziecko i 
zatracą!
- Kto?
- Krzyżaki!
- Rany boskie! Księciu trzeba oznajmić! Niech posłów śle do mistrza! - zawołała 
pani. - Jezu miłosierny, ratujże ją i wspomagaj!...
I to rzekłszy, wybiegła z krzykiem z izby. Jurand wyskoczył z łoża i począł 
gorączkowo wciągać szaty na swój olbrzymi grzbiet. Zbyszko siedział jak 
skamieniały, ale po chwili zaciśnięte zęby jego poczęły zgrzytać złowrogo.
- Skąd wiecie, że Krzyżaki ją porwały? - zapytał ksiądz Wyszoniek.
- Na mękę Bożą przysięgnę!
- Czekajcie!... Może być. Przyjeżdżali skarżyć się na was do leśnego dworca... 
Chcieli pomsty na was...
- I oni ją porwali! - zawołał nagle Zbyszko.
To rzekłszy, wybiegł z izby i poskoczywszy do stajen, kazał zaprzęgać wozy i 
konie siodłać, sam nie wiedząc dobrze, dlaczego to czyni. Rozumiał tylko, że 
trzeba iść na ratunek Danusi - i to zaraz - i aż do Prus - i tam wyrwać ją z 
wrogich rąk albo zginąć.
Po czym wrócił do komnaty, by powiedzieć Jurandowi, że oręż i konie zaraz będą 
gotowe. Był pewien, że Jurand z nim pojedzie. W sercu wrzał mu gniew, ból i żal 
- ale jednocześnie nie tracił nadziei, zdawało mu się bowiem, że we dwóch z 
groźnym rycerzem ze Spychowa potrafią wszystkiego dokazać - i że mogą się porwać 
choćby na całą potęgę krzyżacką.
W izbie, prócz Juranda, ojca Wyszońka i pani, zastał także księcia i pana de 
Lorche oraz starego pana z Długolasu, którego książę, dowiedziawszy się o 
sprawie, wezwał także na naradę, a to dla jego rozumu i doskonałej znajomości 
Krzyżaków, u których przesiedział długie lata w niewoli.
- Potrzeba poczynać roztropnie, by zaś zapalczywością nie zgrzeszyć i dziewki 
nie zgubić - mówił pan z Długolasu. - Mistrzowi należy się zaraz poskarżyć i 
jeśli W. Ks. Mość da do
niego pisanie, to ja pojadę.
- Pisanie dam i wy z nim pojedziecie - rzekł książę. - Nie damy dziecku zginąć, 
tak mi dopomóż Bóg i Święty Krzyż. Mistrz boi się wojny z królem polskim i 
chodzi mu o to, by sobie i Semka, brata mego, i mnie zjednać... Jużci nie z jego 
rozkazania ją porwano - i nakaże ją oddać
- A jeśli z jego rozkazania? - spytał ksiądz Wyszoniek.
- Chociaż to Krzyżak, więcej w nim uczciwości niż w innych - odrzekł książę - i 
jakom wam rzekł, prędzej by on mi teraz chciał wygodzić niż mnie rozgniewać. 
Potęga Jagiełłowa nie śmiech... Hej! zalewali oni nam sadła za skórę, póki 
mogli, ale ninie obaczyli się, że jak jeszcze i my Mazury pomożem Jagiełłę, to 
będzie źle...
Lecz pan z Długolasu począł mówić:
- Prawda jest. Krzyżaki po próżnicy niczego nie czynią; toteż tak miarkuję, że 
jeśli dziewkę porwali, to jeno dlatego, by Jurandowi miecz z rąk wytrącić i 
alibo wykup wziąć, alibo ją wymienić.
Tu zwrócił się do pana ze Spychowa:
- Kogo macie teraz z jeńców?
- De Bergowa - odpowiedział Jurand.
- Znacznyż to kto?
- Widzi się, że znaczny.
Pan de Lorche, usłyszawszy nazwisko de Bergowa, począł o niego wypytywać i 
dowiedziawszy się, o co idzie, rzekł:
- To krewny hrabiego Geldrii, wielkiego dobrodzieja Zakonu i z rodu Zakonowi 
zasłużonego.
- Tak jest - rzekł pan z Długolasu, przetłumaczywszy obecnym jego słowa. - De 
Bergowowie wielkie piastowali dostojeństwa w Zakonie.
- A przecież Danveld i de Lowe okrutnie się o niego upominali - rzekł książę. - 
Co który gębę otworzył, to mówił, że de Bergow musi być wolny. Jako Bóg w 
niebie, tak niechybnie po to oni dziewkę porwali, by de Bergowa wydostać.
- Za czym ją i oddadzą - rzekł ksiądz.
- Ale lepiej by wiedzieć, gdzie jest - rzekł pan z Długolasu. - Bo dajmy, że 
mistrz spyta: komu mam rozkazać, by ją oddał? Cóż mu powiemy?
- Gdzie jest? - rzekł głucho Jurand. - Nie trzymają oni jej pewnie na 
pograniczu, ze strachu, bym jej nie odbił, jeno gdzieś ją na dalekie mierzeje 
wiślane albo morskie wywieźli.
A Zbyszko rzekł:
- Znajdziem ją i odbijem.
Lecz książę wybuchnął nagle tłumionym gniewem:
- Z dworca mojego psubraty ją porwały, przeto i mnie pohańbiły, a tego im nie 
daruję, pókim żyw. Dość mi ich zdrad! dość napastliwości! Wolej każdemu 
wilkołaków mieć za sąsiadów! Ale teraz musi mistrz tych komturów pokarać i 
dziewkę wrócić, a do mnie posłów z przeprosinami słać. Inaczej - wici roześlę!
Tu uderzył pięścią w stół i dodał:
- O wa! Brat z Płocka pójdzie za mną, i Witold, i króla Jagiełłowa potęga. Dość 
folgi! Święty by cierpliwość przez nozdrza wyparsknął. Juże mi dość!
Umilkli wszyscy, czekając z naradą, póki się w nim gniew nie uspokoi. Anna 
Danuta zaś ucieszyła się, że książę bierze tak do serca sprawę Danusi, albowiem 
wiedziała, iż był cierpliwy, ale i zawzięty, i że gdy raz co przedsięweźmie, to 
już nie zaniecha, póki na swoim nie postawi.
Po czym zabrał głos ksiądz Wyszoniek.
- Był niegdyś w Zakonie posłuch - rzekł - i żaden komtur nie śmiał bez 
pozwoleństwa kapituły i mistrzowego nic na swoją rękę poczynać. Dlatego Bóg 
podał w ich ręce kraje tak znaczne, że prawie ich nad wszelką inną ziemską 
potęgę wywyższył. Ale teraz nie masz między nimi ni posłuchu, ni prawdy, ni 
uczciwości, ni wiary. Nic, jeno chciwość a złoba taka, jakoby wilkami, nie 
ludźmi byli. Jakże im słuchać przykazań mistrza albo kapituły, skoroć i boskich 
nie słuchają? Każdy na swoim zamku jako książę udzielny siedzi - i jeden 
drugiemu w złem pomaga. Poskarżym się mistrzowi - a oni się zaprą. Mistrz każe 
im dziewkę oddać, a oni nie oddadzą - albo też rzekną: "Nie masz jej u nas, 
bośmy jej nie porywali". Każe im przysiąc, to i przysięgną. Co tedy nam robić?
- Co robić? - rzekł pan z Długolasu. - Niech Jurand jedzie do Spychowa. Jeśli ją 
porwali dla okupu albo by ją na de Bergowa wymienić, to muszą dać znać i dadzą 
znać nie komu innemu, jeno Jurandowi.
- Porwali ją ci, którzy do leśnego dworca przyjeżdżali - rzekł ksiądz.
- To ich mistrz pod sąd odda albo każe im pole Jurandowi dać.
- Pole - zawołał Zbyszko - mnie muszą dać, bom ja ich wpierw pozwał!
A Jurand odjął ręce od twarzy i zapytał:
- Którzy to byli w leśnym dworcu?
- Był Danveld i stary de Lowe, i dwóch braci: Gotfryd i Rot-gier - odpowiedział 
ksiądz. - Skarżyli się i chcieli, by książę wam rozkazał de Bergowa z niewoli 
wypuścić. Ale książę, dowiedziawszy się od Fourcy'ego, że Niemcy to pierwsi was 
napadli, zgromił ich i z niczym odprawił.
- Jedźcie do Spychowa - rzekł książę - bo oni tam się zgłoszą. Nie uczynili tego 
dotąd dlatego, że Danveldowi giermek tego oto młodego rycerza ramię pokruszył, 
gdy im pozwanie woził. Jedźcie do Spychowa, a jak się zgłoszą, to mnie dawajcie 
znać. Oni wam dziecko za de Bergowa odeślą, aleja przeto pomsty nie poniecham, 
bo i mnie pohańbili, z dworca ją mojego biorąc.
Tu gniew począł go chwytać na nowo, gdyż istotnie Krzyżacy wyczerpali wszelką 
jego cierpliwość - i po chwili dodał:
- Hej! dmuchali i dmuchali w ogień, ale w końcu pyski poparzą.
- Zaprą się! - powtórzył ksiądz Wyszoniek.
- Jak raz Jurandowi oznajmią, że dziewka u nich, to się nie będą mogli zaprzeć - 
odpowiedział nieco niecierpliwie Mikołaj z Długolasu. - Wierzę, że jej na 
pograniczu nie trzymają - i że, jako słusznie wymiarkował Jurand, do dalszych 
zamków albo na morskie mierzeje ją wywieźli, ale gdy będzie dowód, że to oni - 
to się przed mistrzem nie zaprą.
A Jurand począł powtarzać jakimś dziwnym i zarazem strasznym głosem:
- Danveld, Lowe, Gotfryd i Rotgier...
Mikołaj z Długolasu polecił jeszcze wysłać bywałych a przebiegłych ludzi do 
Prus, aby się w Szczytnie i Insborku wywiedzieli, czy Jurandówna tam jest, a 
jeśli nie, to dokąd została wywieziona; po czym książę wziął kostur w rękę i 
wyszedł, by wydać odpowiednie rozkazy, księżna zaś zwróciła się do Juranda, 
chcąc go dobrym słowem pokrzepić:
- Jakoże wam jest? - spytała
Ów zaś przez chwilę nic nie odpowiedział, jakby nie słyszał
pytania, a potem nagle rzekł:
- Jakoby mnie kto w dawną ranę ugodził.
- Ale ufajcie w miłosierdzie boskie; wróci Danuśka, jeno im de Bergowa oddajcie.
- Nie pożałowałbym im i krwi.
Księżna zawahała się, czyby mu zaraz o ślubie nie wspomnieć, ale pomyślawszy 
nieco, nie chciała przyrzucać nowego zmartwienia do ciężkich już i tak 
nieszczęść Juranda i przy tym ogarnął ją jakiś strach. "Będą jej szukali ze 
Zbyszkiem, niech mu Zbyszko przy sposobności powie - rzekła sobie - a ninie w 
głowie by się mu mogło do reszty pomieszać". Więc wolała
mówić o czym innym.
- Wy nas nie winujcie - rzekła. - Przyjechali ludzie w waszych barwach, z pismem 
z waszą pieczęcią oznajmującym, ja-koście chorzy, jako oczy wam gasną i jako na 
dziecko raz jeszcze spojrzeć chcecie. Jakże się było przeciwić i ojcowego 
przykazania nie spełnić?
Jurand zaś podjął ją pod nogi.
- Ja nikogo nie winuję, miłościwa pani.
- I to wiedzcie, że Bóg ją wam odda, bo oko Jego jest nad nią. Ześle on jej 
poratowanie, jako na ostatnich łowach zesłał, gdy srogi tur na nas uderzył - a 
Pan Jezus natchnął Zbyszka, żeby nas bronił. Sam ci o mało nie stradał żywota i 
długo potem chorzał, ale Danuśkę i mnie obronił, za co mu książę dał pas i 
ostrogi. Widzicie!... Ręka boska jest nad nią. Pewnie, że dziecka żal. Myślałam, 
że z wami przyjedzie, że ją obaczę, najmilszą, a tymczasem...
I głos jej zadrżał, i łzy puściły się z oczu, a w Jurandzie tłumiona dotychczas 
rozpacz zerwała się na chwilę, nagła i straszna jak wicher. Chwycił rękoma swe 
długie włosy, a głową począł bić w belki ściany, jęcząc i powtarzając chrapliwym 
głosem:
-Jezu! Jezu! Jezu!...
Lecz Zbyszko skoczył ku niemu i potrząsnąwszy go z całą siłą za ramiona, 
zawołał:
- W drogę nam! Do Spychowa!
Henryk Sienkiewicz: Krzyżacy
Rozdział XXIX
- Czyj to poczet? - zapytał nagle Jurand, ocknąwszy się za Radzanowem z 
zamyślenia jakby ze snu.
- Mój - odpowiedział Zbyszko.
- A ludzie moi wszyscy poginęli?
- Widziałem ich nieżywych w Niedzborzu.
- Nie masz starych towarzyszów!
Zbyszko nie odrzekł nic i jechali dalej w milczeniu a szybko, gdyż chcieli jak 
najprędzej być w Spychowie, spodziewając się, że może zastaną tam jakich 
wysłanników krzyżackich. Na szczęście ich przyszły znów mrozy i drogi były 
przetarte, więc mogli pośpieszać. Pod wieczór Jurand znów przemówił i począł 
wypytywać o owych braci zakonnych, którzy byli w leśnym dworcu, a Zbyszko 
opowiadał mu wszystko - i o ich skargach, i o odjeździe, i o śmierci pana de 
Fourcy, i o postępku swego giermka, który w tak straszny sposób pokruszył ramię 
Danvelda, a podczas tego opowiadania przypomniała mu się i uderzyła go jedna 
okoliczność, to jest bytność owej niewiasty w leśnym dworcu, która przywiozła od 
Danvelda balsamy gojące. Na popasie począł więc wypytywać o nią i Czecha, i 
Sanderusa - ale obaj nie wiedzieli dokładnie, co się z nią stało. Zdawało im 
się, że odjechała albo razem z tymi ludźmi, którzy przybyli po Danusię, albo 
wnet po nich. Zbyszkowi przyszło teraz do głowy, że to mógł być ktoś nasłany w 
tym celu, aby tych ludzi przestrzec na wypadek, gdyby Jurand znajdował się 
własną osobą we dworcu. W takim razie nie podawaliby się za ludzi ze Spychowa, 
mogli zaś mieć przygotowane jakieś inne pismo, które by byli oddali księżnie 
zamiast zmyślonego Jurandowego listu. Wszystko to było ułożone z piekielną 
zręcznością i młody rycerz, który dotychczas znał Krzyżaków tylko z pola, po raz 
pierwszy pomyślał, że pięści na nich nie dość, ale że trzeba umieć zmóc ich i 
głową. Myśl ta była mu przykra, albowiem jego ogromny żal i ból zmieniły się w 
nim przede wszystkim w żądzę walki i krwi. Nawet ratunek dla Danusi przedstawiał 
mu się jako szereg bitew kupą lub w pojedynkę; tymczasem teraz poznał, że trzeba 
może będzie chęć pomsty i łupania łbów wziąć jak niedźwiedzia na łańcuch i 
szukać całkiem nowych dróg ocalenia i odzyskania Danusi. Myśląc o tym, żałował, 
że nie ma przy nim Maćka. Macko bowiem równie był przebiegły, jak mężny. 
Postanowił jednak i sam wysłać ze Spychowa Sanderusa do Szczytna, aby ową 
niewiastę odszukał i starał się od niej wywiedzieć, co się z Danusią stało. 
Mówił sobie, że choćby Sanderus chciał go zdradzić, to niewiele sprawie 
zaszkodzi, a w razie przeciwnym może znaczne mu usługi oddać, albowiem rzemiosło 
jego otwierało mu wszędzie dostęp.
Chciał jednak naradzić się przedtem z Jurandem, odłożył wszelako tę rzecz do 
Spychowa, tym bardziej że zapadła noc i zdawało mu się, że Jurand, siedząc na 
wysokim siodle rycerskim, usnął z trudów, zmęczenia i ciężkiej troski. Ale 
Jurand dlatego tylko jechał z głową spuszczoną, że mu ją pochyliło nieszczęście. 
I widać, że ciągle o nim rozmyślał, że serce jego pełne było okrutnych obaw, 
gdyż wreszcie rzekł:
- Wolejbym był zamarzł pod Niedzborzem! Tyś to mnie odgrzebywał?
- Ja, z innymi.
- A na onych łowach tyś mi dziecko ratował!
- Jakożem miał czynić?
- I teraz mi pomożesz?
A w Zbyszku wybuchnęła zarazem miłość do Danuśki i nienawiść do 
Krzyżaków-krzywdzicieli tak wielka, że aż wstał na siodle i jął mówić przez 
zaciśnięte zęby, jakby z trudem:
- Słuchajcie, co rzekę: choćby mi przyszło zębami pruskie zamki gryźć, to je 
zgryzę, a ją dostanę.
I nastała chwila milczenia. Mściwa i niepohamowana natura Juranda ozwała się też 
widocznie z całą siłą pod wpływem Zbyszkowych słów, gdyż począł zgrzytać w 
ciemności, a po chwili powtarzać znów nazwiska:
- Danveld, Lowe, Rotgier i Gotfryd!
I w duszy myślał, że jeśli zechcą, by im Bergowa oddał, to go odda, jeśli każą 
mu dopłacić, to dopłaci, choćby miał cały Spychów do ceny przyrzucić, ale 
później biada tym, którzy na to jedyne dziecko jego rękę podnieśli!
Przez całą noc sen nie zamknął im ani na chwilę powiek. Nad ranem ledwie się 
poznali, tak twarze ich były zmienione przez tę jedną noc. Juranda uderzył 
wreszcie ten ból i ta zawziętość
Zbyszka, więc rzekł:
- Nałęczką cię ona przykryła i śmierci wydarła - wiem. Ale też ją miłujesz?
Zbyszko spojrzał mu prosto w oczy z twarzą niemal zuchwałą i odpowiedział:
- To żona moja.
Na to Jurand powstrzymał konia i patrzył na Zbyszka, mrugając ze zdumienia.
- Jako powiadasz? - zapytał.
- Mówię, że ona niewiasta moja, a ja jej mąż.
Rycerz ze Spychowa przykrył rękawicą oczy, jak gdyby olsnął od nagłego uderzenia 
pioruna, po czym nie odrzekł nic, po chwili ruszył koniem i wysunąwszy się na 
czoło orszaku, jechał w milczeniu.
Henryk Sienkiewicz: Krzyżacy
Rozdział XXX
Ale Zbyszko, jadąc za nim, nie mógł długo wytrzymać i rzekł sobie w duszy: 
"Wolę, żeby gniewem wybuchnął, niż żeby się zaciął". Więc podjechał ku niemu i 
trąciwszy strzemieniem w jego strzemię, począł mówić:
-Posłuchajcie, jako to było. Co Danuśka dla mnie uczyniła w Krakowie, to wiecie, 
ale tego nie wiecie, że w Bogdańcu swatali mi Jagienkę, Zychową córkę, ze 
Zgorzelic. Stryj mój. Maćko, chciał; rodzic jej, Zych, chciał; a i krewny opat, 
bogacz, także... Co wam tam długo prawić? - uczciwa dziewka i jak łania, a wiano 
też godne. Ale nie mogło to być. Było mi Jagienki żal, ale jeszcze większy żal 
Danuśki - i zabrałem się ku niej na Mazowsze, bo szczerze wam rzekę: nie mogłem 
dłużej żyć. Wspomnijcie, jakoście sami miłowali - wspomnijcie! - a nie będzie 
wam dziwota.
Tu przerwał Zbyszko, czekając na jakieś słowo z ust Juranda, lecz gdy ów 
milczał, jął mówić dalej:
- W leśnym dworcu Bóg mi dał, żem i panią, i Danuśkę od tura na łowach zratował. 
I zaraz pani mówiła: "Teraz już Jurand nie będzie przeciwny, bo jakoże mu się 
nie wypłacić za taki uczynek?" Ale ja i wtedy bez waszego rodzicielskiego 
pozwo-leństwa nie myślałem jej brać. Ba! i nijak mi było, bo mnie zwierz luty 
tak starmosił, że ledwie duszy ze mnie nie wyżenął. Ale potem - wiecie - 
przyszli ci ludzie po Danuśkę, by ją niby do Spychowa powieźć, a jam jeszcze z 
łoża nie wstawał. Myślałem, że już jej nigdy nie ujrzę. Myślałem, że ją do 
Spychowa weźmiecie i komu innemu oddacie. W Krakowie byliście mi przecie 
przeciwni... Jużem myślał, że zamrę. Hej, mocny Boże, co to była za noc! Nic, 
jeno strapienie; nic, jeno żałość! Myślałem, że jak mi ona odjedzie, to już i 
słońce nie wzejdzie. Wyrozumcie wy ludzkie kochanie i ludzką boleść...
I aż łzy zadrgały na chwilę w głosie Zbyszka, ale że serce miał mężne, więc się 
opanował i rzekł:
- Ludzie przyjechali po nią w wieczór i chcieli ją zaraz brać, ale księżna 
kazała im czekać do rana. Aż tu Pan Jezus zesłał mi myśl, aby się księżnie 
pokłonić i o Danuśkę ją prosić. Myślałem, że jeśli zamrę, to choć tę jedną będę 
miał pociechę. Wspomnijcie, że dziewczyna miała jechać, a ja ostawałem chory i 
śmierci bliski. Nie było też czasu prosić was o pozwoleństwo. Księcia nie było 
już w leśnym dworcu, więc wagowała się Pani na obie strony, bo nie miała się 
kogo poradziać. Ale zlitowali się wreszcie oboje z księdzem Wyszońkiem nade mną 
- ksiądz Wyszoniek dał nam ślub... Moc boska, prawo boskie...
A Jurand przerwał głucho:
- I kara boska.
- Czemu zaś ma być kara? - zapytał Zbyszko. - Pomiarkujcie jeno, że przysłali po 
nią przed ślubem i czyby był, czyby go nie było, tak samo by ją powieźli.
Lecz Jurand znów nie odrzekł nic i jechał zamknięty w sobie, mroczny i z twarzą 
tak skamieniałą, że Zbyszko, lubo zrazu uczuł ulgę, jaką sprawia zawsze wyznanie 
rzeczy długo tajonej, zląkł się wreszcie i począł mówić sobie w duszy z coraz 
większym niepokojem, że stary rycerz zaciął się w gniewie i że odtąd będą dla 
siebie jak obcy i nieprzyjaźni ludzie.
I przyszła nań chwila wielkiego pognębienia. Nigdy, od czasu jak wyjechał z 
Bogdańca, nie było mu tak źle. Zdawało mu się teraz, że nie ma żadnej nadziei ni 
przejednania Juranda, ni, co gorsza, uratowania Danusi, że wszystko na nic i że 
w przyszłości spadną na niego tylko coraz większe nieszczęścia i coraz większa 
niedola. Ale pognębienie to trwało krótko, a raczej zgodnie z jego naturą wnet 
zmieniło się w gniew, chęć sporu i walki. "Nie chce zgody - mówił sobie, myśląc 
o Jurandzie - niech będzie niezgoda, niech będzie co chce!" I gotów był skoczyć 
do oczu samemu Jurandowi. Chwyciła go też żądza bitki z kimkolwiek o cokolwiek, 
byle coś robić, byle dać ujście żalom, goryczy i gniewowi, byle znaleźć jakowąś 
ulgę.
A tymczasem zajechali do karczmy na rozdrożu, zwanej Świetlik, gdzie Jurand w 
czasie powrotu z dworu książęcego do Spychowa dawał zwykle wypoczynek ludziom i 
koniom. Mimo woli uczynił to i teraz. Po chwili obaj ze Zbyszkiem znaleźli się w 
osobnej izbie. Nagle Jurand zatrzymał się przed młodym rycerzem i utkwiwszy w 
nim wzrok, zapytał:
- Toś ty dla niej tu przywędrował? Ów zaś odpowiedział prawie szorstko:
- Myślicie, że się zaprę?
I począł patrzeć wprost w oczy Juranda, gotów na gniew gniewem wybuchnąć. Lecz 
na twarzy starego wojownika nie było zawziętości, był tylko smutek prawie bez 
granic.
- I dzieckoś mi ratował? - spytał po chwili. - I mnieś odgrzebł?...
A Zbyszko spojrzał na niego ze zdziwieniem i obawą, czy mu się w głowie nie 
miesza, gdyż Jurand powtarzał zupełnie te same pytania, które już poprzednio był 
zadał.
- Siądźcie sobie - rzekł - bo widzi mi się, żeście jeszcze słabi. Lecz Jurand 
podniósł ręce, położył je na ramionach Zbyszka - i nagle przygarnął go z całą 
siłą do piersi; ów zaś, ochłonąwszy z chwilowego zdumienia, chwycił go wpół i 
trzymali się tak długo, gdyż przykuwały ich do siebie wspólne strapienia i 
wspólna niedola.
Gdy zaś się puścili, Zbyszko ścisnął jeszcze za kolana starszego rycerza, a 
następnie począł całować go ze łzami w oczach po ręku.
- Nie będziecie mi przeciwni? - pytał. A na to Jurand odrzekł:
- Byłem ci przeciwny, bom ją w duszy Bogu ofiarował.
- Wyście ofiarowali ją Bogu, a Bóg mnie. Wola Jego!
- Wola Jego! - powtórzył Jurand - jeno trzeba nam teraz i miłosierdzia.
- Komuż Bóg pomoże, jeśli nie ojcu, który szuka dziecka, jeśli nie mężowi, który 
szuka żony? Zbójom nie będzie ci pomagał.
- A przecie ją porwali - odpowiedział Jurand.
- To im de Bergowa oddacie.
- Oddam wszystko, co chcą.
Lecz na myśl o Krzyżakach zbudziła się w nim wnet stara nienawiść i objęła go 
jak płomień, gdyż po chwili dodał przez zaciśnięte zęby:
- I dołożę, czego nie chcą.
- Jam im też poprzysiągł - odpowiedział Zbyszko - ale teraz trzeba nam do 
Spychowa.
I począł pilić, by siodłano konie. Jakoż, gdy zjadły obroki, a ludzie rozgrzali 
się trochę w izbach, ruszono dalej, chociaż na dworze czynił się już mrok. 
Ponieważ droga była jeszcze daleka, a na noc brał mróz okrutny, przeto Jurand i 
Zbyszko, którzy nie odzyskali jeszcze wszystkich sił, jechali w saniach. Zbyszko 
opowiadał o stryjcu Maćku, do którego w duszy tęsknił, i żałował, że go nie ma, 
gdyż zarówno mogło się przydać jego męstwo, jak chytrość, która przeciw takim 
nieprzyjaciołom więcej jeszcze od męstwa jest potrzebna. W końcu zwrócił się do 
Juranda i zapytał:
- A wyście chytrzy?... Bo ja - to nijak nie potrafię.
- I ja nie - odpowiedział Jurand. - Nie chytrością ja z nimi wojował, jeno tą 
ręką i tą boleścią, która we mnie ostała.
- Jużci ja to rozumiem - rzekł młody rycerz. - Przez to rozumiem, że Danuśkę 
miłuję i że ją porwali. Gdyby, uchowaj Bóg...
I nie dokończył, bo na samą myśl o tym poczuł w piersi nie ludzkie, ale wilcze 
serce. Przez czas jakiś jechali w milczeniu białą, zalaną światłem miesięcznym 
drogą, po czym Jurand począł mówić jakby sam do siebie:
- Bo gdyby mieli przyczynę do pomsty nade mną - nie mówię! Ale na miły Bóg! nie 
mieli... Wojowałem z nimi w polu, gdym w poselstwie od naszego księcia do 
Witolda chadzał, ale tu byłem jako sąsiad sąsiadom... Bartosz Nałęcz 
czterdziestu rycerzy, którzy ku nim śli, chwycił, skował i w podziemiach w 
Koźminie zamknął. Musieli mu Krzyżacy pół wożą pieniędzy za nich nasypać. A ja, 
trafił się li gość Niemiec, który do Krzyżaków ciągnął, tom go jeszcze jako 
rycerz rycerza podejmował i obdarzał. Nieraz też i Krzyżacy do mnie przez bagna 
przyjeżdżali. Nie byłem im wtedy ciężki, a oni mi to uczynili, czego bym ja i 
dziś jeszcze największemu nieprzyjacielowi nie uczynił...
I straszne wspomnienia poczęły go targać z coraz większą siłą, głos zamarł mu na 
chwilę w piersi, po czym mówił na wpół z jękiem:
- Jedną ci miałem jako owieczkę, jako jedno serce w piersiach, a oni ją na 
powróz jak psa chwycili i zbielała im na powrozie... Teraz znów dziecko... Jezu! 
Jezu!
I znów zapadło milczenie. Zbyszko podniósł ku księżycowi swą młodą twarz, w 
której malowało się zdziwienie, następnie spojrzał na Juranda i zapytał:
- Ojcze!... Toćby im lepiej było na miłość ludzką niż na pomstę zarabiać. Po co 
oni tyle krzywd wszystkim narodom i wszystkim ludziom czynią?
A Jurand rozłożył jakby z rozpaczą ręce i odrzekł głuchym głosem:
- Nie wiem...
Zbyszko rozmyślał czas jakiś nad własnym pytaniem, po chwili jednak myśl jego 
wróciła do Juranda.
- Ludzie mówią, żeście godną pomstę wywarli - rzekł. Jurand tymczasem zdusił w 
sobie ból, opamiętał się i począł mówić:
- Bom im poprzysiągł... I Bogum poprzysiągł, że jeśli mi pomstę da spełnić, to 
Mu to dziecko, które mi ostało, oddam. Dla-tegom ci był przeciwny. A teraz nie 
wiem: wola to Jego była, czyli też gniew Jego rozbudziliście waszym uczynkiem.
- Nie - rzekł Zbyszko. - Toćżem wam już mówił, że choćby ślubu nie było, i tak 
byłyby ją psubraty chwyciły. Bóg przyjął waszą chęć, a Danuśkę mnie podarował, 
bo bez takowej Jego woli nic byśmy nie wskórali.
- Każdy grzech jest przeciw woli Bożej.
- Grzech jest, ale nie sakrament. Sakrament przecie boska rzecz.
- To i dlatego nie ma rady.
- A chwała Bogu, nie ma! Nie narzekajcie też na to, bo nikt by wam tak nie 
pomógł przeciw tym zbójom, jako ja pomogę. Obaczycie! Za Danuśkę swoją drogą in 
zapłacim, ale jeśli żywię jeszcze choć jeden z tych, którzy waszą nieboszczkę 
porywali, zdajcie go mnie, a obaczycie!
Lecz Jurand począł trząść głową.
- Nie - odpowiedział posępnie - z tych żaden nie żywie... Przez czas jakiś 
słychać było tylko parskanie koni i przytłumiony odgłos kopyt uderzających o 
wyjeżdżoną drogę.
- Raz w nocy - mówił dalej Jurand - usłyszałem jakiś głos jakoby ze ściany 
wychodzący, który mi rzekł: "Dość pomsty!" -aleja nie usłuchałem, bo to nie był 
głos nieboszczki.
- A co to mógł być za głos - zapytał z niepokojem Zbyszko.
- Nie wieu. Często w Spychowie coś w ścianach gada, a cza-sem jęczy, bo dużo ich 
na łańcuchach w podziemiu pomarło.
- A wam ksiądz co nowi?
- Ksiądz święcił gródek i mówił też, żeby zemsty poniechać, ale nie mogło to 
być. Stałem się im zbyt ciężki i później sami chcieli się uścić. Czynili 
zasadzki i pozywali w pole... Tak było i teraz. Majneger i de Bergow pierwsi 
mnie pozwali.
- Braliście kiedy wykup?
- Nigdy. Z tych, których chwyciłem, pierwszy de Bergow żyw wyjdzie.
Rozmowa ustała, gdyż skręcili z szerszego gościńca na węższą drogę, którą 
jechali długo, gdyż szła kręto, a miejscami zmieniała się jakby we wpadlinę 
leśną, pełną zasp śnieżnych, trudnych do przebycia. Wiosną albo latem, podczas 
dżdżów droga ta musiała być prawie nieprzystępna.
- Czy to już ku Spychowowi jedziem? - zapytał Zbyszko.
- Tak - odrzekł Jurand. - Bom jeszcze szmat znaczny, a potem zaczną się 
oparzeliska, wśród których gródek... Za oparzeliskami są łęgi i suche pola, zaś 
do gródka można dojechać tylko groblą. Nieraz chcieli mnie Niemcy dostać, ale 
nie mogli i siła ich kości próchnieje po leśnych brzeżkach.
- I trafić niełatwo - rzekł Zbyszko. - Jeśli Krzyżaki ludzi z listami wyszła, 
jakoże trafią?
- Nieraz już wysyłali i mają takich, którzy drogę wiedzą.
- Bogdajeśmy ich zastali w Spychowie! - rzekł Zbyszko. Tymczasem życzenie to 
miało się urzeczywistnić wcześniej, niż młody rycerz myślał, albowiem 
wyjechawszy z boru na odkrytą płaszczyznę, na której leżał wśród bagien Spychów, 
ujrzeli przed sobą dwóch konnych i niskie sanie, w których siedziały trzy ciemne 
postacie.
Noc była bardzo jasna, więc na białym podścielisku śniegów widać było całą 
gromadę doskonale. Jurandowi i Zbyszkowi uderzyły żywiej serca na ten widok, kto 
bowiem mógł jechać do Spychowa wśród nocy, jeśli nie wysłańcy krzyżaccy?
Zbyszko kazał woźnicy jechać żywiej, więc wkrótce zbliżyli się tak znacznie, że 
usłyszano ich, i dwaj konni, którzy czuwali widocznie nad bezpieczeństwem sani, 
zwrócili się ku nim i pozdejmowawszy kusze z ramion, poczęli wołać:
- Wer da?
- Niemcy! - szepnął Zbyszkowi Jurand. Po czym podniósł głos i rzekł:
- Moje prawo pytać, twoje odpowiadać! Kto wy?
- Podróżni.
- Jacy podróżni?
- Pielgrzymi.
- Skąd?
- Ze Szczytna.
- Oni! - szepnął znów Jurand.
Tymczasem sanki porównały się ze sobą, a jednocześnie na przodzie przed nimi 
ukazało się sześciu konnych. Była to spychowska straż, która dniem i nocą 
czuwała nad groblą wiodącą do gródka. Przy koniach biegły psy straszne i 
ogromne, całkiem do wilków podobne.
Strażnicy, poznawszy Juranda, poczęli wykrzykiwać na jego cześć, lecz w 
okrzykach tych brzmiało i zdziwienie, że dziedzic wraca tak wcześnie i 
niespodzianie, lecz on całkiem zajęty był wysłańcami, więc znów zwrócił się ku 
nim:
- Dokąd jedziecie? - zapytał.
- Do Spychowa.
- Czego tam chcecie?
- To możemy jeno samemu panu powiedzieć. Jurand miał już na ustach: "Jam jest 
pan ze Spychowa" - ale się powstrzymał, rozumiejąc, że rozmowa nie może się 
odbywać przy ludziach. Natomiast spytawszy jeszcze, czy mają jakowe listy, i 
otrzymawszy odpowiedź, że polecono im ustnie się rozmówić, kazał jechać 
nieledwie co koń wyskoczy. Zbyszkowi było również tak pilno do wiadomości o 
Danusi, że nie umiał na nic innego zwrócić uwagi. Niecierpliwił się tylko, gdy 
jeszcze dwukrotnie straże zastępowały im drogę na grobli; niecierpliwił się, gdy 
spuszczano most na fosie, za którą sterczał na wałach olbrzymi ostrokół, a 
chociaż poprzednio nieraz brała go ciekawość obaczyć, jak wygląda ten złowrogiej 
sławy gródek, na którego wspomnienie Niemcy żegnali się znakiem krzyża - teraz 
nie widział nic prócz krzyżackich wysłańców, od których mógł usłyszeć, gdzie 
jest Danusia i kiedy będzie wrócona jej wolność. Nie przewidział zaś, że za 
chwilę czeka go ciężki zawód.
Prócz konnych, dodanych dla obrony, i woźnicy, poselstwo ze Szczytna składało 
się z dwóch osób: jedną z nich była ta sama niewiasta, która swego czasu 
przywoziła balsam gojący do leśnego dworca, drugą młody pątnik. Niewiasty 
Zbyszko nie poznał, albowiem jej w leśnym dworcu nie widział, pątnik zaś od razu 
wydał mu się jakimś przebranym giermkiem. Jurand wnet wprowadził oboje do 
narożnej izby - i stanął przed nimi ogromny i prawie straszny w blasku 
płomienia, który padał na niego od płonącego w kominie ognia.
- Gdzie dziecko? - zapytał.
Oni jednakże zlękli się, stanąwszy oko w oko z groźnym mężem. Pątnik, choć twarz 
miał zuchwałą, trząsł się po prostu jak liść, a i pod niewiastą drżały nogi. 
Wzrok jej przeszedł z oblicza Juranda na Zbyszka, następnie na błyszczącą, łysą 
głowę księdza Kaleba i znów wrócił do Juranda, jakby z zapytaniem, co tamci dwaj 
tu robią.
- Panie - odrzekła wreszcie - nie wiemy, o co pytacie, ale przysłano nas ku wam 
w sprawach ważnych. Wszelako ten, który nas wysłał, rozkazał nam wyraźnie, aby 
rozmowa z wami odbyła się bez świadków.
- Nie mam dla nich tajemnic! - rzekł Jurand.
- Ale my je mamy, szlachetny panie - odrzekła niewiasta -i jeśli każecie im 
zostać, to o nic innego prosić was nie będziemy, tylko abyście nam pozwolili 
jutro odjechać.
Na twarzy nieprzywykłego do oporu Juranda odbił się gniew. Przez chwilę płowe 
jego wąsy poczęły się poruszać złowrogo, lecz pomyślał, że idzie o Danusię, i 
pohamował się. Zbyszko zresztą, któremu chodziło przede wszystkim o to, by 
rozmowa odbyła się jak najprędzej, i który był pewien, że Jurand mu ją powtórzy, 
rzekł:
- Skoro tak ma być, ostańcie sami.
I wyszedł wraz z księdzem Kalebem, zaledwie jednak znalazł się w głównej izbie 
obwieszonej tarczami i bronią zdobytą przez Juranda, gdy Głowacz zbliżył się ku 
niemu.
- Panie - rzekł - to ta sama niewiasta.
- Jaka niewiasta?
- Od Krzyżaków, która przywoziła balsam hercyński. Poznałem ją od razu i 
Sanderus poznał ją także. Przyjeżdżała widać na przeszpiegi, a teraz wie ona 
pewnie, gdzie jest panienka.
- I my będziem wiedzieć - rzekł Zbyszko. - Zali znacie także i tego pątnika?
- Nie - odpowiedział Sanderus. - Ale nie kupujcie, panie, od niego odpustów, bo 
to fałszywy pątnik. Gdyby go na męki położyć, siła można by się od niego 
dowiedzieć.
- Czekać! - rzekł Zbyszko.
Tymczasem w izbie narożnej, zaledwie drzwi się zamknęły za Zbyszkiem i księdzem 
Kalebem, siostra zakonna przysunęła się szybko do Juranda i poczęła szeptać:
- Waszą córkę zbóje porwali.
- Z krzyżem na płaszczach?
- Nie. Ale Bóg pobłogosławił pobożnym braciom, że ją odbili i teraz ona jest u 
nich.
- Gdzie jest? - pytam.
- Pod opieką pobożnego brata Szomberga - odrzekła, krzyżując ręce na piersiach i 
schylając się pokornie.
A Jurand, usłyszawszy straszne nazwisko kata Witoldowych dzieci, zbladł jak 
płótno; po chwili siadł na ławie, przymknął oczy i począł dłonią rozcierać zimny 
pot, który uperlił mu czoło.
Co widząc, pątnik, jakkolwiek nie umiał przedtem pohamować strachu, wsparł się 
teraz w boki, rozwalił się na ławie, wyciągnął nogi i spojrzał na Juranda oczyma 
pełnymi pychy i pogardy.
Nastało długie milczenie.
- I brat Markwart pomaga bratu Szombergowi w czuwaniu nad nią - rzekła znów 
niewiasta. - Pilna to opieka i nie stanie się panience krzywda.
- Co mam czynić, by mi ją oddali? - zapytał Jurand.
- Upokorzyć się przed Zakonem! - rzekł z dumą pątnik. Usłyszawszy to, Jurand 
wstał, podszedł ku niemu i pochyliwszy się nad nim, rzekł stłumionym, strasznym 
głosem:
- Milczeć!...
A pątnik przeraził się znowu. Wiedział, że może grozić i może rzec coś takiego, 
co powstrzyma i złamie Juranda, ale zląkł się, że wpierw, nim słowo przemówi, 
stanie się z nim coś okropnego; więc zamilkł, oczy okrągłe, jakby skamieniałe ze 
strachu, utkwił w groźnej twarzy spychowskiego pana i siedział bez ruchu - tylko 
broda poczęła mu się trząść silnie.
Jurand zaś zwrócił się do siostry zakonnej:
- List macie?
- Nie, panie. Nie mamy listu. Co mamy do powiedzenia, kazano nam ustnie 
powiedzieć.
- Za czym mówcie!
A ona powtórzyła jeszcze raz, jakby pragnąc, by Jurand wbił sobie to dobrze w 
pamięć:
- Brat Szomberg i brat Markwart czuwają nad panienką, przeto wy, panie, hamujcie 
swój gniew... Ale nie stanie się jej nic złego, bo choć przez wiele lat 
krzywdziliście ciężko Zakon, jednakże bracia chcą wam dobrem za złe wypłacić, 
jeśli uczynicie zadość sprawiedliwym ich żądaniom.
- Czego chcą?
- Chcą, abyście uwolnili pana de Bergowa. Jurand odetchnął głęboko.
- Oddam im de Bergowa rzekł.
- I innych brańców, których w Spychowie macie.
- Jest dwóch giermków Majnegera i de Bergowa, prócz ich pachołków.
- Macie ich uwolnić, panie, i wynagrodzić za uwięzienie.
- Nie daj Bóg, abym się o dziecko miał targować.
- Tego też po was spodziewali się pobożni zakonnicy - rzekła niewiasta - ale to 
jeszcze nie wszystko, co mi kazano powiedzieć. Waszą córkę, panie, porwali jacyś 
ludzie, zapewne zbóje i zapewne dlatego, aby wziąć od was okup bogaty... Bóg 
pozwolił braciom, że ją odbili - i teraz niczego więcej nie żądają, tylko 
abyście im towarzysza i gościa oddali. Ale bracia wiedzą i wy wiecie, panie, 
jaka w tym kraju jest ku nim nienawiść i jak niesprawiedliwie sądzą wszystkie 
ich, choćby najpobożniejsze uczynki. Z tego powodu bracia są pewni, iż gdyby tu 
ludzie dowiedzieli się, że córka wasza jest u nich, zaraz by poczęli ich 
posądzać, że to oni ją porwali, i w ten sposób za swą cnotę zebraliby jeno 
oszczerstwa i skargi... O tak! źli i złośliwi ludzie tutejsi nieraz im się już 
tak wypłacali, na czym sława pobożnego Zakonu cierpiała bardzo - o którą bracia 
dbać muszą, i przeto kładą ten jeszcze tylko warunek, abyście sami i księciu tej 
krainy, i wszystkiemu srogiemu rycerstwu oświadczyli -jako i jest prawda - że 
nie bracia krzyżowi, jeno zbóje waszą córkę porwali i że od zbójów musieliście 
ją wykupywać.
- Prawda jest - rzekł Jurand - że zbóje mi dziecko porwali i od zbójów muszę je 
wykupywać...
Nikomu też nie macie inaczej mówić, bo gdyby choć jeden człowiek dowiedział się, 
żeście układali się z braćmi, gdyby choć jedna żywa dusza albo gdyby choć jedna 
skarga poszła czy to do mistrza, czy do kapituły - tedyby ciężkie zrodziły się 
trudności...
Na twarzy Juranda odbił się niepokój. W pierwszej chwili wydawało mu się dość 
naturalnym, że komturowie żądają tajemnicy z obawy przed odpowiedzialnością i 
niesławą, ale teraz zrodziło się w nim podejrzenie, że może być i jakaś inna 
przyczyna, że zaś nie umiał sobie zdać z niej sprawy, więc chwycił go lęk taki, 
jaki chwyta najodważniejszych ludzi, gdy niebezpieczeństwo zagraża nie im samym, 
lecz ich bliskim i kochanym.
Postanowił jednakże dowiedzieć się czegoś więcej od zakonnej służki.
- Komturowie chcą tajemnicy - rzekł - ale jakoż tajemnica ma się zachować, gdy 
de Bergowa i tamtych innych za dziecko wypuszczę?
- Powiecie, żeście wzięli okup za pana de Bergowa, aby mieć czym zbójom 
zapłacić.
- Ludzie nie uwierzą, bom nigdy okupu nie brał - odrzekł
posępnie Jurand.
- Bo nigdy nie chodziło o wasze dziecko - odrzekła syczącym głosem służka.
I znów nastało milczenie, po czym pątnik, który przez ten czas nabrał ducha i 
osądził, że Jurand musi się już teraz więcej hamować, rzekł:
- Taka jest wola braci Szomberga i Markwarta. Służka zaś mówiła dalej:
- Oto powiecie, że ten pątnik, który przyjechał ze mną, przywiózł wam okup, my 
zaś odjedziem stąd ze szlachetnym panem de Bergow i z jeńcami.
- Jak to? - rzekł Jurand, marszcząc brwi - zali myślicie, że wam oddam jeńców, 
nim mi dziecko wrócicie?
- Uczyńcie, panie, jeszcze inaczej. Możecie sami jechać po córkę do Szczytna, 
dokąd wam ją bracia przywiozą.
- Ja? do Szczytna?
- Bo gdyby ją znów zbójcy w drodze porwali, znów posąd wasz i tutejszych ludzi 
padłby na pobożnych rycerzy, i dlatego ci wołają wam do rąk własnych oddać.
- A kto zaś zaręczy mi, że wrócę, gdy sam wlezę wilkowi w gardziel?
- Cnota braci, sprawiedliwość ich i pobożność. Jurand począł chodzić po izbie. 
Począł już przewidywać zdradę i obawiał się jej, ale czuł jednocześnie, że 
Krzyżacy mogą mu nałożyć warunki, jakie im się podoba - i że jest wobec nich 
bezsilny.
Jednakże przyszedł mu widocznie do głowy jakiś sposób, gdyż zatrzymawszy się 
nagle przed pątnikiem, począł mu się bystro przypatrywać, po czym zwrócił się do 
służki i rzekł:
- Dobrze. Pojadę do Szczytna. Wy i ten człowiek, który ma na sobie szaty 
pątnicze, ostaniecie tu do mego powrotu, po którym odjedziecie z de Bergowem i z 
jeńcami.
- Nie chcecie, panie, zawierzyć zakonnikom - rzekł pątnik -jakże więc oni mają 
wam zawierzyć, że wróciwszy, wypuścicie nas i de Bergowa?
Twarz Juranda pobladła ze wzburzenia i nastała groźna chwila, w której już, już 
zdawało się, że chwyci pątnika za pierś i weźmie go pod kolano - lecz zdusił w 
sobie gniew, odetchnął głęboko i począł mówić z wolna i dobitnie:
- Ktośkolwiek jest, nie naginaj zbyt mojej cierpliwości, aby zaś nie pękła.
A pątnik zwrócił się do siostry:
- Mówcie! co wam kazano.
- Panie - rzekła - waszej przysiędze na miecz i na rycerską cześć nie 
ośmielilibyśmy się nie wierzyć, ale i wam nie przystoi składać przed ludźmi 
prostego stanu przysięgi, i nas nie po waszą przysięgę przysłano.
- Po cóż was przysłano?
- Powiedzieli nam bracia, iż macie, nie mówiąc nic nikomu, stawić się w 
Szczytnie z panem de Bergow i z jeńcami.
Na to ramiona Juranda poczęły się cofać w tył, a palce rozszerzać się na kształt 
szponów drapieżnego ptaka; na koniec, stanąwszy przed niewiastą, pochylił się 
tak, jakby chciał jej mówić do ucha, i rzekł:
- Azali nie powiedziano wam, że każę was i Bergowa kołem połamać w Spychowie?
- Wasza córka jest w mocy braci, a pod opieką Szomberga i Markwarta - odrzekła z 
naciskiem siostra.
- Zbójców, trucicieli, katów! - wybuchnął Jurand.
- Którzy potrafią nas pomścić, a którzy rzekli nam na odjezd-nym tak: "Jeśliby 
nie miał spełnić wszystkich naszych rozkazów, lepiej by było, by ta dziewka 
umarła, jako i Witoldowe dzieci pomarły". Wybierajcie!
- I zrozumiejcie, żeście w mocy komturów - ozwał się pątnik. - Nie chcą oni 
uczynić wam krzywdy, i starosta ze Szczytna przysyła wam przez nas słowo, że 
wolni wyjedziecie z jego zamku - ale chcą, byście za te, któreście im 
wyrządzili, przyszli pokłonić się przed krzyżackim płaszczem i błagać o łaskę 
zwycięzców. Chcą wam przebaczyć, ale wpierw chcą zgiąć wasz hardy kark. 
Głosiliście ich za zdrajców i krzywoprzysięzców - więc chcą, byście się zdali na 
ich wiarę. Wrócą wolność i wam, i córce - ale musicie o nią błagać. Deptaliście 
ich - musicie przysiąc, iż ręka wasza nigdy się na biały płaszcz nie wzniesie.
- Tak chcą komturowie - dodała niewiasta - a z nimi Markwart i Szomberg.
Nastała chwila śmiertelnej ciszy. Zdawało się tylko, że gdzieś między belkami 
pułapu jakieś przytłumione echo powtarza jakby z przerażeniem: "Markwart... 
Szomberg". Zza okien dochodziły też nawoływania Jurandowych łuczników 
czuwających na wałach przy ostrokole gródka.
Pątnik i służka zakonna przez długi czas spoglądali to na siebie, to na Juranda, 
który siedział oparty o ścianę, nieruchomy i z twarzą pogrążoną w cieniu 
padającym na nią od pęku skór, zawieszonego przy oknie. W głowie pozostała mu 
jedna tylko myśl, że jeśli nie uczyni tego, czego Krzyżacy chcą - uduszą mu 
dziecko; jeśli zaś uczyni, to i tak może nie uratować ani Danusi, ani siebie. I 
nie widział żadnej rady, żadnego wyjścia. Czuł nad sobą niemiłosierną przemoc, 
która go zgniotła. W duszy widział już żelazne ręce Krzyżaka na szyi Danusi - 
znając ich bowiem, nie wątpił ani chwili, że ją zamordują, zakopią w wale 
zamkowym, a potem się wyprą, wyprzysięgną - i wówczas któż zdoła im dowieść, że 
to oni ją porwali? Miał wprawdzie Jurand w ręku wysłańców, mógł ich zawieźć 
księciu, mękami wydobyć z nich zeznania - ale Krzyżacy mieli Danusię - i mogli 
także nie pożałować dla niej mąk. I przez chwilę zdawało mu się, że dziecko 
wyciąga do niego ręce z dalekości, prosząc o ratunek. Gdyby choć wiedział na 
pewno, że ona jest w Szczytnie, mógłby ruszyć tej samej nocy ku granicy, napaść 
na nie spodziewających się napadu Niemców, wziąć zamek, wyciąć załogę i uwolnić 
dziecko - ale jej mogło nie być i pewnie nie było w Szczytnie. Jeszcze mignęło 
mu błyskawicą przez głowę, że gdyby chwycił niewiastę i pątnika, a zawiózł ich 
wprost do wielkiego mistrza, może mistrz wydobyłby z nich zeznania i kazał mu 
oddać córkę, ale błyskawica ta jak zapaliła się, tak i wnet zgasła... Przecie ci 
ludzie mogli powiedzieć mistrzowi, że przyjechali wykupić Bergowa i że nic o 
żadnej dziewczynie nie wiedzą. Nie! ta droga nie wiodła do niczego - ale któraż 
wiodła? Pomyślał bowiem, że jeśli pojedzie do Szczytna, to go skują i wtrącą do 
podziemia, a Danusi i tak nie puszczą, choćby dlatego, by się nie wydało, że ją 
porwali. A tymczasem śmierć jest nad jedynym dzieckiem, śmierć nad ostatnią 
drogą głową!... I wreszcie myśli poczęły mu się plątać, a boleść stała się tak 
wielka, że przesiliła się i przeszła w odrętwienie. Siedział nieruchomie 
dlatego, że ciało jego stało się martwe, jakby wykute z kamienia. Gdyby chciał 
podnieść się w tej chwili, nie byłby zdołał tego dokazać.
Tymczasem tamtym sprzykrzyło się długie czekanie, więc służka zakonna podniosła 
się i rzekła:
- Już i świt niezadługo - więc pozwólcie nam odejść, panie, albowiem 
potrzebujemy spoczynku.
- I posiłku po długiej drodze - dodał pątnik. Po czym oboje skłonili się 
Jurandowi i - wyszli. On zaś siedział dalej bez ruchu, jakby ujęty snem lub 
martw Ale po chwili drzwi uchyliły się i ukazał się w nich Zbyszko, a za nim 
ksiądz Kaleb.
- Cóż wysłańcy? czego chcą? - zapytał młody rycerz, zbliżając się do Juranda.
Jurand drgnął, ale zrazu nie odrzekł nic, począł tylko mrugać mocno jak człowiek 
zbudzony z twardego snu.
- Panie, czyście nie chorzy? - ozwał się ksiądz Kaleb, który znając lepiej 
Juranda, spostrzegł, iż dzieje się z nim coś dziwnego
- Nie - odrzekł Jurand.
- A Danuśka - dopytywał dalej Zbyszko. - Gdzie jest i co wam rzekli? Z czym 
przyjechali?
- Z wy-ku-pem - odpowiedział z wolna Jurand.
- Z wykupem za Bergowa?
- Za Bergowa...
- Jak to za Bergowa? co wam jest?
- Nic...
Lecz w głosie jego było coś tak niezwykłego i jakby zniedołężniałego, że tamtych 
obu chwyciła nagła trwoga, zwłaszcza że przy tym Jurand mówił o wykupie, nie o 
zamianie Bergowa na Danusię.
- Na miły Bóg! - zawołał Zbyszko - gdzie Danuśka?
- Nie masz jej u Krzyża-ków, nie! - odpowiedział sennym głosem Jurand.
I nagle zwalił się jak martwy z ławy na podłogę.
Henryk Sienkiewicz: Krzyżacy
Rozdział XXXI
Nazajutrz o południu wysłańcy widzieli się z Jurandem, a w jakiś czas później 
wyjechali, zabrawszy z sobą de Bergowa, dwóch giermków i kilkunastu innych 
jeńców. Jurand wezwał następnie ojca Kaleba, któremu podyktował list do księcia 
z oznajmieniem, że Danusi nie porwali rycerze zakonni, ale że zdołał odkryć jej 
schronienie i ma nadzieję, iż w ciągu kilku dni ją odzyszcze. To samo powtórzył 
i Zbyszkowi, który od wczorajszej nocy szalał ze zdumienia i trwogi. Stary 
rycerz nie chciał jednak odpowiadać na żadne jego pytania, oświadczył mu 
natomiast, by czekał cierpliwie i tymczasem nic nie przedsiębrał dla uwolnienia 
Danusi, gdyż to jest rzecz zbyteczna. Pod wieczór zamknął się znów z księdzem 
Kalebem, któremu naprzód rozkazał spisać swą ostatnią wolę, potem zaś spowiadał 
się, a po przyjęciu komunii wezwał przed siebie Zbyszka i starego, wiecznie 
milczącego Tolimę, który bywał mu towarzyszem we wszystkich wyprawach i walkach, 
a w czasie spokoju gospodarzył w Spychowie.
- Oto jest - rzekł, zwracając się do starego wojownika i podnosząc głos, jakby 
mówił do człowieka, który nie dosłyszy -mąż mojej córki, którą na książęcym 
dworze zaślubił, na co i moją zgodę uzyskał. Ten ci ma tu przeto być po mojej 
śmierci panem i zaś dziedzicem gródka, ziem, borów, ługów, ludzi i wszelakiego 
statku, który się w Spychowie znajduje...
Usłyszawszy to, Tolima zdumiał się bardzo i począł zwracać swą kwadratową głowę 
w stronę Zbyszka, to w stronę Juranda; nie rzekł jednak nic, gdyż prawie nigdy 
nic nie mówił, tylko pochylił się przed Zbyszkiem i objął z lekka dłońmi jego 
kolana.
A Jurand mówił dalej:
- Którą to wolę moją spisał ksiądz Kaleb, a pod pismem pieczęć się moja na wosku 
znajduje; ty zaś masz świadczyć, żeś to ode mnie słyszał i żem rozkazał, aby tu 
dla tego młodego rycerza taki sam posłuch był jako i dla mnie. Zaś co jest w 
skarbcu łupów i pieniędzy, to mu pokażesz - i będziesz mu wiernie w pokoju i na 
wojnie do śmierci służył. Słyszałeś?
Tolima podniósł ręce do uszu i skinął głową, po czym na dany znak przez Juranda 
skłonił się i odszedł, rycerz zaś zwrócił się do Zbyszka i rzekł z naciskiem:
- Tym, co jest w skarbcu, można choćby największą chciwość pokusić - i 
niejednego, ale stu brańców wykupić. Pamiętaj
Lecz Zbyszko spytał:
- A czemu to już zdajecie mi Spychów?
- Więcej ci ja niż Spychów zdaję, bo dziecko.
- I śmierci godzina niewiadoma - rzekł ksiądz Kaleb.
- Jużci niewiadoma - powtórzył jakby ze smutkiem Jurand. -Toćż niedawno śniegi 
mnie przysypały, a chociaż Bóg mnie zratował, nie ma już we mnie dawnej siły...
- Na miły Bóg! - zawołał Zbyszko - coś się w was odmieniło od wczoraj i o 
śmierci niż o Danusi radziej mówicie. Na miły Bóg!
- Wróci Danuśka, wróci - odpowiedział Jurand - nad nią jest opieka boska. Ale 
jak wróci... słuchaj... Bierz ty ją do Bogdańca, a Spychów na Tolimę zdaj... To 
człek wiemy, a tu ciężkie sąsiedztwo... Tam ci jej na powróz nie wezmą... Tam 
przezpieczniej...
- Hej! - zakrzyknął Zbyszko - a wy już jakby z tamtego świata gadacie. Cóż to 
jest?
- Bom już przez pół był na tamtym świecie, a teraz tak mi się widzi, że jakowaś 
chorość mnie ima. I chodzi mi o dziecko... toć ja ją jedną mam. A i ty, choć 
wiem, że ją miłujesz...
Tu przerwał i wydobywszy z pochwy krótki mieczyk, zwany mizerykordią, zwrócił go 
rękojeścią ku Zbyszkowi:
- Przysięgnijże mi jeszcze na ten krzyżyk, jako jej nigdy nie pokrzywdzisz i 
będziesz statecznie miłował...
A Zbyszkowi aż łzy stanęły nagle w oczach; w jednej chwili rzucił się na kolana 
i położywszy palec na rękojeści, zawołał:
- Na świętą Mękę, tak jej nie pokrzywdzę i będę statecznie miłował!
- Amen - rzekł ksiądz Kaleb.
Jurand zaś pochował w pochwę mizerykordię i otworzył mu ramiona:
- Toś mi i ty dziecko!...
Po czym rozeszli się, bo noc już zapadła głęboka, a od kilku już dni nie zaznali 
dobrego wywczasu. Zbyszko jednakże wstał nazajutrz świtaniem, albowiem wczoraj 
zląkł się istotnie, czy nie idzie na Juranda jakowaś choroba, i chciał teraz 
dowiedzieć się, jak starszy rycerz spędził noc.
Przed drzwiami Jurandowej izby natknął się na Tolimę, który z niej właśnie 
wychodził.
- A jakoże pan? - zdrowi? - zapytał.
Ów zaś skłonił się, a następnie otoczył ucho dłonią i rzekł:
- Wasza miłość co każą?
- Pytam: jak się ma pan? - powtórzył głośniej Zbyszko.
- Pan pojechał.
- Dokąd?
- Nie wiem. We zbroi.
Henryk Sienkiewicz: Krzyżacy
Rozdział XXXII
Świt począł właśnie bielić drzewa, krze i bryły wapienne rozrzucone tu i ówdzie 
po polach, gdy najęty przewodnik idący przy koniu Juranda zatrzymał się i rzekł:
- Pozwólcie mi odetchnąć, panie rycerzu, bom się zasapał. Odwilż jest i mgła, 
ale to już niedaleko...
- Doprowadzisz mnie do gościńca, a potem wrócisz - odrzekł Jurand.
- Gościniec będzie w prawo za borkiem, a z pagórka zaraz zamek ujrzycie.
To rzekłszy, chłop począł "zabijać" ręce, to jest uderzać dłońmi pod pachy, gdyż 
był zziąbł od rannej wilgoci, po czym przysiadł na kamieniu, bo się przy tej 
robocie jeszcze bardziej zasapał.
- A nie wiesz, jest-li komtur w zamku? - zapytał Jurand.
- Gdzie by zaś miał być, kiedy chory?
- Coże mu?
- Ludzie mówią, że go rycerze polscy sprali - odrzekł stary chłop.
I w głosie jego czuć było jakby pewne zadowolenie. Był poddanym krzyżackim, ale 
jego mazurskie serce radowało się przewagą polskich rycerzy.
Jakoż po chwili dodał:
- Hej! mocni nasi panowie, ale im z nimi ciężko.
Lecz zaraz potem spojrzał bystro na rycerza i jakby chcąc się upewnić, że nie 
spotka go nic złego za słowa, które mu się niebacznie wymknęły, rzekł:
- Wy, panie, po naszemu mówicie, wyście nie Niemiec?
- Nie - odrzekł Jurand - ale prowadź dalej.
Chłop wstał i począł znów iść przy koniu. Po drodze zasuwał niekiedy dłoń w 
kaletę, wydostawał z niej garść niemielonego żyta i wsypywał ją sobie do ust, 
gdy zaś zaspokoił w ten sposób pierwszy głód, począł tłumaczyć, dlaczego je 
surowe ziarno, chociaż Jurand, zbyt zajęty własnym nieszczęściem i własnymi 
myślami, nawet tego nie dostrzegł.
- Chwała Bogu i za to - mówił. - Ciężkie życie pod naszymi niemieckimi panami. 
Ponakładali podatki i od miewa takie, że ubogi człek musi z plewą ziarno gryźć 
jak bydlę. A gdzie żarna w chałupie znajdą, tam chłopa skatują, dobytek zagarną, 
ba! dzieciom i babom nie przepuszczą... Nie boją się oni ni Boga, ni księży, 
jako i wielborskiego proboszcza, który im to przyganiał, na łańcuch wzięli. Oj, 
ciężko pod Niemcem! Co tam człek ziarna między dwoma kamieniami ugniecie, to tę 
przygarść mąki na świętą niedzielę chowa, a w piątek tak jeść musi jako ptacy. 
Ale chwała Bogu i za to, bo przyjdzie-li przednówek, to i tego nie stanie... 
Ryby łowić nie wolno... zwierza bić też... Nie tak jak na Mazowszu.
W ten sposób wyrzekał krzyżacki chłop, mówiąc przez pół do siebie, przez pół do 
Juranda, a tymczasem minęli pustać pokrytą utulonymi pod śniegiem bryłami 
wapienia i weszli w las, który w zarannym świetle wydawał się siwy i od którego 
bił surowy, wilgotny chłód. Rozedniało już zupełnie; inaczej trudno byłoby 
Jurandowi przejechać leśną drożyną idącą nieco w górę i tak ciasną, że miejscami 
olbrzymi jego bojowy koń zaledwie mógł się przecisnąć wśród pni. Lecz borek 
skończył się wkrótce i po upływie kilku pacierzy znaleźli się na szczycie 
białego pagórka, którego środkiem biegł wyjeżdżony gościniec.
- To i droga - rzekł chłop - traficie teraz, panie, sami.
- Trafię - odrzekł Jurand. - Wracaj, człeku, do domu.
I sięgnąwszy ręką do skórzanej torby przymocowanej na przedzie siodła, wydobył z 
niej srebrny pieniądz i podał go przewodnikowi. Chłop, przyzwyczajony więcej do 
razów niż do datków z rąk miejscowych krzyżackich rycerzy, oczom prawie nie 
chciał wierzyć i porwawszy pieniądz, przypadł głową do strzemienia Juranda i 
objął je rękoma.
- O Jezusie, Maryjo! - zawołał. - Bóg zapłać waszej wielmożności!
- Ostawaj z Bogiem.
- Niech was boska moc prowadzi. Szczytno przed wami. To rzekłszy, raz jeszcze 
pochylił się do strzemienia i zniknął. Jurand został na wzgórzu sam i spoglądał 
we wskazanym mu przez wieśniaka kierunku na szarą, wilgotną oponę mgły, która 
zasłaniała przed nim świat. Za tą mgłą krył się ów złowrogi zamek, ku któremu 
popychała go przemoc i niedola. Blisko, już blisko! a potem co się ma stać i 
spełnić, to się stanie i spełni... Na tę myśl w sercu Juranda, obok trwogi i 
niepokoju o Danusię, obok gotowości wykupienia jej z wrogich rąk choćby krwią 
własną, zrodziło się nowe, niesłychanie gorzkie a nie znane mu dotychczas nigdy 
uczucie upokorzenia. Oto on, Jurand, na którego wspomnienie drżeli pograniczni 
komturowie, jechał teraz na ich rozkaz z powinną głową. On, który tylu ich 
zwyciężył i podeptał, czuł się teraz zwyciężonym i podeptanym. Nie zwyciężyli go 
wprawdzie w polu, nie odwagą i rycerską siłą, niemniej jednak czuł się 
zwyciężonym. I było to dla niego czymś tak niesłychanym, iż zdawało mu się, że 
cały porządek świata został na nice wywrócony. On jechał ukorzyć się Krzyżakom, 
on, który gdyby nie chodziło o Danusię, wolałby sam jeden potykać się ze 
wszystkimi siłami Zakonu. Alboż nie trafiało się, że pojedynczy rycerz, mając 
wybór między sromotą a śmiercią, uderzał na całe wojska? A on czuł, że może mu 
się przy godzić i sromota, i na myśl o tym wyło w nim serce z bólu, jak wyje 
wilk, uczuwszy w sobie grot.
Lecz był to człowiek mający nie tylko ciało, lecz i duszę z żelaza. Umiał łamać 
innych, umiał i siebie.
- Nie ruszę się - rzekł sobie - póki nie spętam tego gniewu, którym mógłbym 
zgubić, nie zaś wybawić dziecko.
I wraz schwycił się Jakby za bary ze swoim hardym sercem, ze swoją zawziętością 
i żądzą boju. Kto by go widział na onym wzgórzu, we zbroi, bez ruchu, na 
ogromnym koniu, rzekłby, że to jakiś olbrzym ulany z żelaza, i nie poznałby, że 
ów nieruchomy rycerz toczy w tej chwili najcięższą ze wszystkich walk, jakie 
kiedykolwiek w życiu stoczył. Lecz on zmagał się z sobą poty, póki się nie zmógł 
i póki nie poczuł, że wola go nie zawiedzie.
Tymczasem mgły rzedły i jakkolwiek nie rozproszyły się do cna, jednakże 
zamajaczało w końcu w nich coś ciemniejszego. Jurand odgadł, że to są mury 
szczytnieńskiego zamku. Na ten widok nie ruszył się jeszcze z miejsca, ale 
począł się modlić tak gorąco i gorliwie, jak modli się człowiek, któremu na 
świecie pozostało już tylko boskie miłosierdzie.
I gdy wreszcie ruszył koniem, poczuł, że w serce poczyna mu wstępować jakowaś 
otucha. Gotów był teraz znieść wszystko, co go mogło spotkać. Przypomniał mu się 
święty Jerzy, potomek największego rodu Kapadocji, który znosił różne hańbiące 
katusze, a jednakże nie tylko czci nie stradał, lecz na prawicy Bożej jest 
posadzon i patronem wszystkiego rycerstwa mianowany. Jurand słyszał nieraz 
opowiadania o jego przygodach od pątników przybyłych z dalekich krain i 
wspomnieniem ich ukrzepił w sobie teraz serce.
Z wolna poczęła się w nim budzić nawet i nadzieja. Krzyżacy słynęli wprawdzie z 
mściwości, przeto nie wątpił, że wywrą nad nim pomstę za wszystkie klęski, jakie 
im zadał, za hańbę, która spadała na nich po każdym spotkaniu, i za strach, w 
jakim przez tyle lat żyli.
Ale to właśnie dodawało mu ducha. Myślał, że Danusię porwali po to tylko, by go 
dostać, więc gdy go dostaną, to co im po niej? Tak! Jego skują niechybnie i nie 
chcąc trzymać w pobliżu Mazowsza, wyślą do jakich odległych zamków, gdzie może 
do końca życia przyjdzie mu jęczeć w podziemiu, ale Danusię będą woleli puścić. 
Choćby też wyszło na jaw, że go podstępem dostali i gnębią, nie weźmie im tego 
zbyt za złe ni wielki mistrz, ni kapituła, bo przecie on, Jurand, bywał istotnie 
ciężkim Krzyżakom i wytoczył z nich więcej krwi niż jakikolwiek inny rycerz w 
świecie. Natomiast ten sam wielki mistrz może by ich i pokarał za uwięzienie 
niewinnej dziewczyny, a do tego wychowanki księcia, o którego przychylność 
starał się wobec grożącej wojny z królem polskim usilnie.
I nadzieja ogarniała go coraz potężniej. Chwilami wydawało mu się rzeczą niemal 
pewną, że Danusia wróci do Spychowa, pod Zbyszkową możną opiekę... "A chłop tęgi 
jest - myślał -i nie da ci jej nikomu ukrzywdzić". I począł przypominać sobie z 
pewnym rozrzewnieniem wszystko, co o Zbyszku wiedział:
"Bił w Niemców pod Wilnem, na pojedynkę z nimi chadzał, Fryzów, których ze 
stryjcem pozwali, poćwiertował, w Lichtensteina też bił, od tura dziecko bronił 
i tamtych czterech pozwał, którym pewnikiem nie daruje". Tu podniósł Jurand oczy 
ku górze i rzekł:
- Ja ją Tobie, Boże, a Ty Zbyszkowi!
I uczyniło mu się jeszcze raźniej, sądził bowiem, że skoro ją Bóg młodziankowi 
podarował, to przecie nie pozwoli Niemcom z siebie zadrwić, z rąk ich ją wyrwie, 
choćby cała potęga krzyżacka nie puszczała. Lecz potem znów jął myśleć o 
Zbyszku: "Ba! nie tylko chłop tęgi, ale i szczery jak złoto. Będzie jej strzegł, 
będzie ją miłował i daj, Jezu, dziecku jako możesz najlepiej, ale widzi mi się, 
że przy nim nie pożałuje ni książęcego dworca, ni ojcowego kochania..." Na tę 
myśl powieki Juranda zwilgotniały nagle i w sercu zerwała mu się ogromna 
tęsknota. Chciałby przecie jeszcze dziecko w życiu widzieć i kiedyś, kiedyś 
umrzeć w Spychowie przy tych dwojgu, nie zaś w ciemnych piwnicach krzyżackich. 
Ale wola boska!... Szczytno było już widać. Mury rysowały się we mgle coraz 
wyraźniej, bliska już była godzina ofiary, więc zaczął się jeszcze pokrzepiać i 
tak do siebie mówić:
- Jużci, że wola boska! Ale wieczór żywota bliski. Kilka roków więcej, kilka 
mniej, wyjdzie na jedno. Hej? chciałoby się jeszcze na oboje dzieci pojrzeć, ale 
po sprawiedliwości, to człek się naźył. Czego miał doznać, doznał, kogo miał 
pomścić, pomścił. A teraz co? Radziej do Boga niż do świata, a skoro trzeba 
przycierpieć, to trzeba. Danuśka ze Zbyszkiem, choćby im było najlepiej, nie 
zapomną. Pewnie, że nieraz będą wspominać a uradzać: gdzie też jest? źyw-li czy 
też już u Boga w wiecu?... Będą przepytywać i może się dowiedzą. Łapczywi są na 
pomstę Krzyżacy, ale i na wykup łapczywi. Zbyszko by nie pożałował, aby choć 
kości wykupić. A na mszę to z pewnością nieraz dadzą.
Uczciwe u obojga serca i kochające, za co ich. Boże, i Ty, Matko Najświętsza, 
błogosław.
Gościniec stawał się nie tylko coraz szerszy, ale się i zaludniał. Ciągnęły ku 
miastu wozy z drzewem i słomą... Skotarze pędzili bydło. Od jezior wieziono na 
saniach zmarzłą rybę. W jednym miejscu czterech łuczników wiodło na łańcuchu 
chłopa, widać za jakieś przewinienie, na sąd, gdyż ręce miał z tyłu związane, a 
na nogach kajdany, które zawadzając o śnieg, ledwie pozwoliły mu się poruszać. 
Ze zdyszanych jego nozdrzy i ust wychodził oddech w kształcie kłębów pary, a 
oni, popędzając go, śpiewali. Ujrzawszy Juranda, poczęli spoglądać na niego 
ciekawie, dziwiąc się widocznie ogromowi jeźdźca i konia, ale na widok złotych 
ostróg i rycerskiego pasa pospuszczali kusze ku ziemi na znak powitania i czci. 
W miasteczku było jeszcze ludniej i gwarniej, ustępowano jednak z pośpiechem 
zbrojnemu mężowi z drogi, ów zaś przejechał główną ulicę i skręcił ku zamkowi, 
który otulony w tumany podnoszące się z fosy zdawał się jeszcze spać.
Lecz nie wszystko naokół spało, a przynajmniej nie spały wrony i kruki, których 
całe stada wichrzyły się na podniesieniu stanowiącym dojazd do zamku, łopocąc 
skrzydłami i kracząc. Jurand, podjechawszy bliżej, zrozumiał powód tego ptasiego 
wiecu. Oto obok drogi wiodącej do bramy zamkowej stała obszerna szubienica, na 
niej zaś wisiały ciała czterech mazurskich chłopów krzyżackich. Nie było 
najmniejszego powiewu, więc trupy, które zdawały się spoglądać na własne stopy, 
nie kołysały się, chyba wówczas gdy czarne ptactwo siadało im na ramiona i na 
głowy, przepychając się wzajem, trącając w powrozy i dziobiąc o pospuszczane 
głowy. Niektórzy wisielcy musieli wisieć już od dawna, gdyż czaszki ich były 
całkiem nagie, a nogi niezmiernie wydłużone. Za zbliżeniem się Juranda stado 
zerwało się z wielkim szumem, ale wnet zawróciło w powietrzu i poczęło się 
sadowić na poprzecznej belce szubienicy. Jurand przejechał mimo, czyniąc znak 
krzyża, zbliżył się do przekopu i stanąwszy w miejscu, w którym nad bramą 
wznosił się most zwodzony, uderzył w róg.
Po czym zatrąbił raz, drugi, trzeci i czekał. Na murach nie było żywej duszy i 
zza bramy nie dochodził żaden głos. Po chwili jednak ciężka, widoczna za kratą 
klapa, wmurowana w pobliżu zamku bramy, podniosła się ze zgrzytem i w otworze 
ukazała się brodata głowa niemieckiego knechta.
- Wer da? - spytał szorstki głos.
- Jurand ze Spychowa! - odpowiedział rycerz.
Po tych słowach klapa zamknęła się na nowo i nastało głuche milczenie.
Czas począł płynąć. Za bramą nie słychać było żadnego ruchu, tylko od strony 
szubienicy dochodziło krakanie ptactwa.
Jurand stał jeszcze długo, zanim podniósł róg i uderzył weń powtórnie.
Ale odpowiedziała mu znów cisza.
Wówczas zrozumiał, że trzymają go przed bramą przez krzyżacką pychę, która wobec 
zwyciężonego nie ma granic, dlatego by go upokorzyć jak żebraka. Odgadł też, że 
przyjdzie mu tak czekać może aż do wieczora albo i dłużej. Więc w pierwszej 
chwili zawrzała w nim krew; chwyciła go nagła chęć zsiąść z konia, podnieść 
jeden z głazów, które leżały przed przekopem, i rzucić nim w kratę. Tak byłby w 
innym razie uczynił i on, i każdy inny mazowiecki albo polski rycerz, i niechby 
potem wypadli zza bramy bić się z nim. Ale wspomniawszy, po co tu przybył, 
opamiętał się i powstrzymał.
"Zalim się nie ofiarował za dziecko?" - rzekł sobie w duszy.
I czekał.
Tymczasem w wyzębieniach murów poczęło coś czernieć. Ukazywały się futrzane 
nakrycia głów, ciemne kapice i nawet żelazne blachy, spod których spoglądały na 
rycerza ciekawe oczy. Przybywało ich z każdą chwilą, bo już też ten groźny 
Jurand wyczekujący samotnie pod krzyżacką bramą był dla załogi nie byle 
widowiskiem. Kto go dawniej ujrzał przed sobą, ujrzał śmierć, a teraz można było 
patrzeć na niego bezpiecznie. Głowy podnosiły się coraz wyżej, aż wreszcie 
wszystkie wyzębienia bliższe bramy pokryły się knechtami. Jurand pomyślał, że 
zapewne i starsi muszą na niego spoglądać przez kraty okien w przybramnej wieży, 
i podniósł wzrok ku górze, ale tam okna powycinane były w głębokich murach i 
patrzeć przez nie było niepodobna, chyba w dal. Za to na blankach czereda, która 
z początku spozierała na niego w milczeniu, poczęła się odzywać. Ten i ów 
powtórzył jego imię, tu i ówdzie ozwały się śmiechy, ochrypłe głosy pokrzykiwały 
jak na wilka coraz głośniej, coraz zuchwałej, a gdy widocznie nikt nie 
przeszkadzał ze środka, poczęto wreszcie miotać na stojącego rycerza śniegiem.
Ów, jakby mimo woli, ruszył przed siebie koniem, wówczas na jedną chwilę bryły 
śniegu przestały lecieć, głosy ucichły, a nawet i niektóre głowy poznikały za 
murami. Groźne musiało być istotnie Jurandowe imię. Wnet jednak najtchórzliwsi 
opamiętali się, że dzieli ich od straszego Mazura rów i mur, więc znów grube 
żołdactwo poczęło miotać nie tylko bryłkami śniegu, ale lodu i nawet gruzu i 
kamyków, które z brzękiem odbijały się od zbroi i kropierza pokrywającego konia.
- Ofiarowałem się za dziecko - powtarzał sobie Jurand.
I czekał. Przyszło południe, mury opustoszały, gdyż knechtów odwołano na obiad. 
Nieliczni ci, którym przypadło stróżować, jedli jednak na murach, a po spożyciu 
strawy zabawiali się znowu ciskaniem na głodnego rycerza ogryzionych gnatów. 
Poczęli też przekomarzać się z sobą i zapytywać się wzajem, który podejmie się 
zejść i dać mu po karku pięścią albo drągiem oszczepu. Inni, wróciwszy z obiadu, 
wołali na niego, że jeśli zmierziło mu się czekać, to się może powiesić, gdyż na 
szubienicy jest jeden wolny hak z gotowym powrozem. I wśród takich szyderstw, 
wśród nawoływań, wybuchów śmiechu i przekleństw zbiegały popołudniowe godziny. 
Krótki zimowy dzień chylił się stopniowo ku wieczorowi, a most wisiał wciąż w 
powietrzu i brama pozostawała zamknięta.
Lecz pod wieczór wstał wiatr, rozwiał mgły, oczyścił niebo i odsłonił zorze. 
Śniegi uczyniły się modre, a później fioletowe. Nie było mrozu, ale noc 
zapowiadała się pogodna. Z murów zeszli znów ludzie, prócz straży, kruki i wrony 
odleciały od szubienicy ku lasom. Wreszcie poczerniało niebo i cisza nastała 
zupełna.
"Nie otworzą przed nocą bramy" - pomyślał Jurand.
I na chwilę przeszło mu przez głowę, by nawrócić ku miastu, ale zaraz porzucił 
tę myśl. "Chcą tego, bym tu stał - mówił sobie w duszy. - Jeśli nawrócę, jużci 
nie puszczą mnie do dom, jeno otoczą, pojmają, a potem rzekną, że mi nic nie 
powinni, bo mnie siłą wzięli, a choćbym zaś po nich przejechał, to i tak muszę 
wrócić..."
Niezmierna, podziwiana przez obcych kronikarzy wytrzymałość polskich rycerzy na 
chłód, głód i trudy nieraz pozwalała im dokonywać czynów, na które nie mogli się 
zdobyć bardziej znie-wieściali ludzie z Zachodu. Jurand zaś posiadał tę 
wytrzymałość w większej jeszcze od innych mierze, więc choć głód począł mu już 
od dawna skręcać wnętrzności, a zamróz wieczorny przeniknął przez pokryty 
blachami kożuch, postanowił czekać, choćby miał skonać pod tą bramą.
Nagle jednak, nim jeszcze zapanowała zupełna noc, usłyszał za sobą chrzęst 
kroków na śniegu.
Obejrzał się: szło ku niemu od strony miasta sześciu zbrojnych we włócznie i 
halabardy, w środku zaś między nimi szedł siódmy, podpierając się mieczem.
"Może im bramę otworzą i z nimi wjadę - pomyślał Jurand. - Siłą nie będą mnie 
przecie chcieli brać ni zabić, bo ich za mało; gdyby wszelako uderzyli na mnie, 
to znak, że nie chcą niczego dotrzymać, i wtedy - gorze im!"
Tak pomyślawszy, podniósł stalowy topór wiszący mu przy siodle, tak ciężki, że 
za ciężki nawet na dwie ręce zwykłego męża - i ruszył ku nim koniem.
Lecz oni nie myśleli na niego uderzać. Owszem, knechtowie wbili zaraz w śnieg 
tylca włóczni i halabard - że zaś noc nie była jeszcze całkiem ciemna, więc 
Jurand spostrzegł, że osady drżą im jednak nieco w ręku.
Ów zaś siódmy, który wydawał się starszym, wyciągnął spiesznie przed siebie lewe 
ramię i zwróciwszy dłoń do góry palcami ozwał się:
- Wyście, rycerzu, Jurand ze Spychowa?
- Jam jest...
- Chcecie-li słuchać, z czym mnie przysłano?
- Słucham.
- Silny i pobożny komtur von Danveld każe wam powiedzieć, panie że póki nie 
zsiądziecie z konia, brama nie będzie wam otworzona.
Jurand pozostał chwilę bez ruchu, następnie zsiadł z konia, po którego w tej 
chwili poskoczył jeden z włóczników.
- I broń ma nam być oddana - ozwał się znów człowiek z mieczem.
Pan ze Spychowa zawahał się. Nuż potem uderzą na bezbronnego i zadźgają go jak 
zwierzę, nuż chwycą i wtrącą do podziemia? Lecz po chwili pomyślał, że gdyby tak 
miało być, toby ich jednak przysłano więcej. Bo gdyby się na niego mieli rzucić, 
zbroi od razu na nim nie przebodą, a wówczas on mógłby wydrzeć broń pierwszemu z 
brzega i wytracić wszystkich, nimby nadbiegła pomoc. Znali go przecie.
- I choćby też - rzekł sobie - chcieli wytoczyć ze mnie krew, toćżem ja nie po 
co innego tu przybył.
Tak pomyślawszy, rzucił naprzód topór, następnie miecz, następnie mizerykordię - 
i czekał. Oni zaś chwycili to wszystko, po czym ów człowiek, który do niego 
przemawiał, oddaliwszy się na kilkanaście kroków, zatrzymał się i począł mówić 
zuchwałym, podniesionym głosem:
- Za wszystkie krzywdy, któreś Zakonowi wyrządził, masz z rozkazu komtura 
przywdziać na się ów zgrzebny wór, który ci zostawiam, przywiązać u szyi na 
powrozie pochwę od miecza i czekać w pokorze u bramy, póki ci łaska komtura nie 
rozkaże jej otworzyć.
I po chwili Jurand pozostał sam w ciemności i ciszy. Na śniegu czerniał przed 
nim pokutniczy wór i powróz, on zaś stał długo, czując, że mu się w duszy coś 
rozprzęga, coś łamie, coś kona i mrze i że oto po chwili nie będzie już 
rycerzem, nie będzie już Jurandem ze Spychowa, lecz nędzarzem, niewolnikiem bez 
imienia, bez sławy, bez czci.
Więc upłynęły jeszcze długie chwile, nim zbliżył się do pokutniczego woru i 
począł mówić:
- Jakoż mogę inaczej postąpić? Ty, Chryste, wiesz: dziecko niewinne uduszą, 
jeśli nie uczynię wszystkiego, co mi każą. l to też wiesz, że dla własnego 
żywota tego bym nie uczynił! Gorzka rzecz hańba!... gorzka! - Ale i Ciebie przed 
śmiercią hańbili. Ano, w Imię Ojca i Syna...
Po czym pochylił się, wdział na się wór, w którym były poprzecinane otwory na 
głowę i ręce, następnie u szyi zawiesił na powrozie pochwę od miecza - i powlókł 
się przed bramę.
Nie zastał jej otwartej, ale teraz było mu już wszystko jedno, czy mu ją 
prędzej, czy później otworzą. Zamek pogrążył się w milczeniu nocy, straże tylko 
obwoływały się kiedy niekiedy po narożnikach. W wieży przybramnej świeciło 
wysoko jedno okienko, inne były ciemne.
Godziny nocy płynęły jedna za drugą, na niebo wzbił się sierp księżyca i 
rozświecił posępne mury zamku. Cisza uczyniła się taka, że Jurand mógłby słyszeć 
bicie własnego serca. Ale on zdrętwiał i skamieniał całkiem, jakby z niego 
wyjęto duszę, i nie zdawał już sobie sprawy z niczego. Została mu tylko jedna 
myśl, że przestał być rycerzem, Jurandem ze Spychowa, ale czym jest-nie 
wiedział... Chwilami także majaczyło mu się coś, że wśród nocy od tych 
wisielców, których z rana widział, idzie ku niemu cicho po śniegu śmierć... 
Nagle drgnął i rozbudził się zupełnie:
- O Chryste miłościwy! co to jest?!
Z wysokiego okienka w przybramnej wieży ozwały się jakieś zaledwie z początku 
dosłyszalne dźwięki lutni. Jurand, jadąc do Szczytna, był pewien, że nie ma 
Danusi w zamku, a jednak ten głos lutni po nocy wzburzył w nim w jednej chwili 
serce. Wydało mu się, że on te dźwięki zna i że to nie kto inny gra, tylko ona 
-jego dziecko! jego kochanie... Więc padł na kolana, złożył ręce jak do modlitwy 
i dygocąc jak w gorączce, słuchał.
A wtem na wpół dziecinny i jakby niezmiernie stęskniony głos począł śpiewać:
Gdybym ci ja miała
Skrzydłeczka jak gąska,
Poleciałabym ja
Za Jaśkiem do Śląska.
Jurand chciał odezwać się, wykrzyknąć kochane imię, ale słowa uwięzły mu w 
gardle, jakby je ścisnęła żelazna obręcz. Nagła fala bólu, łez, tęsknoty, 
niedoli wezbrała mu w piersiach, więc rzucił się twarzą w śnieg i jął w 
uniesieniu wołać ku niebu w duszy jakby w dziękczynnej modlitwie:
- O Jezu! dyć słyszę jeszcze dziecko! O Jezu!!... I szlochanie poczęło targać 
jego olbrzymim ciałem. W górze tęskny głos śpiewał dalej wśród niezmąconej 
nocnej ciszy:
Usiadłabym ci ja
Na ślqskowskim plocie:
"Przypatrz się, Jasieńku,
Ubogiej sierocie... "
Rankiem gruby, brodaty knecht niemiecki począł kopać w biodro leżącego przy 
bramie rycerza.
- Na nogi, psie!... Brama otwarta i komtur każe ci stanąć przed sobą.
Jurand zbudził się jakby ze snu. Nie chwycił knechta za gardło, nie skruszył go 
w żelaznych rękach, twarz miał cichą i niemal pokorną; podniósł się i nie mówiąc 
ni słowa, poszedł za żołdakiem przez bramę.
Zaledwie jednak ją przeszedł, gdy ozwał się za nim zgrzyt łańcuchów i most 
zwodzony począł podnosić się do góry, w samej zaś bramie spadła ciężka żelazna 
krata...
 KONIEC TOMU PIERWSZEGOHenryk Sienkiewicz: Krzyżacy
TOM II
Rozdział I
Jurand, znalazłszy się na podwórzu zamkowym, nie wiedział zrazu, dokąd iść, gdyż 
knecht, który go przeprowadził przez bramę, opuścił go i udał się ku stajniom. 
Przy blankach stali wprawdzie żołdacy, to pojedynczo, to po kilku razem, ale 
twarze ich były tak zuchwałe, a spojrzenia tak szydercze, iż łatwo było 
rycerzowi odgadnąć, że mu drogi nie wskażą, a jeżeli na pytanie odpowiedzą, to 
chyba grubiaństwem lub zniewagą.
Niektórzy śmieli się, pokazując go sobie palcami; inni poczęli nań znów miotać 
śniegiem, tak samo jak dnia wczorajszego. Lecz on, spostrzegłszy drzwi większe 
od innych, nad którymi wykuty był w kamieniu Chrystus na krzyżu, udał się ku nim 
w mniemaniu, że jeśli komtur i starszyzna znajdują się w innej części zamku lub 
w innych izbach, to go ktoś przecie musi z błędnej drogi nawrócić.
I tak się stało. W chwili gdy Jurand zbliżył się do owych drzwi, obie ich potowy 
otworzyły się nagle i stanął przed nimi młodzianek z wygoloną głową jak klerycy, 
ale przybrany w suknię świecką, i zapytał:
- Wyście, panie, Jurand ze Spychowa?
- Jam jest.
- Pobożny komtur rozkazał mi prowadzić was. Pójdźcie za mną.
I począł go wieść przez sklepioną wielką sień ku schodom. Przy schodach jednak 
zatrzymał się i obrzuciwszy Juranda oczyma, znów spytał:
- Broni zaś nie macie przy sobie żadnej? Kazano mi was obszukać.
Jurand podniósł do góry oba ramiona, tak aby przewodnik mógł dobrze obejrzeć 
całą jego postać, i odpowiedział:
- Wczoraj oddałem wszystko.
Wówczas przewodnik zniżył głos i rzekł prawie szeptem:
- Tedy strzeżcie się gniewem wybuchnąć, boście pod mocą i przemocą.
- Aleć i pod wolą boską - odpowiedział Jurand. I to rzekłszy, spojrzał uważnie 
na przewodnika, a spostrzegłszy w jego twarzy coś w rodzaju politowania i 
współczucia, rzekł:
- Uczciwość patrzy ci z oczu, pachołku. Odpowieszże mi szczerze na to, o co 
spytam?
- Spieszcie się, panie - rzekł przewodnik.
- Oddadzą dziecko za mnie?
A młodzieniec podniósł brwi ze zdziwieniem:
- To wasze dziecko tu jest?
- Córka.
- Owa panna w wieży przy bramie?
- Tak jest. Przyrzekli ją odesłać, jeśli im się sam oddam. Przewodnik poruszył 
ręką na znak, że nic nie wie, ale twarz jego wyrażała niepokój i zwątpienie. A 
Jurand spytał jeszcze:
- Prawda-li, że strzegą jej Szomberg i Markwart?
- Nie ma tych braci w zamku. Odbierzcie ją jednak, panie, nim starosta Danveld 
ozdrowieje.
Usłyszawszy to, Jurand zadrżał, ale nie było już czasu pytać o nic więcej, gdyż 
doszli do sali na piętrze, w której Jurand miał stanąć przed obliczem starosty 
szczytnieńskiego. Pachołek, otworzywszy drzwi, cofnął się na powrót ku schodom.
Rycerz ze Spychowa wszedł i znalazł się w obszernej komnacie, bardzo ciemnej, 
gdyż szklane, oprawne w ołów gomółki przepuszczały niewiele światła, a przy tym 
dzień był zimowy, chmurny. W drugim końcu komnaty palił się wprawdzie na wielkim 
kominie ogień, ale źle wysuszone kłody mało dawały płomienia. Dopiero po 
niejakim czasie, gdy oczy Juranda oswoiły się ze zmrokiem, dostrzegł w głębi 
stół i siedzących za nim rycerzy, a dalej za ich plecami całą gromadę zbrojnych 
giermków i równie zbrojnych knechtów, między którymi błazen zamkowy trzymał na 
łańcuchu oswojonego niedźwiedzia.
Jurand potykał się niegdyś z Danveldem, po czym widział go dwukrotnie na dworze 
księcia mazowieckiego jako posła, ale od tych terminów upłynęło kilka lat; 
poznał go jednak pomimo mroku natychmiast i po otyłości, i po twarzy, a wreszcie 
po tym, że siedział za stołem w pośrodku, w poręczastym krześle, mając rękę 
ujętą w drewniane łupki, opartą na poręczy. Po prawej jego stronie siedział 
stary Zygfryd de Lowe z Insburka, nieubłagany wróg polskiego plemienia w ogóle, 
a Juranda ze Spychowa w szczególności; po lewej młodsi bracia Gotfryd i Rotgier. 
Danveld zaprosił ich umyślnie, aby patrzyli na jego tryumf nad groźnym wrogiem, 
a zarazem nacieszyli się owocami zdrady, którą na współkę uknuli i do której 
wykonania dopomogli. Siedzieli więc teraz wygodnie, przybrani w miękkie, z 
ciemnego sukna szaty, z lekkimi mieczami przy boku - radośni, pewni siebie, 
spoglądając na Juranda z pychą i z taką niezmierną pogardą, którą mieli zawsze w 
sercach dla słabszych i zwyciężonych.
Długi czas trwało milczenie, albowiem pragnęli się nasycić widokiem męża, 
którego przedtem po prostu się bali, a który teraz stał przed nimi ze spuszczoną 
na piersi głową, przybrany w zgrzebny wór pokutniczy, z powrozem u szyi, na 
którym wisiała pochwa miecza.
Chcieli też widocznie, by jak największa liczba ludzi widziała jego upokorzenie, 
gdyż przez boczne drzwi, prowadzące do innych izb, wchodził, kto chciał, i sala 
zapełniła się niemal do połowy zbrojnymi mężami. Wszyscy patrzyli z niezmierną 
ciekawością na Juranda, rozmawiając głośno i czyniąc nad nim uwagi. On zaś, 
widząc ich, nabrał właśnie otuchy, albowiem myślał w duszy: "Gdyby Danveld nie 
chciał dotrzymać tego, co obiecywał, nie wzywałby tylu świadków".
Tymczasem Danveld skinął ręką i uciszył rozmowy, po czym dał znak jednemu z 
giermków, ów zaś zbliżył się do Juranda i chwyciwszy dłonią za powróz otaczający 
jego szyję, przyciągnął go o kilka kroków bliżej do stołu.
A Danveld spojrzał z tryumfem po obecnych i rzekł:
- Patrzcie, jako moc Zakonu zwycięża złość i pychę.
- Daj tak Bóg zawsze! - odpowiedzieli obecni. Nastała znów chwila milczenia, po 
której Danveld zwrócił się do jeńca:
- Kąsałeś Zakon jako pies zapieniony, przeto Bóg sprawił, że jako pies stoisz 
przed nami, z powrozem na szyi, wyglądając łaski i zmiłowania.
- Nie równaj mnie z psem, komturze - odrzekł Jurand - bo czci ujmujesz tym, 
którzy potykali się ze mną i z mojej ręki polegli.
Na te słowa szmer powstał między zbrojnymi Niemcami: nie wiadomo było, czy 
rozgniewała ich śmiałość odpowiedzi, czy uderzyła j ej słuszność.
Lecz komtur nie był rad z takiego obrotu rozmowy, więc rzekł:
- Patrzcie, oto tu jeszcze pluje nam w oczy hardością i pychą! A Jurand 
wyciągnął w górę dłonie jak człowiek, który niebiosa wzywa na świadki, i 
odrzekł, kiwając głową:
- Bóg widzi, że moja hardość została za bramą tutejszą. Bóg widzi i będzie 
sądził, czy hańbiąc mój stan rycerski, nie pohańbiliście się i sami. Jedna jest 
cześć rycerska, którą każdy, kto opasan, szanować winien.
Danveld zmarszczył brwi, ale w tej chwili błazen zamkowy począł brząkać 
łańcuchem, na którym trzymał niedźwiadka, i wołał:
- Kazanie! kazanie! przyjechał kaznodzieja z Mazowsza! Słuchajcie! Kazanie!
Po czym zwrócił się do Danvelda:
- Panie! - rzekł - graf Rosenheim, gdy go dzwonnik za wcześnie na kazanie 
dzwonieniem rozbudził, kazał mu zjeść sznur dzwonniczy od węzła do węzła; ma i 
ów kaznodzieja powróz na szyi - każcie mu go zjeść, nim kazania dokończy.
I to rzekłszy, począł patrzeć na komtura nieco niespokojnie, nie był bowiem 
pewien, czy ów roześmieje się, czy każe go za niewczesne odezwanie się wysmagać. 
Lecz bracia zakonni, gładcy, układni, a nawet i pokorni, gdy nie poczuwali się w 
sile, nie znali natomiast żadnej miary wobec zwyciężonych: więc Danveld nie 
tylko skinął głową skomorochowi na znak, że na urągowisko pozwala, lecz i sam 
wybuchnął grubiaństwem tak niesłychanym, ze na twarzach kilku młodszych giermków 
odbiło się zdumienie.
- Nie narzekaj, żeć pohańbiono - rzekł - bo choćbym cię psiarczykiem uczynił, 
lepszy psiarczyk zakonny niż wasz rycerz! A ośmielony błazen począł krzyczeć:
- Przynieś zgrzebło, wyczesz mi niedźwiedzia, a on ci wzajem kudły łapą 
wyczesze!
Na to tu i owdzie ozwały się śmiechy, jakiś głos zawołał spoza pleców braci 
zakonnych:
- Latem będziesz trzcinę na jeziorze kosił!
- I raki na ścierwo łowił! - zawołał inny. Trzeci zaś dodał:
- A teraz pocznij wrony od wisielców odganiać! Nie zbraknieć tu roboty.
Tak to oni szydzili ze strasznego im niegdyś Juranda. Powoli wesołość ogarnęła 
zgromadzenie. Niektórzy, wyszedłszy zza stołu, poczęli zbliżać się do jeńca, 
opatrywać go z bliska i mówić: "Toć jest ów dzik ze Spychowa, któremu nasz 
komtur kły powybijał; pianę pewnie ma w pysku; rad by kogo ciął, ale nie może!" 
Danveld i inni bracia zakonni, którzy chcieli z początku dać posłuchaniu jakiś 
uroczysty pozór sądu, widząc, że rzecz obróciła się inaczej, popodnosili się 
także z ław i pomieszali się z tymi, którzy zbliżyli się ku Jurandowi.
Nie był wprawdzie z tego rad stary Zygfryd z Insburka, ale sam komtur mu rzekł: 
"Rozmarszczcie się, będzie jeszcze większa uciecha!" I poczęli także oglądać 
Juranda, gdyż to była sposobność rzadka, albowiem który z rycerzy lub knechtów 
widział go przedtem tak blisko, ten zwykle zamykał oczy potem na wieki. Więc 
niektórzy mówili także: "Pleczysty jest, chociaż ma kożuch pod worem; można by 
go grochowinami owinąć i po jarmarkach prowadzać..." Inni zaś jęli wołać o piwo, 
aby dzień stał im się jeszcze weselszy.
Jakoż po chwili zadzwoniły kopiaste dzbańce, a ciemna sala wypełniła się 
zapachem spadającej spod pokryw piany. Rozweselony komtur rzekł: "Tak właśnie 
dobrze, niech nie myśli, że jego pohańbienie wielka rzecz!" Więc znowu zbliżali 
się do niego i trącając go pod brodę konwiami, mówili: "Rad byś pił, mazurski 
ryju!" - a niektórzy, ulewając na dłonie, chlustali mu w oczy, on zaś stał 
między nimi, zahukany, zelżony, aż wreszcie ruszył ku staremu Zygfrydowi i 
widocznie czując, że nie wytrzyma już długo, począł krzyczeć tak głośno, aby 
zagłuszyć gwar panujący w sali:
- Na mękę Zbawiciela i duszne zbawienie, oddajcie mi dziecko, jakoście obiecali!
I chciał chwycić prawą dłoń starego komtura, lecz ów odsunął się szybko i rzekł:
- Z dala niewolniku! czego chcesz?
- Wypuściłem z jeństwa Bergowa i przyszedłem sam, boście obiecali, że za to 
oddacie mi dziecko, które się tu znajduje.
- Kto ci obiecywał? - spytał Danveld.
- W sumieniu i wierze ty, komturze!
- Świadków nie znajdziesz, ale za nic świadkowie, gdy chodzi o cześć i słowo.
- Na twoją cześć! Na cześć Zakonu! - zawołał Jurand.
- Tedy córka będzie ci oddana! - odpowiedział Danveld. Po czym zwrócił się do 
obecnych i rzekł:
- Wszystko, co go tu spotkało - niewinna to igraszka, nie w miarę jego występków 
i zbrodni. Ale żeśmy przyrzekli wrócić mu córkę, jeśli się stawi i upokorzy 
przed nami, tedy wiedzcie, że słowo Krzyżaka ma być jako słowo Boże 
niewzruszonym i że ową dziewkę, którąśmy rozbójnikom odjęli, darujem teraz 
wolnością, a po przykładnej pokucie za grzechy przeciw Zakonowi i jemu do domu 
wrócić dozwolimy.
Zdziwiła niektórych taka mowa, gdyż znając Danvelda i jego dawne do Juranda 
urazy, nie spodziewali się po nim tej uczciwości. Więc stary Zygfryd, a z nim 
razem Rotgier i brat Gotfryd spoglądali na niego, podnosząc ze zdumienia brwi i 
marszcząc czoła, ów jednakże udał, że tych pytających spojrzeń nie widzi, i 
rzekł:
- Córkę ci pod strażą odeślem, ty zaś tu ostaniesz, póki straż nasza bezpiecznie 
nie wróci i póki okupu nie zapłacisz.
Jurand sam był nieco zdumiony, albowiem już był stracił nadzieję, by nawet dla 
Danusi ofiara jego mogła się na coś przydać, więc spojrzał na Danvelda prawie z 
wdzięcznością i odpowiedział:
- Bóg ci zapłać, komturze!
- Poznaj rycerzy Chrystusa - rzekł Danveld. A na to Jurand:
- Jużci z niego wszelkie miłosierdzie! Ale żem też dziecka kęs czasu nie 
oglądał, pozwólże mi dziewkę obaczyć i pobłogosławić.
- Ba, i nie inaczej jak wobec nas wszystkich, aby zaś byli świadkowie naszej 
wiary i łaski.
To rzekłszy, kazał przybocznemu giermkowi sprowadzić Danusię, sam zaś zbliżył 
się do von Lowego, Rotgiera i Gotfryda, którzy otoczywszy go, poczęli szybką i 
żywą rozmowę.
- Nie przeciwię się, lubo nie takiś miał zamiar - mówił stary Zygfryd.
A gorący, słynny z męstwa i okrucieństwa Rotgier mówił:
- Jak to? nie tylko dziewkę, ale i tego diabelskiego psa wypuścisz, aby znów 
kąsał?
- Nie tak ci jeszcze będzie kąsał! - zawołał Gotfryd.
- Ba!... zapłaci okup! - odparł niedbale Danveld.
- Choćby wszystko oddał, w rok dwa razy tyle złupi.
- Nie przeciwię się co do dziewki - powtórzył Zygfryd - ale na tego wilka nieraz 
jeszcze owieczki zakonne zapłaczą.
- A nasze słowo? - spytał, uśmiechając się, Danveld.
- Inaczej mówiłeś...
Danveld wzruszył ramionami.
- Mało wam było uciechy? - spytał. - Chcecie więcej? Inni zaś otoczyli znów 
Juranda i w poczuciu chwały, która z uczciwego postępku Danvelda spadła na 
wszystkich ludzi zakonnych, poczęli mu się chełpić do oczu:
- A co, łamignacie! - mówił kapitan zamkowych łuczników - nie tak by postąpili 
twoi pogańscy bracia z chrześcijańskim naszym rycerzem!
- Krew zaś naszą toś pijał?
- A my ci za kamień chlebem...
Ale Jurand nie uważał już ni na pychę, ni na pogardę, która była w ich słowach: 
serce miał wezbrane a rzęsy wilgotne. Myślał, że oto za chwilę zobaczy Danusię i 
że zobaczy ją istotnie z ich łaski, więc spoglądał na mówiących prawie ze 
skruchą i wreszcie odrzekł:
- Prawda! prawda! bywałem wam ciężki, ale... nie zdradliwy.
Wtem w drugim końcu sali jakiś głos krzyknął nagle: "Wiodą dziewkę!" - i naraz w 
całej sali uczyniło się milczenie. Żołnierze rozstąpili się na obie strony, gdyż 
jakkolwiek żaden z nich nie widział dotąd Jurandówny, a większa ich część z 
powodu tajemniczości, którą Danveld otaczał swe uczynki nie wiedziała nawet nic 
ojej pobycie w zamku, jednakże ci, którzy wiedzieli, zdążyli już teraz szepnąć 
innym o przecudnej jej urodzie. Wszystkie więc oczy skierowały się z 
nadzwyczajną ciekawością na drzwi, przez które miała się ukazać.
Tymczasem naprzód ukazał się giermek, za nim znana wszystkim służka zakonna, ta 
sama, która jeździła do leśnego dworca, za nią zaś weszła przybrana biało 
dziewczyna, z rozpuszczonymi włosami przewiązanymi wstążką na czole.
I nagle w całej sali rozległ się na kształt grzmotu jeden ogromny wybuch 
śmiechu. Jurand, który w pierwszej chwili skoczył był ku córce, cofnął się nagle 
i stał blady jak płótno, spoglądając ze zdumieniem na spiczastą głowę, na sine 
usta i na nieprzytomne oczy niedojdy, którą mu oddawano jako Danusię.
- To nie moja córka! - rzekł trwożnym głosem.
- Nie twoja córka? - zawołał Danveld. - Na świętego Liboriusza z Padebornu! To 
albośmy nie twoją zbójom odbili, albo ci ją jakiś czarownik zmienił, bo innej 
nie masz w Szczytnie.
Stary Zygfryd. Rotgier i Gotfryd zamienili z sobą szybkie spojrzenia, pełne 
największego podziwu nad przebiegłością danvelda, ale żaden z nich nie miał 
czasu odezwać się, gdyż Juran począł wołać okropnym głosem:
- Jest! jest w Szczytnie! Słyszałem, jako śpiewała, słyszałem głos mojego 
dziecka!
Na to Danveld obrócił się do zebranych i rzekł spokojnie a dobitnie:
- Biorę was tu obecnych na świadków, a szczególnie ciebie Zygfrydzie z Insburka, 
i was, pobożni bracia, Rotgierze i Gotfrydzie, że wedle słowa i uczynionej 
obietnicy oddaję tę dziewkę o której pobici przez nas zbójcy powiadali, jako 
jest córką Juranda ze Spychowa. Jeśli zaś nią nie jest - nie nasza w tym wina, 
ale raczej wola Pana naszego, który w ten sposób chciał wydać Juranda w nasze 
ręce.
Zygfryd i dwaj młodsi bracia skłonili głowy na znak, że słyszą i będą w 
potrzebie świadczyli. Potem znów zamienili szybkie spojrzenia - gdyż było to 
więcej, niż sami mogli się spodziewać: schwytać Juranda, nie oddać mu córki, a 
jednak pozornie dotrzymać obietnicy, któż inny by to potrafił!
Lecz Jurand rzucił się na kolana i począł zaklinać Danvelda na wszystkie 
relikwie w Malborgu, a potem na prochy i głowy rodziców, by oddał mu prawdziwe 
jego dziecko i nie postępował jako oszust i zdrajca łamiący przysięgi i 
obietnice. W głosie jego tyle było rozpaczy i prawdy, że niektórzy poczęli się 
domyślać podstępu, innym zaś przychodziło na myśl, że może naprawdę jaki 
czarownik odmienił postać dziewczyny.
- Bóg patrzy na twoją zdradę! - wołał Jurand. - Na rany Zbawiciela! na godzinę 
śmierci twojej, oddaj mi dziecko!
I wstawszy z klęczek, szedł zgięty we dwoje ku Danveldowi, jakby chciał mu objąć 
kolana, i oczy błyszczały mu prawie szaleństwem, a głos łamał mu się na przemian 
bólem, trwogą, rozpaczą i groźbą. Danveld zaś, słysząc wobec wszystkich zarzuty 
zdrady i oszustwa, począł parskać nozdrzami, wreszcie gniew buchnął mu na twarz 
jak płomień, więc chcąc do reszty zdeptać nieszczęśnika, posunął się również ku 
niemu i pochyliwszy się do jego ucha, szepnął przez zaciśnięte zęby:
- Jeślić ją oddam - to z moim bękartem...
Lecz w tej samej chwili Jurand ryknął jak buhaj: obie jego dłonie chwyciły 
Danvelda i podniosły go w górę. W sali rozległ się przeraźliwy krzyk: 
"Oszczędź!!" - po czym ciało komtura uderzyło z tak straszną siłą o kamienną 
podłogę, że mózg z roztrzaskanej czaszki obryzgał bliżej stojących Zygfryda i 
Rotgiera.
Jurand skoczył ku bocznej ścianie, przy której stały zbroje, i porwawszy wielki 
dwuręczny miecz runął jak burza na skamieniałych z przerażenia Niemców.
Byli to ludzie przywykli do bitew, rzezi i krwi, a jednak upadły w nich serca 
tak dalece, że nawet gdy odrętwienie minęło, poczęli się cofać i pierzchać, jak 
stado owiec pierzcha przed wilkiem, który jednym uderzeniem kłów zabija. Sala 
zabrzmiała okrzykami przerażenia, tupotem nóg ludzkich, brzękiem przewracanych 
naczyń, wyciem pachołków, rykiem niedźwiedzia, który wyrwawszy się z rąk 
skomorocha, począł wdrapywać się na wysokie okno - i rozpaczliwym wołaniem o 
zbroje, o tarcze, o miecze i kusze. Zabłysła wreszcie broń i kilkadziesiąt 
ostrzy skierowało się ku Jurandowi, lecz on niebaczny na nic, na wpół obłąkany, 
sam skoczył ku nim i rozpoczęła się walka dzika, niesłychana, podobniejsza do 
rzezi niż do orężnej rozprawy. Młody i zapalczywy brat Gotfryd pierwszy zastąpił 
drogę Jurandowi, lecz ów odwalił mu błyskawicą miecza głowę wraz z ręką i 
łopatką; za czym padł z jego ręki kapitan łuczników i ekonom zamkowy von Bracht 
i Anglik Hugues, który choć nie bardzo rozumiał, o co chodzi, litował się jednak 
nad Jurandem i jego męką, a wydobył oręż dopiero po zabiciu Danvelda. Inni, 
widząc straszliwą siłę i rozpętanie męża, zbili się w kupę, by razem stawić 
opór, ale sposób ten gorszą jeszcze sprowadził klęskę, gdyż on z włosem zjeżonym 
na głowie, z obłąkanymi oczyma, cały oblany krwią i krwią dyszący, rozhukany, 
zapamiętały, łamał, rozrywał i rozcinał strasznymi cięciami miecza tę zbitą 
ciżbę, waląc ludzi na podłogę spluskaną posoką, jak burza wali krze i drzewa. I 
przyszła znów chwila okropnej trwogi, w której zdawało się, że ten straszliwy 
Mazur sam jeden wytnie i wymorduje tych wszystkich ludzi i że równie jak 
wrzaskliwa psiarnia nie może bez pomocy strzelców pokonać srogiego odyńca, tak i 
ci zbrojni Niemcy do tego stopnia nie mogą się zrównać z jego potęgą i 
wściekłością, że walka z nim jest tylko dla nich śmiercią i zagubą.
- Rozproszyć się! otoczyć go! z tyłu razić! - krzyknął stary Zygfryd de Lowe.
Więc rozbiegli się po sali, jak rozprasza się stado szpaków na polu, na które 
runie z góry jastrząb krzywodzioby, lecz nie mogli go otoczyć, albowiem w szale 
bojowym zamiast szukać miejsca do obrony, począł ich gonić wokół ścian i kogo 
dognał - ten marł jakby rażony gromem. Upokorzenia, rozpacz, zawiedziona 
nadzieja, zmienione w jedną żądzę krwi, zdawały się mnożyć w dziesięcioro jego 
okrutną przyrodzoną siłę. Mieczem, do którego najtężsi między Krzyżaki mocarze 
potrzebowali obu rąk, władał jak piórem jedną. Nie szukał życia, nie szukał 
ocalenia, nie szukał nawet zwycięstwa, szukał pomsty, i jako ogień albo jako 
rzeka, która zerwawszy tamy, niszczy ślepo wszystko, co jej prądowi opór stawi, 
tak i on, straszliwy, zaślepiony niszczyciel - porywał, łamał, deptał, mordował 
i gasił żywoty ludzkie.
Nie mogli go razić przez plecy, gdyż z początku nie mogli go dognać, a przy tym 
pospolici żołdacy bali się zbliżać nawet z tyłu, rozumiejąc, że gdyby się 
obrócił, żadna moc ludzka nie wyrwie ich śmierci. Innych chwyciło zupełne 
przerażenie na myśl, że zwykły mąż nie mógłby sprawić tylu klęsk i że mają do 
czynienia z człowiekiem, któremu jakieś nadludzkie siły w pomoc przychodzą.
Lecz stary Zygfryd, a z nim brat Rotgier wpadli na galerię, która biegła ponad 
wielkimi oknami sali, i poczęli nawoływać innych, aby chronili się za nimi, ci 
zaś czynili to skwapliwie, tak że na wąskich schodkach przepychali się wzajem, 
pragnąc jak najprędzej dostać się na górę i stamtąd razić mocarza, z którym 
wszelka walka wręcz okazywała się niepodobną. Wreszcie ostatni zatrzasnął drzwi 
prowadzące na chór i Jurand pozostał sam na dole. Z galerii ozwały się krzyki 
radości, tryumfu i wnet poczęły lecieć na rycerza dębowe ciężkie zydle, ławy i 
żelazne kuny od pochodni. Jeden z pocisków trafił go w czoło nad brwiami i zalał 
mu krwią twarz. Jednocześnie rozwarły się wielkie drzwi wchodowe i przywołani 
przez górne okna knechci wpadli hurmem do sali, zbrojni w dzidy, halabardy, 
topory, kusze, w ostrokoły, drągi, powrozy i we wszelką broń Jaką każdy mógł 
naprędce pochwycić.
A szalony Jurand obtarł lewą ręką krew z twarzy, aby nie ćmiła mu wzroku, zebrał 
się w sobie - i rzucił się na cały tłum. W sali rozległy się znów jęki, szczęk 
żelaza, zgrzyt zębów i przeraźliwe głosy mordowanych mężów.
 Henryk Sienkiewicz: Krzyżacy
Rozdział II
W tej samej sali wieczorem siedział za stołem stary Zygfryd de Lowe, którzy po 
wójcie Danveldzie objął tymczasem zarząd Szczytna, a obok niego brat Rotgier, 
rycerz de Bergow, dawny jeniec Juranda, i dwaj szlachetni młodzieńcy, 
nowicjusze, którzy wkrótce przywdziać mieli białe płaszcze. Wicher zimowy wył za 
oknami, wstrząsał ołowiane osady okien, chwiał płomieniem pochodni palących się 
w żelaznych kunach, a kiedy niekiedy wypychał z komina kłęby dymu na salę. 
Między braćmi, chociaż zebrali się na naradę, panowała cisza, albowiem czekali 
na słowo Zygfryda, ów zaś, wsparłszy łokcie na stole i splótłszy dłonie na siwej 
pochylonej głowie, siedział posępny, z twarzą w cieniu i z ponurymi myślami w 
duszy.
- Nad czym mamy radzić? - spytał wreszcie brat Rotgier. Zygfryd podniósł głowę, 
popatrzył na mówiącego i zbudziwszy się z zamyślenia, rzekł:
- Nad klęską, nad tym, co powie mistrz i kapituła, i nad tym, by z naszych 
uczynków nie wynikła szkoda dla Zakonu.
Po czym umilkł znów, lecz po chwili rozejrzał się naokół i poruszył nozdrzami:
- Tu czuć jeszcze krew.
- Nie, komturze - odpowiedział Rotgier - kazałem zmyć podłogę i wykadzić siarką. 
Tu czuć siarkę.
A Zygfryd spojrzał dziwnym wzrokiem po obecnych i rzekł:
- Zmiłuj się, Duchu Światłości, nad duszą brata Danvelda i brata Gotfryda!
Oni zaś zrozumieli, że wzywał miłosierdzia boskiego nad tymi duszami i że wzywał 
dlatego, iż po wzmiance o siarce przyszło mu na myśl piekło, więc dreszcz 
przebiegł im przez kości i odrzekli wszyscy naraz:
- Amen! amen! amen!
Przez chwilę znów było słychać wycie wiatru i drganie osad okiennych.
- Gdzie ciało komtura i brata Gotfryda? - spytał starzec.
- W kaplicy; księża śpiewają nad nimi litanie.
- W trumnach już?
- W trumnach, jeno komtur głowę ma zakrytą, bo i czaszka, i twarz zmiażdżone.
- Gdzie inne trupy? i ranni?
- Trupy na śniegu, aby zesztywniały, zanim porobią trumny, a ranni opatrzeni już 
w szpitalu.
Zygfryd splótł powtórnie dłonie nad głową:
- I to jeden człowiek uczynił!... Duchu Światłości, miej w swojej pieczy Zakon, 
gdy przyjdzie do wielkiej wojny z tym wilczym plemieniem!
Na to Rotgier podniósł wzrok w górę, jakby coś sobie przypominając, i rzekł:
- Słyszałem pod Wilnem, jako wójt sambijski mówił bratu swemu, mistrzowi: "Jeśli 
nie uczynisz wielkiej wojny i nie wytracisz ich tak, aby i imię nie zostało - 
tedy biada nam i naszemu narodowi".
- Daj Bóg takową wojnę i spotkanie z nimi! - rzekł jeden ze szlachetnych 
nowicjuszów.
Zygfryd spojrzał na niego przeciągle, jak gdyby miał ochotę powiedzieć: "Mogłeś 
dziś spotkać się z jednym z nich" - lecz widząc drobną i młodą postać 
nowicjusza, a może wspomniawszy, że i sam, choć sławion z odwagi, nie chciał iść 
na pewną zgubę, zaniechał wymówki i zapytał:
- Który z was widział Juranda?
- Ja - odrzekł de Bergow.
- Żyje?
- Żyje, leży w tej samej sieci, w którąśmy go zaplątali. Gdy się ocknął, chcieli 
go knechci dobić, ale kapelan nie pozwolił.
- Dobić nie można. Człek to znaczny między swymi i byłby krzyk okrutny - odparł 
Zygfryd. - Niepodobna też będzie ukryć tego, co zaszło, gdyż zbyt wielu było 
świadków.
- Jako więc mamy mówić i co czynić? - spytał Rotgier. Zygfryd zamyślił się i 
wreszcie tak rzekł:
- Wy, szlachetny grafie de Bergow, jedźcie do Malborga do mistrza. Jęczeliście w 
niewoli u Juranda i jesteście gościem Zakonu, więc jako gościowi, który 
niekoniecznie potrzebuje mówić na stronę zakonników, tym snadniej wam uwierzą. 
Mówcie przeto, coście widzieli, że Danveld, odbiwszy pogranicznym łotrzykom 
jakowąś dziewczynę i myśląc, że to dziewka Jurandowa, dał znać o tym Jurandowi, 
któren też przybył do Szczytna, i... co się dalej stało - sami wiecie...
- Wybaczcie, pobożny komturze - rzekł de Bergow. - Ciężką niewolę znosiłem w 
Spychowie i jako gość wasz rad bym zawsze świadczył za wami, ale dla pokoju 
sumienia mego powiedzcie mi: zali nie było prawdziwej Jurandówny w Szczytnie i 
zali nie zdrada Danvelda doprowadziła do szału strasznego jej rodzica?
Zygfryd de Lowe zawahał się przez chwilę z odpowiedzią;
w naturze jego leżała głęboka nienawiść do polskiego plemienia, leżało 
okrucieństwo, którym nawet Danvelda przewyższał, i drapieżność, gdy chodziło o 
Zakon, i pycha, i chciwość, ale nie było w nim zamiłowania do niskich wykrętów. 
Największą też goryczą i zgryzotą życia jego było. że w ostatnich czasach sprawy 
zakonne przez niekarność i swawolę ułożyły się w ten sposób, że wykręty stały 
się jednym z najwalniejszych i nieodzownych już środków zakonnego życia. Przeto 
pytanie de Bergowa poruszyło w nim tę najboleśniejszą stronę duszy i dopiero po 
długiej chwili milczenia rzekł:
- Danveld stoi przed Bogiem i Bóg go sądzi, a wy, grafie, jeśli was zapytają o 
domysły, tedy mówcie, co chcecie: jeśli zasie o to, co widziały oczy wasze, tedy 
powiedzcie, iż nim splątaliśmy siecią wściekłego męża, widzieliście dziewięciu 
trupów, prócz rannych na tej podłodze, a między nimi trup Danvelda, brata 
Gotfryda, von Brachta i Huga, i dwóch szlachetnych młodzianów... Boże, daj im 
wieczny odpoczynek. Amen!
- Amen! amen! - powtórzyli znów nowicjusze.
-1 mówcie także - dodał Zygfryd - że jakkolwiek Danveld chciał przycisnąć 
nieprzyjaciela Zakonu, nikt tu jednak pierwszy miecza na Juranda nie wydobył.
- Będę mówił jeno to, co widziały oczy moje - odrzekł de Bergow.
- Przed północą zaś bądźcie w kaplicy, gdzie i my przyjdziemy modlić się za 
dusze zmarłych - odpowiedział Zygfryd.
I wyciągnął do niego rękę, zarazem na znak podzięki i pożegnania, albowiem 
pragnął do dalszej narady pozostać tylko z bratem Rotgierem, którego miłował jak 
źrenicę oka i jak tylko ojciec mógł miłować jedynego syna. W Zakonie czyniono 
nawet z powodu tej niezmiernej miłości różne przypuszczenia, ale nikt nic dobrze 
nie wiedział, zwłaszcza że rycerz, którego Rotgier uważał za ojca, żył jeszcze 
na swym zameczku w Niemczech i nie wypierał się tego syna nigdy.
Jakoż po odejściu Bergowa Zygfryd wyprawił również i dwóch nowicjuszów pod 
pozorem, aby dopilnowali roboty trumien dla pobitych przez Juranda prostych 
knechtów, a gdy drzwi zamknęły się za nimi, zwrócił się żywo do Rotgiera i 
rzekł:
- Słuchaj, coć powiem: jedna jest tylko rada, aby żadna żywa dusza nie 
dowiedziała się nigdy, że prawdziwa Jurandówna była u nas.
- Nie będzie to trudno - odrzekł Rotgier - gdyż o tym, że ona tu jest, nie 
wiedział nikt prócz Danvelda, Gotfryda, nas dwóch i tej służki zakonnej, która 
jej dozoruje. Ludzi, którzy ją przywieźli z leśnego dworca, kazał Danveld popoić 
i powiesić. Byli tacy w załodze, którzy się czegoś domyślali, ale tym pomieszała 
w głowie owa niedojda i sami nie wiedzą teraz, czy stała się pomyłka z naszej 
strony, czy też jakiś czarownik naprawdę przemienił Jurandównę.
- To dobrze - rzekł Zygfryd.
- Ja zaś myślałem, szlachetny komturze, czyby, ponieważ Danveld nie żyje, nie 
zwalić na niego całej winy...
- I przyznać się przed całym światem, żeśmy w czasie pokoju i układów z księciem 
mazowieckim porwali z jego dworu wychowankę księżny i ulubioną jej dwórkę? Nie, 
to nie może być!... Na dworze widziano nas razem z Danveldem i wielki 
szpitalnik, jego krewny, wie, iżeśmy przedsiębrali zawsze wszystko razem... Gdy 
oskarżym Danvelda, zechce się mścić za jego pamięć...
- Radźmy nad tym - rzekł Rotgier.
- Radźmy i znajdźmy dobrą radę, bo inaczej biada nam! Gdyby Jurandównę oddać, to 
ona sama powie, żeśmy nie od zbójów ją odebrali, jeno że ludzie, którzy ją 
pochwycili, zawiedli ją wprost do Szczytna.
- Tak jest.
- I nie tylko o odpowiedzialność mi chodzi. Będzie się książę skarżył królowi 
polskiemu i wysłańcy ich nie omieszkają krzyczeć na wszystkich dworach na nasze 
gwałty, na naszą zdradę, na naszą zbrodnię. Ile może być z tego szkody dla 
Zakonu! Sam mistrz, gdyby wiedział prawdę, powinien rozkazać nam ukryć tę 
dziewkę.
- A czy i tak, gdy ona przepadnie, nie będą oskarżali nas? - zapytał Rotgier.
- Nie! Brat Danveld był człowiekiem przebiegłym. Czy pamiętasz, że postawił 
warunek Jurandowi, aby nie tylko sam stawił się w Szczytnie, ale by przedtem 
ogłosił i do księcia napisał, iż jedzie córkę od zbójów wykupywać i wie, że nie 
ma jej u nas.
- Prawda, ale jakże uspawiedliwim w takim razie to, co stało się w Szczytnie?
- Powiemy, iż wiedząc, że Jurand szuka dziecka, a odjąwszy zbójom jakowąś 
dziewkę, która nie umiała powiedzieć, kto jest, daliśmy znać o tym Jurandowi, 
myśląc, że to być może jego córka, ów zaś, przybywszy, wpadł na widok tej 
dziewki w szaleństwo i opętan przez złego ducha rozlał tyle krwi niewinnej, że i 
niejedna potyczka więcej nie kosztuje.
- Zaprawdę - odrzekł Rotgier - mówi przez was rozum i doświadczenie wieku. Złe 
uczynki Danvelda, choćbyśmy na niego tylko winę zwalili, zawsze by poszły na 
karb Zakonu. Zatem na karb nas wszystkich, kapituły i samego mistrza; tak zaś 
wykaże się nasza niewinność, wszystko zaś spadnie na Juranda, na złość polską i 
związki ich z piekielnymi mocami...
- I niech nas sądzi wówczas, kto chce: papież czy cesarz rzymski!
- Tak.
Nastała chwila milczenia, po czym brat Rotgier spytał:
- Więc co uczynim z Jurandówną?
- Radźmy.
- Dajcie ją mnie.
A Zygfryd popatrzał na niego i odpowiedział:
- Nie! Słuchaj, młody bracie! Gdy chodzi o Zakon, nie folgujcie mężowi ni 
niewieście, ale nie folgujcie i sobie. Danvelda dosięgła ręka Boża, bo nie tylko 
chciał pomścić krzywdy Zakonu, ale i własnym chuciom dogodzić.
- Źle mnie sądzicie! - rzekł Rotgier.
- Nie folgujcie sobie - przerwał mu Zygfryd - bo zniewieścieją w was ciała i 
dusze, i kolano tamtego twardego plemienia przyciśnie kiedyś pierś waszą tak, iż 
nie powstaniecie więcej.
I po raz trzeci wsparł posępną głowę na ręku, ale widocznie rozmawiał tylko z 
własnym sumieniem i o sobie tylko myślał, gdyż po chwili rzekł:
- I na mnie dużo ciąży krwi ludzkiej, dużo bólu, dużo łez... I ja, gdy chodziło 
o Zakon i gdym widział, że samą siłą nie wskóram, nie wahałem się szukać innych 
dróg; ale gdy stanę przed tym Panem, którego czczę i miłuję, rzeknę mu: "To 
uczyniłem dla Zakonu, a dla siebie - wybrałem jeno cierpienie".
Po czym chwycił rękoma skronie, a głowę i oczy podniósł w górę i zawołał:
- Wyrzeczcie się rozkoszy i rozpusty, zatwardzijcie wasze ciała i serca, gdyż 
oto widzę białość orłowych piór na powietrzu i szpony orła, czerwone od krwi 
krzyżackiej...
Dalsze słowa przerwało mu uderzenie wichru tak straszne że jedno okno w górze 
nad galerią otworzyło się z trzaskiem a cała sala napełniła się wyciem i 
poświstem zawiei oraz płatkami śniegu.
- W imię Ducha Światłości! Zła to noc - rzekł stary Krzyżak.
- Noc mocy nieczystych - odrzekł Rotgier. - Ale dlaczego, panie, zamiast: w imię 
Boga, mówicie: "w imię Ducha Światłości"?
- Duch Światłości to Bóg - odparł starzec, po czym jakby
chcąc odwrócić rozmowę, spytał:
- A przy ciele Danvelda są księża?
- Są...
- Boże, bądź mu miłościw!
I umilkli obaj, po czym Rotgier przywołał pachołków, którym rozkazał zamknąć 
okno i objaśnić pochodnie, a gdy poszli precz, znów zapytał:
- Co uczynicie z Jurandówną? Weźmiecie ją stąd do Insburka?
- Wezmę ją do Insburka i uczynię z nią to, czego dobro Zakonu wymagać będzie.
- Ja zasię co mam czynić?
- Masz-li w duszy odwagę?
- Cóżem takiego uczynił, abyście mieli o tym wątpić?
- Nie wątpię, bo cię znam, a za twoje męstwo miłuję cię więcej niż kogokolwiek w 
świecie. Tedy jedź na dwór księcia mazowieckiego i opowiedz mu wszystko, co się 
tu stało, tak jakeśmy między sobą ułożyli.
- Mogęż się na pewną zgubę narażać?
- Jeśli twa zguba wyjdzie na chwałę Krzyża i Zakonu, to powinieneś. Ale nie! Nie 
czeka cię zguba. Oni gościowi krzywdy
nie czynią: chybaby cię kto chciał pozwać, jako uczynił ów młody rycerz, który 
nas wszystkich pozwał... On lub kto inny, lec to przecie nie straszne...
- Daj to Bóg! mogą mnie jednak chwycić i do podziemi wtrącić.
- Nie uczynią tego. Pamiętaj, że jest list Jurandowy do księcia, a ty pojedziesz 
prócz tego skarżyć na Juranda. Opowiesz wiernie, co uczynił w Szczytnie, i muszą 
ci uwierzyć... Oto pierwsi daliśmy mu znać, że jest jakaś dziewka, pierwsi 
zaprosiliśmy go, by przybył i obaczył ją, a on przyjechał, oszalał, kom-tura 
zabił, ludzi nam powytracał. Tak będziesz mówił, a oni cóż ci na to powiedzą? 
Jużci śmierć Danvelda rozgłosi się po całym Mazowszu. Wobec tego zaniechają 
skarg. Jurandówny będą oczywiście szukali, ale skoro sam Jurand pisał, że nie u 
nas jest, więc nie na nas padnie posąd. Trzeba nadrobić odwagą i pozamykać im 
paszczęki, bo i to także pomyślą, że gdybyśmy byli winni, nikt z nas nie 
odważyłby się przyjechać.
- Prawda. Po pogrzebie Danvelda wyruszę zaraz w drogę.
- Niech cię Bóg błogosławi, synaczku! Gdy wszystko uczy-nim jak należy, tedy nie 
tylko nie zatrzymają cię, ale się muszą wyprzeć Juranda, abyśmy zaś nie mogli 
rzec: Oto jak oni z nami postępują!
- I tak trzeba się będzie skarżyć na wszystkich dworach.
- Wielki szpitalnik dopilnuje tego i dla dobra Zakonu, i jako krewny Danvelda.
- Ba, ale gdyby ten diabeł spychowski wyżył i odzyskał wolność...
A Zygfryd począł patrzeć posępnie przed siebie, następnie zaś odpowiedział z 
wolna i dobitnie:
- Choćby odzyskał wolność, nigdy on nie wypowie jednego słowa skargi na Zakon.
Po czym jął jeszcze nauczać Rotgiera, co ma mówić i czego żądać na mazowieckim 
dworze.
 Henryk Sienkiewicz: Krzyżacy
Rozdział III
Wieść o zajściu w Szczytnie przybyła jednak do Warszawy przed bratem Rotgierem i 
wzbudziła tam zdumienie i niepokój. Ani sam książe, ani nikt z dworu nie mógł 
zrozumieć, co zaszło. Przed niedawnym czasem, właśnie gdy Mikołaj z Długolasu 
miał jechać do Malborga z listem księcia, w którym tenże skarżył się gorzko na 
porwanie przez niesfornych pogranicznych komturów Danusi i niemal groźnie 
upominał się o niezwłoczne jej oddanie, przyszedł list od dziedzica ze Spychowa 
oznajmiający, że córka jego pochwycona została nie przez Krzyżaków, ale przez 
zwyczajnych zbójów nadgranicznych, i że wkrótce będzie za okup uwolniona. 
Wskutek tego poseł nie pojechał, nikomu bowiem ani przez głowę nie przeszło, 
żeby Krzyżacy wymogli takie pismo na Jurandzie pod groźbą śmierci dziecka. 
Trudno było i tak zrozumieć, co zaszło, gdyż warchołowie pograniczni, tak 
poddani księcia jak i Zakonu, czynili wzajemne na się napady latem, nie zaś 
zimą, gdy śniegi zdradzały ich ślady. Napadali też zwykle kupców albo 
dopuszczali się grabieży po wioskach, chwytając ludzi i zagarniając ich stada, 
by jednak ośmielili się zahaczyć samego księcia i porwać jego wychowankę, a przy 
tym córkę potężnego i wzbudzającego powszechną obawę rycerza, to zdawało się 
przechodzić wprost wiarę ludzką. Na to jednak, jak również na inne wątpliwości, 
był odpowiedzią list Juranda z jego własną pieczęcią i przywieziony tym razem 
przez człowieka, o którym wiedziano, że pochodzi ze Spychowa; wobec czego 
wszelkie podejrzenia stały się niemożliwe, książę tylko wpadł w gniew, w którym 
go dawno nie widziano, i nakazał pościg opryszków na całej granicy swego 
księstwa, wezwawszy zarazem księcia płockiego, aby uczynił również to samo i 
również nie szczędził kar na zuchwalców.
A wówczas właśnie przyszła wieść o tym, co zdarzyło się w Szczytnie.
I przechodząc z ust do ust, przyszła powiększona dziesięciokrotnie. Opowiadano, 
iż Jurand przybywszy samosześć do zamku wpadł przez otwarte bramy i uczynił w 
nim rzeź taką, iż z załogi mało kto pozostał, że musiano posyłać po ratunek do 
pobliskich zamków, zwoływać rycerstwo i zbrojne zastępy ludu pieszego, które 
dopiero po dwóch dniach oblężenia zdołały wedrzeć się na powrót do zamku i tam 
zgładzić Juranda zarówno jak jego towarzyszów. Mówiono też, że wojska owe wejdą 
prawdopodobnie teraz w granice i że wielka wojna niechybnie się rozpocznie. 
Książę, który wiedział, jak wiele zależy wielkiemu mistrzowi na tym, by na 
wypadek wojny z królem polskim siły obu księstw mazowieckich pozostały na 
stronie, nie wierzył tym wieściom, albowiem nietajnym mu było, że gdyby Krzyżacy 
rozpoczęli wojnę z nim lub z Ziemowitem płockim, żadna siła ludzka nie 
powstrzyma Polaków z Królestwa, mistrz zaś obawiał się tej wojny. Wiedział, że 
musi przyjść, ale pragnął ją odwlec, raz dlatego, że był pokojowego ducha, a po 
wtóre dlatego, że aby zmierzyć się z potęgą Jagiełły, trzeba było przygotować 
siłę, jakiej nigdy dotychczas Zakon nie wystawił i zarazem zapewnić sobie pomoc 
książąt i rycerstwa nie tylko w Niemczech, ale na całym Zachodzie.
Nie obawiał się więc książę wojny, chciał jednak wiedzieć, co się stało, co ma 
naprawdę myśleć o zajściu w Szczytnie, o zniknięciu Danusi i o tych wszystkich 
wieściach, które przychodziły znad granicy, więc też, jakkolwiek nie cierpiał 
Krzyżaków, rad był, gdy pewnego wieczora kapitan łuczników doniósł mu, że 
przyjechał rycerz zakonny i prosi o posłuchanie.
Przyjął go jednak wyniośle i jakkolwiek natychmiast poznał, że to jest jeden z 
braci, którzy byli w leśnym dworcu, udał, że go sobie nie przypomina, i zapytał, 
kto jest, skąd przybywa i co go do Warszawy sprowadza.
- Jestem brat Rotgier - odpowiedział Krzyżak - i przed niedawnym czasem miałem 
zaszczyt pochylić się do kolan waszej książęcej miłości.
- Czemu zaś bratem będąc, nie masz na sobie zakonnych znamion?
Rycerz począł tłumaczyć się, że białego płaszcza z krzyżem nie przywdział tylko 
dlatego, iż gdyby to był uczynił, niechybnie byłby pojman lub zabit przez 
mazowieckie rycerstwo: wszędzie na całym świecie, we wszystkich królestwach i 
księstwach, znak krzyża na płaszczu ochrania, zjednywa życzliwość i gościnność 
ludzką, i tylko w jednym księstwie mazowieckim krzyż na pewną zgubę naraża 
człowieka, który go nosi.
Lecz książę przerwał mu gniewnie:
- Nie krzyż - rzekł - bo krzyż i my całujem, jeno wasza niecnota... A jeśli was 
gdzie indziej lepiej przyjmują, to dlatego, że was mniej znają.
Po czym, widząc, że rycerz stropił się bardzo tymi słowy, zapytał:
- Byłeś w Szczytnie, albo-li wiesz, co się tam stało?
- Byłem w Szczytnie i wiem, co się tam stało? - odrzekł Rotgier - a przybywam tu 
nie jako czyjś wysłannik, ale z tej jeno przyczyny, że doświadczony i 
świątobliwy komtur z Insburka rzekł mi: Nasz mistrz miłuje pobożnego księcia i 
ufa w jego sprawiedliwość, więc gdy ja pośpieszę do Malborga, ty jedź na 
Mazowsze i przedstaw naszą krzywdę, nasze pohańbienie, naszą niedolę. Jużci nie 
pochwali sprawiedliwy pan gwałciciela pokoju i srogiego napastnika, który rozlał 
tyle krwi chrześcijańskiej, jakby nie Chrystusa, ale szatana był sługą.
I tu począł opowiadać wszystko, co stało się w Szczytnie: jako Jurand przez nich 
samych wezwany, aby zobaczył, czy dziewczyna, którą zbójom odjęli, nie jest jego 
córką, zamiast wdzięcznością się wypłacić wpadł w szał; jak zabił Danvelda, 
brata Gotfryda, Anglika Huga, von Brachta i dwóch szlachetnych giermków, nie 
licząc knechtów; jak oni, pomni na przykazania boskie, nie chcąc zabijać, 
musieli w końcu splątać siecią strasznego męża, który wówczas przeciw sobie 
samemu podniósł broń i poranił się okrutnie; jak wreszcie nie tylko w zamku, ale 
i w mieście byli ludzie, którzy wśród wichury zimowej słyszeli podczas nocy po 
walce straszliwe jakieś śmiechy i głosy wołające w powietrzu: "Nasz Jurand! 
krzywdziciel Krzyża! rozlewca krwi niewinnej! Nasz Jurand!"
I całe opowiadanie, a zwłaszcza ostatnie słowa Krzyżaka wielkie uczyniły 
wrażenie na wszystkich obecnych. Zdjął ich po prostu strach, czy istotnie Jurand 
nie wezwał w pomoc sił nieczystych - i zapadło głuche milczenie. Lecz księżna, 
która była obecna przy posłuchaniu i która kochając Danusię, nosiła w sercu 
nieutulony żal po niej, zwróciła się z niespodzianym pytaniem do Rotgiera:
- Mówicie, rycerzu - rzekła - że odbiwszy dziewczynę-niedojdę, myśleliście, iż 
to Jurandowa córka, i dlatego wezwaliście go do Szczytna?
- Tak, miłościwa pani - odrzekł Rotgier.
- A jakożeście mogli to myśleć, skoroście w leśnym dworze widzieli przy mnie 
prawdziwą Jurandównę?
Na to brat Rotgier zmieszał się, gdyż nie był przygotowany na podobne pytanie. 
Książę powstał i utkwił surowy wzrok w Krzyżaku, zaś Mikołaj z Długolasu, 
Mrokota z Mocarzewa, Jaśko z Jagielnicy i inni rycerze mazowieccy przyskoczyli 
zaraz do mnicha, pytając na przemian groźnymi głosami:
- Jakożeście mogli to myśleć? Mów, Niemcze! Jako to być mogło?
A brat Rotgier ochłonął i rzekł:
- My, zakonnicy, nie podnosim oczu na niewiasty. Było w leśnym dworze przy 
miłościwej księżnie dwórek niemało, ale która była między nimi Jurandówna, nikt 
z nas nie wiedział.
- Danveld wiedział - ozwał się Mikołaj z Długolasu. - Gadał ci z nią nawet na 
łowach.
- Danveld stoi przed Bogiem - odparł Rotgier - i powiem o nim jeno to, że 
nazajutrz znaleziono rozkwitłe róże na jego trumnie, których, jako w czasie 
zimowym, nie mogła położyć ręka ludzka.
Znów nastało milczenie.
- Skąd wiedzieliście o porwaniu Jurandówny? - zapytał książę.
- Sama bezbożność i zuchwalstwo uczynku zrobiły go rozgłośnym tu i u nas. Więc 
dowiedziawszy się o tym, daliśmy na msze dziękczynne, że jeno zwykła dwórka, a 
nie które z rodzonych dzieci waszych miłości było porwane z leśnego dworca.
- Ale to mi zawsze dziwno, żeście mogli niedojdę poczytać za córkę Juranda.
Na to brat Rotgier:
- Danveld mówił tak: "Często szatan zdradza swych sług, więc może odmienił 
Jurandównę".
- Zbóje wszelako nie mogli, jako prostacy, podrobić pisma Ka-lebowego i pieczęci 
Juranda. Któż mógł to uczynić?
- Zły duch.
I znów nikt nie umiał znaleźć odpowiedzi.
Rotgier zaś począł patrzyć pilnie w oczy księciu i rzekł:
- Zaiste, są mi jako miecze w piersi te pytania, albowiem posąd w nich tkwi i 
podejrzenie. Ale ja, ufny w sprawiedliwość Bożą i w moc prawdy, pytam waszą 
książęcą mość: zali sam Jurand posądzał nas o ten uczynek, a jeśli posądzał, to 
czemu, nim wezwaliśmy go do Szczytna, szukał na całym pograniczu zbójów, aby od 
nich córkę wykupić?
- Jużci... prawda! - rzekł książę. - Choćbyś co ukrył przed ludźmi, nie ukryjesz 
przed Bogiem. Posądzał was w pierwszej chwili, ale potem... potem myślał co 
innego.
- Oto jak blask prawdy zwycięża ciemności! - rzekł Rotgier. I potoczył 
zwycięskim wzrokiem po sali, pomyślał bowiem, że w głowach krzyżackich więcej 
jest obrotności i rozumu niż w polskich i że to plemię zawsze będzie łupem i 
karmią Zakonu, równie jak mucha bywa łupem i karmią pająka.
Więc porzuciwszy poprzednią układność, przystąpił ku księciu i począł mówić 
głosem podniesionym i natarczywym:
- Nagródź nam, panie, nasze straty, nasze krzywdy, nasze łzy i naszą krew! Twoim 
był ten piekielnik poddanym, więc w imię Boga, z którego władza królów i książąt 
wypływa, w imię sprawiedliwości i Krzyża, nagródź nam nasze krzywdy i krew! A 
książę popatrzył na niego w zdumieniu:
- Na miły Bóg! - rzekł - czegóż ty chcesz? Jeśli Jurand wytoczył w szaleństwie 
waszą krew, zali ja mam za jego szaleństwa odpowiadać?
- Twoim był, panie, poddanym - rzekł Krzyżak - w twoim księstwie leżą jego 
ziemie, jego wsie i jego gród, w którym więził sług Zakonu; niechaj więc chociaż 
ta majętność, niech chociaż te ziemie i ów bezbożny kasztel staną się odtąd 
własnością Zakonu. Zaprawdę nie będzie to godna zapłata za tę szlachetną krew 
przelaną! Zaprawdę nie wskrzesi ona zmarłych, ale może choć w części uspokoi 
gniew Boży i zetrze niesławę, która inaczej na całe to księstwo spadnie. O, 
panie! Wszędzie posiada Zakon ziemie i zamki, które łaska i pobożność 
chrześcijańskich książąt mu nadała, jeno tu nie masz ni piędzi ziemi w jego 
władaniu. Niechże nasza krzywda, która o pomstę do Boga woła, choć tak nam się 
nagrodzi, abyśmy mogli powiedzieć, że i tu żywią ludzie mający w sercach bojaźń 
Bożą.
Usłyszawszy to, książę zdumiał się jeszcze więcej i dopiero po długiej chwili 
milczenia odrzekł:
- Rany boskie!... A wżdy, jeśli ten wasz Zakon tutaj siedzi, z czyj ej że łaski, 
jeśli nie z łaski przodków moich? Małoż wam jeszcze tych krajów, ziem i miast, 
które do nas i do naszego kraju niegdyś należały, a które dzisiaj są wasze? Żyje 
przecie jeszcze dziewka Jurandowa, gdyż nikt nam ojej śmierci nie doniósł, wy 
zaś już chcecie sierocie wiano zagarnąć i sierocym chlebem wasze krzywdy sobie 
nagrodzić?
- Panie, przyznajesz krzywdę - rzekł Rotgier - więc tak ją nagródź, jako ci 
twoje książęce sumienie i twoja sprawiedliwa dusza nakaże.
I znowu rad był w sercu, gdyż myślał sobie: "Teraz nie tylko nie będą skarżyli, 
ale będą jeszcze uradzać, jakby samym ręce umyć i z tej sprawy się wykręcić. 
Nikt już nic nam nie zarzuci i sława nasza będzie jako biały płaszcz zakonny - 
bez skazy".
A wtem ozwał się niespodzianie głos starego Mikołaja z Długolasu:
- Pomawiają was o chciwość i Bóg wie, czy-li nie słusznie, bo oto i w tej 
sprawie więcej wam o zysk niż o cześć Zakonu chodzi.
- Prawda! - odrzekli chórem rycerze mazowieccy. A Krzyżak postąpił kilka kroków, 
podniósł dumnie głowę i mierząc ich wyniosłym wzrokiem, rzekł:
- Nie przybywam tu jako poseł, jeno jako świadek sprawy i rycerz zakonny gotów 
czci Zakonu krwią własną do ostatniego tchnienia bronić!... Kto by tedy, wbrew 
temu, co mówił sam Jurand, śmiał Zakon o uczestnictwo w porwaniu onego córki 
posądzać -niechaj podniesie ten rycerski zakład i niechaj zda się na sąd Boży!
To rzekłszy, rzucił przed nich rycerską rękawicę, która upadła na podłogę, oni 
zaś stali w głuchym milczeniu, bo choć niejeden z nich rad by był wyszczerbić 
miecz na krzyżackim karku, jednakże bali się sądu Bożego. Nikomu nie było tajno, 
że Jurand wyraźnie oświadczył, iż nie rycerze zakonni porwali mu dziecko, każdy 
przeto w duszy myślał, że jest słuszność, a zatem będzie i zwycięstwo po stronie 
Rotgiera.
Ów zaś uzuchwalił się tym bardziej i wsparłszy się w boki, zapytał:
- Jest-li taki, któren by podniósł tę rękawicę? A wtem jakiś rycerz, którego 
wejścia poprzednio nikt nie zauważył i który od niejakiego czasu słuchał przy 
drzwiach rozmowy, wystąpił na środek, podniósł rękawicę i rzekł:
- Jam ci jest!
I powiedziawszy to, rzucił swoją prosto w twarz Rotgiera, po czym jął mówić 
głosem, który wśród powszechnego milczenia rozlegał się jak grzmot po sali:
- Wobec Boga, wobec dostojnego księcia i wszystkiego zacnego rycerstwa tej ziemi 
mówię ci, Krzyżaku, że szczekasz jako pies przeciw sprawiedliwości a prawdzie - 
i pozywam cię w szranki na walkę pieszą alibo konną, na kopie, na topory, na 
krótkie alibo długie miecze - i nie na niewolę, jeno do ostatniego tchnienia, na 
śmierć!
W sali można by było usłyszeć przelatującą muchę. Wszystkie oczy zwróciły się na 
Rotgiera i na wyzywającego rycerza, którego nikt nie poznał, albowiem na głowie 
miał hełm, wprawdzie bez przyłbicy, ale z kolistym okapem schodzącym niżej uszu, 
który zakrywał zupełnie górną część twarzy, na dolną zaś rzucał cień głęboki. 
Krzyżak nie mniej był zdumiony od wszystkich. Pomieszanie, bladość i wściekły 
gniew mignęły mu tak po twarzy, jak błyskawica miga po nocnym niebie. Schwycił 
dłonią łosiową rękawicę, która obsunąwszy mu się z oblicza, zahaczyła na końcu 
naramiennika, i zapytał:
- Ktoś jest, który wyzywasz sprawiedliwość boską? A ów odpiął sprzączkę pod 
brodą, zdjął hełm, spod którego ukazała się jasna, młoda głowa, i rzekł:
- Zbyszko z Bogdańca, mąż Jurandowej córki. Zdziwili się wszyscy i Rotgier wraz 
z innymi, gdyż nikt z nich prócz obojga księstwa, ojca Wyszońka i de Lorchego 
nie wiedział o ślubie Danusi, Krzyżacy zaś byli pewni, że prócz ojca nie ma 
Jurandówna innego przyrodzonego obrońcy, lecz w tej chwili wystąpił pan de 
Lorche i rzekł:
- Na moją rycerską cześć poświadczam prawdę słów jego; kto by zaś śmiał wątpić, 
oto moja rękojmia.
Rotgier, który nie znał, co to trwoga, i w którym serce burzyło się w tej chwili 
gniewem, byłby może podniósł i tę rękawicę, ale wspomniawszy, że ten, który ją 
rzucił, był sam przez się możnym panem, a w dodatku krewnym hrabiego Geldrii, 
powstrzymał się, uczynił zaś tak tym bardziej, że sam książę wstał i 
zmarszczywszy brwi, rzekł:
- Nie wolno tej rękojmi podnosić, albowiem i ja poświadczam, jako prawdę 
powiedział ów rycerz.
Krzyżak, usłyszawszy to, skłonił się, po czym rzekł do Zbyszka:
- Jeślić wola, to pieszo, w zamkniętych szrankach na topory.
- Jam cię już i tak wprzód pozwał - odpowiedział Zbyszko.
- Boże, daj zwycięstwo sprawiedliwości - zawołali mazowieccy rycerze.
 Henryk Sienkiewicz: Krzyżacy
Rozdział IV
O Zbyszka niepokój był na całym dworze tak między rycerstwem, jak między 
niewiastami, gdyż lubiono go powszechnie, wobec zaś listu Juranda nikt nie 
wątpił, że słuszność jest po stronie Krzyżaka. Z drugiej strony wiedziano, że 
Rotgier jest jednym ze sławniejszych braci w Zakonie. Giermek van Krist 
rozpowiadał, może umyślnie, między mazowiecką szlachtą, że pan jego, nim został 
zbrojnym mnichem, zasiadał raz u stołu honorowego Krzyżaków, do którego to stołu 
dopuszczano tylko słynnych w świecie rycerzy, takich, którzy odbyli wyprawę do 
Ziemi Świętej albo też walczyli zwycięsko przeciw olbrzymom-smokom lub możnym 
czarnoksiężnikom. Słysząc takie opowiadania van Krista, a zarazem i chełpliwe 
zapewnienia, że pan jego nieraz potykał się z mizerykordią w jednej, a toporem 
lub mieczem w drugiej ręce z pięciu naraz przeciwnikami, niepokoili się 
Mazurowie, i poniektóry mówił: "Hej, gdyby tu był Jurand, ten dałby i takim dwóm 
rady, jemu nigdy się żaden Niemiec nie odjął, ale młodziankowi gorze! gdyż 
tamten siłą, laty i ćwiczeniem góruje". Więc inni żałowali, że nie podnieśli 
rękawicy, twierdząc, że gdyby nie owa wiadomość od Juranda, niechybnie byliby to 
uczynili... "Ale wyroku boskiego strach..." Wymieniano też przy sposobności i 
dla wzajemnej pociechy nazwiska mazowieckich i w ogóle polskich rycerzy, którzy 
bądź na dworskich igrzyskach, bądź goniąc na ostre, liczne nad zachodnimi 
rycerzami odnosili zwycięstwa, przede wszystkim zaś Zawiszę z Garbowa, z którym 
żaden rycerz w chrześcijaństwie mierzyć się nie mógł. Lecz byli i tacy, którzy 
co do Zbyszka mieli także dobrą nadzieję: "Nie ułomek ci to jest - mówili - i 
jakośwa słyszeli, godnie już raz Niemcom porozwalal łby na udeptanej ziemi". 
Lecz szczególnie skrzepiły się serca z powodu uczynku giermka Zbyszkowego, 
Czecha Hiawy, który w wigilię spotkania, słysząc van Krista opowiadającego o 
niesłychanych zwycięstwach Rotgiera, a będąc młodzianem porywczym, chwycił tegoż 
van Krista za brodę, zadarł mu głowę i rzekł: "Jeślić nie wstyd łgać wobec 
ludzi, spójrz w górę, że to i Bóg cię słyszy!" I trzymał go tak przez tyle 
czasu, ile trzeba na zmówienie "Ojcze nasz", zaś ów, wreszcie uwolnion, zaraz 
jął go wypytywać o ród i dowiedziawszy się, że pochodzi z wtodyków, pozwał go 
także na topory.
Ucieszyli się tedy tym postępkiem Mazurowie i znów niejeden mówił: "Juże tacy 
nie będą chramać na boisku i byle po ich stronie była prawda a Bóg, nie wyniosą 
zdrowych gnatów te krzyżackie macie". Lecz właśnie Rotgier tak potrafił zasypać 
piaskiem oczy wszystkim, że wielu niepokoiło się o to, po której stronie prawda 
- i sam książę podzielał ten niepokój.
Więc wieczorem przed bitką wezwał Zbyszka na rozmowę, przy której obecną była 
tylko księżna i zapytał:
- Pewnyżeś, że Bóg będzie z tobą? Skąd wiesz, że oni chycili Danuśkę? Zali 
Jurand mówił ci co? Bo, ot widzisz - tu jest list Jurandowy - pismo księdza 
Kaleba, a jego pieczęć, i w tym liście Jurand powiada, iż wie, że to nie 
Krzyżacy. Co on ci mówił?
- Mówił, że to nie Krzyżacy.
- Jakoże tedy możesz życie ważyć i na sąd boski stawać? A Zbyszko umilkł, tylko 
przez czas jakiś drgały mu szczęki i łzy zbierały się w oczach.
- Ja nic nie wiem, miłościwy panie - rzekł: - Wyjechaliśmy stąd razem z Jurandem 
i po drodze przyznałem mu się do ślubu. Począł wówczas narzekać, iże to może być 
krzywda Boża, ale gdym mu rzekł, że to wola Boża, uspokoił się - i przebaczył. 
Przez całą drogę mówił, że nikt inny nie porwał Danusi, jeno Krzyżacy, a potem 
już ja sam nie wiem, co się stało!... Do Spychowa przyjechała ta sama niewiasta, 
która przywiozła dla mnie jakoweś leki do leśnego dworu, a z nią jeszcze jeden 
wysłannik. Zamknęli się z Jurandem i uradzali. Co mówili, też nie wiem, jeno po 
onej rozmowie właśni słudzy nie mogli poznać Juranda, bo taki był, jakby go z 
truchły wyjęto. Powiedział nam: "Nie Krzyżacy", ale Ber-gowa i co miał jeńców z 
podziemia puścił. Bóg wie dlaczego, sam zaś pojechał bez żadnego giermka ni 
sługi... Mówił, że jedzie do zbójów Danuśkę wykupić, a mnie przykazał czekać. 
Ano! - czekałem. Aż tu przychodzi wiadomość ze Szczytna, że Jurand namordował 
Niemców i sam legł! O, miłościwy panie! Już mnie parzyła spychowska ziemia i 
małom nie oszalał. Ludzi wsadziłem na koń, by pomścić śmierć Jurandową, a tu 
ksiądz Kaleb powiada:
"Kasztelu nie weźmiesz, a wojny nie wszczynaj. Jedź do księcia, może tam co o 
Danuśce wiedzą". Tom i przyjechał, i właśnie trafiłem, jako ów pies szczekał o 
krzyżackiej krzywdzie i Jurandowym szaleństwie... Jam, panie, podniósł jego 
rękawicę, bom go już przedtem pozwał, a chociaż nie wiem nic, to jedno wiem 
tylko, że to łgarze są piekielni - bez wstydu, bez czci i wiary! Patrzcie, 
miłościwi państwo! Toż oni zadżgali Fourcy'ego, a na mojego giermka chcieli 
zwalić ten uczynek. Na Boga! zadżgali go jako wołu, a potem do cię, panie, 
przyszli po pomstę i po zapłatę! Kto tedy przysięgnie, że nie nałgali i przedtem 
przed Jurandem, i teraz przed tobą, panie?... Nie wiem, nie wiem, gdzie Danuśka! 
alem go pozwał, bo choćby mi też i żywota stradać przyszło, wolej mi śmierć niż 
żywot bez mojego kochania, bez mojej najmilszej na świecie całym.
To rzekłszy, zerwał w uniesieniu pątlik z głowy, aż włosy rozsypały mu się po 
ramionach, i chwyciwszy je, począł szlochać ciężko. Księżna Anna Danuta, sama do 
głębi strapiona stratą Danusi i litując się nad jego bólem, położyła mu ręce na 
głowie i rzekła:
- Boże cię wspomagaj, pociesz i błogosław!
 Henryk Sienkiewicz: Krzyżacy
Rozdział V
Książę nie sprzeciwił się pojedynkowi, gdyż wedle ówczesnych obyczajów nie był w 
możności tego uczynić. Wymógł tylko, by Rotgier napisał list do mistrza i do 
Zygfryda de Lowe, że sam pierwszy rzucił rękawicę rycerzom mazowieckim, wskutek 
czego staje do walki z mężem Jurandówny, który zresztą już pierwej go był 
pozwał. Tłumaczył się też Krzyżak wielkiemu mistrzowi, że jeśli staje bez 
pozwolenia, to dlatego, że chodzi o cześć Zakonu i odwrócenie szpetnych 
podejrzeń, które by hańbę przynieść mogły, a które on, Rotgier, gotów jest 
zawsze własną krwią okupić. List ten wysłany był natychmiast do granicy przez 
jednego z pachołków rycerza, dalej zaś miał iść do Malborga pocztą, którą 
Krzyżacy na wiele lat przed innymi wynaleźli i zaprowadzili w swoich ziemiach.
Tymczasem na podwórcu zamkowym ubito śnieg i posypano go popiołem, aby nogi 
walczących nie grzęzły lub nie ślizgały się po gładkiej powierzchni. W całym 
zamku panował ruch nadzwyczajny. Wzruszenie tak opanowało rycerzy i dwórki, że w 
nocy poprzedzającej bitwę nikt nie spał. Mówiono sobie, że walka konna na kopie, 
a nawet na miecze, często kończy się na ranach, natomiast piesza, a zwłaszcza na 
straszliwe topory, zawsze bywa śmiertelna. Wszystkie serca były po stronie 
Zbyszka, ale właśnie im kto więcej miał przyjaźni dla niego lub dla Danusi, z 
tym większym niepokojem przypominał sobie, co rozpowiadano o sławie i sprawności 
Krzyżaka. Wiele niewiast spędziło noc w kościele, gdzie też po odbytej przed 
księdzem Wyszońkiem spowiedzi kajał się i Zbyszko. Mówiły więc jedna do drugiej, 
patrząc na jego prawie chłopięcą twarz: "Toż to jeszcze dzieciuch!... jakże mu 
młodą głowę pod niemiecki topór oddawać?" I tym gorliwiej modliły się dla niego 
o wspomożenie. Ale gdy świtaniem podniósł się i szedł przez kaplicę, aby 
przywdziać zbroję w izbie zamkowej, znowu przybyło im nieco serca, gdyż głowa i 
twarz Zbyszka były wprawdzie chłopięce, natomiast ciało nad miarę rosłe i silne, 
tak iż wydawał im się chłopem na schwał, który poradzi sobie, choćby z 
najtęższym mężem. Bitka miała się odbyć na podwórzu zamkowym, które wokoło 
otaczał krużganek.
Gdy dzień uczynił się już zupełny, przybyli książę i księżna razem z dziećmi i 
zasiedli w środku między słupami, skąd najlepiej widać było cały podwórzec. Obok 
nich zajęli miejsca co przedniejsi dworzanie, szlachetne niewiasty i rycerstwo. 
Zapełniły się wszystkie kąty krużganku; czeladź usadowiła się za wałem, który 
utworzon był z wymiecionego śniegu, niektórzy poprzyczepiali się na wykuszach, a 
nawet na dachu. Tam prostactwo gwarzyło między sobą: "Daj Bóg, aby się nasz nie 
dał!"
Dzień był zimny, wilgotny, ale jasny; powietrze roiło się od kawek, które 
zamieszkiwały dachy i szczyty baszt, a które spłoszone niezwykłym ruchem, 
kołowały z wielkim łopotaniem skrzydeł nad zamkiem. Mimo chłodu ludzie potnieli 
ze wzruszenia, a gdy ozwała się pierwsza trąba oznajmująca wejście zapaśników, 
wszystkie serca poczęły bić jak młoty.
Oni zaś weszli z przeciwnych stron szranków i zatrzymali się na krańcach, każdy 
z patrzących utaił wówczas dech w piersiach,
każdy pomyślał, że oto niezadługo dwie dusze ulecą ku sądowym progom boskim a 
dwa trupy zostaną na śniegu - i usta coraz jagody niewiast pobladły i posiniały 
na tę myśl, oczy zaś mężów wpatrzone były jak w tęczę w przeciwników, każdy 
bowiem pragnął z samej postawy i z uzbrojenia ich wywróżyć sobie, na czyją 
stronę padnie zwycięstwo.
Krzyżak przybrany był w szmelcowany błękitny pancerz, w takież nabiodrza i w 
takiż hełm z podniesioną przyłbicą i ze wspaniałym pawim pióropuszem na 
grzebieniu. Zbyszkowi piersi, boki i grzbiet opinała pyszna mediolańska zbroja, 
którą był swego czasu zdobył na Fryzach. Na głowie miał hełm z okapem, nie 
zamknięty i bez piór, na nogach bycze skórznie. Na lewych ramionach dźwigali 
tarcze z herbami: na krzyżackiej była u góry szachownica, u dołu trzy lwy 
stojące na zadnich łapach, na Zbyszkowej - tępa podkowa. W prawicach dźwigali 
szerokie, straszne topory, osadzone na dębowych poczerniałych toporzyskach, 
dłuższych niż ramię rosłego męża. Towarzyszyli im giermkowie: Hlawa, zwany przez 
Zbyszka Głowaczem - i van Krist, obaj przybrani w ciemne żelazne blachy, obaj 
również z toporami i tarczami: van Krist miał w herbie krzak janowca, herb 
Czecha podobny był do Pomiana, z tą różnicą, że zamiast topora tkwił w byczej 
głowie krótki miecz do połowy w oku pogrążon.
Trąba ozwała się po raz drugi, a za trzecim mieli przeciwnicy wedle umowy na się 
nastąpić. Dzieliła ich już teraz tylko niewielka, posypana szarym popiołem 
przestrzeń, nad tą zaś przestrzenią unosiła się jako złowrogi ptak - śmierć. 
Zanim jednak dano trzeci znak, Rotgier zbliżył się ku słupom, między którymi 
siedzieli księstwo, podniósł swą zakutą w stal głowę i ozwał się głosem tak 
donośnym, że słyszano go we wszystkich zakątkach krużganku:
- Biorę na świadka Boga, ciebie, dostojny panie, i całe rycerstwo tej ziemi, 
jakom nie winien tej krwi, która będzie przelana.
Na te słowa ścisnęły się znów serca, że Krzyżak tak był pewien siebie i swego 
zwycięstwa. Lecz Zbyszko, mając duszę prostą, zwrócił się do swego Czecha i 
rzekł:
- Śmierdzi mi ta krzyżacka chwalba, gdyż byłaby do rzeczy po mojej śmierci, nie 
zaś pókim żyw. Ma też ów samochwał pawi czub na hełmie, a ja nasamprzód takich 
trzy ślubował, a potem ile paliców u rąk. Bóg zdarzył!
- Panie... - zapytał Hlawa, pochylając się i nabierając w ręce nieco popiołu ze 
śniegiem, aby toporzysko nie ślizgało mu się w dłoniach - może da Chrystus, że 
prędko uwinę się z tym pruskim chmyzem, zali mi wolno będzie wówczas jeśli nie 
sięgnąć Krzyżaka, to przynajmniej wsadzić mu toporzysko między kolana i zwalić 
go na ziemię?
- Boże cię uchowaj! - zawołał żywo Zbyszko - hańbą byś okrył mnie i siebie.
A wtem zabrzmiał po raz trzeci głos trąby. Usłyszawszy to, giermkowie skoczyli 
jeden ku drugiemu żywo i zapalczywie, rycerze zaś posunęli się ku sobie wolniej 
i rozważniej, jako aż do pierwszego starcia nakazywała ich dostojność i powaga.
Mało kto zważał na giermków, ale ci z doświadczonych mężów i z czeladzi, którzy 
na nich patrzyli, zrozumieli od razu, jak okrutna przewaga jest po stronie 
Hlawy. Topór chodził ciężej w ręku Niemca, a również i ruchy jego tarczy były 
wolniejsze. Spod puklerza widać było jego nogi dłuższe, ale wątłe i mniej 
sprężyste od potężnych, pokrytych obcisłym ubraniem nóg Czecha. Hlawa natarł też 
tak zapalczywie, że van Krist prawie od pierwszej chwili musiał się cofać. 
Zrozumiano od razu, że jeden z tych przeciwników zwalił się na drugiego jak 
burza, że prze, naciska, razi jak piorun, drugi zaś w poczuciu, że śmierć nad 
nim, broni się tylko, aby jak najbardziej opóźnić okropną chwilę. Jakoż tak było 
istotnie. Ów samochwał, który w ogóle stawał do bitki tylko wówczas, gdy inaczej 
nie mógł uczynić, poznał, że zuchwałe a niebaczne słowa przywiodły go do walki 
ze strasznym osiłkiem, którego powinien był jak zguby unikać; więc gdy poczuł 
teraz, że każde z tych uderzeń mogłoby zwalić wołu, upadło w nim zupełnie serce. 
Zapomniał prawie, że nie dość chwytać ciosy tarczą, ale że trzeba je także 
zadawać. Widział nad sobą błyski topom i myślał, że każdy z nich jest ostatni. 
Nadstawiając puklerz, mrużył mimo woli oczy z poczuciem trwogi i zwątpienia, czy 
je jeszcze otworzy. Z rzadka sam zadał cios, bez nadziei, że przeciwnika 
dosięże, puklerz tylko podnosił coraz wyżej nad głowę, aby ją jeszcze i jeszcze 
uchronić.
Wreszcie począł się męczyć, a Czech bił w niego coraz potężniej. Równie jak z 
rosłego chojara odszczepiąją się pod toporem chłopa wióry ogromne, tak i pod 
razami Czecha poczęły kruszyć się i odpadać blachy ze zbroi niemieckiego 
giermka. Górny brzeg tarczy wygiął się i spękał, naramiennik z prawego barku 
stoczył się wraz z przeciętym i pokrwawionym już rzemieniem na ziemię. Van 
Kristowi włosy stanęły dębem na głowie -i chwyciła go trwoga śmiertelna. Uderzył 
jeszcze raz i drugi całą siłą ramienia w puklerz Czecha, wreszcie widząc, że 
wobec okrutnej siły przeciwnika nie ma dla niego ratunku i że ocalić go tylko 
może jakiś nadzwyczajny wysiłek, rzucił się nagle całym ciężarem zbroi i ciała 
pod nogi Hlawy.
Padli obaj na ziemię i zmagali się wzajem, tocząc i przewracając się po śniegu. 
Lecz Czech wnet wydostał się na wierzch, przez chwilę tłumił jeszcze rozpaczliwe 
ruchy przeciwnika, wreszcie przycisnął kolanem żelazną siatkę pokrywającą jego 
brzuch i wydobył zza pasa krótką, trójgranną mizerykordię.
- Oszczędź! - wyszeptał cicho van Krist, wznosząc oczy ku oczom Czecha.
Lecz ów zamiast odpowiedzieć rozciągnął się na nim, by łatwiej rękoma dostać 
jego szyi, i przeciąwszy rzemienną zapinkę hełmu pod brodą, pchnął nieszczęśnika 
dwukrotnie w gardło, kierując ostrze w dół, ku środkowi piersi.
Wówczas źrenice van Krista uciekły w głąb czaszki, ręce i nogi poczęły trzepać 
śnieg, jakby chciały go oczyścić z popiołu, po chwili jednak wyprężył się - i 
pozostał nieruchomy, wydymając tylko jeszcze pokryte czerwoną pianą wargi i 
krwawiąc nadzwyczaj obficie.
A Czech wstał, obtarł o suknię Niemca mizerykordię, następnie podniósł topór i 
wsparłszy się na nim, począł spoglądać na cięższą i upartszą bitkę swego rycerza 
z bratem Rotgierem.
Rycerze zachodni przywykli już byli do wygód i zbytków, podczas gdy "dziedzice" 
w Małopolsce i Wielkopolsce oraz na Mazowszu wiedli jeszcze życie surowe i 
twarde, wskutek czego nawet w obcych i niechętnych budzili podziw krzepkością 
ciała i wytrzymałością na wszelki trud bądź ciągły, bądź doraźny. Pokazało się 
też i teraz, że Zbyszko góruje nad Krzyżakiem siłą rąk i nóg nie mniej, niż jego 
giermek górował nad van Kristem, ale pokazało się także, że jako młody ustępuje 
mu w ćwiczeniu rycerskim.
Było to dla Zbyszka rzeczą poniekąd pomyślną, iż wybrał walkę na topory, 
albowiem fechtunek tego rodzaju bronią był niemożliwy. Na krótkie lub długie 
miecze, przy których trzeba było znać cięcia, sztychy i umieć ciosy odbijać, 
miałby Niemiec znaczną przewagę. Lecz i tak zarówno sam Zbyszko, jak i widzowie 
po mchach i władaniu tarczą poznali, iż mają przed sobą męża doświadczonego i 
groźnego, który widocznie nie pierwszy raz staje do tego rodzaju walki. Za 
każdym ciosem Zbyszka Rotgier podstawiał tarczę i w chwili uderzenia cofał ją 
nieco, przez co rozmach, choćby największy, tracił na sile i nie mógł przeciąć 
ani też pokruszyć gładkiej powierzchni. Chwilami cofał się, chwilami nacierał, 
czyniąc to spokojnie, lubo tak szybko, że ledwie można było pochwycić oczyma 
jego ruchy. Zląkł się książę o Zbyszka, a twarze mężów zasępiły się, wydało im 
się bowiem, że Niemiec igra jakby umyślnie z przeciwnikiem. Nieraz nie 
podstawiał nawet tarczy, ale w chwili gdy Zbyszko uderzał, czynił pół obrotu w 
bok w ten sposób, że ostrze topora przecinało puste powietrze. Było to 
najstraszniejsze, gdyż Zbyszko mógł przy tym stracić równowagę i upaść, a 
wówczas zguba jego stałaby się nieuchronna. Widząc to, Czech stojący nad 
zarżniętym Kristem trwożył się także i mówił sobie w duszy: "Boga mi, jeśli pan 
padnie, huknę Niemca obuchem między łopatki, aby się też wykopyrtnął".
Zbyszko jednak nie padał, gdyż mając w nogach siłę ogromną i rozstawiając je 
szeroko, mógł utrzymać na każdej cały ciężar ciała i rozmachu.
Rotgier zauważył to natychmiast i widzowie mylili się, przypuszczając, że 
lekceważy przeciwnika. Owszem, po pierwszych uderzeniach, gdy pomimo całej 
umiejętności cofania tarczy ręka prawie zdrętwiała mu pod nią, zrozumiał, że 
czeka go z tym młodziankiem ciężki trud i że jeśli go nie zwali dobrym pomysłem, 
to walka może być długą i niebezpieczną. Liczył, że po cięciu w próżnię Zbyszko 
mnie na śnieg, a gdy to się nie stało, począł się wprost niepokoić. Spod 
stalowego okapu widział zaciśnięte nozdrza i usta przeciwnika, a chwilami 
błyszczące oczy, i mówił sobie, że zapalczywość powinna go unieść, że się 
zapamięta, straci głowę i w zaślepieniu więcej będzie myślał o zadawaniu razów 
niż obronie. Ale pomylił się i w tym. Zbyszko nie umiał uchylać się od ciosów 
półobrotem, ale nie zapomniał o tarczy i wznosząc topór, nie odsłaniał się 
więcej, niż należało. Widocznie uwaga jego zdwoiła się, a poznawszy 
doświadczenie i sprawność przeciwnika, nie tylko się nie zapamiętał, ale skupił 
się w sobie, stał się ostrożniejszym i w uderzeniach jego coraz straszniejszych 
był jakiś rozmysł, na który nie gorąca, ale tylko zimna zawziętość zdobyć się 
może.
Rotgier, który niemało wojen odbył i niemało staczał bitew bądź kupą, bądź w 
pojedynkę, wiedział z doświadczenia, że bywają ludzie jako ptaki drapieżne 
stworzeni do walki i szczególnie obdarowani przez naturę, którzy jakby odgadują 
to wszystko, do czego inni dochodzą przez całe lata ćwiczeń, i wraz pomiarkował, 
że ma z jednym z takich do czynienia. Od pierwszych uderzeń zrozumiał, że w tym 
młodziku jest coś takiego, co jest w jastrzębiu, który w przeciwniku widzi 
jedynie łup swój i nie myśli o niczym więcej, tylko aby go dosięgnąć szponami. 
Pomimo swej siły spostrzegł się również, że nie dorównywa w niej Zbyszkowi i że 
jeśli wyczerpie się przedtem, niż zdoła zadać cios stanowczy, to walka z tym 
strasznym, choć mniej doświadczonym wyrostkiem może się stać dla niego zgubną. 
Pomyślawszy to, postanowił walczyć z najmniejszym możliwie wysiłkiem, 
przyciągnął ku sobie tarczę, ni zbyt następował, ni zbyt się cofał, ograniczył 
ruchy, zebrał całą moc duszy i ramienia na jeden cios stanowczy i czekał pory.
Okrutna walka przeciągała się dłużej nad zwykłą miarę. Na krużgankach zaległa 
cisza śmiertelna. Słychać było tylko czasem dźwiękliwe, a czasem głuche 
uderzenie ostrzy i obuchów o tarcze. I księstwu, i rycerzom, i dwórkom nieobce 
były podobne widowiska, a jednakże jakieś uczucie podobne do przerażenia 
ścisnęło jakby kleszczami wszystkie serca. Rozumiano, że tu nie chodzi o 
wykazanie siły, sprawności, męstwa i że większa jest w tej walce zaciekłość, 
większa rozpacz, większa i bardziej nieubłagana zawziętość, głębsza zemsta. Z 
jednej strony: straszne krzywdy, miłość i żal bez dna, z drugiej: cześć całego 
Zakonu i głęboka nienawiść szły na tym pobojowisku na sąd Boży.
Tymczasem pojaśniał nieco zimowy, blady ranek, przetarła się szara opona mgły i 
promień słońca rozświecił błękitny pancerz Krzyżaka i srebrnawą mediolańską 
zbroję Zbyszka. W kaplicy zadzwoniono na tercję, a razem z odgłosem dzwonu całe 
stada kawek zerwały się z dachów zamkowych, łopocąc skrzydłami i kracząc 
zgiełkliwie jakby z radości na widok krwi i tego trupa, który leżał już 
nieruchomo na śniegu. Rotgier rzucił na niego w czasie walki raz i drugi oczyma 
i nagle uczuł się ogromnie samotnym. Wszystkie oczy, które na niego patrzyły, 
były to oczy wrogów. Wszystkie modły, życzenia i ciche wota, które czyniły 
niewiasty, były po stronie Zbyszka. Prócz tego, jakkolwiek Krzyżak był zupełnie 
pewien, że giermek Zbyszków nie rzuci się na niego z tyłu i nie sięgnie go 
zdradliwie, jednakże obecność i bliskość tej groźnej postaci przejmowała go 
takim mimowolnym niepokojem, jakim przejmuje ludzi widok wilka, niedźwiedzia lub 
bawołu, od którego nie przedziela ich krata. I nie mógł się temu uczuciu 
obronić, tym bardziej że Czech, chcąc śledzić przebieg walki, poruszał się i 
zmieniał miejsce, zachodząc walczącym to z boku, to z tyłu, to od czoła - 
pochylając przy tym głowę i przypatrując się mu złowrogo przez szpary w żelaznej 
przyłbicy hełmu, a czasem podnosząc nieco, jakby mimo woli, zakrwawione ostrze.
Zmęczenie poczęło wreszcie Krzyżaka ogarniać. Raz po razu zadał dwa ciosy 
krótkie, ale straszne, kierując je na prawe ramię Zbyszka, ten jednakże 
odepchnął je tarczą z taką siłą, że toporzysko zachwiało się w dłoni Rotgiera, 
sam zaś musiał się cofnąć nagle, aby nie upaść. I od tej pory cofał się ciągle. 
Wyczerpywały się zresztą nie tylko jego siły, ale zimna krew i cierpliwość. Z 
piersi widzów na widok jego cofania się wyrwało się kilka okrzyków jakby 
tryumfu, które wzbudziły w nim złość i rozpacz. Uderzenia toporów stały się 
coraz gęstsze. Pot zlewał czoła obu walczących, a przez zwarte zęby dobywał im 
się z piersi chrapliwy oddech. Patrzący przestali zachowywać się spokojnie i co 
chwila teraz odzywały się wołania to męskie, to niewieście: "Bij! W niego!... 
Sąd Boży! Kara Boża! Bóg ci pomagaj!" Książę skinął kilka razy dłonią, by je 
uciszyć, ale nie mógł ich powstrzymać. Czyniło się coraz głośniej, gdyż dzieci 
poczęły tu i ówdzie płakać na krużgankach, a wreszcie przy samym boku księżny 
jakiś młody, łkający głos niewieści zawołał:
- Za Danuśkę, Zbyszku! za Danuśkę!
Zbyszko wiedział przecie, że idzie o Danusię. Był pewny, że ten Krzyżak 
przyłożył ręki do jej porwania, i walcząc z nim - walczył za jej krzywdy. Ale 
jako młody i chciwy bitew, w chwili walki myślał o samej walce. Nagle ów krzyk 
uprzytomnił mu jej stratę i jej niedolę. Miłość, żal i zemsta nalały mu ognia do 
żył. Serce zaskowyczało w nim z rozbudzonego bólu i chwycił go po prostu szał 
bojowy. Strasznych, podobnych do uderzeń burzy jego ciosów nie mógł już Krzyżak 
pochwycić ni im wydążyć. Zbyszko uderzył tarczą w jego tarczę z tak nadludzką 
siłą, że ramię Niemca zdrętwiało nagle i opadło bezwładnie. Ów zaś cofnął się w 
trwodze i przerażeniu i przechylił się w tył, a wtem w oczach mignął mu błysk 
topora i ostrze spadło mu jak piorun na prawy bark.
Do uszu widzów doszedł tylko rozdzierający krzyk: "Jesus!..." - po czym Rotgier 
odstąpił jeszcze krok i runął na wznak na ziemię.
Wnet zagrzmiało i zaroiło się na krużgankach jak w pasiece, w której pszczoły 
przygrzane słońcem poczynają ruszać się i szumieć. Rycerze zbiegali całymi 
tłumami po schodach, czeladź przeskakiwała wał śnieżny, by się trupom 
przypatrzyć. Wszędy rozlegały się okrzyki: "Ot, sąd Boży!... Ma Jurand 
dziedzica. Chwała mu i podzięka! To ci chłop do topora!" Inni zaś wołali: 
"Patrzcie, a dziwujcie się! Już by sam Jurand godniej nie ciął!" Jakoż utworzyła 
się cała gromada ciekawych naokół trupa Rotgiera, a on leżał na grzbiecie, z 
twarzą białą jak śnieg, z szeroko otwartymi ustami i z krwawym ramieniem, 
odwalonym tak strasznie od szyi aż do pachy, że ledwie się na kilku włóknach 
trzymało. Więc mówili znów niektórzy. "Ot, żyw był i w hardości po ziemi 
chodził, a teraz i palcem ci nie ruszy!" A tak mówiąc, jedni podziwiali jego 
wzrost, gdyż wielką przestrzeń na pobojowisku zajmował i po śmierci wydawał się 
jeszcze ogromniejszy, drudzy zaś pawi pióropusz mieniący się cudnie na śniegu, a 
trzeci zbroję, którą na dobrą wieś oceniano. Lecz Czech Hlawa zbliżył się 
właśnie z dwoma Zbyszkowymi pachołkami, by ją zdjąć z nieboszczyka, więc ciekawi 
otoczyli Zbyszka, wychwalając go i wynosząc pod niebiosa, bo im się słusznie 
zdawało, że sława jego spadnie na całe mazowieckie i polskie rycerstwo. 
Tymczasem odjęto mu tarczę i topór, by mu ulżyć, a Mrokota z Mocarzewa odpiął mu 
i hełm, spotniałe zaś włosy przykrył czapką ze szkarłatnego sukna. Zbyszko stał 
jakby w osłupieniu, oddychając ciężko, z ogniem jeszcze nie-zgasłym w oczach, z 
twarzą pobladłą z wysiłku i zawziętą, drżąc nieco ze wzruszenia i trudu. Ale 
chwycono go pod ręce i poprowadzono do księstwa, którzy czekali nań w ogrzanej 
komnacie przy kominie. Tam Zbyszko klęknął przed nimi, a gdy ojciec Wyszoniek 
przeżegnał go i zarazem odmówił wieczny odpoczynek za dusze zmarłe, książę 
uścisnął za głowę młodego rycerzyka i rzekł:
- Bóg najwyższy rozsądził między wami i prowadził rękę twoją, za co niech będzie 
błogosławione imię Jego - amen!
Po czym, zwróciwszy się do rycerza de Lorche i do innych, dodał:
- Ciebie, obcy rycerzu, i was wszystkich obecnych biorę na świadków w tym, o 
czym i sam świadczę, jako się potykali wedle prawa i obyczaju, a jako się sądy 
Boże wszędy odprawują, tak się też i ten odprawił po rycersku i po bożemu.
Okrzyknęli się na to zgodnym chórem miejscowi wojownicy, gdy zaś panu de Lorche 
przetłumaczono słowa książęce, wstał i oznajmił, że nie tylko świadczy, jako 
wszystko odbyło się po rycersku i po bożemu, ale gdyby nawet ktokolwiek w 
Malborgu lub na jakim innym dworze książęcym śmiał o tym wątpić - on, de Lorche, 
pozwie go natychmiast w szranki na walkę pieszą lub konną, choćby to był nie 
tylko zwyczajny rycerz, ale olbrzym lub czarnoksiężnik, samego Merlina magiczną 
siłą przewyższający.
A tymczasem księżna Anna Danuta, w chwili gdy Zbyszko z kolei objął jej nogi, 
mówiła, pochylając się ku niemu:
- Czemu się zaś nie radujesz? Raduj się i dziękuj Bogu, bo jeśli cię Bóg w 
miłosierdziu swym wyzuł z tej obierzy, to cię i dalej nie opuści i do 
szczęśliwości doprowadzi.
A Zbyszko odrzekł:
- Jakoże mam się radować, miłościwa pani? Dał ci mi Bóg zwycięstwo i pomstę nad 
onym Krzyżakiem, ale Danuśkijako nie było, tak i nie ma - i nie bliżej mi do 
niej teraz niż przedtem.
- Najzawziętsi nieprzyjaciele, Danveld, Gotfryd i Rotgier, nie żyją - 
odpowiedziała księżna - a o Zygfrydzie mówią, iż sprawiedliwszy od nich, choć 
okrutny. Chwalże miłosierdzie boskie i za to. A mówił także pan de Lorche, że 
jeśli Krzyżak legnie, to on ciało jego odwiezie, a potem wraz do Malborga 
pojedzie i u samego wielkiego mistrza o Danuśkę się upomni. Już-ci nie ośmielą 
się wielkiego mistrza nie posłuchać.
- Bóg daj zdrowie panu de Lorche - rzekł Zbyszko - i ja z nim pojadę do 
Malborga.
A księżna przestraszyła się tych słów, jak gdyby Zbyszko rzekł, że bezbronny 
pójdzie między wilki, które zbierały się zimą w stada w głębokich borach 
Mazowsza.
- Po co? - zawołała. - Na zgubę pewną? Zaraz po spotkaniu nie pomoże ci ni de 
Lorche, ni te listy, które Rotgier pisał przed walką. Nie zratujesz nikogo, a 
zgubisz siebie.
Lecz on wstał, złożył w krzyż dłonie i rzekł:
- Tak mi dopomóż Bóg, że pojadę do Malborga i choćby za morza. Tak mi błogosław, 
Chryste, jako jej będę szukał do ostatniego tchu w nozdrzach i jako nie ustanę, 
póki nie zginę. Łacniej mi bić Niemców i potykać się we zbroi niż sierocie 
jęczeć w podziemiu. Oj, łacniej! łacniej!
I mówił to, jak zresztą zawsze, gdy wspominał Danusię, w takim uniesieniu, w 
takim bólu, że aż chwilami słowa urywały mu się, tak jakby go kto chwytał za 
gardło. Księżna poznała, że próżno by go odwodzić, że kto by go chciał 
powstrzymać, ten musiałby go chyba skuć i wtrącić do podziemia.
Zbyszko nie mógł jednak wyjechać natychmiast. Wolno było ówczesnemu rycerzowi 
nie zważać na żadne przeszkody, ale nie wolno było złamać obyczaju rycerskiego, 
który nakazywał, by zwycięzca w pojedynku spędził na miejscu walki cały dzień aż 
do następnej północy, a to dla okazania, że został panem pobojowiska, jak i dla 
okazania gotowości do nowej walki, gdyby ktokolwiek z krewnych lub przyjaciół 
zwyciężonego chciał go ponownie do niej wyzwać. Obyczaj ten zachowywały nawet 
całe wojska, tracąc nieraz korzyści, jakie by pośpiech po zwycięstwie mógł 
przynieść. Zbyszko nie próbował nawet wyłamać się spod nieubłaganego prawa i 
posiliwszy się nieco, a następnie przywdziawszy zbroję, tkwił aż do północy na 
dziedzińcu zamkowym pod zasępionym niebem zimowym, czekając na nieprzyjaciela, 
który znikąd przybyć nie mógł.
O północy dopiero, gdy heroldowie obwieścili ostatecznie przy dźwięku trąb jego 
zwycięstwo, Mikołaj z Długolasu zawezwał go na wieczerzę, a zarazem na naradę do 
księcia.
 Henryk Sienkiewicz: Krzyżacy
Rozdział VI
Książę pierwszy zabrał głos na naradzie i tak mówił:
- To bieda, że nie mamy nijakiego pisma ani świadectwa przeciw komturom. Bo choć 
posąd nasz zdaje się słuszny i ja sam myślę, że Jurandównę oni chwycili, nie kto 
inny, ale co z tego? Wyprą się. A jak wielki mistrz spyta o jakowyś dowód, co mu 
pokażem? Ba! jeszcze list Jurandowy świadczy za nimi. Tu zwrócił się do Zbyszka:
- Powiadasz, że ten list groźbą na nim wymusili. Może być i pewnie tak jest, bo 
gdyby po ich stronie była sprawiedliwość, toby ci był Bóg przeciw Rotgierowi nie 
pomógł. Ale skoro wymusili jeden, to mogli wymusić i dwa. Może i oni mają od 
Juranda świadectwo, że nie winni porwania nieszczęsnej dziewki. A w takim razie 
pokażą je mistrzowi - i co będzie?
- Sami przecie przyznali, miłościwy panie, że Danuśkę niby zbójom odbili i że ją 
mają.
- To wiem. Ale teraz powiadają, że się omylili i że to inna dziewka, a najlepszy 
dowód, że sam Jurand jej się zaparł.
- Zaparł się, bo mu pokazali inną, przez co go właśnie rozjuszyli.
- Pewnie tak było, ale mogą powiedzieć, że to jeno nasze domysły.
- Ich łgarstwa - rzekł Mikołaj z Długolasu - są jakoby bór. Z brzega jeszcze coś 
widać, ale im głębiej, tym większa gęstwa, że się człek zabłąka i całkiem drogę 
straci.
Po czym powtórzył swoje słowa po niemiecku panu de Lorche, który rzekł:
- Sam wielki mistrz lepszy od nich, a i brat jego, choć duszę ma zuchwałą, ale 
na cześć rycerską czułą.
- Tak jest - odpowiedział Mikołaj. - Mistrz człowiek ludzki. Nie umie ci on 
hamować komturów ni kapituły i nie poradzi na to, że wszystko w Zakonie na 
ludzkich krzywdach stoi, ale im nierad. Jedźcie, jedźcie, rycerzu de Lorche, i 
opowiedzcie mu, co tu się działo. Obcych więcej się oni wstydzą niż nas, by zaś 
nie opowiadali na obcych dworach o ich zdradach i nieuczciwych postępkach. A gdy 
mistrz spyta was o dowody, tedy rzeknijcie mu tak: "Znać prawdę boska rzecz, a 
ludzka jej szukać, więc jeśli chcesz, panie, dowodów, to ich poszukaj: każ 
przetrząść zamki, wybadaj ludzi, pozwól nam szukać, boć to głupstwo i bajka, że 
oną sierotę chwycili zbóje leśni".
- Głupstwo i bajka - powtórzył de Lorche.
- Bo zbóje nie podnieśliby ręki na książęcy dworzec ni na Jurandowe dziecko. A 
gdyby wreszcie nawet ją chwycili, to dla okupu, i sami by dali znać, że ją mają.
- Wszystko to powiem - rzekł Lotaryńczyk - i de Bergowa też odszukam. My z 
jednego kraju, a choć go nie znam, mówią, że i on jakowyś krewniak hrabiego 
Geldrii. Był w Szczytnie, niech mistrzowi opowie, co widział.
Zbyszko zrozumiał cośkolwiek z tych słów, a czego nie zrozumiał, to wytłumaczył 
mu Mikołaj, więc chwycił przez pół pana de Lorche i przycisnął go do piersi tak, 
że aż rycerz jęknął.
Książę zaś rzekł do Zbyszka:
- A ty koniecznie chcesz też jechać?
- Koniecznie, miłościwy panie. Cóż mam innego czynić? Chciałem Szczytna dobywać, 
choćby zębami przyszło mur gryźć, ale jakoże mi bez pozwoleństwa wojnę 
wszczynać?
- Kto by wojnę bez pozwoleństwa wszczął, pod katowskim by się mieczem kajał - 
rzekł książę.
- Juści prawo prawem - odpowiedział Zbyszko. - Ba! chciałem potem pozywać 
wszystkich, którzy byli w Szczytnie, ale powiadali ludzie, że Jurand narznął ich 
tam jak wołów, i nie wiedziałem, który żyw, a który zabit... Bo, tak mi dopomóż 
Bóg i Święty Krzyż, jako ja Juranda do ostatniego tchu nie opuszczę!
- To zacnie mówisz i udałeś mi się - rzekł Mikołaj z Długo-lasu. - A żeś do 
Szczytna sam nie leciał, to też widać, że rozum masz, bo i głupi by się 
domyślił, że oni tam ni Juranda, ni jego córki nie trzymają, jeno musieli ich do 
innych zamków wywieźć. Bóg cię Rotgierem nagrodził za to, żeś tu przyjechał.
- Ano! - rzekł książę - jako się od Rotgiera słyszało, to z tych czterech jeden 
tylko stary Zygfryd żywie, a innych Bóg już pokarał albo twoją, albo Jurandową 
ręką. Co do Zygfryda, mniejszy od tamtych szelma, ale okrutnik może największy. 
Źle, że Jurand i Danuśka w jego ręku, i trzeba ich prędko ratować. Aby zaś i 
ciebie zła przygoda nie spotkała, dam ci do mistrza list. Słuchaj jeno dobrze i 
rozumiej, że nie jedziesz jako poseł, jeno jako wysłannik, a ja mistrzowi piszę 
tak: Skoro się swego czasu na naszą osobę, potomka ich dobrodziejów, targnęli, 
to rzecz podobna jest, że Jurandównę chwycili, zwłaszcza mając złość do Juranda. 
Proszę tedy mistrza, aby pilnie jej szukać nakazał i jeśli chce przyjaźni mojej, 
zaraz ci ją w ręce oddał.
Zbyszko, usłyszawszy to, rzucił się do nóg księcia i objąwszy jego kolana, 
począł mówić:
- A Jurand, miłościwy panie! A Jurand? Wstawcie się też za nim! Jeśli śmiertelne 
ma rany, niech choć u siebie na dziedzinie i przy dzieciach zamrze.
- Jest i o Jurandzie - rzekł łaskawie książę. - Ma wysłać mistrz dwóch sędziów i 
ja też dwóch, którzy uczynki komturów i Jurandowe wedle praw czci rycerskiej 
rozpatrzą. A ci zaś wybiorą jeszcze jednego, by zaś był im głową, i jako wszyscy 
uradzą, tak będzie.
Na tym skończyła się narada, po której Zbyszko pożegnał księcia, gdyż wnet mieli 
wyruszyć w drogę. Lecz przed rozejściem się doświadczony i znający Krzyżaków 
Mikołaj z Długo-lasu wziął Zbyszka na bok i zapytał:
- A onego pachołka Czecha weźmiesz z sobą do Niemców?
- Pewnie, że mnie nie odstąpi. Albo co?
- Bo mi go żal. Chłop ci jest na schwał, a zaś miarkuj, co ci rzekę: ty z 
Malborga zdrową głowę wyniesiesz, chyba że potykając się tam, trafisz na 
lepszego, ale jego zguba pewna.
- A dlaczego?
- Bo go psubraty oskarżali, że on de Fourcy'ego zadżgał. Musieli też do mistrza 
o jego śmierci pisać i też pewnikiem napisali, iż Czech onę krew rozlał. Tego mu 
w Malborgu nie darują. Czeka go sąd i pomsta, bo jakże o jego niewinności 
mistrza przekonasz? A przecie on także i Danveldowi ramię pokruszył, który 
wielkiego szpitalnika był krewny. Szkoda mi go, a powtarzam ci, że jeśli 
pojedzie, to po śmierć.
- Nie pojedzie po śmierć, bo go w Spychowie ostawię. Lecz stało się inaczej, 
gdyż zaszły powody, dla których Czech nie został w Spychowie. Zbyszko i de 
Lorche ruszyli wraz ze swymi pocztami nazajutrz. De Lorche, którego ksiądz 
Wyszoniek rozwiązał ze ślubów względem Ulryki de Elner, jechał szczęśliwy i cały 
oddany rozpamiętywaniu urody Jagienki z Długolasu, więc milczący; Zbyszko zaś, 
nie mogąc z nim rozmawiać o Danuśce także i z tej przyczyny, że nie bardzo się z 
sobą rozumieli, rozmawiał z Hlawą, który dotąd nic o zamierzonej w dzierżawy 
krzyżackie wyprawie nie wiedział.
- Jedziem do Malborga - rzekł - a kiedy ja wrócę, to w mocy boskiej... Może 
prędko, może na wiosnę, może za rok, a może i wcale, rozumiesz?
- Rozumiem. Wasza miłość jedzie też także pewnie i dlatego, aby tamtejszych 
rycerzy pozywać. I chwała Bogu, boć przy każdym rycerzu jest przecie giermek.
- Nie - odrzekł Zbyszko. - Nie po to ja tam jadę, by ich pozywać, chybaby się 
samo zdarzyło, a ty wcale nie pojedziesz, jeno w domu, w Spychowie, zostaniesz.
Usłyszawszy to, Czech naprzód zmartwił się okrutnie i począł żałośnie narzekać, 
a potem nuż prosić młodego pana, by go nie ostawiał.
- Ja poprzysiągł, że waszej miłości nie opuszczę: poprzysiągł na Krzyż i na 
cześć. A gdyby waszą miłość jakować przygoda spotkała, jakoże pokazałbym się na 
oczy mojej pani w Zgorzelicach! Ja jej przysięgał, panie! więc zmiłujcie wy się 
nade mną, bym się nie pohańbił przed nią.
- A nie przysięgałeś jej, że mi będziesz posłuszny? - zapytał Zbyszko.
- Jakże nie! We wszystkim, jeno nie w tym, bym poszedł precz. Jeśli mnie wasza 
miłość odpędzi, pojadę opodal, abym w razie potrzeby był pod ręką.
- Ja cię nie odpędzam i nie odpędzę - odpowiedział Zbyszko - ale niewola by mi 
to była, gdybym cię nie mógł nigdzie wysłać, choćby w najdalszą drogę, ni też 
odczepić się od ciebie bogdaj na jeden dzień. Nie będzieszże stał bez przestanku 
nade mną jak kat nad dobrą duszą! A co do bitwy, jakże mi pomożesz? Nie mówię na 
wojnie, bo na wojnie ludzie się kupą biją, a w spotkaniu samowtór jużci się nie 
będziesz za mnie bił. Gdyby Rotgier był tęższy ode mnie, nie na naszym wozie 
byłaby jego zbroja, jeno moja na jego. A przy tym wiedz, że mi tam z tobą będzie 
gorzej i że mnie na niebezpieczeństwo podać możesz.
- Jak to, wasza miłość?
Więc Zbyszko począł mu opowiadać to, co słyszał od Mikołaja z Długolasu, że 
komturowie, nie mogąc się przyznać do zamordowania de Fourcy'ego, jego oskarżyli 
i będą go zemstą ścigali.
- A jeśli cię schwycą - rzekł w końcu - przecie cię im jako psom w gardle nie 
ostawię, przez co i sam mogę głową nałożyć.
Zasępił się, usłyszawszy te słowa, Czech, albowiem czuł w nich prawdę; jednakże 
usiłował jeszcze rzecz wedle swojej chęci wykręcić.
- Toć już nie ma na świecie tych, którzy mię widzieli, bo jednych, jako mówią, 
stary pan ze Spy chowa pobił, a Rotgiera wasza miłość.
- Widzieli cię pachołcy, którzy się opodal za nimi wlekli, i żywie ów stary 
Krzyżak, który pewnie w Malborgu teraz siedzi, a jeśli nie siedzi, to 
przyjedzie, gdyż go, da Bóg, mistrz wezwie.
Na to nie było już co odpowiedzieć, więc jechali w milczeniu aż do Spychowa. 
Zastali tam zupełną gotowość wojenną, gdyż stary Tolima spodziewał się, że albo 
Krzyżacy na gródek uderzą, albo Zbyszko, wróciwszy, poprowadzi ich na ratunek 
staremu panu. Straże czuwały wszędy, na przejściach przez bagniska i w samym 
gródku. Chłopi byli zbrojni, że zaś nie nowina im była wojna, więc czekali na 
Niemców z ochotą, obiecując sobie łup znamienity. W kasztelu przyjął Zbyszka i 
de Lorchego ksiądz Kaleb i zaraz po wieczerzy pokazał im pergamin z pieczęcią 
Juranda, w którym własnoręcznie spisał ostatnią wolę rycerza ze Spychowa.
- Dyktował ci mi ją - rzekł - tej nocy, której do Szczytna ruszył. No - i nie 
spodziewał się wrócić.
- A czemuście nie mówili nic?
- Nie mówiłem nic, bo mi pod tajemnicą spowiedzi wyznał, co chce czynić. Wieczny 
odpoczynek racz mu dać. Panie, a światłość wiekuista niech mu świeci...
- Nie mówcie za niego pacierza. Żyw jeszcze. Wiem to ze słów Krzyżaka Rotgiera, 
z którym potykałem się na dworze księcia. Był między nami sąd Boży i zabiłem go.
- Tym bardziej Jurand nie wróci... Chybaby moc Boża!...
- Jadę z tym oto rycerzem, aby go z ich rąk wyrwać.
- To nie znasz widać krzyżackich rąk; jać je znam, gdyż nim mnie Jurand w 
Spychowie przygarnął, byłem piętnaście roków księdzem w ich kraju. Jeden Bóg 
może Juranda ratować.
- I może też nam pomóc.
- Amen.
Po czym rozwinął dokument i jął go czytać. Jurand zapisywał wszystkie swe ziemie 
i całą majętność Danusi i jej potomstwu, w razie zaś bezpotomnej śmierci tejże, 
jej mężowi, Zbyszkowi z Bogdańca. W końcu polecał tę swoją wolę opiece 
książęcej:
"by zaś jeśliby co nie było wedle prawa, łaska książęca w prawo zmieniła". 
Koniec ów dodany był dlatego, że ksiądz Kaleb znał się tylko na prawie 
kanonicznym, a sam Jurand, zajęty wyłącznie wojną, tylko na rycerskim. Po 
odczytaniu dokumentu Zbyszkowi ksiądz odczytał go starszym ludziom załogi 
spychowskiej, którzy uznali zaraz młodego rycerza jako dziedzica i przyrzekli mu 
posłuszeństwo.
Myśleli też, że Zbyszko wnet ich poprowadzi na ratunek staremu panu, i radowali 
się, albowiem w piersiach ich biły serca srogie i łakome na wojnę, a do Juranda 
przywiązane. Toteż smutek ogarnął ich wielki, gdy dowiedzieli się, że zostaną w 
domu i że pan z małym jeno pocztem uda się do Malborga, i nie na wojnę, lecz na 
skargę. Dzielił ten ich smutek Czech Głowacz, choć z drugiej strony rad był z 
tak znacznego pomnożenia Zbyszkowego dobra.
- Hej! komu by była uciecha - rzekł - to staremu panu z Bogdańca! I umiałby też 
on tu rządzić! Co tam Bogdaniec w porównaniu z taką dziedziną!
A Zbyszka zdjęła w tej chwili nagła tęsknota do stryjca, taka, jaka zdejmowała 
go często, zwłaszcza zaś w trudnych i ciężkich wypadkach życia, więc zwróciwszy 
się do giermka, rzekł bez namysłu:
- Co masz tu po próżnicy siedzieć! Jedź do Bogdańca, list powieziesz.
- Jeśli nie mam z waszą miłością iść, to już wolałbym tam jechać! - odrzekł 
uradowany pacholik.
- Wołaj mi księdza Kaleba, niech wypisze jako się patrzy wszystko, co tu było, a 
stryjcowi odczyta list proboszcz z Krześni alboli też opat, jeśli jest w 
Zgorzelicach.
Lecz powiedziawszy to, uderzył się dłonią po młodych wąsiętach i dodał, mówiąc 
jakby sam do siebie:
- Ba! opat!...
I zaraz przed oczyma przesunęła mu się Jagienka - modrooka, ciemnowłosa, hoża 
jak łania, a ze łzami na rzęsach! Uczyniło mu się kłopotliwie i przez czas jakiś 
tarł ręką czoło, lecz wreszcie rzekł:
- Jużci, będzie ci smutno, dziewczyno, ale nie gorzej niźli mnie.
Tymczasem nadszedł ksiądz Kaleb i zaraz zasiadł do pisania. Zbyszko dyktował mu 
obszernie wszystko, co się zdarzyło od chwili gdy przybył do leśnego dworca. Nic 
nie zataił, gdyż wiedział ze stary Maćko, gdy się dobrze w tych sprawach 
rozpatrzy, to w końcu będzie rad. Bogdańca istotnie ani porównać ze Spychowem, 
który był włością obszerną i bogatą, a Zbyszko wiedział że Maćkowi okrutnie 
zawsze o takie rzeczy chodziło.
Lecz gdy po długich mozołach list był napisany i pieczęcią zamknięty, zawołał 
znów Zbyszko giermka i wręczył mu go, mówiąc:
- A może ze stryjcem tu wrócisz, z czego wielce bym był rad.
Lecz Czech miał twarz także jakby zakłopotaną; marudził, z nogi na nogę 
przestępował i nie odchodził, póki młody rycerz
nie ozwał się:
- Masz-li co jeszcze powiedzieć, to mów.
- Chciałbym, wasza miłość... - odrzekł Czech - chciałbym ot! jeszcze zapytać, 
jako tam mam ludziom rozpowiadać?
- Jakim ludziom?
- Niby, nie w Bogdańcu, ale w okolicy... Bo się też z pewnością będą chcieli 
dowiedzieć.
Na to Zbyszko, który postanowił już nic nie ukrywać, spojrzał na niego bystro i 
rzekł:
- Tobie nie o ludzi chodzi, jeno o Jagienkę ze Zgorzelic. A Czech spłonął, potem 
przybladł nieco i odpowiedział:
- O nią, panie.
- A skąd wiesz, czy się tam nie wydała za Cztana z Rogowa albo za Wilka z 
Brzozowej?
- Panienka nie wydała się za nikogo - odrzekł stanowczo giermek.
- Mógł jej opat rozkazać.
- Opat panienki słucha, nie ona jego.
- To czegóż chcesz? Powiadaj prawdę tak jej, jak wszystkim. Czech skłonił się i 
odszedł nieco zły.
- Daj Bóg - mówił sobie, myśląc o Zbyszku - by cię zapomniała. Daj jej Bóg 
jeszcze lepszego niż ty. Ale jeślić nie zapomniała, to też jej rzekę, żeś 
żeniaty, ale bez niewiasty i że bogdaj owdowiejesz, nim do łożnicy wstąpisz.
Giermek przywiązał się był jednak do Zbyszka, litował się i nad Danusią, ale 
Jagienkę miłował nad wszystko w świecie i od czasu, jak się przed ostatnią bitką 
w Ciechanowie dowiedział o małżeństwie Zbyszkowym, nosił ból i gorycz w sercu.
- Bogdaj, że wprzód owdowiejesz! - powtórzył. Lecz następnie inne, widocznie 
słodsze myśli poczęły mu przychodzić do głowy, gdyż schodząc ku koniom, mówił:
- Chwała Bogu, że jej choć nogi obejmę.
Tymczasem Zbyszko rwał się do drogi, gdyż trawiła go gorączka - i o ile z 
konieczności nie musiał zajmować się innymi sprawami, o tyle znosił po prostu 
męki, myśląc bez ustanku o Danusi i Jurandzie. Trzeba było jednak zostać w 
Spychowie chociaż na jeden nocleg, choćby dla pana de Lorche i dla przygotowań, 
których tak długa podróż wymagała. Sam był wreszcie utrudzon nad wszelką miarę 
walką, czuwaniem, drogą, bezsennością, zmartwieniem. Gdy więc noc uczyniła się 
bardzo późna, rzucił się na twarde Jurandowe łoże w nadziei, że choć krótki sen 
go nawiedzi. Lecz nim zasnął, zapukał do niego Sanderus i skłoniwszy się, rzekł:
- Panie, ocaliliście mnie od śmierci i dobrze mi było przy was, jako dawno 
przedtem nie bywało. Bóg wam dał teraz włość wielką, żeście jeszcze bogatsi niż 
wprzódy, a i skarbiec spychowski nie pusty. Dajcie mi, panie, trzos jaki taki, a 
ja pójdę do Prus od zamku do zamku i choć mi tam nie bardzo bezpieczno, może wam 
usłużę.
Zbyszko, który chciał go w pierwszej chwili wyrzucić z izby, zastanowił się nad 
tymi słowami i po chwili, wydobywszy ze stojącej wedle łoża podróżnej kalety 
spory worek, rzucił mu go i rzekł:
- Masz, idź! Jeśliś szelma - odrwisz, jeśliś uczciwy - usłużysz.
- Odrwię jako szelma, panie - rzekł Sanderus - ale nie was, a usłużę poczciwie - 
wam.
 Henryk Sienkiewicz: Krzyżacy
Rozdział VII
Zygfryd de Lowe miał właśnie wyjeżdżać do Malborga, gdy niespodzianie pocztowy 
pachołek przyniósł mu list od Rotgiera z wiadomościami z mazowieckiego dworu.
Wiadomości te poruszyły do żywego starego Krzyżaka. Przede wszystkim widać było 
z listu, iż Rotgier wybornie przedstawił i poprowadził wobec księcia Janusza 
sprawę Juranda. Zygfryd uśmiechnął się, czytając, że Rotgier zażądał jeszcze, by 
książę za krzywdy Zakonu oddał jeszcze Spychów w maństwo Krzyżakom. Natomiast 
druga część listu zawierała nowiny niespodziane i mniej korzystne. Oto donosił 
także Rotgier, że dla tym lepszego okazania niewinności Zakonu w porwaniu 
Jurandówny rzucił był rękawicę rycerzom mazowieckim, pozywając każdego, kto by o 
tym wątpił, na sąd Boży, to jest na walkę wobec całego dworu... "Żaden jej nie 
podnosił - pisał dalej Rotgier - wszyscy bowiem wiedzieli, iż świadczył za nami 
list samego Juranda, więc bali się sprawiedliwości Bożej, gdy wtem znalazł się 
młodzik, któregośmy w leśnym dworcu widzieli - i ów zakład podjął. Z której 
przyczyny nie dziwujcie się, pobożny i mądry bracie, że się z powrotem o dwa 
albo trzy dni opóźnię, gdyż - sam pozwawszy, stanąć muszę. A iżem to dla chwały 
Zakonu uczynił, mam nadzieję, że nie poczyta mi tego za złe ani wielki mistrz, 
ani też wy, którego czczę i synowskim sercem miłuję. Przeciwnik - prawy 
dzieciuch, a mnie walka, jako wiecie nie nowina, więc łatwie tę krew na chwałę 
Zakonu rozleję, a zwłaszcza przy pomocy Pana Chrystusowej, któremu pewnie więcej 
chodzi o tych, którzy krzyż Jego noszą, niż o jakowegoś Juranda albo o krzywdy 
jednej mizernej dziewki z mazurskiego narodu!"
Zygfryda zdziwiła przede wszystkim wiadomość, że Jurandówna była zamężna. Na 
myśl, że w Spychowie osiąść może nowy groźny i mściwy nieprzyjaciel, objął nawet 
starego komtura pewien niepokój: "Oczywiście - mówił sobie - zemsty nie 
poniecha, a tym bardziej gdyby niewiastę odzyskał i gdyby mu powiedziała, że to 
myśmy ją porwali z leśnego dworca! Ba, wydałoby się też zaraz, żeśmy Juranda 
sprowadzili jeno dlatego, by go zgubić, i że córki nikt nie myślał mu oddawać". 
Tu przyszło Zygfrydowi na myśl, że jednak na skutek listów księcia wielki mistrz 
prawdopodobnie każe czynić poszukiwania w Szczytnie, choćby dlatego, by się 
przed tymże księciem oczyścić. Przecież mistrzowi i kapitule tak chodziło o to, 
by na wypadek wojny z potężnym królem polskim książęta mazowieccy pozostali na 
stronie. Pominąwszy siły książąt wobec rojności mazowieckiej szlachty 
niepoślednie, a wobec jej bitności - godne, by ich nie lekceważyć, pokój z nimi 
zabezpieczał granicę krzyżacką na ogromnej, rozciągłej przestrzeni i pozwalał im 
skupić lepiej swe siły. Nieraz mówiono o tym przy Zygfrydzie w Malborgu, nieraz 
cieszono się nadzieją, że po zwycięstwie nad królem znajdzie się później byle 
pozór przeciw Mazowszu, a wówczas żadna siła nie wyrwie tej krainy z rąk 
krzyżackich. Był to rachunek i wielki, i pewny, dlatego było rzeczą równie 
pewną, że mistrz uczyni tymczasem wszystko, by nie rozdrażniać księcia Janusza, 
albowiem pan ów, żonaty z córką Kiejstuta, trudniejszym był do zjednania niż 
Ziemowit Płocki, którego małżonka była nie wiadomo dlaczego całkiem Zakonowi 
oddana.
I wobec tych myśli stary Zygfryd, który przy całej swej gotowości do wszelkich 
zbrodni, zdrad i okrucieństw miłował jednak nad wszystko Zakon i chwałę jego, 
począł się rachować z sumieniem: "Zali nie lepiej będzie wypuścić Juranda i jego 
córkę? Zdrada i ohyda wyda się wprawdzie wówczas w całej pełni, ale obciąży imię 
Danvelda, ten zaś nie żyje. A choćby też - myślał - mistrz pokarał srodze mnie i 
Rotgiera, którzyśmy byli jednak wspólnikami Danveldowych uczynków, to czy nie 
lepiej tak będzie dla Zakonu?" Lecz tu jego mściwe i okrutne serce poczęło 
burzyć się na myśl o Jurandzie.
Wypuścić go, tego ciemięzcę i kata zakonnych ludzi, zwycięzcę w tylu 
spotkaniach, przyczynę tylu klęsk i hańby, pogromcę, a potem zabójcę Danvelda, 
pogromcę de Bergowa, zabójcę Majnegera, zabójcę Gotftyda i Huga, tego, który w 
samym Szczytnie wytoczył więcej krwi niemieckiej, niż jej wytacza niejedna dobra 
utarczka czasu wojny: "Nie mogę! nie mogę! - powtarzał w duszy Zygfryd i na samą 
tę myśl drapieżne palce zaciskały mu się kurczowo, a stara, wyschła pierś z 
trudnością łowiła oddech. - A jednak, gdyby to było z większym pożytkiem i 
chwałą Zakonu? Gdyby kara, która by spadła w takim razie na jeszcze żyjących 
sprawców zbrodni, miała przejednać wrogiego dotychczas księcia Janusza i ułatwić 
z nim układ albo nawet i przymierze?... Zapalczywi są oni - myślał dalej stary 
komtur - lecz byle im trochę dobroci okazać, łatwo krzywd zapominają. Ot i 
książę sam był we własnym kraju pochwycon, a przecie czynnie się nie mścił..." 
Tu począł chodzić po sali w wielkiej rozterce wewnętrznej, gdy nagle wydało mu 
się, że mu coś z góry rzekło: "Wstań i czekaj na powrót Rotgiera". Tak! należało 
czekać. Rotgier zabije niechybnie onego młodzianka, a i potem albo trzeba będzie 
ukryć Juranda i jego córkę, albo ich oddać. W pierwszym razie książę wprawdzie o 
nich nie zapomni, ale nie mając pewności, kto porwał dziewkę, będzie jej szukał, 
będzie słał listy do mistrza nie z oskarżeniem, ale rozpytujące - i rzecz 
pójdzie w niezmierną odwlokę. W drugim razie radość z powrotu Jurandówny większą 
będzie niż chęć zemsty za jej porwanie. "A wszak ci zawsze możemy powiedzieć, 
żeśmy ją znaleźli już po Jurandowej napaści!" Ta ostatnia myśl uspokoiła całkiem 
Zygfryda. Co do samego Juranda, dawno już na współkę z Rotgierem wymyślili 
sposób, zęby Jeśli go przyjdzie wypuścić, nie mógł ni mścić się, ni skarżyć. 
Zygfryd radował się w srogiej duszy, myśląc teraz o tym sposobie. Radował się 
również na myśl o sądzie Bożym, który miał odbyć się w ciechanowskim zamku. Co 
do wyniku śmiertelnej walki nie nurtował go żaden niepokój. Przypomniał sobie 
pewien turniej w Królewcu, gdy Rotgier pokonał dwóch słynnych rycerzy, którzy w 
ojczystej swej andegaweńskiej kramie uchodzili za niezwalczonych zapaśników. 
Wspomniał i walkę pod Wilnem z pewnym polskim rycerzem, dworzaninem Spytka z 
Melsztyna, którego Rotgier zabił. I rozjaśniła mu się twarz, a serce wezbrało 
dumą, gdyż Rotgiera, jakkolwiek już słynnego rycerza, on pierwszy na wyprawy do 
Litwy wodził i najlepszych sposobów wojny z tym plemieniem go uczył. A teraz ów 
synaczek rozleje raz jeszcze znienawidzoną krew polską i wróci okryty chwałą. 
Wszak ci to sąd Boży, więc i Zakon będzie zarazem z podejrzeń oczyszczon... "Sąd 
Boży!..." Na jedno mgnienie oka stare serce ścisnęło się uczuciem podobnym do 
trwogi. Oto Rotgier stanąć ma do walki śmiertelnej w obronie niewinności 
krzyżackiej, a przecie oni winni, będzie zatem walczył za kłamstwo... Nuż-by 
stało się nieszczęście. Lecz po chwili Zygfrydowi wydało się to znów 
niemożliwym. Rotgier nie może być zwyciężony.
Uspokoiwszy się w ten sposób, stary Krzyżak zamyślił się jeszcze nad tym, czyby 
nie lepiej wysłać tymczasem Danusi do którego odleglejszego zamku, który by w 
żadnym razie nie mógł ulec zamachowi Mazurów. Lecz po chwili zastanowienia 
zaniechał i tej myśli. Obmyślić zamach i stanąć na czele mógłby jeno mąż 
Jurandówny, a on przecie zginie pod ręką Rotgiera... Potem będą tylko ze strony 
księcia i księżny dochodzenia, przepytywania, pisania, skargi, ale przez to 
właśnie sprawa zatrze się i zaciemni, nie mówiąc o odwłoce niemal bez końca. 
"Wpierw, nim do czego dojdą - rzekł sobie Zygfryd -ja umrę, a może Jurandówna 
postarzeje się w krzyżackim zamknięciu". Kazał jednakże, by wszystko było gotowe 
w zamku do obrony, a również i do drogi, nie wiedział bowiem dokładnie, co może 
z narady z Rotgierem wypaść, i czekał.
Tymczasem upłynęły od terminu, na który obiecywał pierwotnie Rotgier wrócić, dni 
dwa, po czym trzy i cztery, a żaden orszak nie ukazywał się przed szczytnieńską 
bramą. Dopiero piątego, prawie już zmroku, rozległ się odgłos rogu przed basztą 
odźwiernego. Zygfryd, który ukończył był właśnie przedwieczorne czynności, 
wysłał natychmiast pachołka, aby się dowiedział, kto przybył.
Pachołek wrócił po chwili z twarzą zmieszaną, ale zmiany tej nie mógł Zygfryd 
dostrzec, gdyż w izbie ogień palił się w głębokim kominie i mało rozświecał 
mrok.
- Przyjechali? - spytał stary rycerz.
- Tak! - odpowiedziało pacholę.
Lecz w głosie jego było coś takiego, co nagle zaniepokoiło Krzyżaka, więc rzekł:
- A brat Rotgier?
- Przywieźli brata Rotgiera.
Na to Zygfryd podniósł się z krzesła. Przez długą chwilę trzymał dłonią za 
poręcz, jakby obawiał się upaść, po czym ozwał się przytłumionym głosem:
- Daj mi płaszcz.
Pachołek zarzucił mu płaszcz na ramiona, on zaś widocznie odzyskał już siły, 
gdyż sam nasunął kaptur na głowę i wyszedł z izby.
Po chwili znalazł się na dziedzińcu zamkowym, na którym mrok uczynił się już 
zupełny, i szedł przez skrzypiący śnieg powolnym krokiem ku orszakowi, który 
przejechawszy bramę, zatrzymał się w jej pobliżu. Stała tam już gęsta gromada 
ludzi i świeciło kilka pochodni, które żołnierze z załogi zdążyli przynieść. Na 
widok starego rycerza knechtowie rozstąpili się. Przy blasku pochodni widać było 
jednak trwożne oblicza i ciche głosy szeptały w pomroce:
- Brat Rotgier...
- Brat Rotgier zabit...
Zygfryd przysunął się do sani, na których leżało na słomie pokryte płaszczem 
ciało, i podniósł koniec płaszcza.
- Zbliżcie światło - rzekł, odchylając kaptur. Jeden z knechtów pochylił 
pochodnię, przy której blasku stary Krzyżak dojrzał głowę Rotgiera i twarz białą 
jak śnieg, zmarzniętą, otoczoną ciemną chustą, którą zawiązano mu pod brodą 
widocznie w tym celu, aby usta nie pozostały otwarte. Jakoż cała twarz była 
jakby ściągnięta, a przez to zmieniona tak, że można by rzec, iż to kto inny. 
Oczy były zakryte powiekami, naokoło oczu i przy skroniach plamy błękitne. Na 
policzkach szklił się zamróz.
Komtur patrzył przez długą chwilę wśród ogólnego milczenia. Inni patrzyli na 
niego, wiedziano bowiem, że był jako ojciec dla zmarłego i że go miłował. Lecz 
jemu ani jedna łza nie wypłynęła z oczu, oblicze tylko miał jeszcze surowsze niż 
zwykle, a w nim jakiś skrzepły spokój.
- Tak go odesłali! - rzekł wreszcie.
Lecz zaraz potem zwrócił się do ekonoma zamku:
- Niech do północy zbiją trumnę i ustawią ciało w kaplicy.
- Została jedna trumna z tych, które robiono dla pobitych przez Juranda - 
odrzekł ekonom. - Każę ją tylko suknem obić.
- I przykryć go płaszczem - rzekł Zygfryd, zakrywając twarz Rotgiera - nie takim 
jak ten, jeno zakonnym. Po chwili zaś dodał:
- A wieka nie przymykać.
Ludzie zbliżyli się do wozu. Zygfryd nasunął znów kaptur na głowę, lecz 
widocznie przypomniał sobie jeszcze coś przed odejściem, gdyż spytał:
- Gdzie jest van Krist?
- Zabit także - odpowiedział jeden z pachołków - ale musieli go pochować w 
Ciechanowie, bo począł gnić;
- To dobrze.
I to rzekłszy, odszedł powolnym krokiem, a wróciwszy do izby, siadł na tym samym 
krześle, na którym go wiadomość zastała - i siedział z twarzą kamienną, 
nieruchomy, tak długo, że mały pacholik począł się niepokoić i wsuwać coraz 
częściej głowę przeze drzwi. Godzina płynęła za godziną, w zamku ustawał zwykły 
ruch, tylko od strony kaplicy dochodziło głuche, niewyraźne stukanie młotka, a 
potem nic nie mąciło ciszy prócz nawoływań wartowników.
Była też już blisko północ, gdy stary rycerz rozbudził się jakby ze snu i 
zawołał pachołka.
- Gdzie jest brat Rotgier? - zapytał.
Lecz chłopak, rozstrojony ciszą, wypadkami i bezsennością, widocznie nie 
zrozumiał go, gdyż spojrzał nań z trwogą i odrzekł ze drżeniem w głosie:
- Nie wiem, panie!...
A starzec uśmiechnął się rozdzierającym uśmiechem i rzekł łagodnie:
- Jać, dziecko, pytam: zali już w kaplicy?
- Tak jest, panie.
- To dobrze. Powiedzże Diederichowi, by tu przyszedł z kluczami i latarnią i by 
czekał, póki nie wrócę. Niech ma także i kociełek z węglami. Czy w kaplicy już 
jest światło?
- Goreją świece wedle trumny.
Zygfryd zawdział płaszcz i wyszedł.
Przyszedłszy do kaplicy, rozejrzał się od drzwi, czy nie ma nikogo, potem 
zamknął je starannie, zbliżył się do trumny, odstawił dwie świece z sześciu, 
które przy niej gorzały w wielkich miedzianych lichtarzach, i kląkł przy niej.
Wargi nie poruszały mu się wcale, więc się nie modlił. Przez czas jakiś patrzył 
tylko w skrzepłą, ale piękną jeszcze twarz Rotgiera, jakby chciał śladów życia w 
niej dopatrzyć.
Po czym wśród ciszy kaplicznej począł wołać przyciszonym głosem:
- Synaczku! Synaczku!
I umilkł. Zdawało się, że czeka odpowiedzi.
Następnie, wyciągnąwszy ręce, wsunął wychudłe, podobne do szponów palce pod 
płaszcz okrywający piersi Rotgiera i począł ich nimi dotykać: szukał wszędzie, w 
pośrodku i z boków, poniżej żeber i wedle obojczyków, zmacał na koniec przez 
sukno szczelinę ciągnącą się od wierzchu prawego barku aż pod pachę, zagłębił 
palce, przesunął je przez całą długość rany i znów jął mówić głosem, w którym 
drgała jakby skarga:
- Oo... jakiż to niemiłosierny cios!... A mówiłeś, że tamten-prawy dzieciuch!... 
Całe ramię! całe ramię! Tyle razy wznosiłeś je na pogan w obronie Zakonu. A 
teraz odrąbał ci je polski topór... I ot ci koniec! Ot ci kres! Nie błogosławił 
ci On, bo mu może nie chodzi o nasz Zakon. Opuścił i mnie, chociażem mu służył 
od długich lat.
Słowa urwały mu się na ustach, wargi poczęły drżeć i w kaplicy znów uczyniło się 
głuche milczenie.
- Synaczku! Synaczku!
W głosie Zygfryda była teraz prośba, a zarazem wołał jeszcze ciszej, jak ludzie, 
którzy dopytują się o jakąś ważną i straszną tajemnicę:
- Jeśliś jest, jeśli mnie słyszysz, daj znak: porusz ręką albo otwórz na jedno 
mgnienie oczy - bo mi skowycze serce w starych piersiach... daj znak, jam cię 
miłował - przemów!...
I wsparłszy dłonie na krawędziach trumny, utkwił swe sępie oczy w zamkniętych 
powiekach Rotgiera i czekał.
- Ba! jakoże masz przemówić - rzekł wreszcie - bije od ciebie mróz i zaduch. Ale 
skoro ty milczysz, to ja ci coś powiem, a dusza twoja niech tu przyleci między 
gorejące świece i słucha.
To rzekłszy, pochylił się do twarzy trupa.
- Pamiętasz, jako kapelan nie dał dobić Juranda i jakośmy mu przysięgli. I 
dobrze: dotrzymam przysięgi, ale ciebie uraduję, gdzieśkolwiek jest.
To rzekłszy, cofnął się od trumny, przystawił na powrót lichtarze, które był 
poprzednio odsunął, nakrył trupa płaszczem wraz z twarzą i wyszedł z kaplicy.
Przy drzwiach komnaty spał zmorzony głębokim snem pachołek, wewnątrz zaś czekał 
wedle rozkazu na Zygfryda Diederich.
Był to niski, krępy człowiek, o kabłączastych nogach i z kwadratową, zwierzęcą 
twarzą, którą w części zasłaniał ciemny ząbko-wany kaptur spadający na ramiona. 
Na sobie miał bawoli niewyprawny kaftan, na biodrach również bawoli pas, za 
który zatknięty był pęk kluczy i krótki nóż. W prawej ręce trzymał żelazną, 
pozasłanianą błonami latarnię, w drugiej miedziany kotlik i pochodnię.
- Gotów jesteś? - zapytał Zygfryd. Diderich skłonił się w milczeniu.
- Kazałem, byś miał węgle w kotliku.
Krępy człowiek znów nic nie odpowiedział, wskazał tylko płonące w kominie 
bierwiona, wziął stojącą wedle komina żelazną łopatkę i począł wygarniać spod 
nich węgle do kociołka, po czym zapalił latarnię i czekał.
- A teraz słuchaj, psie - rzekł Zygfryd. - Niegdyś wygadałeś, co kazał ci czynić 
komtur Danveld, i komtur kazał ci wyciąć język. Ale że możesz kapelanowi pokazać 
wszystko, co chcesz, na palcach, więc ci zapowiadam, iż jeśli jednym ruchem 
pokażesz mu to, co z mego rozkazu uczynisz - każę cię powiesić.
Diederich znów skłonił się w milczeniu, tylko twarz ściągnę-ła mu się złowrogo 
strasznym wspomnieniem, albowiem wy-rwano mu język z zupełnie innego powodu, niż 
mówił Zygfryd.
- Ruszaj teraz naprzód i prowadź do Jurandowego podziemia. Kat chwycił swą 
olbrzymią dłonią pałąk kotlika, podniósł łatarnie i wyszli. Za drzwiami minęli 
uśpionego pachołka i zszedłszy ze schodów, udali się nie ku drzwiom głównym, 
lecz w tył schodów, za którymi ciągnął się wąski korytarz idący przez całą 
szerokość gmachu, a zakończony ciężką furtą ukrytą we framudze muru. Diederich 
otworzył ją i znaleźli się znów pod gołym niebem, na małym podwórku, otoczonym z 
czterech stron murowanymi spichrzami, w których chowano zapasy zboża na wypadek 
oblężenia zamku. Pod jednym z tych spichrzów, od prawej strony, były pod-ziemia 
dla więźniów. Nie stała tam żadna straż, albowiem wiezień, choćby zdołał wyłamać 
się z podziemia, znalazłby się w dziedzińcu, którego jedyne wyjście było właśnie 
przez ową furtę.
- Czekaj! - rzekł Zygfryd.
I wsparłszy się ręką o mur, zatrzymał się, albowiem uczuł, że dzieje się z nim 
coś niedobrego i że brak mu tchu Jak gdyby piersi jego były zakute w zbyt ciasny 
pancerz. Po prostu to, przez co przeszedł, było nad jego stare siły. Uczuł też, 
że czoło pokrywa mu się pod kapturem kroplami zimnego potu, i postanowił chwilę 
odetchnąć.
Noc po posępnym dniu uczyniła się nadzwyczaj pogodna. Na niebie świecił księżyc 
i cały dziedzińczyk zalany był jasnym światłem, przy którym śnieg połyskiwał 
zielono. Zygfryd z chciwością wciągał w płuca rzeźwe i nieco mroźne powietrze. 
Ale przypomniało mu się zarazem, że w taką samą świetlistą noc wyjeżdżał Rotgier 
do Ciechanowa, skąd wrócił trupem.
- A teraz leżysz w kaplicy - mruknął z cicha. Diederich zaś, sądząc, że komtur 
do niego mówi, podniósł latarnię i oświecił jego twarz, bladą strasznie, niemal 
trupią, ale zarazem podobną do głowy starego sępa.
- Prowadź! - rzekł Zygfryd.
Żółte koło światła od latami zachybotało znów na śniegu i poszli dalej. W grubym 
murze spichlerza było wgłębienie, przy którym kilka schodów wiodło do niskich 
żelaznych drzwi. Diederich otworzył je i znów począł schodzić po schodach w głąb 
czarnej czeluści, podnosząc mocno latarnię, by oświecić komturowi drogę. Na 
końcu schodów był korytarz, a w nim na prawo i na lewo nadzwyczaj niskie furty 
od cel więziennych.
- Do Juranda - rzekł Zygfryd.
Po chwili zaskrzypiały rygle i weszli. Ale w jamie było zupełnie ciemno, więc 
Zygfryd, nie widząc dobrze przy mdłym świetle latami, rozkazał zapalić pochodnię 
i wkrótce w mocnym blasku jej płomienia ujrzał leżącego na słomie Juranda. 
Jeniec miał kajdany na nogach, na ręku zaś łańcuch nieco dłuższy, taki, by mu 
pozwalał podawać sobie pokarm do ust. Ubrany był w ten sam wór zgrzebny, w 
którym stanął przed komturami, lecz pokryty teraz ciemnymi śladami krwi, 
albowiem w dniu owym, w którym położono kres walce dopiero wówczas, gdy 
oszalałego z bólu i wściekłości rycerza splątano siecią, knechtowie chcieli go 
dobić i halabardami zadali mu kilkanaście ran. Dobiciu przeszkodził miejscowy, 
szczytnieński kapelan, ciosy zaś nie okazały się śmiertelne, natomiast uszło z 
Juranda tyle krwi, że go odniesiono do więzienia na wpół żywego. W zamku 
mniemano powszechnie, że lada godzina skończy, lecz jego ogromna siła zmogła 
śmierć i żył, chociaż nie opatrzono mu ran, a wtrącono go do strasznego 
podziemia, w którym w dniach odwilży kapało ze sklepień, w czasie zaś mrozów 
ściany pokrywały się grubą sadzią śnieżną i kryształkami lodu.
Leżał więc na słomie, w łańcuchach, niemocen, ale ogromny, tak iż zwłaszcza 
leżąc, czynił wrażenie jakiegoś odłamu skały, który wykuto w kształt człowieczy. 
Zygfryd kazał mu świecić prosto w twarz i przez czas jakiś wpatrywał się w nią w 
milczeniu, po czym zwrócił się do Diedericha i rzekł:
- Widzisz, iże ma tylko jedną źrenicę, wykap mu ją. W głosie jego była jakaś 
niemoc i zgrzybiałość, ale właśnie dlatego straszny rozkaz wydawał się jeszcze 
straszniejszy. Toteż pochodnia zadrżała nieco w ręku kata, jednakże pochylił ją 
i wkrótce na oko Juranda poczęły spadać wielkie, płonące krople smoły, a 
wreszcie pokryły je zupełnie od brwi aż do wystającej kości policzka.
Twarz Juranda skurczyła się, płowe wąsy jego podniosły się ku górze i odkryły 
zaciśnięte zęby, ale nie wyrzekł ani słowa i czy to z wyczerpania, czy przez 
zawziętość przyrodzoną strasznej jego naturze, nie wydał nawet jęku.
A Zygfryd rzekł:
- Przyrzeczono ci, iż wyjdziesz wolny, i wyjdziesz, ale nie będziesz mógł 
oskarżać Zakonu, gdyż język, którym przeciw niemu bluźniłeś, będzie ci odjęty.
I znów dał znak Diederichowi, lecz ów wydał dziwny, gardlany głos i pokazał 
zarazem na migi, że potrzebuje obu rąk, a nadto, że chce, by komtur mu 
poświecił.
Wówczas starzec wziął pochodnię i trzymał ją wyciągniętą drżącą ręką; jednakże 
gdy Diederich przycisnął kolanami piersi Juranda, odwrócił głowę i patrzał na 
pokrytą szronem ścianę.
Na chwilę rozległ się dźwięk łańcuchów, po czym dały się słyszeć zdyszane 
oddechy piersi ludzkich, coś jakby jedno głuche, głębokie stęknięcie i nastąpiła 
cisza.
Wreszcie ozwał się znów głos Zygfryda.
- Jurandzie, kara, którą poniosłeś, i tak cię spotkać miała, ale prócz tego 
bratu Rotgierowi, którego mąż twej córki zabił, obiecałem włożyć prawą twoją 
dłoń do trumny.
Diederich, który już był podniósł się, usłyszawszy te słowa, Przychylił się znów 
nad Jurandem.
Po niejakim czasie stary komtur i Diederich znaleźli się znów na owym 
dziedzińcu, zalanym światłem miesięcznym. Przeszedłszy korytarz, Zygfryd wziął z 
rąk kata latarnię i jakiś ciemny przedmiot owinięty w szmatę i rzekł do siebie 
głośno:
- Teraz do kaplicy z powrotem, a potem do wieży. Diederich spojrzał na niego 
bystro, lecz komtur kazał mu iść spać, sam zaś powlókł się, kołysząc latarnią w 
stronę oświeconych kaplicznych okien. Po drodze rozmyślał o tym, co się stało. 
Czuł jakąś pewność, że i na niego przychodzi już kres i że to są jego ostatnie 
uczynki na ziemi; a jednak jego dusza krzyżacka, chociaż z natury więcej okrutna 
niż kłamliwa, tak już pod wpływem nieubłaganej konieczności wzwyczaiła się do 
wykrętów, matactw i osłaniania krwawych zakonnych postępków, że i teraz mimo 
woli myślał, iż mógłby zrzucić hańbę i odpowiedzialność za Jurandową mękę 
zarówno z siebie, jak i z Zakonu. Diederich przecie niemowa, nic nie wyzna, a 
chociaż umie porozumieć się z kapelanem, nie porozumie się z samego strachu. 
Więc co? Więc któż dowiedzie, że Jurand nie otrzymał tych wszystkich ran w 
bitwie? Łatwo mógł stracić język od pchnięcia włócznią między zęby, łatwo miecz 
albo topór mógł mu odrąbać prawicę, a oko miał tylko jedno, więc cóż dziwnego, 
że mu je wybito, gdy sam jeden rzucił się w szaleństwie na całą załogę 
szczytnieńską? Ach, Jurand! Ostatnia w życiu radość wstrząsnęła na chwilę sercem 
starego Krzyżaka. Tak, Jurand, jeśli wyżyje, powinien być wypuszczon wolno! Tu 
Zygfryd przypomniał sobie, jak niegdyś radzili o tym z Rotgierem i jak młody 
brat, śmiejąc się, mówił: "Niech wówczas pójdzie, gdzie go oczy poniosą, a jeśli 
nie będzie mógł trafić do Spychowa, to niech się rozpyta o drogę". Bo to, co się 
stało, było już w części postanowione między nimi. A teraz, gdy Zygfryd znów 
wszedł do kaplicy i klęknąwszy przy trumnie, złożył u nóg Rotgiera krwawą dłoń 
Jurandową, ta ostatnia radość, która przed chwilą w nim zadrgała, odbiła się 
również po raz ostatni na jego twarzy.
- Widzisz - rzekł - uczyniłem więcej, niżeśmy uradzili: bo król Jan 
Luksemburski, chociaż był ślepy, stanął jeszcze do walki i zginął z chwałą, a 
Jurand nie stanie już i zginie jak pies pod płotem.
Tu znów uczuł brak oddechu, taki jak poprzednio, gdy szedł do Juranda, a na 
głowie ciężar jakby żelaznego hełmu, lecz trwało to jedno mgnienie oka. 
Odetchnął głęboko i rzekł:
- Hej, czas i na mnie. Miałem cię jednego, a teraz nie mam nikogo. Ale jeśli mi 
przeznaczono żyć jeszcze, to ci ślubuję, synaczku, że ci i tamtą rękę, która cię 
zabiła, na grobie położę albo sam zginę. Żyw jeszcze twój zabójca...
Tu zęby ścisnęły mu się, chwycił go kurcz tak silny, iż słowa urwały mu się w 
ustach, i dopiero po niejakim czasie począł znów mówić przerywanym głosem:
- Tak... żyw jeszcze twój zabójca, ale ja go dosięgnę... a nim dosięgnę, inną, 
gorszą od samej śmierci mękę mu zadam.
I umilkł.
Po chwili wstał i zbliżywszy się do trumny, jął mówić spokojnym głosem:
- Ot, pożegnam cię... Spojrzę ci w twarz raz ostatni, może poznam, czyś rad z 
obietnicy. Ostatni raz!
I odkrył oblicze Rotgiera, lecz nagle cofnął się.
- Śmiejesz się... - rzekł - ale się strasznie śmiejesz... Jakoż ciało odtajało 
pod płaszczem, a może od ciepła świec, skutkiem czego poczęło się rozkładać z 
nadzwyczajną szybkością - i twarz młodego komtura stała się rzeczywiście 
straszną. Spuchłe ogromnie i poczerniałe uszy miały w sobie coś potwornego, sine 
zaś, wzdęte wargi wykrzywione były jakby uśmiechem. Zygfryd zakrył co prędzej tę 
okropną maskę ludzką. Po czym wziął latarnię i wyszedł. W drodze po raz trzeci 
zbrakło mu oddechu, wróciwszy więc do izby, rzucił się na swe twarde łoże 
zakonne i przez pewien czas leżał bez ruchu. Myślał, że zaśnie, gdy nagle 
ogarnęło go dziwne uczucie. Oto wydało mu się, że sen nie przyjdzie do niego już 
nigdy, a natomiast jeśli zostanie w tej izbie, to przyjdzie zaraz śmierć.
Zygfryd nie bał się jej. W niezmiernym zmęczeniu i bez nadziei snu widział w 
niej jakiś ogromny wypoczynek, ale nie chciał się jej poddać jeszcze tej nocy, 
więc siadłszy na łożu, począł mówić:
- Daj mi czas do jutra.
A wtem usłyszał wyraźnie jakiś głos szepcący mu do ucha:
- Wychodź z tej izby. Jutro będzie za późno i nie spełnisz tego, coś przyrzekł; 
wychodź z tej izby!
Komtur, podniósłszy się z trudem, wyszedł. Na blankach obwoływały się z 
narożników straże. Przy kaplicy padał na śnieg żółty blask z okien. W pośrodku, 
przy kamiennej studni dwa czarne psy bawiły się, ciągając jakąś szmatę; zresztą 
na dziedzińcu było pusto i cicho.
- Więc koniecznie jeszcze tej nocy? - mówił Zygfryd. - Otom utrudzon bez miary, 
ale idę... Wszyscy śpią. Jurand zmożon męką może także śpi, tylko ja nie zasnę. 
Idę, idę, bo w izbie śmierć, a jam ci przyrzekł... Ale potem niechże już 
przyjdzie śmierć, skoro nie ma przyjść sen. Ty się tam śmiejesz, a mnie sił 
brak. Śmiejesz się, toś widać rad. Jeno widzisz, palce mi podrętwiały, moc 
opuściła dłonie i sam już tego nie dokonam... Dokona służka, która z nią śpi...
Tak mówiąc, szedł ociężałym krokiem ku wieży leżącej przy bramie. Tymczasem psy, 
które bawiły się przy kamiennej studni, przybiegły ku niemu i poczęły się łasić. 
W jednym z nich Zygfryd rozpoznał brytana, który był tak nieodstępnym 
towarzyszem Diedericha, iż w zamku mówiono, że służy mu w nocy za poduszkę.
Pies, powitawszy komtura, zaszczekał z cicha raz i drugi, po czym zwrócił się ku 
bramie i począł iść ku niej, jak gdyby odgadywał myśl człowieka.
Zygfryd znalazł się po chwili przed wąskimi drzwiczkami wieży, które na noc 
zaryglowywano z zewnątrz. Odsunąwszy rygle, zmacał poręcz schodów, które 
zaczynały się tuż za drzwiami, i począł iść na górę. Zapomniawszy, z powodu 
rozbicia myśli, latami, szedł omackiem, stąpając ostrożnie i szukając nogami 
stopni.
Nagle po kilku krokach zatrzymał się, gdyż wyżej, ale tuż nad sobą, usłyszał coś 
jakby sapanie człowieka albo zwierzęcia.
- Kto tam?
Nie było odpowiedzi, tylko sapanie stało się szybsze.
Zygfryd był człowiekiem nieustraszonym; nie bał się śmierci, ale i jego odwaga i 
panowanie nad sobą wyczerpały się już do dna tej strasznej nocy. Przez głowę 
przeleciała mu myśl, że drogę zastępuje mu Rotgier, i włosy zjeżyły mu się na 
głowie, a czoło okryło się zimnym potem.
I cofnął się prawie do samego wyjścia.
- Kto tam? - zapytał zdławionym głosem. Lecz w tej chwili coś pchnęło go w 
piersi z siłą tak straszliwą, że starzec padł zemdlony na wznak przez otworzone 
drzwi, nie
wydawszy ani jęku.
Uczyniła się cisza. Potem z wieży wysunęła się jakaś ciemna postać i chyłkiem 
poczęła umykać ku stajniom leżącym obok cekhauzu po lewej stronie dziedzińca. 
Wielki brytan Diedericha popędził za nią w milczeniu. Drugi pies skoczył za nimi 
również i zniknął w cieniu muru, ale wkrótce zjawił się znowu ze łbem 
spuszczonym ku ziemi, biegnąc z wolna z powrotem i jakby wietrząc pod ślad 
tamtych. W ten sposób zbliżył się do leżącego bez ruchu Zygfryda, obwąchał go 
uważnie i wreszcie, siadłszy przy jego głowie, podniósł paszczę w górę i począł 
wyć.
Wycie rozlegało się przez długi czas, napełniając jakby nową żałością i zgrozą 
tę posępną noc. Na koniec zaskrzypiały drzwi ukryte we wnęku wielkiej bramy i na 
dziedzińcu zjawił się odźwierny z halebardą.
- Mór na tego psa! - rzekł. - Nauczę ja cię wyć po nocy. I nastawiwszy ostrze, 
chciał pchnąć nim zwierzę, lecz w tej samej chwili ujrzał, iż ktoś leży w 
pobliżu otwartych drzwiczek baszty.
- Herr Jesus! co to jest?...
Pochyliwszy głowę, spojrzał w twarz leżącego człowieka i począł krzyczeć:
- Bywaj! bywaj! ratunku!
Po czym skoczył do bramy i jął targać z całych sił za sznur dzwonu.
 Henryk Sienkiewicz: Krzyżacy
Rozdział VIII
Jakkolwiek Głowaczowi pilno było do Zgorzelic, nie mógł jednakże jechać tak 
prędko, jakby chciał, albowiem drogi stały się niezmiernie trudne. Po zimie 
ostrej, po mrozach tęgich i po śniegach tak obfitych, że chowały się pod nimi 
całe wsie, przyszły wielkie odwilże. Luty, wbrew swojej nazwie, nie okazał się 
bynajmniej lutym. Naprzód powstały mgły gęste i nieprzeniknione, potem dżdże 
prawie ulewne, od których w oczach tajały białe zaspy, w przerwach zaś między 
ulewami dął wicher, taki, jaki zwykł dąć w marcu, więc przerywany, nagły, któren 
zganiał i rozganiał nabrzmiałe chmury po niebie, a na ziemi wył po zaroślach, 
huczał po lasach i pożerał śniegi, pod którymi niedawno jeszcze drzemały konary 
i gałęzie w zimowym cichym śnie. Poczerniały też wnet bory. Na łąkach marszczyła 
się szeroko rozlana woda, wezbrały rzeki i strumienie. Radzi byli z takiej 
obfitości mokrego żywiołu tylko rybitwowie, natomiast inna wszelka ludność, 
trzymana jakby na uwięzi, przykrzyła sobie po domach i chatach. W wielu 
miejscach od wsi do wsi można się było dostać tylko łodzią. Nie brakło wprawdzie 
nigdzie grobel ani gościńców przez bagna i bory poczynionych z pni i okrąglaków, 
ale teraz groble rozmiękły, a pnie na nizinnych miejscach pogrzęzły w rozmokłych 
młakach i przejazd przez nie uczynił się niebezpieczny albo i wcale niepodobny. 
Szczególniej trudno było posuwać się Czechowi w jezierzystej Wielkopolsce, gdzie 
każdej wiosny roztopy bywały większe niż w innych stronach kraju, a przeto i 
droga, zwłaszcza dla konnych, cięższa.
Musiał też często zatrzymywać się i czekać po całych tygodniach bądź to po 
miasteczkach, bądź po wsiach u dziedziców, którzy zresztą przyjmowali go wraz z 
jego ludźmi, wedle obyczaju, gościnnie, radzi słuchając opowiadań o Krzyżakach i 
płacąc chlebem i solą za nowiny. Za czym wiosna dobrze już zapowiadała się na 
świecie i zbiegła większa część marca, zanim znalazł się w pobliżu Zgorzelic i 
Bogdańca.
Biło mu serce na myśl, iż niebawem ujrzy swoją panią, bo choć
wiedział, że nie dostanie jej nigdy, tak jak nie dostanie i gwiazdy z nieba, 
jednakże wielbił ją i kochał z całej duszy. Postanowił jednak zajechać naprzód 
do Maćka, raz dlatego, że do niego był wysłany, a po wtóre, że prowadził ludzi, 
którzy mieli zostać w Bogdańcu, Zbyszko po zabiciu Rotgiera zabrał był jego 
orszak wynoszący wedle przepisów zakonnych dziesięć koni i tyluż ludzi. Dwaj 
spomiędzy nich odwieźli ciało zabitego do Szczytna, pozostałych zaś, wiedząc, 
jak chciwie stary Maćko poszukuje osadników, odesłał Zbyszko z Głowaczem w darze 
stryjcowi.
Czech, zajechawszy do Bogdańca, nie zastał Maćka w domu; powiedziano mu, iż 
poszedł z psami i kuszą do boru, lecz wrócił jeszcze za dnia i dowiedziawszy 
się, iż znaczny jakowy ś poczet bawi u niego, przyśpieszył kroku, aby 
przyjezdnych powitać i ofiarować im gościnność. Nie poznał też zrazu Głowacza, a 
gdy ów pokłonił mu się i nazwał, w pierwszej chwili przeraził się okrutnie i 
rzuciwszy kuszę i czapkę o ziem, zawołał:
- Dla Boga! zabili mi go! gadaj, co wiesz!
- Nie zabit - odparł Czech. - W dobrym zdrowiu! Usłyszawszy to. Maćko zawstydził 
się nieco i począł sapać,
wreszcie odetchnął głęboko.
- Chwała Chrystusowi Panu! - rzekł. - Gdzie zaś jest?
- Do Malborga pojechał, a mnie z nowinami tu przysłał.
- A on po co do Malborga?
- Po żonę.
- Bój się, chłopie, ran boskich! Po jaką żonę?
- Po Jurandową córkę. Będzie o czym prawić choćby całą noc, ale pozwólcie, 
poczesny panie, abym też odsapnął, bom się zdrożył okrutnie, a od północka 
cięgiem jechałem.
Więc Maćko przestał na chwilę pytać, głównie jednak z tej przyczyny, że 
zdumienie odjęło mu mowę. Ochłonąwszy nieco, zakrzyknął na pachołka, by dorzucił 
drew do ogniska i przyniósł Czechowi jeść, po czym jął chodzić po izbie, 
wymachiwać rękoma i mówić sam do siebie:
- Uszom nie wierzyć... Jurandowa córka... Zbyszko żonaty...
- I żonaty, i nieżonaty - rzekł Czech.
Dopierożjął z wolna opowiadać, co i jak było, a tamten słuchał chciwie, 
przerywając kiedy niekiedy pytaniami, bo nie wszystko było jasne w opowiadaniu 
Czecha. Nie wiedział na przykład dokładnie Głowacz, kiedy się Zbyszko ożenił, bo 
nie było żadnego wesela, twierdził jednak na pewno, że ślub był i że się to 
stało za przyczyną samej księżny Anny Danuty, a wydało się przed ludźmi dopiero 
po przyjeździe Krzyżaka Rotgiera, z którym Zbyszko, pozwawszy go na sąd Boży, 
potykał się wobec całego mazowieckiego dworu.
- Aa! Potykał ci się? - zawołał, błysnąwszy oczyma, z okrutnym zaciekawieniem 
Maćko. - No i co?
- Na dwie połowie Niemca rozwalił, a i mnie też Bóg z giermkiem poszczęścił.
Maćko znów począł sapać, tym razem z zadowolenia.
- No! - rzekł - chłop to on jest nie na śmiech. Ostatni z Gradów, ale, tak mi 
dopomóż Bóg, nie pośledni. Juści, a wówczas z Fryzami?... Prawy wyrostek był...
Tu spojrzał uważniej raz i drugi na Czecha, po czym znów:
- Ale i tyś mi się udał. I widać nie łżesz. Ja ci łgarza i przez deskę poczuję. 
Nic jeszcze ten giermek, bo sam mówisz, żeś nie miał wiele roboty, ale żeś 
tamtemu psubratu ramię skruszył, a przedtem tura zwalił, to godne uczynki.
Po czym spytał nagle:
- A łup? czy także godny?
- Wzięliśmy zbroje, konie i chłopa dziesięciu, a ośmiu wam młody pan przysyła.
- Cóże z dwoma uczynił?
- Odesłał z ciałem.
-Nie mógł to książę swoich pachołków wyprawić? Tamci już nie wrócą.
Czech uśmiechnął się na tę chciwość, z którą zresztą Maćko często się zdradzał.
- Młody pan nie potrzebuje na to teraz już zważać - rzekł. -
Spychów wielka dziedzina.
- Wielka! ba, i co? Ale jeszcze nie jego.
- Jeno czyja? Maćko aż wstał.
- Powiadaj! A przecie Jurand!
- Jurand u Krzyżaków w podziemiu i śmierć nad nim. Bóg wie, czy wyżyje, a jeśli 
wyżyje, czy wróci; choćby zaś wyżył i wrócił, przecie czytał ksiądz Kaleb jego 
testament i zapowiedział wszystkim, że dziedzicem ma być młody pan.
Na Maćku nowiny te uczyniły widocznie ogromne wrażenie, tak dalece bowiem były 
zarazem pomyślne i niepomyślne, że nie mógł się w nich połapać ani przyprowadzić 
do ładu uczuć, które na przemian nim wstrząsały. Wiadomość, że Zbyszko się 
ożenił, ukłuła go w pierwszej chwili boleśnie, kochał bowiem jak rodzony ojciec 
Jagienkę i ze wszystkich sił pragnął Zbyszka z nią skojarzyć. Ale z drugiej 
strony już się był przyzwyczaił uważać tę rzecz za przepadłą, a znów Jurandówna 
przynosiła to, czego nie mogła przynieść Jagienka, bo i łaskę książęcą, i wiano, 
jako jedynaczka, wielekroć razy większe. Widział już Maćko w duszy Zbyszka 
książęcym komesem, panem na Bogdańcu i Spychowie, ba, w przyszłości i 
kasztelanem. Rzecz nie była niepodobna, bo mówiło się przecie w onych czasach o 
szlachcicu chudopachołku: "Miał ci synów dwunastu: sześciu w bitwach legło, 
sześciu zostało kasztelanami". I naród, i rody były na dorobku do wielkości. 
Znaczne mienie mogło tylko pomóc Zbyszkowi na tej drodze, więc chciwość i pycha 
rodowa Maćka miały się z czego cieszyć. Nie brakło jednakże staremu powodów i do 
niepokoju. Sam jeździł niegdyś dla uratowania Zbyszka do Krzyżaków i przywiózł z 
tej podróży żelazny szczebrzuch pod żebrem, a oto teraz pojechał Zbyszko do 
Malborga jakoby wilkowi w gardziel. Zali doczeka się tam żony czy śmierci? "Nie 
będą tam na niego mile patrzyli - pomyślał Maćko - dopiero co zatłukł im przecie 
znacznego rycerza, a przedtem bił w Lichtensteina, one zaś, psiajuchy, miłują 
zemstę". Na tę myśl zatroskał się stary rycerz wielce. Przyszło mu też do głowy, 
że nie będzie także bez tego, aby Zbyszko, jako .Jest chłop prędki", nie potykał 
się tam z jakim Niemcem. Ale o to mniejsza była trwoga. Najgorzej się obawiał 
Maćko, że go chwycą. "Chwycili starego Juranda i córkę, nie wzdragali się 
chwycić swego czasu samego księcia przy Złotoryi, czemu by zaś mieli Zbyszkowi 
pofolgować?"
Tu przyszło mu do głowy pytanie: co będzie, jeśli młodzik, choćby sam uszedł z 
rąk krzyżackich, wcale żony nie odnajdzie? Na razie pocieszył się Maćko myślą, 
że mu zostanie po niej Spy-chów, ale była to krótka pociecha. Chodziło staremu 
mocno o mienie, ale chodziło niemniej o ród, o Zbyszkowe dzieci. "Jeśli Danuśka 
wpadnie jako kamień w wodę i nikt nie będzie wiedział, żywa-li czy umarła, nie 
będzie się mógł Zbyszko z drugą żenić - i wówczas nie stanie Gradów z Bogdańca 
na świecie. Hej! Z Jagienką byłoby inaczej!... Moczy dołów też kwoka skrzydłami 
ani pies ogonem nie przykryje, a taka dziewka co rok by rodziła bez pochybyjako 
ona jabłoń w sadzie". Więc żal Maćka stał się większy od radości z nowego 
dziedzictwa - i z tego żalu, z niepokoju jął znowu wypytywać Czecha, jako to 
było z tym ślubem i kiedy było.
A Czech na to:
- Mówiłem już wam, poczesny panie, że kiedy było, nie wiem, a czego się 
domyślam, na to nie przysięgnę.
- Czego się zaś domyślasz?
- Przeciem ja młodego pana nie odstępował w krzypocie i w izbie z nim razem 
spałem. Raz tylko wieczór kazali mi pójść precz, a potem widziałem, jak do pana 
poszli: sama miłościwa, a z nią panna Jurandówna, pan de Lorche i ksiądz 
Wyszoniek. Dziwowałem się nawet, bo panna miała wianuszek na głowie, alem 
myślał, że Sakramenta będą panu dawać... Może to było wtedy... Pamiętam, że pan 
kazał, abym go przybrał pięknie jak na wesele, ale myślałem też, że to dla 
przyjęcia Ciała Chrystusowego.
- A potem jakoże? ostali sami?
- I! - nie ostali sami, a choćby i ostali, pan wonczas i jeść nie mógł o swej 
mocy. A już byli po panienkę ludzie, niby od Juranda, i nad raniem pojechała...
- Nie widziałże jej Zbyszko od tego czasu?
- Oko ludzkie jej nie widziało. Nastała chwila milczenia.
- Cóż myślisz - zapytał po chwili Maćko - oddadzą ją Krzyżacy czy nie oddadzą?
Czech począł trząść głową, po czym kiwnął ręką ze zniechęceniem.
- Wedle mojej głowy - rzekł z wolna - to ona już przepadła na wieki.
- Dlaczego? - zapytał prawie ze strachem Maćko.
- Bo gdyby mówili, że ją mają, to byłaby nadzieja. Można by się było skarżyć 
alibo okup zapłacić, alibo siłą ją odbić. Ale oni mówią tak: Mieliśmy jakowąś 
odbitą dziewkę i daliśmy Jurandowi znać, on zaś jej nie przyznał, a za nasze 
serce ludzi nam tylu nabił, że i dobra potyczka więcej nie kosztuje.
- To Jurandowi pokazywali j akowąś dziewkę?
- Mówią, że pokazywali. Bóg raczy wiedzieć. Może nieprawda, a może pokazali mu 
inną. To jeno prawda, że ludzi pobił i że oni gotowi przysiąc, że panny 
Jurandówny nigdy nie porywali. I to jest okrutnie ciężka sprawa. Choćby mistrz 
dał rozkaz, to rnu też odpowiedzą, że jej nie mają. I kto im dowiedzie? Tym 
bardziej że dworscy w Ciechanowie mówili o Jurandowym liście, w którym stoi, że 
ona nie u Krzyżaków.
- A może nie u Krzyżaków?
- Prosim waszą miłość!... Już jeśliby ją zbóje porwali, to przecie nie dla czego 
innego, jeno dla okupu. A przy tym zbóje nie potrafiliby ni listu napisać, ni 
pieczęci pana ze Spychowa uczynić, ni zacnego pocztu przysłać.
- Prawda jest. Ale co Krzyżakom po niej?
- A pomsta nad Jurandową krwią? Wolą oni pomstę niż miód i wino, a że przyczyny 
mają, to mają. Straszny im był pan ze Spychowa, a co w ostatku sił uczynił, to 
do reszty ich rozjadło... Mój pan też, słyszałem, na Lichtensteina rękę 
podnosił, Rotgiera zabił... Mnie Bóg pomógł, żem psubratu ramię skruszył. 
Hej!... prosim pięknie: czterech było, zatracona ich mać, a teraz ledwie jeden 
żywie, i to stary. My też zęby mamy, wasza miłość.
Nastała znów chwila milczenia.
- Roztropny z ciebie giermek - rzekł wreszcie Maćko. - A ja-koże myślisz, co z 
nią uczynią?
- Kniaź Witold - potężny kniaź; mówią, że i cesarz niemiecki w pas mu się kłania 
- a co uczynili z jego dziećmi? Mało tu u nich zamków? mało podziemi? mało 
studzien? mało powrozów i pętli na szyję?
- Dla Boga żywego! - zawołał Maćko.
- Daj Bóg, żeby młodego pana nie pochowali, choć z książęcym listem i panem de 
Lorche pojechał, któren jest pan możny i książętom pokrewny. Hej, nie chciałem 
ja tu jechać, bo tam łatwiej by się potykać zdarzyło. Ale mi kazał. Słyszałem, 
jako raz mówił do starego pana ze Spychowa: "Zaliście wy chytrzy? -powiada - bo 
ja chytrością nie wskóram nic, a z nimi tego trzeba! Oj! powiada, stryk Maćko, 
ten by się tu przydał". I z tej przyczyny mnie wysłał. Ale Jurandówny to i wy, 
panie, nie najdziecie, bo ona może już na tamtym świecie - a przeciwko śmierci 
by i największa chytrość nie pomoże...
Maćko zamyślił się i dopiero po długim milczeniu rzekł:
- Ha! to nie ma i rady! Przeciwko śmierci chytrość nie pomoże. Ale gdybym tam 
pojechał, a dowiedział się choć tego, że tamtą zgładzili, to Spychów zostałby i 
tak Zbyszkowi, a sam mógłby tu wrócić i inną dziewkę brać...
Tu odetchnął Maćko, jakby jakiś ciężar zrzucił z serca, a Gło-wacz spytał 
nieśmiałym, cichym głosem:
- Panienkę ze Zgorzelic?...
- Ano! - odpowiedział Maćko - tym bardziej że sierota, a Cztan z Rogowa i Wilk z 
Brzozowej coraz gorzej na nią nastają. Lecz Czech zerwał się na równe nogi:
- Panienka sierota? Rycerz Zych?...
- To nie wiesz o niczym?
- Na miły Bóg! cóż się stało?
- Ba, prawda, jakoże masz wiedzieć, kiedyś tu prosto zajechał, a gadaliśmy jeno 
o Zbyszku! Sierota jest! Zych zgorzelicki po prawdzie nigdy w domu miejsca nie 
przy grzał, chyba że miał gości. Inaczej zaraz mu się w Zgorzelicach cniło. 
Pisał ci tedy do niego opat, że jedzie w gości do księcia Przemka 
oświęcimskiego, i jego z sobą prosi. A Zychowi w to graj, ile że z księciem się 
znał i nieraz się z nim weselił. Przybywa zatem Zych do mnie i powiada tak: 
"Jadę do Oświęcimia, a potem do Glewic, a wy tu miejcie oko na Zgorzelice". Mnie 
zaś zaraz coś tknęło i powiadam tak:
"Nie jedźcie! pilnujcie dziedziny i Jagienki, bo wiem, że Cztan z Wilkiem coś ci 
złego zamyślają". A trzeba ci wiedzieć, że opat ze złości na Zbyszka chciał dla 
dziewki Wilka albo Cztana, ale później, poznawszy ich obyczaj, sprał kiedyś obu 
lagą i ze Zgorzelic wyrzucił. I dobrze, ale nie bardzo, bo się okrutnie 
zawzięli. Teraz jest trochę spokoju, gdyż się wzajem poszczerbili i leżą, ale 
przedtem nie było i chwili pewnej. Wszystko na mojej głowie: obrona i opieka. A 
teraz Zbyszko znów chce, abym jechał... Jako tu będzie z Jagienką - nie wiem, 
ale tymczasem dopowiem ci o Zychu. Nie zważał na moje gadanie - pojechał. No i 
ucztowali, weselili się! Z Glewic jechali do ojca księcia Przemka, do starego 
Nosaka, któren w Cieszynie włada. Aż tu Jaśko, książę raciborski, z nienawiści 
ku księciu Przemkowi zbójów pod przewodem Czecha Chrzana na nich nasadził. I 
książę Przemko legł, a z nim razem i Zych zgorzelicki, strzałą w tchawicę 
ugodzon. Opata ce-pem żelaznym ogłuszyli, tak że dotychczas głową trzęsie, o 
świecie nie wie i mowę bodaj na zawsze utracił. No, Chrzana stary książę Nosak 
od pana na Zampachu kupił i tak go udręczył, że najstarsi ludzie o podobnej męce 
nie słyszeli - aleć ni sobie męką żalu po synu nie zmniejszył, ni Zycha nie 
wskrzesił, ni Jagience łez nie otarł. Ot im zabawa... Sześć niedziel temu 
przywieźli tu Zycha i pochowali.
- Taki tęgi pan!... - mówił z żalem Czech. - Nie byłem ci ja już pod Bolesławcem 
ułomek, a on i jednego pacierza ze mną się nie zabawił i w niewolę mię wziął. 
Ale taka to była niewola, żebym jej był i za wolę nie pomieniał... Dobry, zacny 
pan! Dajże mu. Boże, światłość wiekuistą. Hej, żal, żal! ale największy 
panienki, niebogi.
- Bo i szczera nieboga. Poniektóra i matki tak nie miłuje, jako ona ojca 
miłowała. I do tego nieprzezpieczno jej siedzieć w Zgorzelicach. Po pogrzebie - 
jeszcze śniegiem nie zasypało Zychowej mogiły, już Cztan i Wilk na zgorzelicki 
dwór nastąpili. Szczęściem dowiedzieli się moi ludzie przedtem, więcem z 
parobkami w pomoc skoczył, i Bóg dał, żeśmy ich godnie sprali. Dopieroż po bitce 
dziewka, kiedy to nie ułapi mnie za kolana:
"Nie mogem być Zbyszkowa, prawi, nie będem niczyja, jeno mnie od tych odmieńców 
ratujcie, bo, prawi, wolałabym śmierć niż ich..." To ci mówię, nie poznałbyś 
teraz Zgorzelic, bom z nich kasztel prawy uczynił. Następowali jeszcze dwa razy 
potem, ale wiera, nie mogli dać rady. Teraz na czas jakiś jest spokój, bo jakom 
ci rzekł, poszczerbili się wzajem, tak że żaden ni ręką, ni nogą ruszyć nie 
może.
Głowacz nie odrzekł na to nic, tylko, słuchając o Cztanie i Wilku, zgrzytać 
począł tak, jakoby kto skrzypiące drzwi otwierał i zamykał, a potem jął wycierać 
o uda swe potężne dłonie, w których widocznie uczuł swędzenie. Wreszcie z ust 
wyszło mu z trudem jedno tylko słowo:
- Zatraceny...
Lecz w tej chwili głosy jakieś ozwały się w sieni, drzwi otworzyły się nagle i 
do izby wbiegła pędem Jagienka, a z nią najstarszy z jej braci, czternastoletni 
Jaśko, podobny tak do niej jak bliźniak.
Ona, dowiedziawszy się od zgorzelickich chłopów, którzy po drodze widzieli 
poczet, że jakowiś ludzie pod wodzą Czecha Hlawy jechali do Bogdańca, przeraziła 
się równie jak Maćko, a gdy powiedzieli jej jeszcze, że Zbyszka między nimi nie 
widziano, była niemal pewna, że stało się nieszczęście, więc przy-leciała jednym 
tchem do Bogdańca, by się prawdy dopytać.
- Co się stało?... na miły Bóg! - poczęła wołać od proga.
- Co się miało stać? - odpowiedział Maćko. - Żyw Zbyszko i zdrowy.
Czech skoczył ku pani i klęknąwszy na jedno kolano, począł całować kraj jej 
sukni, lecz ona wcale tego nie zauważyła, gdyż usłyszawszy odpowiedź starego 
rycerza, odwróciła głowę od ognia w cień i dopiero po chwili, jakby 
przypomniawszy sobie, że trzeba się przywitać, rzekła:
- Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus!
- Na wieki wieków - odpowiedział Maćko.
A ona, spostrzegłszy teraz Czecha u swych kolan, pochyliła się ku niemu.
- Radam ci, Hlawo, z duszy, ale czemuś to pana ostawił?
- Wysłał mnie, panienko miłościwa.
- Co przykazał?
- Przykazał jechać do Bogdańca.
- Do Bogdańca?... -1 co jeszcze?
- Wysłał po radę... i z pokłonem, z pozdrowieniem.
- Do Bogdańca, i tyla? No - dobrze. A sam gdzie?
- Między Krzyżaki pojechał do Malborga. Na twarzy Jagienki odbił się znów 
niepokój.
- Zali mu życie niemiłe? Czegóż?
- Szukać, miłościwa panienko, tego, czego nie odnajdzie.
- Wiera, nie odnajdzie! - wtrącił Maćko. - Jako ćwieka nie utwierdzisz bez 
młota, tako i woli ludzkiej bez boskiej.
- Cóże prawicie? - zapytała Jagienka.
Lecz Maćko na pytanie odpowiedział takim pytaniem:
- Gadałże ci co Zbyszko o Jurandównie, bo jako słyszałem, to gadał?
Jagienka zrazu nie odpowiedziała nic i dopiero po chwili, przytłumiwszy 
westchnienie, odrzekła:
- Ej! gadał! A co mu wadziło gadać!
- To i dobrze, bo przez to łacniej mi prawić - odrzekł stary. I począł jej 
opowiadać, co od Czecha słyszał, sam dziwiąc się, że chwilami opowiadanie 
przychodzi mu jakoś nieskładnie i trudno. Że jednak istotnie był człek chytry, a 
szło mu o to, by na wszelki wypadek nie "zlisić" Jagienki, więc mocno nastawał 
na to, w co zresztą sam wierzył, że Zbyszko w rzeczy nigdy nie był mężem Danusi 
i że ona przepadła już na wieki.
Czech przyświadczał mu kiedy niekiedy, to kiwając głową, to powtarzając: "Przez 
Bóg, jako żywo" lub: "Tak ono, nie inak" - dziewczyna zaś słuchała ze 
spuszczonymi rzęsami na jagody, o nic już nie dopytująca i tak cicha, że aż jej 
milczenie zaniepokoiło Maćka.
- No i cóż ty? - pytał, skończywszy opowiadanie. A ona nie odrzekła nic, tylko 
dwie łzy zabłysły jej pod spuszczonymi rzęsami i stoczyły się po policzkach.
Po chwili zaś zbliżyła się do Maćka i pocałowawszy go w rękę, rzekła:
- Niech będzie pochwalony.
- Na wieki wieków - odrzekł stary. - Tak ci to pilno do domu? Ostańże z nami.
Lecz ona nie chciała zostać, tłumacząc się, że w domu nie wydała na wieczerzę. 
Maćko zaś, choć wiedział, że w Zgorzelicach jest stara szlachcianka Sieciechowa, 
która mogłaby ją zastąpić, nie zatrzymywał jej zbyt natarczywie, rozumiejąc, że 
smutek nierad świeci ludziom łzami i że człowiek jest jako ryba, która, 
poczuwszy w sobie grot ości, chowa się jak może najgłębiej na dno.
Więc pogładził tylko dziewczynę po głowie, a następnie odprowadził ją wraz z 
Czechem na dziedziniec. Ale Czech wywiódł konia ze stajni, dosiadł go i pojechał 
za panienką.
Maćko zaś, wróciwszy, westchnął i kiwając głową, począł mruczeć:
- Głupi ten Zbyszko to ci jest!... Aże pachnie po onej dziewce w izbie!
I rozżalił się stary w sobie. Pomyślał, że gdyby tak Zbyszko zaraz po powrocie 
był ją brał, to może by już do tego czasu była radość i uciecha! Zaś teraz co? 
Byle go wspomnieć, to wnet jej łza z oka kapnie, a chłopisko światami chodzi i 
będzie tam gdzieś o tyny malborskie łbem bił, póki go nie rozbije, a w chałupie 
pusto, jeno zbroiska ze ścian się szczerzą. Nijaki pożytek z gospodarki, na nic 
zabiegliwość, na nic Spychów i Bogdaniec, skoro nie będzie ich komu zostawić.
Tu gniew począł burzyć w duszy Maćka.
- Poczekaj, powsinogo - rzekł głośno - nie pojadę ja za tobą, a ty rób, co 
chcesz!
Lecz w tej samej chwili zdjęła go jak na złość okrutna tęsknota za Zbyszkiem. 
"Ba, nie pojadę - pomyślał - a w domu to zaś usiedzę? Nie usiedzę! Skaranie 
boskie! Bo żeby tego juchy choć raz w życiu nie obaczyć - nijak nie może być! 
Znowu tam jednego psubrata rozszczepił - i łup pobrał... Inny posiwieje, nim pas 
zyszcze, a jego już tam książę opasał... I słusznie, bo siła jest chwackich 
pachołków między szlachtą, ale takiego drugiego chyba nie ma".
I rozczuliwszy się całkiem, począł naprzód spoglądać po zbrojach, po mieczach i 
po toporach, które czerniały w dymie, jakby rozważając, co z sobą brać, a co 
zostawić, po czym wyszedł z izby, raz dlatego, że nie mógł w niej wytrzymać, a 
po wtóre, by kazać wysmarować wozy i dać koniom podwójny obrok.
Na podwórcu, na którym się już mroczyło, przypomniał sobie Jagienkę, która tu 
przed chwilą na koń siadała, i nagle zatroskał się znowu.
- Jechać, to jechać - rzekł sobie - ale kto tu będzie dziewczyny przed Cztanem i 
Wilkiem bronił! Bogdaj w nich piorun trzasł!...
Jagienka zaś jechała tymczasem wraz z małym Jaśkiem drogą leśną ku Zgorzelicom, 
a Czech wlókł się w milczeniu za nimi, z sercem przepełnionym miłością i 
żalem... Widział przedtem łzy dziewczyny, patrzał teraz na jej ciemną postać, 
zaledwie widną w mroku leśnym, i odgadywał jej smutek i ból. Zdawało mu się też, 
że lada chwila wyciągną się po nią z pomroki i gęstwiny drapieżne ręce Wilka lub 
Cztana - i na tę myśl porywała go dzika żądza bitki. Żądza ta stawała się 
chwilami tak nieprzeparta, że brała go ochota chwycić za topór lub miecz i razić 
bodaj sosny przy drodze. Czuł, że gdyby się dobrze zmachał, to by mu ulżyło. Rad 
by był wreszcie choć konia cwałem puścić, ale oni tam w przedzie jechali właśnie 
wolno, noga za nogą, nic prawie nie rozmawiając, gdyż i mały Jaśko, choć zwykle 
mowny, widząc po kilku próbach, że siostra nie chce rozmawiać, pogrążył się 
także w milczeniu.
Lecz gdy już byli blisko Zgorzelic, żal w sercu Czecha przeważył nad gniewem na 
Cztana i Wilka. "Nie pożałowałbym ci ja i krwi - mówił sobie - byle cię 
pocieszyć, ale cóż, nieszczęsny, uczynię? Co ci powiem? Powiem chyba, że on ci 
się pokłonić kazał, i dajże Boże, aby ci to za pociechę starczyło".
Tak pomyślawszy, przysunął konia do konia Jagienki:
- Panienko miłościwa...
- To jedziesz z nami? - zapytała dziewczyna, ocknąwszy się jak ze snu. - A co 
powiesz?
- Bom zapomniał, co mi pan kazał wam powiedzieć. Na od-jezdnym w Spychowie 
zawołał mnie i powiedział tak: "Podejmij pod nogi panienkę ze Zgorzelic, bo czy 
w złej, czy w dobrej doli nigdy jej nie zabaczę, a za to, powiada, co dla 
stryjca i dla mnie uczyniła, niech jej Bóg zapłaci i w zdrowiu ją zachowa".
- Bóg zapłać i jemu za dobre słowo - odrzekła Jagienka. Po czym dodała takim 
jakimś dziwnym głosem, że w Czechu stopniało serce do reszty:
- I tobie, Hlawo.
Rozmowa urwała się na czas, lecz giermek rad był z siebie i z tego, co panience 
powiedział, w duszy bowiem mówił sobie:
"Przynajmniej tego nie pomyśli, że ją niewdzięcznością nakarmiono". Zaczął też 
zaraz wyszukiwać w swej poczciwej głowie, co by jej jeszcze znów takiego 
powiedzieć, i po chwili znów począł:
- Panienko...
- Co?
-To... niby... chciałem rzec, jakom i staremu panu z Bog-
dańca mówił, że tamta już przepadła na wieki i że on jej nigdy nie odnajdzie, 
choćby mu sam mistrz pomagał.
- To żona jego - odrzekła Jagienka. A Czech jął kręcić głową:
- Taka ona i żona...
Jagienka nie odpowiedziała już na to nic, lecz w domu po wieczerzy, gdy Jaśko i 
młodsi bracia spać poszli, kazała przynieść dzban miodu i zwróciwszy się do 
Czecha.spytała:
- A może wolałbyś spać, bom chciała krzynę ugwarzyć. Czech, choć był zdrożon, 
gotów był gwarzyć choćby do rana, więc poczęli rozmawiać, a raczej on opowiadał 
znów szczegółowo wszystkie przygody Zbyszka, Juranda, Danusi i swoje.
 Henryk Sienkiewicz: Krzyżacy
Rozdział IX
Maćko gotował się do drogi, a Jagienka nie pokazywała się w Bogdańcu przez dwa 
dni, spędziła je bowiem na naradach z Czechem. Spotkał ją stary rycerz dopiero 
dnia trzeciego, w niedzielę, w drodze do kościoła. Jechała do Krze-śni z bratem 
Jaśkiem i ze znacznym pocztem zbrojnych pachołków, albowiem nie była pewna, czy 
Cztan i Wilk leżą jeszcze i czy nie uczynią na nią jakowejś napaści.
- Chciałam i tak wstąpić po mszy do Bogdańca - rzekła, powitawszy Maćka - bo 
pilną mam do was sprawę, ale możemy i zaraz o niej gadać.
To rzekłszy, wysunęła się na przodek orszaku, nie chcąc widocznie, by 
pachołkowie słyszeli rozmowę, a gdy Maćko znalazł się przy niej, zapytała:
- To już pewno jedziecie?
- Da Bóg, jutro, nie później.
- I do Malborga?
- Do Malborga albo i nie. Gdzie wypadnie.
- To posłuchajcie teraz i mnie. Długo myślałam, co mi trzeba uczynić, a teraz 
chcę się i was o radę spytać. Drzewiej, wiecie, póki tatulo był żyw, a opat miał 
moc w sobie, było co innego. Cztan i Wilk myśleli też, że jednego z nich 
wybiorę, i hamowali się wzajem. A teraz ostanę bez nijakiej obrony i albo będę w 
Zgorzelicach za ostrokołem jako w więzieniu siedzieć, albo niechybnie stanie mi 
się tu od nich krzywda. Sami powiedzcie, czy nie tak?
- Ba - rzekł Maćko - myślałem o tym i ja.
- I coście wymyślili?
- Nie wymyśliłem nic, ale to jeno ci muszę powiedzieć, że u nas przecie polski 
kraj i że za przemoc nad dziewką okrutne są kary w statucie.
- To dobrze, ale granicę nietrudno przeskoczyć. Jużci wiem, że i Śląsk polski 
kraj, a wżdy tam książęta sami się z sobą wadzą i na się wzajem następują. Żeby 
nie to, żyłby mój tatulo kochany. Nalazło tam już Niemców i burzą a krzywdy 
czynią, więc kto się chce między nimi skryć, to się i skryje. Pewnie, że łatwo 
bym się ni Cztanowi, ni Wilkowi nie dała, ale chodzi mi też i o braci. Nie 
będzie tu mnie, będzie spokój, a jeśli w Zgorzelicach ostanę, Bóg wie, co się 
przygodzi. Zdarzą się napaści, bitki, a Jaśkowi już czternaście roków i żadna, a 
nie dopieroż moja, moc go nie utrzyma. Ostatni raz, kiedyście to nam w pomoc 
przyszli, już on się rwał ku przodowi i jak Cztan prasnął w kupę buławą, mało mu 
o głowę nie zawadził. Hej! gadał już Jaśko czeladzi, że obu tamtych pozwie na 
udeptaną ziemię. Nie będzie, mówię wam, ni dnia spokoju, bo i młodszych może co 
złego spotkać.
- Wiera! psubraty oni są, i Cztan, i Wilk - rzekł żywo Maćko - wszelako na 
dzieci ręki nie podniosą. Tfu! Taką rzecz chyba Krzyżak uczyni.
- Na dzieci ręki nie podniosą, ale w zgiełku albo, czego Boże broń, w razie 
ognia o przygodę nietrudno. Co tu gadać! Miłuje braci stara Sieciechowa jak 
rodzonych i opieki a zaś starunku im nie zabraknie, jeno beze mnie byłoby 
przezpieczniej niż ze mną.
- Może być - odrzekł Maćko.
Po czym spojrzał bystro na dziewczynę:
- Czegoż ty chcesz?
A ona odrzekła przyciszonym głosem:
- Weźcie mnie z sobą.
Na to Maćko, choć nietrudno mu już było domyślić się zakończenia rozmowy, 
zdumiał się jednak mocno, zatrzymał konia i zawołał:
- Bój się Boga, Jagienka!
Ona zaś spuściła głowę i odrzekła jakby z nieśmiałością i zarazem smutkiem:
- Moiście wy! Jako co do mnie, wolę szczerze mówić niż taić. I Hlawa, i wy 
powiadacie, że Zbyszko już tamtej nigdy nie odnajdzie, a Czech gorzej się 
jeszcze spodziewa. Bóg mi świadek, nie życzę jej nijakiego zła. Niech mu ją tam, 
niebogę, Matka Boska strzeże i uchroni. Milsza ona była ode mnie Zbyszkowi, no i 
nie ma rady! taka moja dola. Ale widzicie, póki jej Zbyszko nie odnajdzie albo 
jeśli, jako wierzycie, nigdy nie odnajdzie, to, to...
- To co? - spytał Maćko, widząc, że dziewka coraz się więcej miesza i zacina.
- To ja nie chcę być ni Cztanowa, ni Wilkowa, ni niczyja. Maćko odetchnął z 
zadowoleniem.
- Myślałem, żeś go już zabaczyła - rzekł. A ona odpowiedziała jeszcze smutniej:
- Hej!...
- To i czegóż chcesz? Jakoże mi między Krzyżaki cię brać?
- Niekoniecznie między Krzyżaki. Chciałabym teraz choć do opata, który w 
Sieradzu chorością złożon. Nie ma on tam jednej życzliwej duszy przy sobie, bo 
szpylmany pewnikiem dzbana więcej pilnują niż jego, a to przecie mój krzestny i 
dobrodziej. A choćby zdrów był, to też bym szukała jego opieki, bo ludzie się go 
boją.
- Nie będę ja się tam sprzeczał - rzekł Maćko, który w gruncie rzeczy rad był z 
postanowienia Jagienki, znając bowiem Krzyżaków, wierzył głęboko, że Danuśka nie 
wyjdzie żywa z ich rąk. - Ale to ci jeno rzekę, że w drodze z dziewką okrutny 
kłopot.
- Może z inną, ale nie ze mną. Nie potykałam ja się dotychczas nigdy, ale nie 
nowina mi z kuszy dziać i trudy na łowach znosić. Jak trzeba, to trzeba, nie 
bójcie się. Wezmę szatki Jaśko-we, pątlik nawłosy, kordzik przypaszę i pojadę. 
Jaśko, choć młodszy, ni na włos nie mniejszy, a z gęby taki ci do mnie podobny, 
że jak bywało, przebieraliśmy się na zapusty, to i tatuło nieboszczyk nie umiał 
rzec, które on, a które Ja... Obaczycie, ze nie pozna mnie ni opat, ni - kto 
inny.
- Ni Zbyszko?
- Jeśli go obaczę...
Maćko zamyślił się przez chwilę, po czym uśmiechnął się nagle i rzekł
- A Wilk z Brzozowej i Cztan z Rogowa to chyba się powściekają!
- A niech się powściekają. Gorzej, że może za nami pojadą.
- No! nie boję się. Stary ja, ale lepiej mi pod pięść nie włazić. I wszystkim 
Gradom też!... Zbyszka już przecie spróbowali.
Tak rozmawiając, dojechali do Krześni. W kościele był i stary Wilk z Brzozowej, 
który kiedy niekiedy rzucał posępne spojrzenia na Maćka, ale ów o to nie dbał. I 
z lekkim sercem powracał po mszy wraz z Jagienką do domu. Lecz gdy na rozstaju 
pożegnali się z sobą i gdy znalazł się sam w Bogdańcu, poczęły mu przychodzić do 
głowy mniej wesołe myśli. Rozumiał, że ni Zgorzelicom, ni rodzeństwu Jagienki na 
wypadek jej wyjazdu istotnie nic nie grozi. "Po dziewkę by sięgali - mówił sobie 
- bo to jest inna rzecz, ale na sieroty albo na ich mienie ręki nie podniosą, 
gdyż okryliby się hańbą okrutną i kto żyw, ruszyłby przeciw nim jakoby przeciw 
prawdziwym wilkom. Ale Bogdaniec zostanie na łasce Bożej!... Kopce poprzesypują, 
stada zagarną, kmieciów odmówią!... Da Bóg, jak wrócę, to odbiję, zapowiedź 
poślę i do sądu pozwę, boć nie sama pięść, ale i prawo u nas rządzi... Jeno czy 
wrócę i kiedy wrócę?... Strasznie się oni na mnie zawzięli, że im do dziewki 
przeszkadzam, a gdy ona pojedzie za mną, to będą jeszcze zawziętsi".
I chwycił go żal, bo już zagospodarował się był w Bogdańcu jako się patrzy, a 
teraz był pewien, że gdy powróci, zastanie znów pustkę i zniszczenie.
"Ano! trzeba radzić" - pomyślał.
Jakoż po obiedzie kazał okulbaczyć konia, siadł na niego i pojechał wprost do 
Brzozowej.
Przyjechał już mrokiem. Stary Wilk siedział w przodowej izbie za dzbanem miodu, 
młody zaś, poszczerbion przez Cztana, leżał na pokrytej skórami ławie i pił 
także. Maćko wszedł niespodzianie do izby i stanął w progu z twarzą surową, 
wysoki, kościsty, bez zbroi, ale z tęgim kordem przy boku, oni zaś poznali go 
natychmiast, bo na oblicze padał mu jasny blask płomienia, i w pierwszej chwili 
zarówno ojciec, jak i syn zerwali się piorunem na równe nogi i skoczywszy ku 
ścianom, chwycili za oręż, jaki im wpadł pod rękę.
Lecz stary bywalec znający na wylot ludzi i obyczaje nie zmieszał się 
bynajmniej, dłonią nie sięgnął do korda, tylko wsparł się pod bok i rzekł 
spokojnym głosem, w którym drgało nieco szyderstwa:
- Jakoże? Taka ślachecka gościna w Brzozowej? Na te słowa tamtym opadły zaraz 
ręce, a po chwili stary wypuścił z brzękiem na ziemię miecz, młody - dzidę, i 
stali z powyciąganymi ku Maćkowi szyjami, mając twarze jeszcze złowrogie, ale 
już zdumione i zawstydzone. Ów zaś uśmiechnął się i rzekł:
- Pochwalony Jezus Chrystus!
- Na wieki wieków.
- I święty Jerzy.
- Służym mu.
- Po somsiedzkum przyjechał - z dobrą wolą.
- Z dobrą wolą witamy. Święta osoba gość.
Dopieroż stary Wilk skoczył ku Maćkowi, a za starym młody i obaj poczęli ściskać 
mu prawicę, a następnie usadzili na poczesnym miejscu za stołem. W mig dołożono 
szczap do komina, nakryto kilimkiem stół, postawiono misy pełne jadła, łagwie 
piwa, dzbańce miodu i poczęli jeść i pić. Młody Wilk rzucał od czasu do czasu na 
Maćka szczególnym wzrokiem, w którym cześć dla gościa usiłowała przezwyciężyć 
nienawiść do człowieka ale służył mu jednak tak pilnie, że aż pobladł ze 
zmęczenia, gdyż był ranny i pozbawion zwykłej siły. I ojca, i syna paliła 
ciekawość, z czym Maćko przyjechał, żaden jednak nie zapytał go o nic, czekając, 
póki sam mówić nie zacznie.
Ów zaś, jako człowiek znający obyczaj, chwalił jadło, napitek i gościnność i 
dopiero gdy się dobrze nasycił, spojrzał przed się z powagą i rzekł:
- Zdarzy się nieraz ludziom wadzić, ba! i potykać, ale somsiedzki mir nade 
wszystko!
- Nie masz nad mir godniejszej rzeczy - odpowiedział z równą powagą stary Wilk.
- Bywa też - rzekł znów Maćko - że gdy człeku w daleką drogę jechać trzeba, to 
chociaż z kim w nieprzyjaźni żył, przecie mu go żal i bez pożegnania nie chce 
odjechać.
- Bóg zapłać za szczere słowo.
- Nie słowo, jeno i uczynek, bom przyjechał.
- Z duszy radziśmy wam. Przyjeżdżajcie choćby i co dzień.
- Bogdajem mógł i was w Bogdańcu uczcić, jako się należy ludziom znającym 
rycerską cześć, ale mi rychło w drogę czas.
- Na wojnę zaś alibo do jakowegoś świętego miejsca?
- Wolej by to lub tamto, ale gorzej, bo między Krzyżaki.
- Między Krzyżaki? - zakrzyknęli jednocześnie ojciec i syn.
- Tak jest! - odparł Maćko. - A kto między nich, nie będąc im przyjacielem, 
jedzie, temu się lepiej i z Bogiem, i z ludźmi pojednać, aby zaś nie tylko 
żywota, ale i wiekuistego zbawienia nie stradał.
- To aż dziw - rzekł stary Wilk. - Jeszczem też takiego człeka nie widział, 
który by się z nimi zetknął, a krzywdy i uciemiężenia nie doznał.
- Tak jak i całe nasze królestwo! - dodał Maćko. - Ni Litwa przed krztem 
świętym, ni Tatarzy nie byli mu ciężsi od tych diabelskich mnichów.
- Rzetelna prawda, ale bo też wiecie: zbierało się i zbierało, póki się nie 
nazbierało, a teraz czas by skończyć, ot jak!
To rzekłszy, stary splunął z lekka w obie dłonie, młody zaś dodał:
- Nie może już inaczej być.
- I pewnie będzie, ale kiedy? - nie nasza w tym głowa, jeno królewska. Może 
prędko, może nieprędko... Bóg to wie, a tymczasem trzeba mi do nich jechać.
- A czy nie z wykupem za Zbyszka?
Na wzmiankę uczynioną przez ojca o Zbyszku twarz młodego
Wilka pobladła w jednej chwili z nienawiści i uczyniła się złowroga.
Lecz Maćko odpowiedział spokojnie:
- Może i z wykupem, ale nie za Zbyszka. Słowa te wzmogły jeszcze ciekawość obu 
dziedziców Brzozowej, więc stary, nie mogąc już dłużej wytrzymać, rzekł:
- Wola wasza mówić albo nie mówić, po co tam jedziecie.
- Powiem! powiem! - rzekł, kiwając głową, Maćko. - Ale pierwej powiem wam co 
innego. Oto, uważcie, po moim wyjeździe Bogdaniec zostanie na opiece Bożej... 
Drzewiej, kiedyśmy to oba ze Zbyszkiem wojowali pod księciem Witoldem, miał oko 
na naszą chudobę opat, ba, trochę i Zych ze Zgorzelic, a teraz nie będzie i 
tego. Strasznie markotno pomyśleć człowiekowi, że po próżnicy zabiegał i 
pracował... A przecie rozumiecie, jako to bywa: ludzi mi odmówią, granicę 
zaorzą, ze stad też urwie każdy, co będzie mógł, i choćby Pan Jezus pozwolił 
szczęśliwie wrócić, to wrócim znów do pustki... Jeden na to sposób i jedno 
poratowanie: dobry sąsiad. Przeto tum przyjechał prosić was po sąsiedzku, 
abyście Bogdaniec w opiekę wzięli i krzywdy nie dali uczynić.
Usłyszawszy tę prośbę, spojrzał stary Wilk na młodego, a młody na starego i obaj 
zdumieli się niepomiernie. Nastała chwila milczenia, gdyż na razie żaden nie 
zdobył się na odpowiedź. Maćko zaś podniósł do ust czarę miodu, wypił ją, po 
czym mówił dalej tak spokojnie i poufnie, jakby ci obaj byli mu od lat 
najbliższymi przyjaciółmi.
- To już powiem wam szczerze, od kogo się tu najwięcej szkód boję. Jużci nie od 
kogo innego, jeno od Cztana z Rogowa. Od was, choćbyśmy i w nieprzyjaźni się 
rozstali, nie bałbym się, a to z takiej przyczyny, żeście ludzie rycerscy, 
którzy do oczu nieprzyjacielowi staną, wszelako niegodnej pomsty za jego oczyma 
nie wywrą. Hej! z wami całkiem co innego... Co rycerz, to rycerz! Ale Cztan jest 
prostak, a od prostaka wszystkiego się można spodziewać, tym bardziej że jako 
wiecie, okrutnie on na mnie zawzięty za to, że mu do Jagienki Zychówny 
przeszkadzam.
- Którą dla bratanka chowacie! - wybuchnął młody Wilk. A Maćko spojrzał na niego 
i przez chwilę trzymał go pod zimnym wzrokiem, następnie zwrócił się do starego 
i rzekł spokojnie:
- Wiecie, mój bratanek z jedną mazurską dziedziczką się ożenił i wiano zacne 
wziął.
Nastało ponowne, głębsze jeszcze milczenie; ojciec i syn patrzyli przez jakiś 
czas na Maćka z otwartymi ustami, na koniec starszy ozwał się:
- Hę! jakże to? Bo gadali... Powiedzcie?...
A Maćko, niby nie zważając na pytanie, mówił dalej:
- Dlatego właśnie trzeba mi jechać i dlatego proszę was: wejrzyjcie też od czasu 
do czasu na Bogdaniec i nie dajcie mi nikomu krzywdy uczynić, a zwłaszcza od 
najścia Cztanowego mnie ustrzeżcie, jako godni i uczciwi somsiedzi!...
Przez ten czas młody Wilk, który miał rozum dość bystry, prędko pomiarkował, że 
skoro Zbyszko się ożenił, to Maćka lepiej jest mieć przyjacielem, albowiem i 
Jagienka miała do niego ufność i we wszystkim gotowa była iść za jego radą. 
Nagle całkiem nowe widoki otworzyły się przed oczyma młodego paliwody. "Nie dość 
się Maćkowi nie sprzeciwić, trzeba go jeszcze zjednać!" - rzekł sobie. Więc choć 
był trochę napity, wyciągnął wartko pod stołem rękę, ułapił ojca za kolano, 
ścisnął mocno na znak, żeby czegoś niepotrzebnego nie powiedział, sam zaś rzekł:
- Wy się Cztana nie bójcie! Oho! niechby jeno spróbował! Poszczerbił mnie on 
krzynę - prawda! - alem też mu za to tak ten włochaty pysk pochlastał, że go 
rodzona mać nie poznała. Nie bójcie się niczego! Jedźcie spokojnie. Nie zginie 
wam i jedna wrona z Bogdańca!
- To, widzę, zacni z was ludzie. Przyrzekacie?
- Przyrzekamy! - zawołali obaj.
- Na rycerską cześć?
- Na rycerską cześć.
- I na klejnot?
- I na klejnot! ba! i na krzyż! Tak nam dopomóż Bóg! Maćko uśmiechnął się z 
zadowoleniem, po czym rzekł:
- No, tegom się po was i spodziewał. A kiedy tak, to wam jeszcze coś rzekę... 
Zych, jako wiecie, mnie zdał opiekę nad dziećmi. Dlategom to Cztanowi i tobie, 
młodziaku, przeszkadzał, kiedyście to siłą chcieli wtargnąć do Zgorzelic. A 
teraz, jak będę w Malborgu albo Bóg wie gdzie, taka to będzie i opieka... 
Prawda, że nad sierotami jest Bóg i że takiemu, który by je chciał pokrzywdzić, 
nie tylko by szyję toporem ucięto, aleby go i za bezecnego ogłoszono. Wszelako 
markotno mi, że jadę. Okrutnie markotno. Obiecajcieże mi, jako i sierot 
Zychowych nie tylko sami nie pokrzywdzicie, ale i nikomu ich pokrzywdzić nie 
dacie.
- Przysięgamy! przysięgamy!
- Na rycerską cześć i na klejnot?
- Na rycerską cześć i na klejnot!
- I na krzyż także?
- I na krzyż!
- Bóg słyszał. Amen! - zakończył Maćko.
I odetchnął głęboko, bo wiedział, że takiej przysięgi dotrzymają, choćby każden 
miał sobie pięści z gniewu i złości poobgryzać.
I począł się zaraz żegnać, ale oni zatrzymali go prawie przemocą. Musiał pić i 
pokumał się ze starym Wilkiem, młody zaś, choć zwykle po pijanemu zwady szukał, 
tym razem odgrażał się tylko na Cztana, a koło Maćka zabiegał tak gorliwie, 
jakby zaraz jutro miał dostać od niego Jagienkę. Przed północą jednak omdlał z 
wysiłku, a gdy go docucono, zasnął kamieniem. Stary poszedł wkrótce za 
przykładem syna, tak że Maćko zostawił ich obu jak nieżywych przy stole.
Sam jednak, mając głowę nad miarę wytrzymałą, nie był pijany, tylko nieco 
rozochocon, więc wracając do domu, rozmyślał prawie z radością o tym, czego 
dokazał.
- No! - mówił sobie. - Bogdaniec bezpieczny i Zgorzelice bezpieczne. Powściekają 
się z przyczyny Jagienkowej jazdy, a strzec i mojego, i jej dobra będą, bo 
muszą. Pan Jezus dał człeku obrotność... Jak gdzie nie można pięścią, to trzeba 
rozumem... Jeśli wrócę, nie bez tego będzie, żeby mnie stary w pole nie pozwał, 
ale mniejsza o to... Bóg by dał, żeby tak i Krzyżaków usidlić... Ale z nimi 
trudniej... Nasz, choć trafi się i psubrat, wszelako gdy na rycerską cześć i 
klejnot przysięże, to i zdzierży, a dla nich przysięga tyle, co plucie na wodę. 
Ale może mnie Matka Pana Chrystusowa wesprze, że przydam się na coś Zbyszkowi, 
jakom się teraz Zychowym dzieciom i Bogdańcowi przydał...
Tu przyszło mu do głowy, że po prawdzie mogłaby dziewczyna nie jechać, bo dwaj 
Wilkowie będą jej strzegli jak źrenicy oka. Po chwili jednak porzucił tę myśl: 
"Wilkowie będą ją strzegli, ale za to Cztan będzie tym bardziej nastawał. Bóg 
wie, kto kogo zmoże, a rzecz pewna, że zdarzą się bitki i napaści, w których 
ucierpieć mogą Zgorzelice, Zychowe sieroty i sama nawet dziewczyna. Wilkom 
pilnować samego Bogdańca będzie łatwiej, a dla dziewki lepiej w każdym razie, by 
była z dala od tych dwóch zabijaków i zarazem blisko bogatego opata". Maćko nie 
wierzył w to, by Danusia mogła wyjść żywa z rąk krzyżackich, więc nie wyzbył się 
jeszcze nadziei, że gdy czasem Zbyszko wróci wdowcem, wówczas niechybnie poczuje 
ku Jagience wolę Bożą.
- Hej, mocny Boże! - mówił sobie - żeby tak, mając Spy-chów, jeszcze potem 
Jagienkę wziął z Moczydołami i z tym, co jej opat ostawi, nie pożałowałbym i 
kamienia wosku na świece!
Na podobnych rozmyślaniach prędko zeszła mu droga z Brzozowej, jednakże przybył 
późną już nocą i zdziwił się, ujrzawszy mocno oświecone błony okien. Parobcy też 
nie spali, bo zaledwie wjechał na oborę, wybiegł ku niemu stajenny.
- Goście jakowiś czy co? - zapytał Maćko, zsiadając z konia.
- Jest panicz ze Zgorzelic z Czechem - odrzekł stajenny. Maćka zdziwiły te 
odwiedziny. Jagienka obiecała przyjechać nazajutrz do dnia i mieli zaraz ruszać. 
Czemu więc przyjechał Jaśko, i to tak późno. Stary rycerz pomyślał, że mogło się 
coś przytrafić w Zgorzelicach, i z pewnym niepokojem w duszy wszedł do domu.
Ale w izbie, w wielkim glinianym kominie, który zastąpił we dworze zwykle 
ułożone na środku izby ognisko, paliły się jasno i wesoło żywiczne szczypki, a 
nad stołem płonęły w żelaznych kunach dwie pochodnie, przy których blasku ujrzał 
Maćko Jaśka, Czecha Hlawę i jeszcze jednego młodego pachołka, z twarzą rumianą 
jak jabłuszko.
- Jakoże się miewasz, Jaśku, a co tam z Jagienką? - zapytał stary szlachcic.
- Jagienka kazała wam powiedzieć - rzekł, całując go w rękę, chłopak - że się 
rozmyśliła i woli zostać w doma.
- Bójcieże się Boga! a to co? jak? Cóż jej tam do głowy strzeliło?
A chłopak podniósł na niego modre oczęta i począł się śmiać.
- Czegoż się rzechoczesz?
Lecz w tej chwili Czech i drugi pachołek wybuchnęli także wesołym śmiechem.
- Widzicie! - zawołał mniemany chłopak - któż mnie pozna, skoroście wy nie 
poznali?
Dopieroż Maćko przypatrzył się wdzięcznej figurce uważniej i zawołał:
- W imię Ojca i Syna! Czyste zapusty! A ty tu skrzacie czego?
- Ba! czego?... Komu w drogę, temu czas!
- Miałaś przecie jutro świtaniem przyjechać?
- Jużci! Jutro świtaniem, żeby wszyscy widzieli! Jutro pomyślą w Zgorzelicach, 
żem u was w gościnie, i nie opatrzą się aż pojutrze. Sieciechowa i Jaśko wiedzą, 
ale Jaśko obiecał na rycerską cześć, że powie dopiero wtedy, gdy poczną się 
niepokoić. Ale nie poznaliście mnie - co?
Więc z kolei począł się Maćko śmiać.
- A niechże ci się jeszcze ta przyjrzę... Hej! okrutnie śwarny z ciebie 
pacholik!... i osobliwy, bo z takiego można się i przychowku doczekać... 
Sprawiedliwie mówię. Żebym to nie był stary - no! Ale i tak ci powiadam: waruj 
się, dziewko, włazić mi
w oczy! waruj się!...
I począł jej przygrażać palcem, śmiejąc się, ale patrzył na nią z wielkim 
upodobaniem, albowiem takiego pachołka nigdy w życiu nie widział. Na głowie 
miała pątliczek jedwabny czerwony, na sobie zielony sukienny kubrak, a zaś 
spodeńki buchaste przy biodrach, a dalej obcisłe, w których jedna nogawiczka 
była barwy pątlika, druga w podłużne pasy. I z bogatym kordzikiem przy boku, z 
uśmiechniętą i jasną jak zorza twarzą wyglądała tak ślicznie, że oczu nie można 
było od niej oderwać.
- Boga mi! - mówił rozweselony Maćko. - Alibo cudne ja-koweś paniątko, alibo 
kwiatuszek czy co?
Po czym zwrócił się do drugiego pachołka i zapytał:
- A ten tu?... pewnikiem też jaki odmieniec?
- A wżdy to Sieciechówna - odrzekła Jagienka. - Nieskładnie by mi było samej 
między wami, bo jakże? To dlatego wzięłam z sobą Anulkę, że we dwie raźniej, i 
pomoc jest, i sługa. Jej też nikt nie pozna.
- Masz ci, babo, wesele! Mało było jednej, będzie dwie.
- Nie przekomarzajcie się.
- Nie przekomarzam się ja, ale przecie w dzień każdy pozna i ją, i ciebie.
- Ba! a po czym?
- Bo ci kolana k'sobie idą - i jej też.
- Dajcie spokój!...
- Jużci dam, bo mi nie pora, ale czy i Cztan z Wilkiem dadzą, Bóg wie. Wiesz ty, 
bąku, skąd wracam? Z Brzozowej.
- Na miły Bóg! Co też mówicie?
-Prawdę, jako i to prawda, że Wilkowie będą bronili od Cztana i Bogdańca, i 
Zgorzelic. No! pozwać nieprzyjaciół i pobić się z nimi łatwo, ale z 
nieprzyjaciół stróżów własnego dobra uczynić to nie byle cap potrafi.
Tu Maćko począł opowiadać o swoich odwiedzinach u Wilków, jak ich sobie zjednał 
i na hak przywiódł, a ona słuchała z wielkim zdumieniem, a gdy wreszcie 
skończył, rzekła:
- Chytrości to Pan Jezus wam nie poskąpił, i miarkuję, że wszystko tak zawsze 
będzie, jak chcecie.
Lecz Maćko począł na to kiwać głową jakby ze smutkiem.
- Ej, dziewczyno, kiedy by tak wszystko było, jako ja chcę, to ty byś dawno już 
była gospodynią w Bogdańcu!
Na to Jagienka popatrzyła na niego czas jakiś swymi modrymi oczyma, po czym, 
zbliżywszy się, pocałowała go w rękę.
- Czegóż mnie boćkasz? - zapytał stary.
- Nic!... Mówię jeno dobranoc, bo późno, a jutro trzeba nam do dnia ruszyć.
I zabrawszy Sieciechównę, odeszła, a Maćko zaprowadził Czecha do alkierza, gdzie 
ległszy na żubrzych skórach zasnęli obaj snem mocnym i krzepiącym.
 Henryk Sienkiewicz: Krzyżacy
Rozdział X
Jakkolwiek po zniszczeniu, pożodze i rzezi, którą w 1331 . wyprawili w Sieradzu 
Krzyżacy, Kazimierz Wielki odbudował zrównane z ziemią miasto - nie było ono 
jednak zbyt świetne i nie mogło iść w porównanie z innymi grodami Królestwa. Ale 
Jagienka, której życie płynęło dotychczas między Zgorzelicami a Krześnią, nie 
posiadała się ze zdumienia i podziwu na widok murów, wież, ratusza, a zwłaszcza 
kościołów, o których drewniany krześnieński nie dawał najmniejszego pojęcia. W 
pierwszej chwili straciła tak dalece zwykłą rezolut-ność, że nie śmiała mówić 
głośno i tylko szeptem wypytywała Maćka o te wszystkie cuda, od których 
olśniewały jej oczy, gdy zaś stary rycerz upewniał ją, że Sieradzowi tak do 
Krakowa, jako zwyczajnej głowni do słońca, uszom nie chciała wierzyć, albowiem 
wydawało się jej prostym niepodobieństwem, aby mógł istnieć drugi równie 
wspaniały gród na świecie.
W klasztorze przyjął ich ten sam zgrzybiały przeor, który pamiętał jeszcze z 
dziecinnych lat rzeź krzyżacką i który poprzednio przyjmował Zbyszka. Wiadomości 
o opacie sprawiły im smutek i kłopot. Mieszkał on długo w klasztorze, ale przed 
dwoma tygodniami wyjechał do swego przyjaciela, biskupa płockiego. Chorzał 
ciągle. Za dnia, z rana bywał przytomny, ale wieczorami tracił głowę, zrywał 
się, kazał sobie nakładać pancerz i pozywał na bitwę księcia Jana z Raciborza. 
Klerykowie waganci musieli go siłą trzymać w łożu, co nie przychodziło bez 
wielkich trudności, a nawet i niebezpieczeństwa. Przed dwoma dopiero tygodniami 
oprzytomniał całkiem i pomimo że osłabł jeszcze bardziej, kazał się zaraz wieźć 
do Płocka.
- Mówił, że nikomu tak nie ufa jako biskupowi płockiemu - kończył przeor - i że 
z jego rąk chce przyjąć Sakramenta, a przy tym i testament u niego zostawić. 
Przeciwialiśmy się tej podróży, jakeśmy mogli, bo był mdły bardzo, i baliśmy 
się, że i mili żyw nie ujedzie. Ale przeciwić mu się niełatwo, więc szpylmany 
wymościli wóz i powieźli go, daj Boże, szczęśliwie.
- Gdyby był zamarł gdzieś blisko Sieradza, to bylibyście przecie słyszeli - 
rzekł na to Maćko.
- Bylibyśmy słyszeli - odparł staruszek - toteż tak myślim, że nie zamarł i że 
przynajmniej do Łęczycy ostatniej pary nie puścił, ale co się dalej mogło 
przygodzić, nie wiemy. Jeśli pojedziecie za nim, to się po drodze dowiecie.
Maćko zatroskał się tymi wiadomościami i udał się na naradę do Jagienki, która 
już przez Czecha dowiedziała się, dokąd opat wyjechał.
- Co robić? - spytał jej - i co z sobą uczynisz?
- Pojedziecie do Płocka, a ja z wami - odrzekła krótko.
- Do Płocka! - zawtórowała jej cienkim głosikiem Siecie-chówna.
- Patrzcie, jako to się rządzą! tak ci od razu do Płocka jak sierpem rzucić?
- A jakoże mi samej z Sieciechówną wracać? Miałabym z wami dalej nie jechać, to 
lepiej było wcale nie wyjeżdżać. Zali nie myślicie, że tamci się gorzej jeszcze 
rozsierdzili i zawzięli?
- Wilkowie cię przed Cztanem obronią.
- Boję ja się tak samo Wilkowej obrony jak Cztanowej napaści, a to też widzę, że 
wy się przeciwicie, byle się przeciwić, ale nieszczerze.
Maćko rzeczywiście nie sprzeciwiał się szczerze. Owszem, wolał, by Jagienka z 
nim jechała, niż żeby miała wracać, więc usłyszawszy jej słowa, uśmiechnął się i 
rzekł:
- Spódnicy się wyzbyła, to jej się rozumu zachciewa.
- Rozum nie gdzie indziej, jeno w głowie.
- Ale mnie z drogi przez Płock.
- Mówił Czech, że nie z drogi, a do Malborga to i bliżej.
-To jużeście z Czechem uradzali?
- A pewnie, i powiedział jeszcze tak: jeśli, powiada, młody pan popadł w jakowe 
złe terminy w Malborgu, to przez księżnę Aleksandrę płocką siła można by 
wskórać, bo ona rodzona królewska i prócz tego, będąc osobliwszą przyjaciółką 
Krzyżakom, wielkie ma między nimi zachowanie.
- Prawda, jak mi Bóg miły! - zawołał Maćko. – Wszyscy o tym wiedzą i gdyby 
chciała dać list do mistrza, przezpiecznie byśmy jeździli po wszystkich ziemiach 
krzyżackich. Miłują ci oni ją, bo i ona ich miłuje... Dobra to rada i niegłupi 
chłop – ten Czech!
- Jeszcze i jak! - zawołała z zapałem Sieciechówna, wznosząc ku górze niebieskie 
oczki.
Maćko zaś zwrócił się nagle ku niej:
- A ty tu czego?
Więc dziewczyna zmieszała się okrutnie i opuściwszy długie rzęsy, zapłoniła się 
jak róża.
Jednakże widział Maćko, że nie ma innej rady, tylko trzeba obie dziewczyny dalej 
z sobą brać, że zaś i w duszy miał na to ochotę, więc nazajutrz, pożegnawszy 
staruszka przeora, ruszyli w dalszą podróż. Z przyczyny tajania śniegów i 
wezbranych wód jechali z większym trudem niż poprzednio. Po drodze dopytywali o 
opata i trafili na wiele dworów, plebanij, a gdzie ich nie było, to nawet i 
karczem, w których zatrzymywał się na noclegi. Łatwo było iść w jego tropy, gdyż 
rozdzielał hojne jałmużny, zakupował msze, dawał na dzwony, wspomagał podupadłe 
kościoły, więc niejeden dziadyga chodzący "po pytaniu", niejeden klecha, ba. 
nawet i niejeden pleban wspominali go z wdzięcznością. Mówiono ogólnie, ze 
"jechał jakoby anioł" - i modlono się za jego zdrowie, chociaż tu i ówdzie 
dawały się słyszeć obawy, że bliżej mu już do wiekuistego zbawienia niż do 
doczesnego zdrowia. W niektórych miejscach popasał dla zbytniej słabości po dwa 
i trzy dni. Maćkowi wydawało się też prawdopodobnym, że go dogonią.
Jednakże pomylił się w rachubie, gdyż zatrzymały ich wezbrane wody Neru i Bzury. 
Nie dojechawszy do Łęczycy, przez dni cztery zmuszeni byli zamieszkać w pustej 
karczmie, z której gospodarz wyniósł się, widocznie z obawy powodzi. Droga 
wiodąca od karczmy ku miastu, jakkolwiek wymoszczona pniami drzew, pogrążyła się 
i zaklęsła na znacznej przestrzeni w błotnistą topiel. Pachołek Maćków Wit, 
rodem z tych stron, słyszał coś wprawdzie o przejściu lasami, ale nie chciał 
podjąć się przewodnictwa, albowiem wiedział również, że w błotach łęczyckich 
miały swoje pielesze siły nieczyste, a mianowicie możny Boruta, który rad 
naprowadzał ludzi na bezdenne mokradła, a następnie tylko za cenę duszy ratował. 
Sama karczma miała także złą sławę i jakkolwiek w owych czasach podróżni wozili 
z sobą żywność, za czym nie obawiali się i głodu, przecie pobyt w takim miejscu 
nabawiał nawet starego Maćka niepokoju.
Nocami słyszano harce na dachu gospody, a czasem pukało coś i we drzwi. Jagienka 
i Sieciechówna śpiące w alkierzu, tuż koło wielkiej izby, słyszały też w 
ciemnościach jakoby szelest drobnych stóp po polepie, a nawet i po ścianach. Nie 
przerażało ich to zbytnio, albowiem obie przywykły były w Zgorzelicach do 
skrzatów, które stary Zych nakazywał swego czasu karmić i które wedle 
powszechnego w tych czasach mniemania, byle im kto nie żałował okruszyn, nie 
bywały złośliwe. Lecz pewnej nocy rozległ się w pobliskich gąszczach głuchy i 
złowrogi ryk, a nazajutrz odkryto ślady ogromnych racic na błocie. Mógł to być 
żubr albo tur, lecz Wit utrzymywał, że i Boruta, choć nosi postać ludzką, a 
nawet szlachecką, ma zamiast stóp racice, buty zaś, w których się pokazuje 
między ludzi, zdejmuje dla oszczędności na błotach. Maćko, zasłyszawszy, że 
można go sobie przejednać napitkiem, namyślał się przez cały dzień, czyby nie 
było grzechem uczynić sobie złego ducha przyjacielem, i radził się nawet w tym 
względzie Jagienki.
- Powiesiłbym na noc na płocie wołową mecherę pełną wina albo miodu - rzekł - i 
jeśliby go w nocy co wypiło, to byśmy przynajmniej wiedzieli, że krąży.
- Byle mocy niebieskich przez to nie obrazić – odrzekła dziewczyna - bo nam 
błogosławieństwo potrzebne, abyśmy Zbyszkowi szczęśliwie poratowanie dać mogli.
- Toż i ja tego się boję, ale tak myślę, że co miód, to przecie nie dusza. Duszy 
nie dam, a co tam dla mocy niebieskich jedna mechera miodu znaczy!
Po czym zniżył głos i dodał:
- Że ślachcic ślachcica, choćby największego zawalidrogę, poczęstuje, to zwykła 
rzecz, a ludzie gadają, że on ci ślachcic.
- Kto? - zapytała Jagienka.
-Nie chcę nieczystego imienia wspominać. Jednakże tegoż wieczora zawiesił Maćko 
na płocie własnymi rękoma duży wołowy pęcherz, w jakich pospolicie wożono 
napitki - i nazajutrz okazało się, że pęcherz został do dna wypity.
Wprawdzie Czech, gdy o tym opowiadano, uśmiechał się jakoś dziwnie, ale nikt na 
to nie zważał, Maćko zaś rad był w duszy, albowiem spodziewał się, że gdy 
przyjdzie przeprawiać się przez błota, nie zajdą przy tym jakieś niespodziane 
przeszkody i wypadki.
- Chybaby nieprawdę powiadali, że zna jakowąś cześć - mówił sobie.
Przede wszystkim należało jednak zbadać, czy nie ma jakowegoś przejścia przez 
lasy. Mogło to być, albowiem tam, gdzie grunt utrwalon byt przez korzenie drzew 
i zarośli, ziemia nie rozmiękała łatwo od dżdżów. Wszelako Wit, który jako 
miejscowy mógł najlepiej spełnić tę czynność, na samą o niej wzmiankę począł 
krzyczeć: "Zabijcie, panie! nie pójdę!" Próżno mu tłumaczono, że w dzień siły 
nieczyste nie mają władzy. Maćko chciał sam iść, ale skończyło się na tym, że 
Hiawa, któren był pachołek zuchwały i rad wobec ludzi, a zwłaszcza wobec 
dziewcząt, puszył odwagą, wziął za pas topór, w rękę kosztur i poszedł.
Poszedł do dnia i spodziewano się, że koło południa wróci, a gdy go nie było 
widać, poczęto się niepokoić. Próżno czeladź nasłuchiwała od strony lasu i po 
południu. Wit machał tylko ręką: "Nie wróci albo jeśli wróci, to gorze nam, to 
Bóg wie, czy nie z wilczą mordą, na wiłkołaka przemienion!" Słysząc to, bali się 
wszyscy; sam Maćko był nieswój, Jagienka czyniła, zwracając się ku borowi, znaki 
krzyża. Anulka zaś Sieciechówna próżno szukała co chwila na swych ubranych w 
spodeńki kolanach fartucha i nie znajdując nic, czym by mogła oczy przysłonić, 
przysłaniała je palcami, które wnet stawały się mokre od łez, jedna za drugą 
kapiących.
Jednakże w porze wieczornego udoju, właśnie gdy słońce miało zachodzić^ Czech 
wrócił - i nie sam, jeno z jakąś ludzką postacią, którą pędził przed sobą na 
powrozie. Wypadli zaraz wszyscy ku niemu z okrzykami i radością, ale umilkli na 
widok owej postaci, która była mała, kosołapa, zarosła, czarna i przybrana w 
skóry wilcze.
- W imię Ojca i Syna, cożeś to za bezerę sprowadził? - zawołał, ochłonąwszy, 
Maćko.
- A co mi tam - odrzekł giermek - powiada, że człowiek i smolarz, ale czy prawda 
- nie wiem.
- Oj, nie człowiek to, nie człowiek! - ozwał się Wit. Lecz Maćko nakazał mu 
milczenie, za czym jął bacznie przypatrywać się schwytanemu i nagle rzekł:
- Przeżegnaj się! duchem mi się tu przeżegnaj!...
- Pochwalony Jezus Chrystus! - zawołał jeniec i przeżegnawszy się co prędzej, 
odetchnął głęboko, spojrzał z większą ufnością na zgromadzonych i powtórzył:
- Pochwalony Jezus Chrystus! - bom ja też nie wiedział, czy-lim w 
krześcijańskich, czy w diabelskich rękach. O Jezu!...
-Nie bój się. Między krześcijany jesteś, którzy radzi mszy świętej słuchają. 
Cóżeś zacz?
- Smolarz, panie, budnik. Jest nas siedmiu w budach z babami i dziećmi.
- Jakoż daleko stąd?
- O dziesięć stajań niespełna.
- Którędyż do miasta chadzacie?
- Mamy swoją drogę za Czarcim Wądołem.
- Za czarcim? Przeżegnaj no się jeszcze raz!
- W imię Ojca i Syna, i Ducha Świętego, amen.
- To dobrze. A wóz tą drogą przejdzie?
- Teraz grząsko wszędy, chociaż tam nie tak jak na gościńcu, bo wądołem wiater 
dmie i błoto suszy. Jeno do Bud bieda, ale i do Bud znający bór pomału 
przeprowadzi.
- Za skojca przeprowadzisz? ba! niechby za dwa! Smolarz podjął się chętnie, 
wyprosiwszy jeszcze pół bochenka chleba, bo w lesie, chociaż głodem nie 
przymierali, ale chleba z dawna nie widzieli. Ułożono, że wyjadą nazajutrz rano, 
gdyż pod wieczór było "niedobrze". O Borucie mówił Smolarz, że okrutnie czasem 
"burzy" w boru, ale prostactwu krzywdy nie czyni i zazdrosnym będąc o księstwo 
łęczyckie, innych diabłów po chrustach gania. Źle tylko spotkać się z nim w 
nocy, zwłaszcza gdy człek napity. W dzień i po trzeźwemu nie ma przyczyny bać 
się.
- A wszelakoś się bał? - rzekł Maćko.
- Bo mnie ten rycerz niespodzianie chycili z mocą taką, że myślałem, iże nie 
człowiek.
Więc Jagienka poczęła się śmiać, że to oni wszyscy smolarza poczytali za coś 
"paskudnego", a smolarz ich. Śmiała się z nią razem i Anula Sieciechówna, aż 
Maćko rzekł:
- Jeszcze ci ślepia nie obeschły po płakaniu za Hlawą, a teraz się już 
szczerzysz?
Więc Czech spojrzał na jej różaną twarz i widząc, że rzęsy ma jeszcze mokre, 
zapytał:
- Po mnieście płakali?
- Ej, nie! - odrzekła dziewczyna -jeno się bałam, i tyła.
- Przecieście szlachcianka, a szlachciance wstyd. Pani wasza nie taka bojąca. 
Cóż się wam mogło złego przygodzić w dzień i między ludźmi?
- Mnie nic, ale wam.
- A powiadacie przecie, że nie po mnieście płakali?
- Bo nie po was.
- A zaś czemu.
- Ze strachu.
- A teraz się nie boicie?
- Nie.
- A zaś czemu.
- Boście wrócili.
Na to Czech spojrzał na nią z wdzięcznością, uśmiechnął się i rzekł:
- Ba, takim sposobem możnaby do jutra gadać. Okrutnieście chytrzy.
Aleją było prędzej o wszystko inne niż o chytrość posądzić i Hlawa, który sam 
był pachołek przebiegły, rozumiał to dobrze. Rozumiał również, że dziewczyna 
lgnie do niego z każdym dniem więcej. Sam on miłował Jagienkę, ale tak jako 
poddany miłuje córkę króla, więc z pokorą i czcią największą, a bez żadnej 
nadziei. Tymczasem podróż zbliżała go z Sieciechówną.
W czasie pochodów stary Maćko jechał zwykle w pierwszą parę z Jagienką, a on z 
Anulą, że zaś chłop był jak tur, a krew miał jak ukrop, więc gdy w czasie drogi 
spoglądał w jej jasne oczki, na płowe kosmyki włosów, które nie chciały trzymać 
się pod pątlikiem, na całą postać smukłą a urodziwą, a zwłaszcza na cudne, jakby 
utoczone nogi, obejmujące wronego podjezdka, to ciarki przechodziły go od stóp 
do głów. Nie mógł też się wstrzymać od coraz częstszego i coraz bardziej 
łakomego spoglądania na te wszystkie doskonałości i mimo woli myślał, że gdyby 
diabeł zmienił się w takiego pachołka, to łatwo zdołałby go przywieść na 
pokuszenie. A był to przy tym słodki jak miód pacholiczek, zarazem tak 
posłuszny, że tylko w oczy patrzył, i wesoły jak wróbel na dachu. Czasem dziwne 
myśli przychodziły Czechowi do głowy, i raz, gdy przyzostali z Anulą nieco w 
tyle, przy jucznych koniach, zwrócił się nagle do niej i rzekł:
- Wiecie? tak tu wedle was jadę jako wilk wedle jagnięcia.
A jej aż białe ząbki rozbłysły wraz od szczerego śmiechu.
- Chcielibyście mnie zjeść? - zapytała.
- Ba! z kosteczkami!
I spojrzał na nią takim wzrokiem, że spłonęła pod nim, po czym zapadło między 
nimi milczenie i tylko serca biły im mocno, jemu z żądzy, jej z jakiejś 
słodkiej, odurzającej bojaźni.
Lecz początkowo żądza przemagała w Czechu całkiem nad tkliwością i mówiąc, iż 
patrzy na Anulkę jak wilk na jagnię, mówił prawdę. Dopiero tego wieczora, w 
którym ujrzał jej mokre od łez policzki i rzęsy, zmiękło w nim serce. Wydała mu 
się dobra i jakaś bliska, i jakaś swoja, że zaś i sam miał naturę uczciwą, a 
zarazem rycerską, nie tylko więc nie wzbił się w pychę i nie zhardział na widok 
tych słodkich łez, ale stał się nieśmielszy i więcej na nią uważający. Opuściła 
go dawna niefrasobliwość w mowie i choć jeszcze trochę dworował przy wieczerzy z 
bojaźliwości dziewczyny, ale już inaczej, i przy tym służył jej tak, jak 
rycerski giermek obowiązany był służyć szlachciance. Stary Maćko, pomimo iż 
głównie myślał o jutrzejszej przeprawie i dalszej podróży, spostrzegł to jednak, 
ale pochwalił go tylko za górne obyczaje, których jak mówił, musiał przy Zbyszku 
na dworze mazowieckim nabrać.
Po czym, zwróciwszy się do Jagienki, dodał:
- Hej! Zbyszko!... Ten ci się choć i u króla znajdzie! Ale po owej służbie przy 
wieczerzy, gdy przyszło rozchodzić się na noc, Hiawa po ucałowaniu ręki Jagienki 
podniósł z kolei do ust i dłoń Sieciechówny, przy czym rzekł:
- Wy się nie tylko o mnie nie bójcie, ale i przy mnie niczego się nie bójcie, 
boja was nikomu nie dam.
Po czym mężczyźni pokładli się w przodowej izbie, zaś Ja-gienka z Anulą w 
alkierzu na jednym, ale szerokim i dobrze wymoszczonym tapczanie. Obie nie mogły 
jakoś prędko zasnąć, a zwłaszcza Sieciechówna kręciła się co chwila na 
drelichowym gieźle, więc po niejakim czasie Jagienka, przysunęła do niej głowę i 
poczęła szeptać:
- Anula?
- A co?
- Bo... mi się tak zdaje, że ty okrutnie nawidzisz tego Czecha... Jakoże?
Ale pytanie pozostało bez odpowiedzi, więc Jagienka znów poczęła szeptać:
- Przecie ja to rozumiem... Powiadaj... Sieciechówna nie odpowiedziała i teraz, 
tylko przywarta ustami do policzka swej pani i poczęła ją raz po razu całować.
A biednej Jagience również raz po razu westchnienia jęły podnosić pierś 
dziewczęcą.
- Oj, rozumiem, rozumiem! - szepnęła tak cicho, że Anula zaledwie mogła ułowić 
uchem jej słowa.
 Henryk Sienkiewicz: Krzyżacy
Rozdział XI
Nazajutrz po nocy mglistej, miękkiej przyszedł dzień wietrzny, chwilami jasny, 
chwilami z powodu chmur, które gnane wiatrem cwałowały stadami po niebie - 
posępny. Maćko kazał poruszać tabor równo z brzaskiem. Smolarz, który podjął się 
przewodniczyć do Bud, twierdził, że konie wszędy przejdą, ale wozy miejscami 
trzeba będzie rozbierać i przenosić je częściowo, również jak i łuby z odzieżą i 
zapasami żywności. Nie mogło to przyjść bez wysiłku i mitręgi, ale hartowni i 
przywykli do trudu ludzie woleli trud największy niż gnuśny wypoczynek w pustej 
karczmie, z ochotą więc ruszyli w drogę. Nawet i bojaźliwy Wit, ośmielony słowy 
i obecnością smolarza, nie okazywał przestrachu.
Zaraz za karczmą weszli w wysokopienny, niepodszyty bór, w którym przy zręcznym 
prowadzeniu koni można się było, nawet nie rozbierając wozów, między chojarami 
wykręcić. Wicher chwilami ustawał, chwilami zrywał się z mocą niesłychaną, 
uderzał jakby olbrzymimi skrzydłami w konary gonnych sosen, przeginał je, 
wykręcał, wywijał nimi niby śmigłami wiatraka, łamał; bór giął się pod tym 
rozpętanym tchnieniem i nawet w przerwach między jednym a drugim uderzeniem nie 
przestawał huczeć i grzmieć jakby z gniewu na ową napaść i przemoc. Kiedy 
niekiedy chmury przesłaniały całkiem blask dzienny; siekło dżdżem pomieszanym ze 
śnieżnymi krupami i czyniło się tak ciemno, jakby nastawała wieczorna pomroka. 
Wit tracił wówczas znowu ducha i wołał, iż to "złe zawzięło się i przeszkadza", 
ale nikt go nie słuchał, nawet trwożliwa Anula nie brała do serca jego słów, 
zwłaszcza że Czech był tak blisko, iż mogła strzemieniem trącić o jego strzemię, 
patrzał zaś przed się tak zuchwale, jakby samego diabła chciał wyzwać na rękę.
Za borem wysokopiennym zaczynał się podszyty, a potem gąszcz, przez który nie 
można było przejechać. Tu musieli rozebrać wozy, ale uczynili to sprawnie i w 
mgnieniu oka. Koła, dyszle i przodki przenieśli krzepcy pachołkowie na barkach, 
a także toboły i zapasy żywności. Było takiej złej drogi trzy stajania, jednakże 
zaledwie pod wieczór stanęli w Budach, gdzie smolarze przyjęli ich gościnnie i 
zapewnili, że Czarcim Wądołem, a ściślej biorąc, wzdłuż niego, można było dostać 
się do miasta. Ludzie ci, zżyci z puszczą, rzadko widywali chleb i mąkę, ale nie 
przymierali głodem, gdyż wszelkich wędlin, a zwłaszcza wędzonych piskorzów, od 
których roiły się wszystkie błota, mieli w bród. Częstowali też nimi hojnie, 
wyciągając w zamian łakome ręce po placki. Były między nimi niewiasty i dzieci, 
wszystko czarne od smolistego dymu, a był także i jeden stary chłop, przeszło 
stuletni, który pamiętał rzeź Łęczycy dokonaną w 1331 roku i zupełne zburzenie 
miasta przez Krzyżaków. Maćko, Czech i dwie dziewczyny, jakkolwiek słyszeli 
takie samo niemal opowiadanie przeora w Sieradzu, słuchali ciekawie i tego 
dziada, który siedząc przy ognisku i grzebiąc w nim, zdawał się odgrzebywać 
zarazem straszne wspomnienia swej młodości. Tak! w Łęczycy, równie jak w 
Sieradzu, nie oszczędzono nawet kościołów i księży, a krew starców, niewiast i 
dzieci spłynęła po nożach zdobywców. Krzyżacy, wiecznie Krzyżacy! Myśli Maćka i 
Jagienki ulatywały ustawicznie ku Zbyszkowi, który przebywał właśnie jakoby w 
paszczy wilczej, wśród wrażego plemienia nie znającego ni litości, ni praw 
gościnnych. Sieciechównie mdlało także serce, nie była bowiem pewna, czy w 
gonitwie za opatem nie przyjdzie im aż między tych okrutnych ludzi zajechać...
Lecz stary począł następnie opowiadać o bitwie pod Płowcami która zakończyła 
najazd krzyżacki, a w której on brał udział z cepem żelaznym w ręku jako 
pacholik w piechocie wystawionej przez gminę kmiecą. W tej to bitwie wyginął 
przecie cały niemal ród Gradów, więc Maćko znał dobrze wszelkie jej szczegóły, a 
jednak słuchał i teraz jak nowiny opowiadania o strasznym pogromie Niemców, gdy 
jak łan pod wichrem położyli się pod mieczami rycerstwa polskiego i króla 
Łokietka potęgą...
- Ha! Jużci pamiętam - mówił dziad. - Naszli tę ziemię, popalili grody i zamki, 
ba! dzieci w kolebkach rzezali, ale im przyszło na czarny koniec. Hej! godna ci 
była bitwa. Ano! co przymknę oczy, to ono pole widzę...
I przymknął oczy, i umilkł, z lekka tylko węgle we watrze poruszał, póki 
Jagienka, nie mogąc się dalszego opowiadania doczekać, nie spytała:
- Jakoż to było?
- Jakoż to było? - powtórzył dziad. - Pole pamiętam, jakobym tera patrzył: były 
chruśniaki i w prawo młaka, i szmat rżyska jakoby poletko niewielgie. Ale po 
bitwie me było widać ni chruśniaków, ni młaki, ni rżyska, jeno żelaziwo wszędy, 
miecze, topory, dzidy i zbroje piękne, jedna na drugiej, jakoby kto całą świętą 
ziemię nimi przykrył... Nigdy ja tyła pobitego narodu na kupie nie widział i 
tyla krwi ludzkiej płynącej...
Pokrzepiło się znowu tym wspomnieniem Maćkowe serce, więc rzekł:
- Prawda! Pan Jezus miłosierny! Ogarnęli oni wówczas to Królestwo jako pożoga 
alibo zaraza. Nie tylko Sieradz i Łęczycę, ale i wiele innych miast napsowali. l 
co? Jest nasz naród okrutnie żywięcy i moc w sobie też ma niepożytą. Choć ta i 
chycisz go, krzyżacki psubracie, za grzdykę, zdławić go nie podolisz, jeszcze ci 
zęby wybije... Bo jeno patrzcie: król Kazimierz i Sieradz, i Łęczycę tak zacnie 
odbudował, że lepsze są, niż były, i zjazdy się w nich po staremu odprawują, a 
Krzyżaków, jak ci sprali pod Płowcami, tak tam lezą i gniją. Daj Bóg zawdy taki 
koniec!
Stary chłop, słysząc te słowa, począł z początku kiwać głową na znak 
przytakiwania, lecz w końcu rzekł;
- Ponoś nie leżą i nie gniją. Kazał król nam piechocie po bitwie rowy kopać, i 
chłopy też przyszli z okolicy pomagać w robocie, aże łopaty warczały. 
Poukładaliśmy potem Miemców w rowach i przysypali na porządek, by się z nich 
jakoweś choróbska nie wylęgły, ale oni tam nie ostali.
- Jak to nie ostali? Cóż im się przygodziło?
- Ja tam tego nie widział, jeno rzekę, jako ludzie potem prawili. Nastała po 
bitwie wieja sroga, która trwała bez dwanaście niedziel, ale tylko nocami. W 
dzień słonko świeciło jako się patrzy, a w nocy wiater bez mała włosów ze łba 
nie zdzierał. To ci diabły całymi chmarami kotłowały się we wichurze, każden z 
widłami, i co który nadleciał, to siup widłami w ziemię i Krzyżaka se wydobył, a 
potem do piekła poniósł. Słyszeli we Płowcach ludziska harmider taki, jakby psi 
stadami wyli, ale tego nie mogli wyrozumieć, czy to Miemcy wyli ze strachu a zaś 
żałości, czyli też diabły z wesela. Było tego, póki księża rowów nie poświęcili 
i póki ziem na Nowy Rok nie zamarzła tak, że i widły nie brały.
Tu umilkł i po chwili dodał:
- Ale daj Bóg, panie rycerzu, taki koniec, jakoście mówili, bo chociaż ja tego 
nie dożyjem, ale tacy pachołeckowie, jako ci dwaj, dożyją i nie będą tego 
widzieli, na co oczy moje patrzyły.
To rzekłszy, począł przyglądać się to Jagience, to Sieciechównie i dziwić się 
ich cudnym twarzom, i głową kręcić.
- Nikiej mak we zbożu - rzekł. - Takich ja jeszcze nie widział. W podobny sposób 
przegwarzyli część nocy, potem pokładli się spać w budach na mchach miękkich jak 
puch, ciepłymi skórami pokrytych, a gdy sen mocny pokrzepił ich członki, ruszyli 
nazajutrz dobrze już za widna dalej. Droga wzdłuż wądołu nie była wprawdzie zbyt 
łatwa, ale też i nietrudna, tak że jeszcze przed zachodem słońca ujrzeli zamek 
łęczycki. Miasto było na nowo z popiołów wzniesione, w części z czerwonej cegły, 
a nawet i z kamienia. Mury miało wysokie, wieżami bronne, kościoły jeszcze od 
sieradzkich wspanialsze. U dominikanów łatwo zasięgnęli wieści o opacie. Był, 
mówił, że mu lepiej, radował się nadzieją, że całkiem ozdrowieje, i przed kilku 
dniami wyruszył w dalszą drogę. Maćkowi nie chodziło już zbytnio o doścignięcie 
go w drodze, gdyż postanowił już wieźć obie dziewki aż do Płocka, gdzie i tak 
byłby je opat zawiózł, ale że mu pilno było do Zbyszka, więc zakłopotał się 
srodze inną nowiną: że już po opatowym wyjeździe rzeki tak wezbrały, iż całkiem 
nie można było jechać dalej. Dominikanie, widząc rycerza ze znacznym pocztem, 
któren, jak mówił, do księcia Ziemowita jechał, przyjęli i podejmowali ich 
gościnnie, a nawet opatrzyli Maćka na drogę drewnianą, oliwną tabliczką, na 
której wypisana była po łacinie modlitwa do anioła Rafała, patrona podróżnych.
Przez dwa tygodnie trwał przymusowy pobyt w Łęczycy, przy czym jeden z giermków 
zamkowego starosty odkrył, że pachołkowie przejezdnego rycerza byli 
dziewczynami, i z miejsca zakochał się na umór w Jagience. Czech chciał go zaraz 
pozywać za to na udeptaną ziemię, ale że stało się to wigilią wyjazdu, więc 
Maćko odradzał mu ten postępek.
Gdy wyruszyli w dalszą ku Płockowi drogę, wiatr osuszył nieco gościńce, bo 
jakkolwiek przychodziły dżdże częste, ale jak zwykle wiosną trwały krótko. Były 
też ciepłe i duże, albowiem wiosna nastąpiła zupełna. Na polach świeciły w 
bruzdach jasne pasy wody, od zagonów dolatywał z powiewem mocny zapach mokrej 
ziemi. Bagna pokryły się kaczeńcem, w lasach zakwitły przylaszczki - i piegże 
podnosiły między gałęziami świergot radosny. W serca podróżnych wstąpiła też 
nowa ochota i nadzieja, zwłaszcza że jechało im się dobrze i że po szesnastu 
dniach podróży stanęli u bram Płocka.
Ale przyjechali w nocy, gdy bramy grodu były już zamknięte, więc musieli nocować 
u tkacza za murami. Dziewczyny, poszedłszy spać późno, pospały się po trudach i 
niewygodach długiej podróży kamiennym snem. Maćko, którego żaden trud nie mógł 
obalić, nie chciał ich budzić, ale sam równo z otwarciem bram poszedł do miasta, 
łatwo odnalazł katedrę i dom biskupi, w którym pierwszą nowiną, którą usłyszał, 
była wiadomość, że opat zmarł przed tygodniem.
Zmarł przed tygodniem, ale wedle ówczesnego zwyczaju odprawiano msze przy 
trumnie i stypy żałobne od dni sześciu, pogrzeb zaś miał nastąpić dziś dopiero, 
a po nim wspominki i stypa ostatnia dla uczczenia pamięci zmarłego.
Maćko od wielkiego frasunku nawet się nie rozglądał po mieście, które zresztą 
znał nieco z tych czasów, gdy jeździł z listem księżny Aleksandry do mistrza - 
tylko wracał co prędzej do domu tkacza za murami i po drodze mówił sobie:
- Ha, zmarło mu się i wieczny odpoczynek! Nie masz na to rady we świecie, ale co 
ja teraz z tymi dziewkami zrobię?
I począł się nad tym zastanawiać, czyby je lepiej u księżny Aleksandry zostawić, 
czy u księżny Anny Danuty, czy może do Spychowa wieźć. Bo nieraz przychodziło mu 
do głowy w czasie tej drogi, że gdyby się pokazało, iż Danuśka nie żyje, to nie 
wadziłoby, by Jagienka była blisko Zbyszka. Nie wątpił, że Zbyszko długo będzie 
tamtej, nad wszystkie inne umiłowanej, żałował i długo po niej płakał, ale nie 
wątpił też, że taka dziewczyna, tuż pod bokiem, zrobi swoje. Pamiętał, jak 
chłopaka, chociaż serce rwało mu się hen za bory i lasy na Mazowsze, ciągoty 
jednak brały przy Jagience. Z tych powodów i wierząc przy tym głęboko, że 
Danuśka przepadła, myślał nieraz, by na wypadek śmierci opata nie odsyłać 
nigdzie Jagienki. Ale że był nieco łapczywy na ziemskie dobro, więc chodziło mu 
i o majętność po opacie. Opat gniewał się wprawdzie na nich i zapowiadał, że nic 
im nie zostawi, ale nuż ogarnęła go skrucha przed śmiercią? Że zapisał coś 
Jagience, to było pewne, bo nieraz odzywał się z tym w Zgorzelicach, więc przez 
Jagienkę mogłoby to i tak nie minąć Zbyszka. Chwilami brała też Maćka ochota 
zostać w Płocku, dowiedzieć się jak i co, i zająć się tą sprawą, ale wnet 
pokonywał w sobie takie myśli. "Ja tu będę - myślał - o majętność zabiegał, a 
mój chłopaczysko może tam do mnie z jakowego krzyżackiego podziemia ręce wyciąga 
i ratunku ode mnie czeka". Była wprawdzie jedna rada: zostawić Jagienkę pod 
opieką księżny i biskupa z prośbą, by jej nie dali skrzywdzić, jeśli jej opat co 
zostawił. Ale rada ta nie całkiem podobała się Maćkowi. "Dziewczyna ma i tak - 
mówił sobie - wiano zacne, jeśli zaś i po opacie odziedziczy, weźmie ją który 
Mazur, jak Bóg na niebie, a ona też długo nie wytrzyma, bo to jeszcze i 
nieboszczyk Zych powiadał, że już wtedy jako po węglach chodziła". I zląkł się 
tej myśli stary rycerz, gdyż pomyślał, że w takim razie i Danusia, i Jagienka 
mogłyby Zbyszka ominąć, tego zaś nie chciał za nic na świecie.
- Którą mu Bóg przeznaczył, tę niech ma, ale jedną musi mieć. Postanowił też w 
końcu przede wszystkim ratować Zbyszka, a Jagienkę, jeśli trzeba będzie się z 
nią rozstać, zostawić albo w Spychowie, albo u księżny Danuty, nie zaś tu w 
Płocku, gdzie dwór był nierównie świetniejszy i pięknych rycerzy na nim niemało.
Obarczon tymi myślami, szedł wartkim krokiem ku domowi tkacza, aby Jagience 
opatową śmierć oznajmić, w duchu zaś obiecywał sobie, że jej tego od razu nie 
powie, gdyż niespodziana a zła wieść łatwo dech by w dziewce zaprzeć i niepłodną 
ją potem uczynić mogła. Przybywszy do domu, zastał już obie ubrane, nawet 
przystrojone i wesołe jak gajówki, więc siadłszy na zydlu, zawołał na tkackich 
czeladników, by mu misę grzanego piwa przynieśli, po czym nachmurzywszy surowe i 
bez tego oblicze, rzekł:
- Słyszysz, jako w mieście dzwonią? Zgadnijże, dlaczego dzwonią, boć przecie nie 
niedziela, a jutrznię przespałaś. Chciałabyś widzieć opata?
- Pewnie, żebym chciała - rzekła Jagienka.
-No, to tak go zobaczysz jak króla Ćwieka.
- Zaśby pojechał gdzie dalej?
- Jużci, że pojechał. A to nie słyszysz, że dzwonią?
- Pomer? - zawołała Jagienka.
- Zmów wieczny odpoczynek.
Więc natychmiast uklękły obie z Sieciechówną i poczęły mówić wieczny odpoczynek 
dźwięcznymi jak dzwonki głosami. Po czym łzy ciurkiem jęły płynąć po twarzy 
Jagienki, bo bardzo kochała opata, który choć zapalczywy z ludźmi, krzywdy nie 
wyrządził nikomu, a dobro obu rękoma czynił, ją zaś, która była jego 
chrześniaczką, miłował jak córkę rodzoną. Maćko, wspomniawszy, że to był jego i 
Zbyszków krewny, wzruszył się także i nieco zapłakał, a dopiero gdy im część 
boleści łzami spłynęła, zabrał Czecha i obie dziewczyny na pogrzeb do kościoła.
Pogrzeb był wspaniały. Prowadził kondukt sam biskup Jakub z Kurdwanowa, byli 
wszyscy księża i wszyscy mnisi w Płocku konwenty mający, bito we wszystkie 
dzwony, mówiono mowy, których nikt prócz duchownych nie rozumiał, boje mówiono 
po łacinie, po czym wrócili duchowni i świeccy na ucztę obfitą do biskupa.
Poszedł na nią Maćko, wziąwszy ze sobą dwóch pacholików, gdyż jako krewny 
zmarłego i znajomek biskupa miał wszelkie prawo. Biskup też przyjął go jako 
krewnego nieboszczyka chę-tliwie i z odznaczeniem, lecz zaraz przy przywitaniu 
rzekł mu:
- Są tu jakoweś bory dla was Gradów z Bogdańca zapisane, ale co ostaje, a na 
klasztory i na opactwo nie idzie, to ma być krześniaczki jego, niejakiej 
Jagienki ze Zgorzelic.
Maćko, który się niewiele spodziewał, rad był i z borów, biskup zaś nie 
zauważył, że jeden z pacholików starego rycerza podniósł na wzmiankę o Jagience 
ze Zgorzelic zroszone i modre jak chabry oczy w górę i rzekł:
- Bóg mu zapłać, ale wolałabym, by żył. Więc Maćko zwrócił się i rzekł gniewnie:
- Cichaj, bo wstydu sobie narobisz.
Lecz nagle urwał, w oczach błysnęło mu zdumienie, po czym twarz uczyniła mu się 
sroga i wilcza, gdyż opodal od siebie, obok drzwi, przez które wchodziła właśnie 
księżna Aleksandra, ujrzał zgiętego w dworskiej, układnej postawie Kunona 
Lich-tensteina, tego samego, przez którego omal nie zginął Zbyszko w Krakowie.
Jagienka w życiu nie widziała takiego Maćka: oblicze miał skurczone jak paszcza 
złego psa, spod wąsów błysnęły mu zęby, w jednej chwili okręcił na sobie pas i 
ruszył ku znienawidzonemu Krzyżakowi.
Lecz w pół drogi zatrzymał się i począł wodzić szeroką dłonią no włosach. 
Przypomniał sobie w porę, że Lichtenstein może być na dworze płockim tylko albo 
gościem, albo co prawdopodobniej, posłem i że gdyby chciał, nie pytając o nic, 
bić w niego, postąpiłby właśnie tak samo jak Zbyszko na drodze z Tyńca.
Więc mając więcej rozumu i doświadczenia od Zbyszka, pohamował się, odkręcił na 
powrót pas, wypogodził oblicze, poczekał, a następnie gdy księżna po przywitaniu 
się z Lichtensteinem poczęła rozmawiać z księdzem Jakubem z Kurdwanowa, zbliżył 
się do niej i skłoniwszy się głęboko, przypomniał jej, co zacz jest i że za swą 
dobrodziejkę ją poczytuje z przyczyny owego listu, którym go swego czasu 
opatrzyła.
Księżna zaledwie pamiętała jego twarz, ale przypomniała sobie z łatwością i 
list, i całą sprawę. Było jej także wiadomym to, co stało się na sąsiednim 
dworze mazowieckim; słyszała o Jurandzie, o uwięzieniu jego córki, o małżeństwie 
Zbyszka i o śmiertelnym jego pojedynku z Rotgierem. Wszystko to zaciekawiało ją 
niezmiernie, tak jak jakaś opowieść rycerska lub jedna z takich pieśni, jakie 
wygłaszali u Niemców minstrele, a na Mazowszu gądkowie. Krzyżacy nie byli jej 
wprawdzie tak nienawistni jak żonie Janusza, Annie Danucie, zwłaszcza że chcąc 
ją sobie zjednać, przesadzali się dla niej w hołdach, pochlebstwach i obsypywali 
ją hojnie darami; lecz w tym razie serce jej było po stronie kochanków. Gotowa 
im była pomóc - i przy tym cieszyło ją, iż ma przed sobą człowieka, który mógł 
jej najdokładniej przebieg zdarzeń opowiedzieć.
Maćko zaś, który przedtem już postanowił uzyskać jakimkolwiek sposobem opiekę i 
protekcję wpływowej księżny, widząc, z jakim słucha zajęciem, chętnie prawił jej 
o nieszczęsnych losach Zbyszka i Danuśki i prawie do łez ją wzruszył, a to tym 
bardziej że sam niedolę bratanka lepiej niż ktokolwiek odczuwał i z całej duszy 
nad nią ubolewał.
- Nic rzewliwszego w życiu nie słyszałam - rzekła wreszcie księżna. - A 
największa żałość chwyta mnie wskróś tej przyczyny, że on już tę dzieweczkę 
zaślubił, już ci była jego, a żadnej szczęśliwości nie zaznał. Wszelako - 
wiecie-li na pewno, że nie zaznał?
- Hej, mocny Boże! - odparł Maćko - żeby choć był zaznał, ale on ją zaślubił, 
obłożnie chorym będąc, wieczorem, a o świtaniu już ją wzięli!
- I myślicie, że Krzyżacy? Bo u nas powiadali o zbójach, którzy Krzyżaków 
zwiedli, inną dziewkę im oddając. Mówili też o Jurandowym pisaniu.
- To już nie ludzkie sądy rozstrzygnęły, jeno boski. Wielki to był, prawią, 
rycerz ten Rotgier, który najtęższych zwyciężał, a przecież z ręki dzieciucha 
poległ.
- No, taki to i dzieciuch - rzekła, uśmiechając się, księżna -co mu 
przezpieczniej w drogę nie włazić. Krzywda jest - prawda! I słusznie się 
krzywdujecie, a jednako z tamtych czterech trzech już nie żywie, a ten stary, 
który ostał, ledwie także, jako słyszałam, wydarł się śmierci.
- A Danuśka? a Jurand? - odrzekł Maćko - gdzież oni są? Bóg też wie, czy i ze 
Zbyszkiem co złego się nie stało, któren do Malborga pojechał.
- Wiem, ale Krzyżacy nie całkiem tacy psubraci, jako myślicie. W Malborgu przy 
boku mistrza i jego brata Ulryka, który jest człowiek rycerski, nic się złego 
bratankowi waszemu stać nie mogło, który przecie miał pewnikiem i listy od 
księcia Janusza. Chyba że tam jakiego rycerza pozwał i poległ, bo w Malborgu 
siła zawsze najsławniejszych rycerzy ze wszystkich stron świata przebywa.
- Ej, nie bardzo już się tam tego boję - rzekł stary rycerz. -Byle go do 
podziemia nie zamknęli, byle zdradą nie ubili i byle jakoweś żelaziwo miał w 
garści - to nie bardzo się boję. Raz tylko znalazł się od niego tęższy, któren 
go w szrankach rozciągnął, a to właśnie książę mazowiecki Henryk, ten, co był tu 
biskupem i co się w gładkiej Ryngalle rozmiłował. Ale Zbyszko zgoła był wówczas 
pacholęciem. Przy tym jednego byłby on tylko jako amen w pacierzu pozwał, tego, 
któremu i ja ślubowałem, a któren tu jest.
To rzekłszy, pokazał oczyma na Lichtensteina, który z wojewodą płockim 
rozmawiał.
Lecz księżna zmarszczyła brwi i rzekła surowym, oschłym głosem, którym zawsze 
mówiła, gdy gniew poczynał ją chwytać:
- Ślubowaliście mu czy nie ślubowali, a to pamiętajcie, że on u nas w gościnie; 
kto naszym gościem chce być, powinien obyczajności przestrzegać.
- Wiem, miłościwa pani - odrzekł Maćko. - Toćżem już okręcił pas i do niegom 
szedł, alem się pohamował, pomyślawszy, że może posłuje.
- Bo i posłuje. A człek jest między swymi znaczny, na którego radach sam mistrz 
siła polega i nie byle czego mu odmówi. Bóg to może zdarzył, że go w Malborgu 
podczas bytności waszego bratanka nie było, ile że Lichtensteina, choć z zacnego 
rodu idzie, powiadają zawziętym i mściwym. Poznałże was?
- Nie bardzo mógł poznać, bo mię mało widział. Na drodze tynieckiej byliśmy w 
hełmach, a potem raz tylko byłem u niego w Zbyszkowej sprawie, ale wieczorem, 
gdyż było pilno, i raz widzieliśmy się w sądzie. Zmieniłem się na gębie od tego 
czasu i broda znacznie mi posędzielała. Uważałem też teraz, że patrzył na mnie, 
ale widać jeno dlatego, że przydłużej z miłościwą panią rozmawiam, gdyż potem 
oczy całkiem spokojnie w inną stronę obrócił. Zbyszka toby był poznał - ale mnie 
zabaczył, a o moim ślubowaniu może i nie słyszał, mając o lepszych do myślenia.
- Jak to o lepszych?
- Bo jemu pono ślubowali i Zawisza z Garbowa, i Powała z Taczewa, i Marcin z 
Wrocimowic, i Paszko Złodziej, i Lis z Targowiska. Każdy z nich, miłościwa pani, 
i dziesięciu takim by poradził, a cóż dopiero, że ich kupa! Lepiej jemu się było 
nie rodzić, niżeli jeden takowy miecz mieć nad głową. A ja nie tylko mu o 
ślubowaniu nie wspomnę, ale jeszcze w pouchwałość się wejść z nim postaram.
- Czemu zaś tak?
A twarz Maćka stała się naraz chytra, do głowy starego lisa podobna.
- Żeby mi jakowe pismo dał, za którym mógłbym przezpiecznie po krajach 
krzyżackich jeździć i Zbyszkowi w razie potrzeby dać poratowanie.
- Zali to godne czci rycerskiej? - zapytała z uśmiechem księżna.
- Godne - odrzekł stanowczym głosem Maćko. - Gdybym na ten przykład w bitwie z 
tyłu na niego natarł, a nie zawołał, by się obrócił, jużci bym hańbę na się 
ściągnął, ale czasu pokoju rozumem na hak nieprzyjaciela przywieść - tego się 
żaden prawy rycerz nie zasroma.
- To was poznajomię - odrzekła księżna. I skinąwszy na Lichtensteina, 
poznajomiła z nim Maćka, pomyślawszy, że choćby go Lichtenstein poznał, to i tak 
nie stałoby się nic wielkiego.
Lecz Lichtenstein nie poznał go, albowiem istotnie na drodze tynieckiej widział 
go w hełmie, a potem raz tylko jeden z nim rozmawiał, i to wieczorem, gdy Maćko 
przychodził do niego prosić go o odpuszczenie Zbyszkowej winy.
Skłonił się jednak dość dumnie, dopiero ujrzawszy za rycerzem dwóch cudnych, 
bogato ubranych pachołków, pomyślał, że nie byle kto takich mieć może, i twarz 
rozjaśniła mu się nieco, jakkolwiek nie przestał wydymać dumnie ust, co czynił 
zawsze, jeśli nie z panującym miał do czynienia.
A księżna rzekła, ukazując Maćka:
- Jedzie ten rycerz do Malborga i ja sama polecam go łasce wielkiego mistrza, 
ale on posłyszawszy o zachowaniu, jakie w Zakonie macie, pragnąłby i od was mieć 
pismo.
To rzekłszy, odeszła do biskupa, Lichtenstein zaś utkwił
w Maćku swe zimne, stalowe oczy i zapytał:
- Jakiż powód skłania was, panie, do odwiedzenia naszej pobożnej i skromnej 
stolicy?
- Uczciwy powód i pobożny powód - odrzekł, wznosząc źrenice, Maćko. - Gdybyć 
było inaczej, nie uręczałaby za mną miłościwa księżna. Ale prócz ślubów 
pobożnych, chciałbym też i mistrza waszego poznać, któren pokój na ziemi czyni, 
a jest najsławniejszym na świecie rycerzem.
- Za kogo księżna miłościwa, pani nasza i dobrodziejka uręcza, ten nie będzie 
narzekał na naszą ubogą gościnność; wszelako co do mistrza trudno będziecie go 
mogli obaczyć, bo przed miesiącem już do Gdańska wyjechał, a stamtąd miał do 
Królewca i dalej ku granicy ruszyć, gdyż choć miłośnik pokoju, musi przecie od 
zdradzieckich Witoldowych zapędów dziedziny zakonnej bronić.
Usłyszawszy to, Maćko zafrasował się tak widocznie, że Lichtenstein, przed 
którego oczyma nic nie mogło się ukryć, rzekł:
- Widzę, że równą mieliście chęć poznać wielkiego mistrza, jak dopełnić ślubów 
zakonnych.
- Miałem ci ją, miałem! - odrzekł prędko Maćko. - Więc to już wojna z Witoldem o 
Żmujdź, pewna?
- Sam ją rozpoczął, podając wbrew przysięgom pomoc buntownikom.
Nastała chwila milczenia.
- Ha! niech ta Bóg szczęści Zakonowi, jak na to zasługuje! - rzekł wreszcie 
Maćko. - Nie mogę mistrza poznać, to choć ślubów dopełnię.
Lecz wbrew tym słowom sam nie wiedział, co ma na razie począć, i z uczuciem 
ogromnego strapienia zadawał sobie w duszy pytanie:
"Gdzie ja mam teraz Zbyszka szukać i gdzie go odnajdę?"
Łatwo było przewidzieć, że jeśli mistrz opuścił Malborg i udał się na wojnę, to 
nie ma co szukać w Malborgu i Zbyszka -a w każdym razie trzeba o nim 
dokładniejszych wiadomości zasięgnąć. Stary Maćko zatroskał się wielce, ale że 
był człek prędki do rady, postanowił czasu nie tracić i zaraz nazajutrz ruszyć w 
dalszą drogę. Uzyskanie listu od Lichtensteina przy poparciu księżny Aleksandry, 
w której komtur miał nieograniczone zaufanie, przyszło mu łatwo. Otrzymał tedy 
polecenie do starosty w Brodnicy i do wielkiego szpitalnika w Malborgu, za które 
darował jednak Lichtensteinowi spory srebrny pucharek, ozdobnie wykuty we 
Wrocławiu, taki, jaki rycerze mieli zwyczaj stawiać napełniony winem na noc przy 
łożu, aby w razie bezsenności mieć pod ręką i lekarstwo na sen, i uciechę. 
Hojność ta Maćkowa zdziwiła nieco Czecha, który wiedział, iż stary rycerz nie 
był zbyt pochopny do obsypywania darami nikogo, a zwłaszcza Niemców - lecz ów 
rzekł:
- Uczyniłem tak, bom mu ślubował i potykać się z nim muszę, a nijak by mi było 
nastawać na gardło człeka, który mi usługę oddał. Nie nasz to obyczaj bić w 
dobrodzieja...
- Ale zacnego pucharka szkoda! - odpowiedział trochę przekornie Czech.
Na to zaś Maćko:
- Nie czynię ja nic przez rozmysłu, nie bój się! Bo jeśli mi Pan Jezus 
miłosierny pozwoli Niemca powalić, to jużci i pucharek odzyszczę, i siła innych 
godnych rzeczy wraz z nim zdobędę.
Po czym jęli naradzać się obaj, a z nimi i Jagienka, co czynić dalej. Maćkowi 
przechodziło przez rozum, aby i ją, i Sieciechównę zostawić w Płocku pod opieką 
księżny Aleksandry, a to z powodu opatowego testamentu, który był złożony u 
biskupa. Lecz dziewczyna sprzeciwiła się temu całą siłą swej niezłomnej woli. 
Prawda, że sporzej by było jechać bez nich, bo nie trzeba by na noclegach 
osobnych izb wyszukiwać ani też oglądać się na obyczajność, na bezpieczeństwo i 
różne inne tego rodzaju przyczyny. Ale przecie nie po to wyjechały ze Zgorzelic, 
by siedzieć w Płocku. Testament, skoro jest u biskupa, to nie przepadnie, a co 
do nich, gdyby się pokazało, że muszą gdzie po drodze ostać, to lepiej by im 
było ostać się na opiece u księżny Anny, nie u Aleksandry, bo na tamtym dworze 
mniej nawidzą Krzyżaków, a więcej miłują Zbyszka. Rzekł wprawdzie na to Maćko, 
że rozum nie niewieścia rzecz i że nie przystoi dziewce "dowodzić", tak jakby 
naprawdę ten rozum miała - nie sprzeciwił się jednak stanowczo, a wkrótce 
ustąpił całkiem, gdy Jagienka, odciągnąwszy go na bok, poczęła mówić ze łzami w 
oczach:
- Wiecie!... Bóg patrzy na moje serce, że co rania i co wieczora proszę go za 
oną Danuśkę, ba i o Zbyszkową szczęśliwość! Bóg to w niebiesiech wie najlepiej! 
Ale i Hlawa, i wy powiadacie, że już ona zginęła i że żywa z krzyżackich rąk nie 
wyjdzie - co jeśli tak ma być, to ja...
Tu zawahała się nieco, wezbrane łzy stoczyły się jej z wolna po jagodach i 
skończyła po cichu:
- To ja chcę być Zbyszka blisko...
Maćka wzruszyły te łzy i słowa, jednak odrzekł:
- Jeśli tamta zginie, Zbyszko z żałości ani na cię spojrzy.
- Ja też nie chcę, by na mnie spoglądał, jeno chcę być przy nim.
- Wiesz przecie, że ja tego samego bym chciał, co i ty; ale on w pierwszym żalu 
gotów cię jeszcze zwymyślać...
- Niech tam i zwymyśla - odpowiedziała ze smutnym uśmiechem. - Ale tego nie 
uczyni, bo nie będzie wiedział, że to ja.
- Pozna cię.
- Nie pozna. Wyście także nie poznali. Powiecie mu, że to nie ja, jeno Jaśko, a 
Jaśko przecie całkiem z gęby do mnie podobny. Powiecie mu, że urósł i tyla, a 
jemu nawet przez głowę nie przejdzie, by zaś to nie był Jaśko...
Na to stary rycerz wspomniał coś jeszcze o kolanach k" sobie, ale że kolana 
k'sobie miewali czasem i chłopaki, więc nie mogło to być przeszkodą, zwłaszcza 
że Jaśko miał istotnie twarz prawie taką samą, a włosy po ostatnich 
postrzyżynach wyrosły mu znów długie - i nosił je w pątliku, tak jak inne 
szlachetne pacholęta i sami rycerze. Z tych przyczyn ustąpił Maćko i poczęli 
mówić już o drodze. Mieli wyruszyć nazajutrz. Postanowił Maćko puścić się w 
krzyżackie kraje, dotrzeć do Brodnicy, tam zasięgnąć języka i gdyby mistrz był 
wbrew przewidywaniom Lichtensteina jeszcze w Malborgu, to jechać do Malborga, w 
razie zaś przeciwnym pociągnąć krzyżacką granicą w stronę Spychowa, przepytując 
po drodze o młodego polskiego rycerza i jego poczet. Stary rycerz spodziewał się 
nawet, że łacniej się czegoś dowie o Zbyszku w Spychowie lub na dworze księcia 
Janusza warszawskiego niż gdzie indziej.
Jakoż nazajutrz wyruszyli. Wiosna już uczyniła się zupełna, więc rozlewy wód, a 
mianowicie Skrwy i Drwęcy, tamowały drogę, tak że dopiero dziesiątego dnia po 
opuszczeniu Płocka przejechali granicę i znaleźli się w Brodnicy. Miasteczko 
czyste było i porządne, ale zaraz na wstępie można było poznać twarde rządy 
niemieckie, albowiem ogromna murowana szubienica, wzniesiona za miastem przy 
drodze do Gorczenicy, ubrana była ciałami wisielców, z których jedno było 
kobiece. Na strażniczej wieży i na zamku powiewała chorągiew z czerwoną ręką w 
białym polu. Samego komtura nie zastali jednak podróżni na miejscu, albowiem 
pociągnął był z częścią załogi i na czele okolicznej szlachty do Malborga. 
Objaśnienia te dał Maćkowi stary Krzyżak, ślepy na oba oczy, który był niegdyś 
komturem Brodnicy, później zaś, przywiązawszy się do miejsca i zamku, przeżywał 
w nim ostatki żywota. Ów, gdy kapelan miejscowy przeczytał mu list 
Lichtensteina, przyjął Maćka gościnnie, że zaś mieszkając wśród polskiej 
ludności, umiał wybornie po polsku, przeto łatwo było się z nim rozmówić. 
Zdarzyło się też, iż przed sześciu tygodniami jeździł do Malborga, dokąd wzywano 
go jako doświadczonego rycerza na radę wojenną, wiedział więc, co się w stolicy 
działo. Zapytywany o młodego polskiego rycerza, mówił, że nazwiska nie pomni, 
ale że słyszał o jakowymś, który naprzód budził podziw tym, że pomimo młodych 
lat przybył jako rycerz już pasowany, a po wtóre potykał się szczęśliwie na 
turnieju, który wielki mistrz urządził wedle zwyczaju dla cudzoziemskich gości 
przed wyruszeniem na wojenną wyprawę. Powoli przypomniał sobie nawet, iż owego 
rycerza polubił i wziął w szczególną opiekę mężny i szlachetny brat mistrzów, 
Ulryk von Jungingen, i że dał mu żelazne listy, z którymi młodzian później 
odjechał podobno w stronę wschodnią. Maćko ucieszył się z tych wiadomości 
ogromnie, nie miał bowiem najmniejszej wątpliwości, że tym młodym rycerzem był 
Zbyszko. Wobec tego nie było chwilowo po co jechać do Malborga, bo jakkolwiek 
wielki szpitalnik lub inni pozostali tam urzędnicy zakonni i rycerze mogliby 
może jeszcze dokładniejszych udzielić wskazówek, jednakowoż żadną miarą nie 
mogli powiedzieć, gdzie na razie bawi Zbyszko. Zresztą sam Maćko wiedział 
najlepiej, gdzie go znaleźć, nietrudno bowiem było domyślić się, że krąży koło 
Szczytna albo jeżeli tam Danusi nie znalazł, czyni poszukiwania po dalszych 
wschodnich zamkach i komturiach.
Nie tracąc więc czasu, ruszyli i oni krzyżackim krajem ku wschodowi i Szczytnu. 
Droga szła im sporo, gdyż gęste miasta i miasteczka połączone były gościńcami, 
które Krzyżacy, a raczej kupcy w miastach osiedli, w dobrym utrzymywali stanie, 
prawie nie gorszym niż polskie, które powstały pod opieką gospodarnej i 
sprężystej króla Kazimierzowej ręki. Przy tym pogoda nastała cudna. Noce były 
gwiaździste, dni jasne, a w porze południowego udoju powiewał ciepły, suchy 
wiaterek, który napełniał czerstwością i zdrowiem piersi ludzkie. Zazieleniły 
się zboża na polach, łąki pokryły się hojnie kwieciem, a lasy sosnowe poczęły 
ronić woń żywiczną. Przez całą drogę do Lidzbarku, a stamtąd do Działdowa i 
dalej do Niedzborza podróżni nie widzieli ani chmurki na niebie. W Niedzborzu 
dopiero w nocy przyszła ulewa z grzmotami, które pierwszy raz tej wiosny 
słyszano, ale trwała krótko i nazajutrz rozbłysnął znów poranek przejasny, 
różowy, złoty i tak świetlisty, że jak okiem sięgnąć wszystko lśniło jednym 
bisiorem brylantów i pereł, cała zaś kraina zdawała się uśmiechać niebu i 
radować się z bujnego życia.
W taki to ranek wykręcili z Niedzborza ku Szczytnu. Granica mazowiecka nie była 
daleko i łatwo by im przyszło nawrócić do Spychowa. Była chwila nawet, że Maćko 
chciał to uczynić, ale rozważywszy wszystko, wolał dotrzeć wprzód do strasznego 
krzyżackiego gniazda, w którym tak ponuro rozstrzygnęła się część Zbyszkowych 
losów. Wziąwszy więc chłopa przewodnika, kazał mu prowadzić poczet ku Szczytnu, 
choć i przewodnik nie był konieczny, albowiem z Niedzborza szedł prosty 
gościniec, na którym niemieckie mile były białymi kamieniami znaczone.
Przewodnik jechał kilkadziesiąt kroków naprzód, za nim konno Maćko z Jagienką, 
następnie dość daleko za nimi Czech ze śliczną Sieciechówną, a dalej szły wozy 
otoczone przez zbrojnych pachołków. Ranek był wczesny. Różana barwa nie zeszła 
jeszcze ze wschodniej strony nieba, choć słońce świeciło już, zmieniając na 
opale krople rosy na drzewach i trawach.
- Nie boisz się jechać do Szczytna? - zapytał Maćko.
- Nie boję się - odrzekła Jagienka. - Pan Bóg nade mną, bom sierota.
- Bo tam nijakiej wiary nie dotrzymują. Najgorszy pies był ci wprawdzie ów 
Danveld, którego Jurand razem z Gotfrydem zgładził... Tak powiadał Czech. Drugi 
po Danveldzie był Rot-gier, który legł od Zbyszkowego topora, ale i ten stary 
jest okrutnik, diabłu zaprzedan... Ludzie nic dobrze nie wiedzą, wszelako ja tak 
myślę, że jeśli Danuśka zginęła, to z jego ręki. Gadają, że spotkała go też 
jakowaś przygoda - ale księżna powiedziała mi w Płocku, że się wykręcił. Z nim 
to będziemy mieli w Szczytnie sprawę. Dobrze, że mamy pismo od Lichtensteina, bo 
jego się podobno gorzej psubraty boją niż samego mistrza... Że to, prawią, 
powagę ma okrutną i zachowanie wielkie, a przy tym mściwy jest. Najmniejszej 
krzywdy nie daruje... Bez tego pisma nie jechałby ja tak spokojnie do Szczytna.
- A ówże stary jako się zowie?
- Zygfryd de Lowe.
- Bóg da, że damy sobie i z nim rady.
- Bóg da!
Tu Maćko roześmiał się i po chwili począł mówić:
- Powiada do mnie księżna w Płocku: "Krzywdujecie się, krzywdujecie jako baranki 
na wilków, a tu, powiada, z tych wilków trzech już nie żywie, bo ich niewinne 
baranki zdusiły". I prawdę rzekłszy, tak to i jest...
- A Danuśka? a jej rodzic?
- To samo powiedziałem księżnie. Ale w duszy rad jestem, iże się pokazuje, jako 
i nas krzywdzić jest nieprzezpieczna rzecz. Juści wiemy, jak toporzysko chycić w 
garść i godnie nim machnąć! A co do Danuśki i Juranda, to prawda. Ja myślę tak 
samo jak i Czech, że ich już na świecie nie ma, ale w rzeczy to nikt dobrze nie 
wie... Tego Juranda też mi żal, bo i za życia się boleści o dziewczynę najadł, i 
jeżeli zginął, to ciężką śmiercią.
- Co go kto przy mnie wspomni, to zaraz o tatusiu myślę, którego też na świecie 
nie ma - odpowiedziała Jagienka.
I tak mówiąc, podniosła zwilżone, śliczne oczy ku górze. Maćko zaś pokiwał głową 
i rzekł:
- W Bożym on wiecu i w światłości wiekuistej na pewno, bo lepszego od niego 
człowieka chyba w całym naszym królestwie
nie było...
- Oj, nie było ci, nie było! - westchnęła Jagienka. Lecz dalszą rozmowę przerwał 
im chłop przewodnik, który powstrzymał nagle źrebca, a następnie zawrócił go, 
przyleciał pędem do Maćka i zawołał jakimś dziwnym, wylęknionym głosem:
- O dla Boga! Patrzcie no, panie rycerzu, kto to ku nam z pagórka idzie.
- Kto, gdzie? - zawołał Maćko.
- A owdzie! Chyba wielgolud czy co...
Maćko z Jagienka wstrzymali stępaki, spojrzeli we wskazanym przez przewodnika 
kierunku i istotnie oczy ich ujrzały na wyniosłości pagórka, na pół albo i 
więcej stajania jakowąś postać, której wymiary zdawały się znacznie przenosić 
zwykłe ludzkie kształty.
- Sprawiedliwie mówi, że chłop jest duży - mruknął Maćko. Potem zmarszczył się, 
splunął nagle w bok i rzekł:
- Na psa urok!
- Czemu zaś zaklinacie? - spytała Jagienka.
- Bom wspomniał, jako w taki sam ranek obaczyliśmy ze Zbyszkiem na drodze z 
Tyńca do Krakowa takiego samego niby wielkoluda. Powiadali wówczas, że to 
Walgierz Wdały. Ba! pokazało się, że to był pan z Taczewa, ale też nic dobrego z 
tego nie wypadło. Na psa urok.
- To nie rycerz, bo piechtą idzie - rzekła, wytężając wzrok, Jagienka. - I widzę 
nawet, że nijakiej broni nie ma, jeno kostur w lewej ręce dzierży...
- I maca nim przed sobą, jakby była noc - dodał Maćko.
- I ledwie się rusza. Pewnie! Ślepy chyba czy co?
- Ślepy jest, ślepy! jako żywo!
Ruszyli końmi i po niejakim czasie zatrzymali się naprzeciw dziada, który 
schodząc z pagórka niezmiernie powoli, szukał przed sobą kosturem drogi.
Był to starzec rzeczywiście ogromny, chociaż widziany z bliska przestał im się 
wydawać wielkoludem. Sprawdzili też, że był zupełnie ślepy. Zamiast oczu miał 
dwie czerwone jamy. Brakło mu również prawej dłoni, na miejscu której nosił 
węzeł uczyniony z brudnej szmaty. Białe włosy spadały mu aż na ramiona, a broda 
sięgała pasa.
- Nie ma chudzina ni pacholęcia, ni psa i sam omackiem drogi szuka - ozwała się 
Jagienka. - Dla Boga, nie możem go przecie bez pomocy ostawić. Nie wiem, czy 
mnie będzie rozumiał, ale przemówię do niego po naszemu.
To rzekłszy, zeskoczyła żywo ze stępaka i zatrzymawszy się tuż przed dziadem, 
poczęła szukać pieniędzy w skórzanej kalecie wiszącej u jej pasa.
Dziad też, usłyszawszy przed sobą tupot koński i gwar, wyciągnął przed siebie 
kostur i podniósł do góry głowę, jak czynią ludzie ślepi.
- Pochwalony Jezus Chrystus! - rzekła dziewczyna. - Rozumiecie, dziadku, po 
krześcijańsku?
Ów zaś, usłyszawszy jej słodki, młody głos, drgnął, przez twarz przeleciał mu 
jakiś dziwny błysk, jakby wzruszenia i rozrzewnienia, nakrył powiekami swe puste 
jamy oczne i nagle, rzuciwszy kostur, padł przed nią na kolana z wyciągniętymi w 
górę ramionami.
- Wstańcie, i tak was wspomogę. Co wam jest? - spytała ze zdziwieniem Jagienka.
Lecz on nie odpowiedział nic, tylko dwie łzy spłynęły mu po policzkach a z ust 
wyszedł podobny do jęku głos:
- Aa! a!
- Na miłosierdzie boskie! niemowaście czy jak?
- Aa! a!
To wygłosiwszy, podniósł dłoń: naprzód uczynił nią znak krzyża, potem jął wodzić 
lewą dłonią wzdłuż ust.
Jagienka, nie zrozumiawszy, spojrzała na Maćka, który rzekł:
- Chyba coś ci takiego pokazuje, jakby mu język urżnęli.
- Urżnęli wam język? - spytała dziewczyna.
-A! a! a! a! - powtórzył kilkakrotnie dziad, kiwając przy tym głową.
Po czym wskazał palcami na oczy, następnie wysunął prawe ramię bez dłoni, a lewą 
wykonał ruch do cięcia podobny.
Teraz zrozumieli go oboje.
- Kto wam to uczynił? - spytała Jagienka.
Dziad zrobił znów kilkakrotnie znak krzyża w powietrzu.
- Krzyżacy! - zakrzyknął Maćko. Starzec opuścił na znak potwierdzenia głowę na 
piersi. Nastała chwila milczenia, tylko Maćko i Jagienka spoglądali na się z 
niepokojem, mieli bowiem przed sobą jawny dowód tego braku miłosierdzia i braku 
miary w karaniu, jakimi odznaczali się rycerze zakonni.
- Srogie rządy! - rzekł wreszcie Maćko - i ciężko go pokarali, a Bóg wie, czy 
słusznie. Nie dopytamy się o to. Żeby choć wiedzieć, gdzie go odwieźć, bo to 
musi być człek z tych okolic. Po naszemu rozumie, gdyż tu prosty naród taki jest 
jako i na Mazowszu.
- Rozumiecie przecie, co mówimy? - spytała Jagienka. Dziad potwierdził głową.
- A tutejsiście?
- Nie - odpowiedział na migi starzec.
- Zaś może z Mazowsza?
-Tak.
- Spod księcia Janusza?
-Tak.
- A cóżeście u Krzyżaków robili?
Starzec nie umiał odpowiedzieć, lecz twarz jego przybrała w jednej chwili wyraz 
tak niezmiernego bólu, że litościwe serce Jagienki zadrgało tym większym 
współczuciem, a nawet Maćko, chociaż nie byle co wzruszyć go mogło, rzekł:
- Pewnikiem skrzywdzili go, psubraty, może i bez jego winy. Jagienka zaś 
wetknęła w dłoń nędzarza kilka drobnych pieniążków.
- Słuchajcie -rzekła. - Nie opuścim was. Pojedziecie z nami
na Mazowsze i w każdej wsi będziemy was pytać, czy nie wasza. Może się jako 
dogadamy. Wstańcie jeno teraz, boć my przecie nie święci.
Lecz on nie wstał, owszem pochylił się i objął jej nogi, jakby w opiekę się 
oddając i dziękując, przy czym jednak pewne zdziwienie, a nawet jakby zawód 
mignęły mu na obliczu. Być może, iż miarkując z głosu, sądził, iż stoi przed 
dziewczyną, tymczasem dłoń jego trafiła na jałowicze skórznie, jakie w podróży 
nosili rycerze i giermkowie.
Ona zaś rzekła:
- Tak i będzie. Przyjdą wnet nasze wozy, to sobie odpoczniecie i pożywicie się. 
Ale na Mazowsze nie od razu pojedziecie, bo przedtem trzeba nam do Szczytna.
Na to słowo starzec zerwał się na równe nogi. Zgroza i zdumienie odbiły mu się 
na twarzy. Roztworzył ramiona, jakby chcąc zagrodzić drogę, a z ust poczęły mu 
się wydobywać dzikie i jak gdyby pełne przerażenia dźwięki.
- Co wam? - zawołała przelękniona Jagienka. Lecz Czech, który już przedtem był z 
Sieciechówną nadjechał i od pewnego czasu wpatrywał się uporczywie w dziada, 
zwrócił się nagle do Maćka ze zmienioną twarzą i dziwnym jakimś głosem rzekł:
- Na rany boskie! pozwólcie, panie, bym do niego przemówił, bo ani wiecie, kto 
on może być!
Po czym, nie pytając o pozwolenie, poskoczył do dziada, położył mu ręce na 
barkach i jął pytać:
- Ze Szczytna idziecie?
Starzec jakby uderzony dźwiękiem jego głosu uspokoił się i skinął głową.
- A nie szukaliście tam dziecka?...
Głuchy jęk był jedyną odpowiedzią na to pytanie.
Wówczas Hlawa przybladł nieco, chwilę jeszcze wpatrywał się swym rysim wzrokiem 
w rysy starca, po czym rzekł z wolna i dobitnie:
- To wyście Jurand ze Spychowa!
- Jurand! - zakrzyknął Maćko.
Lecz Jurand zachwiał się w tej chwili i omdlał. Przebyte męki, brak pożywienia, 
trudy podróży obaliły go z nóg. Oto dziesiąty już dzień upływał, jak szedł tak 
omackiem, błądząc i szukając przed sobą kijem drogi, o głodzie, w utrudzeniu i 
niepewności, dokąd idzie. Nie mogąc pytać o drogę, w dzień kierował się tylko 
ciepłem promieni słonecznych, noce spędzał w rowach przy gościńcu. Gdy zdarzyło 
mu się przechodzić przez wieś, osadę lub gdy spotykał ludzi naprzeciw idących, 
dłonią i głosem żebrał jałmużny, lecz rzadko kiedy wspomogła go litościwa ręka, 
powszechnie bowiem brano go za zbrodniarza, którego dosięgła pomsta prawa i 
sprawiedliwości. Od dwóch dni żywił się korą drzewną i liśćmi i już był zwątpił, 
czy trafi kiedykolwiek na Mazowsze - aż tu nagle otoczyły go litościwe swojackie 
serca i swojskie głosy, z których jeden przypomniał mu słodki głos córki - a gdy 
w końcu wymieniono jeszcze i jego imię, przebrała się wreszcie miara wzruszeń, 
serce ścisnęło mu się w piersi, myśli zakręciły się wichrem w głowie i byłby 
zwalił się twarzą w proch gościńca, gdyby nie podtrzymały go krzepkie ramiona 
Czecha.
Maćko zeskoczył z konia, po czym obaj wzięli go, ponieśli ku taborkowi, a 
następnie ułożyli na wymoszczonym sianem wozie. Tam Jagienka z Sieciechówną, 
ocuciwszy go, nakarmiły i napoiły winem, przy czym Jagienka, widząc, że nie może 
utrzymać kubka, sama podawała mu napój. Zaraz potem chwycił go nieprzeparty 
kamienny sen, z którego dopiero na trzeci dzień miał się rozbudzić.
Oni zaś złożyli tymczasem prędką doraźną naradę.
- Krótko rzekę - ozwała się Jagienka. - Nie do Szczytna teraz jechać, ale do 
Spychowa, by go w przezpiecznym miejscu między swoimi we wszelakim starunku 
zostawić.
- Obacz, jak się to rządzisz! - odpowiedział Maćko. - Do Spychowa trzeba go 
odesłać, ale niekoniecznie mamy wszyscy jechać, bo z nim może jeden wóz pójść.
- Nie rządzę ja się, jeno tak mniemam, że siła możemy się od niego i o Zbyszku, 
i o Danuśce dowiedzieć.
- A po jakiemu będziesz z nim gadać, kiedy języka nie ma?
- A któż jak nie on pokazał wam, że nie ma? Widzicie, że i bez gadania 
dowiedzieliśmy się wszystkiego, czego nam było trzeba, a cóż dopiero, gdy się do 
jego pokazywania głową i rękoma wezwyczaim! Spytacie go na ten przykład, czy 
wracał Zbyszko z Malborga do Szczytna, to jużci albo skinie głową, albo 
zaprzeczy. I to samo o innych rzeczach.
- Prawda jest! - zawołał Czech.
- Nie sprzeczam się i ja też, że prawda - rzekł Maćko - i sam takową myśl 
miałem, jeno u mnie pierwsza rozwaga, a gęba potem.
To rzekłszy, kazał zawrócić taborkowi ku mazowieckiej granicy. W czasie drogi 
Jagienka raz po raz podjeżdżała do wozu, na którym leżał Jurand, bojąc się, aby 
nie zamarł we śnie.
- Nie poznałem go - mówił Maćko - ale i nie dziwota. Chłop był jak tur! 
Powiadali o nim Mazurowie, że on jeden między nimi mógłby się był z samym 
Zawiszą potykać — a teraz iście kościotrup.
- Chodziły słuchy - rzekł Czech - że go mękami zmożyli, ale poniektóry i wierzyć 
nie chciał, by zaś chrześcijanie tak mieli postąpić z pasowanym rycerzem, który 
też świętego Jerzego ma za patrona.
- Bóg dał, że go Zbyszko choć w części pomścił. No, ale patrzcie, jakowa jest 
między nami a nimi różnica. Prawda! Z czterech psubratów trzech już legło - ale 
w bitwie legli i nikt żadnemu języka w niewoli nie obrzezał ani też oczu nie 
wyłuskiwał.
- Bóg ich pokarze - rzekła Jagienka. Lecz Maćko zwrócił się do Czecha:
- A tyś jak go uznał?
- Zrazum go też nie uznał, chociażem go później, panie, od was widział. Ale mi 
coś tam chodziło po głowie i im więcej mu się przypatrywałem, tym więcej 
chodziło... Ba! brody nie miał ni białych włosów, możny był pan a potężny; 
jakoże go było w takim dziadzie uznać! Ale gdy panienka rzekła, że jedziem do 
Szczytna, a on wyć począł, zaraz mi się oczy otwarły.
Maćko zamyślił się.
- Ze Spy chowa trzeba by go księciu zawieść, który przecież takiej krzywdy 
znacznemu człowiekowi wyrządzonej płazem puścić nie może.
- Wyprą się, panie; porwali mu zdradą dziecko i wyparli się, a o panu ze Spy 
chowa powiedzą, że w bitwie i język, i rękę, i oczy utracił.
- Słusznie - rzekł Maćko. - Toćże oni i samego księcia swego czasu porwali. Nie 
może on z nimi wojować, bo nie podoła, chybaby mu nasz król pomógł. Gadają 
ludzie i gadają o wielkiej wojnie, a tu ani małej nie ma.
- Jest z księciem Witoldem.
- Chwalić Boga, że choć ten ich za nic ma... Hej! Kniaź Witold to mi kniaź! A 
chytrością go też nie zmogą, bo on jeden chytrzejszy niż oni wszyscy razem. 
Bywało, przycisną go, psia-juchy, tak, że zguba nad nim jako miecz nad głową, a 
on się jako wąż wyśliźnie i zaraz ich ukąsi... Strzeż go się, gdy cię bije, ale 
bardziej się strzeż, gdy cię głaszcze.
- Takiż on jest ze wszystkimi?
- Nie ze wszystkimi, jeno z Krzyżaki. Z innymi dobry i hojny kniaź!
Tu zamyślił się Maćko, jakby chcąc lepiej sobie Witolda przypomnieć.
- Całkiem to inny człowiek niż tutejsi książęta - rzekł wreszcie. - Powinien był 
Zbyszko do niego się udać, bo i pod nim, i przez niego najwięcej można przeciw 
Krzyżakom wskórać.
Po chwili zaś dodał:
- Kto wie, czy się tam jeszcze obaj nie znajdziem, gdyż tam i pomstę można mieć 
najsłuszniejszą.
Potem znów mówili o Jurandzie, o jego nieszczęsnym losie i niewypowiedzianych 
krzywdach, jakich od Krzyżaków doznał, którzy naprzód bez żadnej przyczyny 
zamordowali mu umiłowaną żonę, a potem, zemstą płacąc za zemstę, porwali dziecko 
-i samego umęczyli tak okrutnymi mękami, że i Tatarzy nie umieliby lepszych 
obmyślić. Maćko i Czech zgrzytali zębami na myśl, że nawet i w wypuszczeniu go 
na wolność było nowe wyrachowane okrucieństwo. Stary rycerz obiecywał też sobie 
w duszy, że postara się wywiedzieć dobrze, jako to wszystko było, a potem 
zapłacić z nawiązką.
Na takich rozmowach i myślach schodziła im droga do Spychowa. Po dniu pogodnym 
nastała noc cicha, gwieździsta, więc nie zatrzymywali się nigdzie na nocleg, 
trzykrotnie tylko popa-śli obficie konie, po ciemku jeszcze przejechali granicę 
i nad ranem stanęli pod wodzą najętego przewodnika na ziemi spychowskiej. Stary 
Tolima trzymał widocznie tam wszystko żelazną ręką, gdyż zaledwie zapuścili się 
w las, wyjechało naprzeciw dwóch zbrojnych pachołków, którzy jednak widząc nie 
żadne wojsko, lecz niewielki poczet, nie tylko przepuścili ich bez pytania, ale 
przeprowadzili przez niedostępne dla nie znających miejscowości rozlewiska i 
moczary.
W gródku przyjęli gości Tolima i ksiądz Kaleb. Wieść, że pan przybył, przez 
zbożnych ludzi odwiezion, błyskawicą rozleciała się między załogą. Dopieroż gdy 
zobaczyli, jakim wyszedł z rąk krzyżackich - wybuchła taka burza gróźb i 
wściekłości, że gdyby w podziemiach spychowskich znajdował się jeszcze jaki 
Krzyżak, żadna moc ludzka nie zdołałaby go wybawić od strasznej śmierci.
Konni "parobje" chcieli i tak zaraz siadać na koń, skoczyć ku granicy, złapać, 
co się da, Niemców i głowy ich rzucić pod nogi panu, ale okiełznał tę ich chęć 
Maćko, który wiedział, że Niemcy siedzą po miasteczkach i gródkach, a wieśniacza 
ludność tej samej jest krwi, jeno że pod obcą przemocą żyje. Ale ani ów rozgwar, 
ani okrzyki, ani skrzypienie żurawi studziennych nie zdołały rozbudzić Juranda, 
którego z wozu przeniesiono na skórze niedźwiedziej do jego izby na łoże. Został 
przy nim ksiądz Kaleb, przyjaciel od dawnych lat, a tak jak rodzony kochający, 
który począł błagalną modlitwę, aby Zbawiciel świata wrócił nieszczęsnemu 
Jurandowi i oczy, i język, i rękę.
Znużeni drogą podróżni poszli też po spożyciu rannego posiłku na spoczynek. 
Maćko zbudził się dobrze już z południa i kazał pachołkowi przywołać do siebie 
Tolimę.
I wiedząc poprzednio od Czecha, że Jurand przed wyjazdem nakazał wszystkim 
posłuch dla Zbyszka i że mu dziedzinę na Spychowie przez usta księdza przekazał, 
rzekł do starego głosem zwierzchnika:
- Jam jest stryj waszego młodego pana i póki nie wróci, moje tu będą rządy.
Tolima schylił swą siwą głowę, nieco do głowy wilczej podobną, i otoczywszy 
dłonią ucho, zapytał:
- To wyście, panie, szlachetny rycerz z Bogdańca?
- Tak jest - odrzekł Maćko.- Skąd o mnie wiecie?
- Bo się tu was spodziewał i pytał o was młody pan, Zbyszko. Usłyszawszy to, 
Maćko zerwał się na równe nogi i zapominając o swej powadze, zakrzyknął:
- Zbyszko w Spychowie?
- Był, panie; dwa dni temu wyjechał.
- Na miły Bóg! skąd przybył i dokąd pojechał?
- Przybył z Malborga, a po drodze był w Szczytnie, dokąd zaś wyjechał, nie 
powiadał.
- Nie powiadał?
- Może księdzu Kalebowi powiadał.
- Hej, mocny Boże! tośmy się zminęli! - mówił, uderzając się dłońmi po udach, 
Maćko.
Tolima zaś otoczył dłonią i drugie ucho:
- Jako powiadacie, panie?
- Gdzie jest ksiądz Kaleb?
- U pana starszego, przy łożu.
- Przyzwijcie go! Albo nie... Sam do niego pójdę.
- Przyzwę go! - rzekł stary.
I wyszedł. Lecz nim przyprowadził księdza, weszła Jagienka.
- Chodź tu! Wiesz, co jest! Dwa dni temu był tu Zbyszko.
A ona zmieniła się w jednej chwili na twarzy i nogi przybrane w obcisłe pasiaste 
nogawiczki zadrżały pod nią widocznie.
- Był i pojechał? - pytała z bijącym sercem. - Dokąd?
- Dwa dni temu, a dokąd, może ksiądz wie.
- Trzeba nam za nim! - rzekła stanowczym głosem. Po chwili wszedł ksiądz Kaleb, 
który sądząc, że Maćko wzywa go po to, aby zapytać o Juranda, rzekł, uprzedzając 
pytanie:
- Śpi jeszcze.
- Słyszałem, że Zbyszko tu był? - zawołał Maćko.
- Był. Dwa dni temu wyjechał.
- Dokąd?
- Sam nie wiedział... Szukać... Pojechał ku granicy żmujdz-kiej, gdzie teraz 
wojna.
- Na miły Bóg, powiadajcie, ojcze, co o nim wiecie!
- Wiem tyle, iłem od niego słyszał. Był w Malborgu i możną tam opiekę pozyskał, 
bo brata mistrzowego, który jest pierwszym między nimi rycerzem. Z jego 
rozkazania wolno było szukać Zbyszkowi po wszystkich zamkach.
- Juranda i Danuśki?
- Tak, ale Juranda nie szukał, bo mu powiedzieli, że nie żyje.
- Mówcie od początku.
- Zaraz, jeno odetchnę i oprzytomnieję, bo z innego świata powracam.
- Jak to z innego świata?
- Z tego świata, do którego na koniu nie zajedzie, ale na modlitwie zajedzie... 
i od nóg Pana Chrystusowych, u których prosiłem o zmiłowanie nad Jurandem.
- Cuduście prosili? Macież tę moc? - zapytał z wielką ciekawością Maćko.
- Mocy nijakiej nie mam, ale ją Zbawiciel ma, któren jeśli zechce, powróci 
Jurandowi i oczy, i język, i rękę...
- Byle chciał, to jużci że i potrafi - odrzekł Maćko - wszelako nie o byle 
coście prosili.
Ksiądz Kaleb nie odpowiedział nic, może nie dosłyszał, gdyż oczy miał jeszcze 
jakby nieprzytomne i istotnie widać było, iż się poprzednio całkiem w modlitwie 
zapamiętał.
Więc zakrył teraz twarz rękoma i czas jakiś siedział w milczeniu. Wreszcie 
wstrząsnął się, przetarł dłońmi oczy i źrenice, po czym rzekł:
- Teraz pytajcie.
- Jakim sposobem pozyskał sobie Zbyszko wójta sambińskiego?
- Już on nie jest wójtem sambińskim...
- Mniejsza z tym... Wy miarkujcie, o co pytam, i prawcie, co wiecie.
- Pozyskał go sobie na turnieju. Ulryk rad się w szrankach potyka, potykał ci 
się i ze Zbyszkiem, bo było siła gości rycerskich w Malborgu i mistrz gonitwy 
wyprawił. Pękł Ulrykowi poprąg w siodle i łacno go mógł Zbyszko z konia zbić, 
ale on, to ujrzawszy, prasnął glewię o ziem i jeszcze chwiejącego się 
podtrzymał.
- Hej! Ano widzisz! - zawołał Maćko, zwracając się do Jagienki. - Za to go Ulryk 
pokochał?
- Za to go pokochał. Nie chciał już z nim gonić na ostre ani na tępe kopie i 
pokochał go. Zbyszko też powiedział mu swoje utrapienia, a ów, że to o cześć 
rycerską jest dbający, okrutnym gniewem zapłonął i do brata swego, mistrza, 
Zbyszka na skargę zaprowadził. Bóg da mu za to zbawienie, bo niewielu jest 
między nimi, którzy miłują sprawiedliwość. Mówił mi też Zbyszko, że pan de 
Lorche wielce mu dopomógł przez to, iż go tam dla wielkiego rodu i bogactw 
szanują, a on zasie we wszystkim za Zbyszkiem świadczył.
- A co ze skargi i z onego świadectwa przyszło?
- Przyszło to, iż wielki mistrz surowie komturowi szczyt-nieńskiemu przykazał, 
aby wszystkich jeńców i więźniów, jacy są w Szczytnie, duchem do Malborga 
odesłał, samego Juranda nie wyjmując. Komtur co do Juranda odpisał, iż z ran 
umarł i tamże przy kościele jest pogrzebion. Innych jeńców odesłał, między 
którymi była dziewka niedojda, ale naszej Danusi nie było.
- Wiem od giermka Hlawy - rzekł Maćko - iż Rotgier, ten, który od Zbyszka zabit, 
też na dworze księcia Januszowym o takiej dziewce-matołce wspominał. Mówił, że 
ją mieli za Juran-dównę, a gdy mu księżna odpowiedziała, że przecie prawą 
Jurandównę znali i widzieli, jako nie była matołka, rzekł: "Iście prawda, ale 
myślelim, że ją złe przemieniło".
- To samo napisał komtur mistrzowi - iże ową dziewkę nie w więzieniu, jeno na 
opiece mieli, wpoprzód ją zbójcom odjąwszy, którzy przysięgali, że to 
przemieniona Jurandówna.
- I mistrz uwierzył?
- Sam nie wiedział, czyli ma wierzyć, czy nie wierzyć, ale Ulryk jeszcze 
większym gniewem zapłonął i wymógł na bracie, aby urzędnika zakonnego ze 
Zbyszkiem do Szczytna posłał, co też się stało. Przyjechawszy do Szczytna, 
starego komtura już nie zastali, bo na wojnę z Witoldem ku wschodnim zamkom 
wyruszył, jeno podwójciego, któremu urzędnik kazał wszystkie sklepy i podziemia 
otworzyć. Za czym szukali i szukali, i nic nie znaleźli. Brali też ludzi na 
spytki. Jeden sam powiedział Zbyszkowi, że od kapelana można się siła 
dowiedzieć, gdyż kapelan umie kata niemowę wyrozumieć. Ale kata zabrał z sobą 
stary komtur, a kapelan do Królewca na jakowy ś duchowny congressus był 
wyjechał... Oni się tam często zjeżdżają i skargi na Krzyżaków do papieża ślą, 
bo i księżom chudziętom pod nimi ciężko...
- To mi jeno dziwno, że Juranda nie znaleźli! - zauważył Maćko.
- Bo go widać wprzód stary komtur wypuścił. Większa była złość w tym 
wypuszczeniu, niż żeby mu byli po prostu gardło wzięli. Chciało im się, żeby 
pocierpiał przed śmiercią tyle, ba! i więcej, niż człowiek jego stanu wytrzymać 
może. Ślepy, niemowa i bez prawicy - bójcie że się Boga!... Ni do domu trafić, 
ni o drogę alboli o chleb poprosić... Myśleli, że zamrze gdzie pod płotem z 
głodu albo się w jakowej wodzie utopi... Co mu ostawili? Nic, tylko pamięć, kim 
był, i rozeznanie nędzy. A to przecie męka nad męki... Może tam gdzieś pod 
kościołem albo przy drodze siedział, a Zbyszko przejeżdżał i nie poznał go. Może 
i on słyszał głos Zbyszkowy, ale zawołać na niego nie mógł... Hej!... Nie mogę 
od śluz!... Cud Bóg uczynił, iżeście go spotkali i dlatego mniemam, że i jeszcze 
większy uczyni, choć Go o niego niegodne i grzeszne wargi moje proszą.
- A cóż Zbyszko więcej powiadał? Dokąd jechał? - pytał Maćko.
- Powiadał tak: "Wiem, iże była Danuśka w Szczytnie, ale oni ją porwali i albo 
zamorzyli, albo wywieźli. Stary de Lowe, powiada, to uczynił, i tak mi dopomóż 
Bóg, jako wprzód nie spocznę, nim go dostanę".
- Także powiadał? To pewno ku wschodnim komturiom wyjechał, ale tam teraz wojna.
- Wiedział, że wojna, i dlatego do kniazia Witolda pociągnął. Powiadał, iż 
prędzej przez niego coś przeciw Krzyżakom wskóra niż przez samego króla.
- Do kniazia Witolda! - zawołał, zrywając się. Maćko, po czym zwrócił się do 
Jagienki:
-Widzisz, co to rozum! Nie gadałżem tego samego? Przepowiadałem jako żywo, że 
przyjdzie nam iść do Witolda...
- Zbyszko miał nadzieję - ozwał się ksiądz Kaleb - iże Witold do Prus wtargnie i 
tamtejszych zamków będzie dobywał.
- Jeśli mu dadzą czas, to i nie omieszka - odparł Maćko. -No! chwalić Boga, 
wiemy przynajmniej, gdzie Zbyszka szukać.
- To i trzeba nam zaraz ruszyć! - rzekła Jagienka.
- Cichaj! - zawołał Maćko. - Nie przystoi pachołkom z radami się odzywać.
To rzekłszy, spojrzał na nią znacząco, jakby przypominając jej, że jest 
pachołkiem, a ona upamiętała się i umilkła.
Zaś Maćko pomyślał chwilę i rzekł:
- Jużci, Zbyszka teraz najdziem, bo pewnie nie gdzie indziej, tylko przy boku 
kniazia Witoldowym będzie, ale trzeba by raz wiedzieć, czy on ma jeszcze czego 
po świecie szukać prócz tych łbów krzyżackich, które ślubował?
- A jakoże to przeznać? - spytał ksiądz Kaleb.
- Żebym wiedział, że ten ksiądz szczytnieński wrócił już z synodu, tobym go 
chciał widzieć - odpowiedział Maćko. - Mam listy Lichtensteina i do Szczytna 
mogę przezpiecznie jechać.
- Nie był to ci żaden synod, jeno congressus - odparł ksiądz Kaleb - i kapelan 
dawno już musiał wrócić.
- To dobrze. Zdajcieże resztę na moją głowę... Wezmę z sobą Hlawę, dwóch 
pachołków z bojowymi końmi od wypadku -i pojadę.
- A potem ku Zbyszkowi? - zapytała Jagienka.
- A potem ku Zbyszkowi, ale tymczasem ty tu ostaniesz i będziesz czekać, dopóki 
ze Szczytna nie wrócę. Tak też myślę, że więcej nad trzy albo cztery dni nie 
zabawię. Twarde we mnie gnaty i trud mi nie nowina. Przedtem jeno, was, ojcze 
Kalebie, o pismo do szczytnieńskiego kapelana poproszę. Łacniej mi zawierzy, 
jeśli mu list wasz pokażę... że to zawsze jest większa między księżmi 
podufałość.
- Ludzie dobrze o tamtym księdzu mówią - rzekł ojciec Kaleb. -1 jeżeli kto co 
wie, to on.
I pod wieczór wygotował list, a nazajutrz, nim słońce weszło, nie było już 
starego Maćka w Spychowie.
 Henryk Sienkiewicz: Krzyżacy
Rozdział XII
Jurand rozbudził się z długiego snu w obecności księdza Kaleba i zapomniawszy we 
śnie, co się z nim działo, a nie wiedząc, gdzie jest, począł macać łoże i 
ścianę, przy której łoże stało. Lecz ksiądz Kaleb chwycił go w ramiona i płacząc 
z rozrzewnienia, począł mówić:
- To ja! Jesteś w Spychowie! Bracie Jurandzie! Bóg cię doświadczył... aleś 
między swymi... zbożni ludzie odwieźli cię... Bracie Jurandzie! Bracie!!...
I przycisnąwszy go do piersi, jął całować jego czoło, jego puste oczy, i znów 
cisnąć do piersi, i znów całować, a ów z początku był jakby odurzony i zdawał 
się nic nie rozumieć, wreszcie jednak jął wodzić lewą dłonią po czole i głowie, 
jakby chcąc odgarnąć i rozproszyć ciężkie chmury snu i odurzenia.
- Słyszyszże ty mnie i rozumiesz? - spytał ksiądz Kaleb. Jurand dał znak głową, 
że słyszy, po czym dłonią sięgnął po srebrny krucyfiks, który swego czasu zdobył 
był na jednym możnym rycerzu niemieckim, zdjął go ze ściany, przycisnął do ust, 
do piersi i oddał księdzu Kalebowi. Ów zaś rzekł:
- Rozumiem cię, bracie! On ci zostaje i jako cię wywiódł z ziemi niewoli, tak ci 
i wszystko, coś stracił, wrócić może.
Jurand wskazał ręką ku górze na znak, że wszystko dopiero tam wróconym mu 
będzie, przy czym załzawiły się znów jego wykapane oczy i ból niezmierny odbił 
się na jego umęczonej twarzy.
A ksiądz Kaleb, ujrzawszy ów ruch i ową boleść, zrozumiał, że Danuśkajuż nie 
żyje, więc klęknął przy łożu i rzekł:
- Wieczny odpoczynek racz jej dać, Panie, a światłość wiekuista niechaj jej 
świeci, niech odpoczywa w spokoju wiecznym, amen.
Na to ślepy podniósł się i siadłszy na łożu, począł kręcić głową i machać 
dłonią, jakby chcąc zaprzeczyć i powstrzymać księdza Kaleba, lecz nie mogli się 
porozumieć, gdyż w tej chwili wszedł stary Tolima, a za nim załoga gródka, 
karbowi, przedniejsi i starsi kmiecie spychowscy, leśnicy i rybacy, albowiem 
wieść o powrocie pana rozbiegła się już po całym Spychowie. Ci obejmowali mu 
kolana, całowali ręce i wybuchali płaczem rzewnym na widok tego kaleki i starca, 
który w niczym nie przypominał dawnego groźnego Juranda, pogromiciela Krzyżaków 
i zwycięzcy we wszystkich spotkaniach. Lecz niektórych - tych mianowicie, co 
chadzali z nim na wyprawy, porywał wicher gniewu, więc oblicza im bladły i 
stawały się zawzięte. Po chwili poczęli się zbijać w kupy, szeptać, trącać 
łokciami, popychać, aż wreszcie wysunął się naprzód jeden z załogi gródkowej, a 
zarazem kowal spychowski, niejaki Sucharz; przystąpił do Juranda, podjął go pod 
nogi i rzekł:
- Jak was tu przywieźli, panie, zaraz chcieliśmy na Szczytno ruszyć, ale ów 
rycerz, który was przywiózł, wzbronił. Wy, panie, teraz pozwólcie, bo zaś przez 
pomsty nie możem ostać. Niech tak będzie, jako drzewiej bywało. Darmoć nas nie 
hańbili i nie będą... Chodziliśmy do nich za waszych rządów, pójdziem i teraz, 
pod Tolimą alibo i bez niego. Już my Szczytno musimy dobyć i tę sobaczą krew z 
nich wytoczyć - tak nam dopomóż Bóg!
- Tak nam dopomóż Bóg! - powtórzyło kilkanaście głosów.
- Do Szczytna!
- Krwi nam trzeba!
I wraz płomień ogarnął zapalczywe serca mazurskie. Łby poczęły się marszczyć, 
oczy błyskać, tu i ówdzie ozwało się zgrzytanie zębów. Lecz po chwili głosy i 
zgrzytania umilkły, a oczy wszystkich wpatrzyły się w Juranda.
Owemu zaś zrazu zakwitły policzki, jakby zagrała w nim dawna zawziętość i dawna 
bojowa ochota. Podniósł się i znów począł szukać dłonią po ścianie. Ludziom 
wydało się, że szuka miecza, ale tymczasem palce jego trafiły na krzyż, który 
ksiądz Kaleb zawiesił był na dawnym miejscu.
Więc zdjął go po raz wtóry ze ściany, po czym twarz mu pobladła; zwrócił się ku 
ludziom, podniósł ku górze puste jamy oczu i wyciągnął przed się krucyfiks.
Nastało milczenie. Na dworze czynił się już wieczór. Przez otwarte okna 
dochodził świergot ptactwa, które układało się do snu na poddaszach gródka i w 
lipach rosnących na dziedzińcu. Ostatnie czerwone promienie słońca padały, 
przenikając do izby, na wzniesiony w górę krzyż i na białe włosy Juranda.
Kowal Sucharz popatrzał na Juranda, obejrzał się na towarzyszów, popatrzał raz, 
drugi, wreszcie przeżegnał się i wyszedł na palcach z izby. Za nim wyszli równie 
cicho inni i dopiero zatrzymawszy się na dziedzińcu, poczęli między sobą 
szeptać:
- No i cóż?
- Nie pójdziem czy jak?
- Nie pozwolił!
- Zostawuje zemstę Bogu. Widać, że się i dusza w nim zmieniła.
I tak było rzeczywiście.
Ale tymczasem w izbie Juranda został tylko ksiądz Kaleb, stary Tolima, a z nimi 
Jagienka z Sieciechówną, które ujrzawszy poprzednio całą kupę zbrojnych ludzi, 
idącą przez dziedziniec, przyszły także zobaczyć, co się dzieje.
Jagienka, śmielsza i pewniejsza siebie od Sieciechówny, przystąpiła teraz do 
Juranda.
- Bóg wam dopomóż, rycerzu Jurandzie! - rzekła. - To my - my, cośmy was tu z 
Prus przywieźli.
A jemu na dźwięk jej młodego głosu pojaśniała twarz. Widocznie też przypomniał 
sobie jeszcze dokładniej wszystko, co zaszło na szczycieńskim gościńcu, bo 
począł dziękować, kiwając głową i kładąc kilkakrotnie dłoń na sercu. Ona zaś 
jęła mu opowiadać, jak go spotkali i jak poznał go Czech Hlawa, który jest 
giermkiem rycerza Zbyszka, i jak wreszcie przywieźli go do Spychowa. Powiedziała 
też i o sobie, że nosi wraz z towarzyszem miecz i hełm z tarczą za rycerzem 
Maćkiem z Bogdańca, Zbyszkowym stryjcem, który z Bogdańca na poszukiwanie 
bratanka wyruszył, a teraz do Szczytna pojechał i za trzy albo cztery dni 
powróci znów do Spychowa.
Na wzmiankę o Szczytnie Jurand nie wpadł wprawdzie w takie uniesienie jak 
pierwszym razem na gościńcu, ale wielki niepokój odbił się na jego twarzy. 
Jagienka jednak zapewniła go, że rycerz Maćko był równie chytry jak mężny i że 
nikomu nie da się na hak przywieść, a prócz tego posiada listy od Lichtensteina, 
z którymi wszędy bezpiecznie może jechać. Słowa te uspokoiły go znacznie; znać 
też było, że chciał i o wiele innych rzeczy zapytać, nie mogąc zaś tego uczynić, 
cierpiał w duszy, co wnet spostrzegłszy, bystra dziewczyna rzekła:
- Jak częściej będziem ze sobą gwarzyć, to się wszystkiego dogadamy.
Na to on znów uśmiechnął się, wyciągnął ku niej dłoń i złożywszy ją omackiem na 
jej głowie, trzymał przez długą chwilę, jakby ją błogosławiąc. Wiele jej też 
istotnie zawdzięczał, ale prócz tego przypadła mu widocznie do serca ta młodość 
i to jej szczebiotanie przypominające świegot ptasi.
Jakoż od tej pory, gdy się nie modlił - co prawie po całych dniach czynił - lub 
gdy nie pogrążon był we śnie, szukał jej koło siebie, a gdy jej nie było, 
tęsknił do jej głosu i wszelkimi sposobami starał się dać poznać księdzu 
Kalebowi i Tolimie, że tego wdzięcznego pachołka chce mieć przy sobie blisko.
Ona zaś przychodziła, gdyż poczciwe jej serce litowało się nad nim szczerze, a 
prócz tego prędzej jej schodził przy nim czas oczekiwania na Maćka, którego 
pobyt w Szczytnie przedłużał się jakoś dziwnie.
Miał wrócić za trzy dni, tymczasem upłynął czwarty i piąty. Szóstego pod wieczór 
zaniepokojona dziewczyna miała już prosić Tolimy, by wysłał ludzi na zwiady, gdy 
nagle ze strażniczego dębu dano znać, że jacyś jeźdźcy zbliżają się do Spychowa.
Po chwili zadudniły rzeczywiście kopyta na zwodzonym moście i na dziedziniec 
wjechał giermek Hlawa z drugim pocztowym pachołkiem. Jagienka, która już 
poprzednio zeszła z górnej izby i czekała na podwórzu, podskoczyła ku niemu, nim 
zdołał zsiąść z konia.
- Gdzie Maćko? - zapytała z bijącym trwogą sercem.
- Pojechał do kniazia Witolda, a wam kazał tu ostać - odpowiedział giermek.
 Henryk Sienkiewicz: Krzyżacy
Rozdział XIII
Jagienka, dowiedziawszy się, iż ma pozostać z rozkazu Maćka w Spychowie, przez 
chwilę ze zdumienia, żalu i gniewu słowa nie mogła przemówić, patrzała tylko na 
Czecha szeroko otwartymi oczyma, który rozumiejąc dobrze, jak niemiłą jej 
przynosi wiadomość, rzekł:
- Chciałbym też wam sprawę zdać z tego, cośmy w Szczytnie słyszeli, bo siła jest 
nowin i ważnych.
- A o Zbyszku są?
- Nie, jeno są szczytnieńskie - wiecie...
- Rozumiem! Konie niech pacholik rozkulbaczy, a wy pójdziecie za mną.
I dawszy rozkaz pacholikowi, poprowadziła Czecha z sobą na górę.
- Czemu to nas Maćko opuścił? Dlaczego mamy w Spychowie ostawać i dlaczegoście 
wy wrócili? - zapytała jednym tchem.
- Ja wróciłem - odrzekł Hlawa - bo mi rycerz Maćko kazali. Chciało mi się na 
wojnę, ale jak rozkaz, to rozkaz. Powiedzieli mi rycerz Maćko tak: "Wrócisz, 
będziesz panny zgorzelickiej pilnował i ode mnie na nowiny czekał. Być może, 
powiada, że ci przyjdzie ją do Zgorzelic odprowadzić, bo jużci sama nie wróci".
- Na miły Bóg! cóż się stało? Znalazła się córka Jurandowa? Zali Maćko nie do 
Zbyszka, tylko po Zbyszka pojechał? Widziałeś ją? Gadałeś z nią? Czemużeś jej 
nie przywiózł i gdzie ona teraz?
Usłyszawszy Czech ten nawał pytań, skłonił się do kolan dziewczyny i rzekł;
- Niechże to nie będzie gniewno waszej miłości, iże na wszystko razem nie 
odpowiem, bo nie sposób; jeno będę kolejno na jedno po drugim odpowiadał, jeśli 
przeszkody nie znajdę.
- Dobrze! Znalazła się czy nie?
- Nie, ale wżdy jest wiadomość pewna, że była w Szczytnie i że ją pono gdzieś ku 
wschodnim zamkom wywieźli.
- A my dlaczego mamy siedzieć w Spychowie?
- Ba, a jeśli się odnajdzie?... To jakoś widzi wasza miłość... Bo i prawda, że 
nie byłoby po co...
Jagienka zamilkła, tylko policzki jej zapłonęły.
Czech zaś rzekł:
- Myślałem i jeszcze myślę, że z tych psubrackich pazurów nie wyrwiemy jej 
żywej, ale wszystko w boskich rękach. Trzeba mi gadać od początku. 
Przyjechaliśmy do Szczytna - i dobrze. Rycerz Maćko pokazał podwójciemu pismo 
Lichtensteina, a podwójci, że to za młodu miecz za Kunonem nosił, pocałował 
pieczęć w naszych oczach, przyjął nas gościnnie i w niczym nie podejrzewał. Żeby 
się tak miało co chłopa w pobliżu, można by i zamek wziąć, tak nam dufał... W 
widzeniu się z księdzem nie było też przeszkód i gadaliśmy przez dwie noce - i 
dowiedzieliśmy się dziwnych rzeczy, które ksiądz od kata wiedział.
- Kat niemowa.
- Niemowa, ale księdzu umie wszystko na migi powiedzieć, a ów go tak rozumie, 
jakby żywym słowem do niego gadał. Dziwne to rzeczy i był w tym chyba palec 
Boży. Ów kat obcinał rękę Jurandowi, wyrywał mu język i wykapywał oczy. On jest 
taki, ze gdy o męża chodzi, przed żadną męką się nie wzdrygnie, a choćby mu 
człeka kazali zębami rwać - i to uczyni. Ale na żadną dziewkę nie całkiem źrzałą 
ręki nie podniesie i na to znów żadne męki nie pomogą. A taki ci jest wskróś tej 
przyczyny, że sam niegdyś miał dziewkę jedyną, którą okrutnie miłował i którą mu 
Krzyżacy...
Tu zaciął się Hlawa i nie wiedział, jak dalej mówić, co widząc, Jagienka rzekła:
- Co mi tam o katówce prawicie!
- Bo to jest do rzeczy - odpowiedział Czech. - Gdy nasz młody pan poćwiartował 
rycerza Rotgiera, tak stary komtur Zygfryd mało się nie wściekł. W Szczytnie 
gadali, że Rotgier to był jego syn, i ksiądz to potwierdził, że nigdy ojciec 
syna więcej nie miłował. I przez pomstę diabłu duszę zaprzedał, co kat widział! 
Z zabitym tak gadał jako ja z wami, a tamten to mu się z trumny śmiał, to 
zgrzytał, to się czarnym ozorem oblizywał z radości, że mu stary komtur pana 
Zbyszkową głowę przyobiecał. Ale że pana Zbyszka nie mógł wówczas dostać, więc 
tymczasem kazał umęczyć Juranda, a potem język jego i rękę do trumny Rotgiero-wi 
włożył, który je na surowo żreć począł...
- Straszno słuchać. W imię Ojca i Syna, i Ducha Świętego, amen! - rzekła 
Jagienka.
I podniósłszy się, dorzuciła szczepek na komin, albowiem wieczór uczynił się już 
zupełny.
- A jakże! - mówił dalej lawa. - Nie wiem, jako to będzie na sądzie ostatecznym, 
bo jużci co Jurandowe, to musi do Juranda wrócić. Ale to nie ludzki rozum. Kat 
tedy wszystko to widział. Więc napchawszy strzygę ludzkim mięsem, poszedł stary 
komtur Jurandowe dziecko mu przynieść, bo mu tamten widać szepnął, że chciałby 
krwią niewinną strawę popić... Ale kat, który, jako mówiłem, wszystko uczyni, 
jeno krzywdy wyrządzonej dziewce przenieść nie może, już przedtem się na 
schodach zasadził... Mówił ksiądz, że on niespełna rozumu i w rzeczy bydlę, ale 
to jedno rozumie - i jak trzeba, to w chytrości nikt mu nie wyrówna. Siadł ci 
tedy na schodach i czekał, aż tu nadchodzi komtur. Usłyszał katowe dychanie, 
ujrzał świecące ślepia i zląkł się, bo rozumiał, że upiór. A on komtura pięścią 
w kark! Myślał, że mu śpik przetrąci, tak że i znaku nie będzie, wszelako
nie zabił. Ale komtur omdlał i ze strachu zachorzał, a gdy zaś ozdrowiał, bał 
się już na Jurandównę porywać.
- Ale ją wywiózł.
- Wywiózł ją, a z nią zabrał i kata. Nie wiedział, że to on
Jurandówny bronił, myślał, że jakowaś siła niepojęta, zła albo dobra. A w 
Szczytnie wolał kata nie ostawiać. Bał się jego świadectwa czy co... Niemowa ci 
on jest, ale jeżeliby był sąd, to przez księdza mógł powiedzieć, co wiedział... 
Więc ksiądz mówił w końcu rycerzowi Maćkowi tak: "Stary Zygfryd nie zgładzi już 
Jurandówny, bo się boi, a choćby komu innemu kazał, to póki Diederich żyw, nie 
da jej; tym bardziej że już raz obronił".
- Wiedział zaś ksiądz, dokąd ją powieźli?
- Dobrze nie wiedział, ale słyszał, że coś tam gadali o Ragnecie, który zamek 
niedaleko od litewskiej, czyli też żmujdzkiej granicy leży.
- A cóż na to Maćko?
- Rycerz Maćko, wysłuchawszy tego, powiedział mi nazajutrz dzień: "Jeśli tak, to 
ją może i znajdziem, a mnie co ducha trzeba do Zbyszka, aby go przez Jurandównę 
na hak nie przywiedli, tak jak Juranda przywiedli. Niech rzekną mu, że ją 
oddadzą, byle sam po nią przyjechał, to i przyjedzie, a wówczas dopiero stary 
Zygfryd pomstę za Rotgiera na nim wywrze, jakiej oko ludzkie nie widziało".
- Prawda jest! prawda! - zawołała z niepokojem Jagienka. - Skoro dlatego tak się 
śpieszył, to i dobrze. Po chwili zaś, zwracając się do Hlawy:
- W tym jeno pobłądził, że was tu odesłał. Po co nas tu w Spychowie strzec? 
Ustrzeże i stary Tolima, a tam Zbyszkowi byście się przydali, boście i mocni, i 
roztropni.
- A kto was, panienko, w razie czego do Zgorzelic odwiezie?
- W razie czego przyjedziecie tu przed nimi. Mają przez kogo innego nowinę 
przysłać, to prześlą przez was - i odwieziecie nas do Zgorzelic.
Czech pocałował ją w rękę i zapytał wzruszonym głosem:
- Zaś przez ten czas tu ostaniecie?
- Bóg nad sierotą! Tu ostaniem.
- I nie będzie się wam cniło? Cóż tu będziecie czynić?
- Pana Jezusa prosić, by wrócił Zbyszkowi szczęście, a wszystkich was w zdrowiu 
uchował.
I to rzekłszy, rozpłakała się serdecznie. A giermek pochylił się znów do jej 
kolan:
- Tacyście właśnie - rzekł - jako anieli w niebiesiech.
 Henryk Sienkiewicz: Krzyżacy
Rozdział XIV
Ale ona obtarła łzy i zabrawszy giermka, poszła z nim do Juranda, aby mu nowiny 
oznajmić. Zastała go w wielkiej świetlicy z oswojoną wilczycą u nóg, siedzącego 
z księdzem Kalebem, z Sieciechówną i ze starym Tolimą. Miejscowy klecha, który 
był zarazem rybałtem, śpiewał im przy lutni pieśń o jakimś dawnym boju 
Jurandowym ze "sprośnymi Krzyżaki", a oni, podparłszy rękoma głowy, słuchali w 
zadumie i smutku. W świetlicy widno było od księżyca. Po dniu prawie już znojnym 
nastał wieczór cichy, ogromnie ciepły. Okna były otwarte i w blasku miesięcznym 
widać było krążące po izbie chrabąszcze, które roiły się w rosnących na 
dziedzińcu lipach. Na kominie tliło się jednakże kilka głowni, przy których 
pacholik przygrzewał miód, pomieszany z winem krzepiącym i pachnącymi ziołami.
Rybałt, a raczej klecha i sługus księdza Kaleba, zaczynał właśnie nową pieśń "O 
szczęśliwym potkaniu":
Jadzie Jurand, jadzie, koń pod nim cisowy...
gdy weszła Jagienka i rzekła:
- Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus!
- Na wieki wieków - odpowiedział ksiądz Kaleb. Jurand siedział na poręczastej 
ławie z łokciami opartymi na poręczach, usłyszawszy jednak jej głos, zwrócił się 
zaraz ku niej i jął witać swą białą jak mleko głową.
- Przyjechał Zbyszkowy giermek ze Szczytna - ozwała się dziewczyna - i nowiny 
przywiózł od księdza. Maćko już tu nie wróci, bo do kniazia Witolda pociągnął.
- Jak to nie wróci? - zapytał ojciec Kaleb.
Więc ona poczęła opowiadać wszystko, co od Czecha wiedziała, o Zygfrydzie Jak 
mścił się za śmierć Rotgiera, o Danuśce, jak ją stary komtur chciał Rotgierowi 
zanieść, aby jej niewinną krew wypił, i o tym Jak ją niespodzianie kat obronił. 
Nie zataiła i tego, że Maćko miał teraz nadzieję, iż we dwóch ze Zbyszkiem 
Danusię znajdą, odbiją ją i przywiozą do Spychowa, z której to właśnie przyczyny 
sam prosto do Zbyszka pojechał, a im tu zostać rozkazał.
I głos zadrżał jej w końcu jakby smutkiem albo żalem, a gdy skończyła, w 
świetlicy nastała chwila ciszy. Tylko w lipach rosnących na dziedzińcu rozlegały 
się kląskania słowików, które zdawały się zalewać przez otwarte okna całą izbę. 
Oczy wszystkich zwróciły się na Juranda, który z zamkniętymi oczyma i 
przechyloną w tył głową nie dawał najmniejszego znaku życia.
- Słyszycie? - spytał go wreszcie ksiądz Kaleb.
A on przechylił jeszcze bardziej głowę, podniósł lewe ramię i palcem wskazał na 
niebo.
Blask księżyca padał mu wprost na twarz, na białe włosy, na wykapane oczy, i 
było w tej twarzy takie męczeństwo, a zarazem takie jakieś niezmierne zdanie się 
na wolę Bożą, że wszystkim zdało się, iż widzą tylko duszę z cielesnych pęt 
wyzwoloną, która rozbratana raz na zawsze z ziemskim życiem niczego już w nim 
nie czeka i nie wygląda.
Więc znów nastało milczenie i znów słychać było tylko fale głosów słowiczych 
zalewających dziedziniec i izbę.
Ale Jagienkę ogarnęła nagle litość ogromna i jakby dziecięca miłość do tego 
nieszczęsnego starca, za czym idąc za pierwszym popędem, skoczyła ku niemu i 
chwyciwszy jego dłoń, poczęła ją całować, a zarazem polewać łzami.
- I ja sierota! - zawołała z głębi wezbranego serca -ja nie pachołek żaden, jeno 
Jagienka ze Zgorzelic. Maćko mnie wziął, by mnie od złych ludzi uchronić, ale 
teraz ostanę z wami, póki wam Bóg Danusi nie wróci.
Jurand nie okazał nawet zdziwienia, jakby już wiedział poprzednio, że była 
dziewczyną, tylko przygarnął i przytulił ją do piersi, a ona całując wciąż jego 
dłoń, mówiła dalej głosem przerywanym i łkającym:
- Ostanę z wami, a Danuśka wróci... To potem do Zgorzelic pojadę... Bóg nad 
sierotami! Niemcy i mnie tatusia zabiły, ale wasze kochanie żywie i wróci. Dajże 
to, Boże miłościwy, dajże, Matko Najświętsza, litościwa...
A ksiądz Kaleb ukląkł nagle i ozwał się uroczystym głosem:
- Kyrie elejson!
- Chryste elejson! - odpowiedział zaraz Czech i Tolima. Wszyscy poklękali, bo 
zrozumieli, że to jest litania, jaką odmawiano nie tylko w chwili śmierci, lecz 
i dla wybawienia ze śmiertelnego niebezpieczeństwa osób bliskich i drogich. 
Klękła Jagienka, Jurand obsunął się z ławy na kolana i chórem poczęto mówić:
- Kyrie elejson! Chryste elejson!...
- Ojcze z nieba, Boże - zmiłuj się nad nami!...
- Synu Odkupicielu świata, Boże - zmiłuj się nad nami...
Głosy ludzkie i wołania błagalne: "Zmiłuj się nad nami!..." mieszały się z 
kląskaniem słowików.
Lecz nagle chowana wilczyca podniosła się z niedźwiedziej skóry leżącej przy 
ławie Juranda, zbliżyła się do otwartego okna, wspięła się na ramę i zadarłszy 
ku księżycowi swą trójkątną paszczę, poczęła wyć z cicha i żałośnie.
Jakkolwiek Czech wielbił Jagienkę, a serce lgnęło mu coraz bardziej do ślicznej 
Sieciechówny, jednakże młoda a chrobra dusza rwała mu się przede wszystkim do 
wojny. Wrócił wprawdzie do Spychowa z rozkazu Maćka, gdyż był służbisty, a przy 
tym znajdował pewną osłodę w myśli, iż będzie obu pannom strażą i opiekunem, 
lecz gdy sama Jagienka rzekła mu to, co zresztą było prawdą, że im w Spychowie 
nic nie grozi i ze jego powinność przy Zbyszku, z radością na to przystał. Maćko 
nie był jego bezpośrednim zwierzchnikiem, więc łatwo mógł usprawiedliwić się 
przed nim, że nie został w Spychowie z rozkazu prawej swojej pani, która kazała 
mu iść do pana Zbyszka.
Jagienka zaś uczyniła to w myśli, iż giermek tej siły i sprawności zawsze może 
się przydać Zbyszkowi i z niejednej toni go wybawić. Dał już przecie tego dowody 
podczas owych łowów książęcych, w których Zbyszko omal życia od tura nie 
stradał. Tym bardziej mógł być pożyteczny na wojnie, zwłaszcza takiej, jaka 
toczyła się na żmujdzkiej granicy. Głowaczowi było tak pilno w pole, że gdy 
razem z Jagienką wrócili od Juranda, podjął ją pod nogi i rzekł:
- To wolę waszej miłości zaraz się pokłonić i o dobre słowo na drogę poprosić...
- Jakże - zapytała Jagienka - dziś jeszcze chcesz jechać?
- Jutro do dnia, by konie przez noc wypoczęły. Okrutnie daleka na Zmujdź 
wyprawa!
- To i jedź, bo łacniej rycerza Maćka dogonisz.
- Ciężko będzie. Stary pan twardy na wszelakie trudy i o kilka dni mnie 
wyprzedził. Przy tym pojedzie przez Prusy, by sobie drogę skrócić, ja zaś 
puszczami muszę. Pan ma listy od Lichtensteina, które po drodze może pokazywać, 
ja zaś musiałbym pokazywać chyba ot co! - i tym sobie wolny przejazd czynić.
To rzekłszy, położył rękę na głowni korda, który miał przy boku, co widząc, 
Jagienka zawołała:
- A ostrożnie! Skoro jedziesz, to trzeba, byś dojechał, a nie w jakowymś 
podziemiu krzyżackim ostał. Ale i w puszczach dawaj na się baczenie, bo tam 
teraz różne złe bożki mieszkają, które tamtejszy naród czcił, nim do 
krześcijaństwa nie przystał. Pamiętam, jako to i rycerz Maćko, i Zbyszko 
opowiadali w Zgorzelicach.
- Pamiętam, ale jakoś nie boję się, bo chudziny to, nie bożeczkowie, i siły 
nijakiej nie mają. Dam ja sobie z nimi rady i z Niemcami, których napotkam też, 
byle wojna chciała dobrze rozgorzeć.
- A to nie rozgorzała? Powiadaj, coście o niej między Niemcami słyszeli.
Na to roztropny pachołek namarszczył brew, zastanowił się przez chwilę, po czym 
rzekł:
- I rozgorzała, i nie rozgorzała. Pilnie my o wszystko dopytywali, a szczególnie 
rycerz Maćko, któren jest chytry i objechać każdego Niemca umie. Niby to o co 
innego pyta, niby życzliwość udaje, z niczym się sam nie wyda, a w sedno utrafi 
i z każdego nowinę jakoby rybę hakiem wyciągnie. Zechce-li wasza miłość 
cierpliwie słuchać, to powiem. Kniaź Witold lat temu kilka, mając zamysły 
przeciw Tatarom i chcąc od niemieckiej ściany spokoju, ustąpił Niemcom Żmujdź. 
Była wielka przyjaźń i zgoda. Zamki im wznosić pozwolił, ba, sam pomagał. 
Zjeżdżali się też z mistrzem na jednej wyspie, pili, jedli i świadczyli sobie 
miłość. Łowy nawet w tamecznych puszczach nie były Krzyżakom wzbronione, a jak 
niebożęta Żmujdzini podnosili się przeciw zakonnemu panowaniu, to kniaź Witold 
Niemcom pomagał i wojska im swoje w pomoc wysyłał, o co szemrano nawet na całej 
Litwie, że na własną krew nastaje. Wszystko to nam podwójci w Szczytnie 
rozpowiadał i chwalił krzyżackie rządy na Żmujdzi, że posyłali Żmujdzinom 
księży, którzy ich mieli chrzcić, i zboże w czasie głodu. Jakoż podobno 
posyłali, bo wielki mistrz, któren więcej od innych ma bojaźni boskiej, kazał, 
ale za to zabierali im dzieci do Prus, a niewiasty sromocili w oczach mężów i 
braci, kto się zaś przeciwił, to go wieszali - i stąd, panienko, jest wojna.
- A kniaź Witold?
- Kniaź długo na żmujdzkie krzywdy oczy zamykał i Krzyżaków kochał. Niedawne 
czasy, jak księżna, jego żona, jeździła do Prus, do samego Malborga w 
odwiedziny. To tam ją przyjmowali jakoby samą królowę polską. A toż niedawno, 
niedawno! Obsypywali ci ją darami, a co było turniejów, uczt i różnych 
wszelakich dziwów w każdym mieście, tego by nikt nie zliczył. Myśleli ludzie, że 
to już na wieki miłość między Krzyżaki a księciem Witoldem nastanie, aż tu 
niespodzianie odmieniło się w nim serce...
- Miarkując z tego, co nieraz i nieboszczyk tatuś, i Maćko gadali, to często się 
w nim serce odmienia.
- Przeciw cnotliwym nie, ale przeciw Krzyżakom często, skroś tej przyczyny, że 
oni sami w niczym wiary nie dotrzymują. Chcieli teraz od niego, by im zbiegów 
wydał, a on im powiedział, że ludzi podłego stanu wyda, a zaś wolnego nie myśli, 
gdyż ci, jako wolni, mają prawo żyć, gdzie chcą. Dopieroż się na siebie kwasić a 
listy ze skargami pisać, a wzajem się odgrażać. Zasłyszawszy o tym, Żmujdzini 
nuż w Niemców! Załogi wycięli, zameczki po-burzyli, a teraz ci i do samych Prus 
wpadają, zaś kniaź Witold nie tylko już ich nie hamuje, ale jeszcze się z 
frasunku niemieckiego śmieje i żmujdzinom pomoc po cichu posyła.
- Rozumiem - rzekła Jagienka. - Ale jeśli po cichu ich wspomaga, to jeszcze 
wojny nie ma.
- Jest ze Żmujdzinami, a i z Witoldem w rzeczy już jest. Idą zewsząd Niemce 
bronić pogranicznych zamków, a radzi by i wielką wyprawę na Żmujdź uczynić, jeno 
z tym długo muszą czekać, aż do zimy, bo to jest kraj rozmokły i rycerzom nijak 
w nim wojować. Gdzie Żmujdzin przejdzie, tam Niemiec ulgnie, przeto zima Niemcom 
przyjaciółka. Ale z nastaniem mrozów ruszy się cała potęga krzyżacka, a zaś 
kniaź Witold pójdzie w pomoc Żmujdzinom - i pójdzie z pozwoleństwem króla 
polskiego, boć to przecie zwierzchni pan i nad wielkim kniaziem, i nad całą 
Litwą.
- To może i z królem będzie wojna?
- Mówią ludzie i tam u Niemców, i tu u nas, że będzie. Żebrzą już pono Krzyżacy 
pomocy po wszystkich dworach i kaptury im na łbach górą jako zwyczajnie na 
złodziejach, boć to przecie potęga królewska nie żart, a ponoć rycerstwo 
polskie, byle kto Krzyżaka wspomniał, zaraz w garście popluwa.
Westchnęła na to Jagienka i rzekła:
- Zawszeć to chłopu weselej na świecie niż dziewce, bo na ten przykład ty sobie 
pojedziesz na wojnę, równie jak pojechali Zbyszko i Maćko, a my tu ostaniem w 
Spychowie.
- Jakoż inaczej, panienko, ma być? Ostaniecie, ale we wszelkiej przezpieczności. 
Straszne jeszcze i teraz Niemcom Juran-dowe imię, com sam widział w Szczytnie, 
że gdy się dowiedzieli, iż jest w Spychowie, zaraz strach ich zdjął.
- To wiemy, że tu nie przyjdą, bo i bagno broni, i stary Tolima, jeno ciężko tu 
będzie siedzieć bez wieści.
- Jak się co przygodzi, dam znać. Wiem, że jeszcze przed naszym wyjazdem do 
Szczytna wybierało się stąd na wojnę z własnej woli dwóch dobrych pachołków, 
którym Tolima wzbronić tego nie może, bo są ślachtą z Łękawicy. Teraz pojadą 
razem ze mną i w razie czego zaraz którego tu pchnę z nowiną.
- Bóg zapłać. Wiedziałam zawsze, iż rozum masz w każdej przygodzie, ale za twoje 
serce i za chętliwość ku mnie to już ci do śmierci będę wdzięczna.
Na to Czech przykląkł na jedno kolano i rzekł:
- Nie krzywd ja, jeno dobrodziejstw u was zaznałem. Wziął ci mnie chłopięciem w 
jeństwo rycerz Zych pod Bolesławiem. i bez okupu wolnością obdarował, aleć mi 
milsza już była służba u was od wolności. Dajże mi, Boże, dla was krew rozlać, 
panienko moja!
- Boże cię prowadź i przyprowadź - odpowiedziała Jagienka, wyciągając ku niemu 
rękę.
Lecz on wolał pochylić się do jej nóg i całować stopy, aby jej cześć oddać tym 
większą, a potem podniósł głowę i nie wstając z klęczek, począł mówić nieśmiało 
i pokornie:
- Prosty ja pachołek, alem szlachcic i sługa wasz wiemy... dajcieże mi jakowy 
wspominek na drogę. Nie odmawiajcie mi tego! Jużci nadchodzi czas kośby 
wojennej, a święty Jerzy mi świadkiem, że tam w poprzódku, nie zaś w ociągu się 
znajdę.
- O jakiż wspominek mnie prosisz? - zapytała nieco zdziwiona Jagienka.
- Przepaszcie mnie byle tam krajką na drogę, by jeśli polec mi przyjdzie, lżej 
mi było pod waszą przewiązką umierać.
I znów pochylił się do jej stóp, a potem ręce złożył i tak błagał ją, patrząc w 
jej oczy, ale na twarzy Jagienki odbił się ciężki frasunek - i po chwili 
odrzekła jakby z wybuchem mimowolnej goryczy:
- A mój miły! nie prośże mnie o to, bo ci nic z mojej przewiązki nie przyjdzie. 
Kto sam szczęśliwy, ten niech cię przepasze, bo ten ci szczęście przyniesie. A 
we mnie po prawdzie co jest? - Nic, jeno smutek! A zaś przede mną - nic, jeno 
niedola! Oj! nie napytam ja szczęścia ni tobie, ni komu, bo czego nie mam, tego 
i dać nie zdolę. Tak ci mi, Hlawo, źle teraz na świecie, że, że...
Tu umilkła nagle, czując, że jeśli słowo jeszcze powie, to płaczem wybuchnie, a 
i tak zaszły jej jakby chmurą oczy. Czech zaś wzruszył się ogromnie, albowiem 
zrozumiał, że i wracać jej było źle do Zgorzelic w pobliże drapieżnych komyszy: 
Cztana i Wilka, i równie źle zostawać w Spychowie, dokąd prędzej lub później 
zjechać mógł Zbyszko z Danusią. Zdawał sobie Hlawa doskonale sprawę ze 
wszystkiego, co dzieje się w sercu dziewczyny, że zaś nie widział żadnej rady na 
jej nieszczęście, więc tylko znów objął jej stopy, powtarzając:
- Hej! polec dla was! polec! A ona rzekła:
- Wstań. A na wojnę niech cię Sieciechówna przepasze albo ci jaki inny da 
wspominek, gdyż rada cię ona widzi od dawna.
I poczęła ją wołać, ta zaś wyszła niebawem z przyległej izby, albowiem 
podsłuchując poprzednio pode drzwiami, nie pokazywała się tylko przez 
nieśmiałość, chociaż kipiała w niej chęć pożegnania się z pięknym giermkiem. 
Wyszła tedy zmieszana, spłoszona, z bijącym sercem, z oczyma świecącymi zarazem 
od łez i od senności, i spuściwszy powieki, stała tak przed nim podobna do 
kwiatu jabłoni, nie mogąc ni słowa przemówić.
Hlawa miał dla Jagienki obok najgłębszego przywiązania cześć i nabożeństwo, ale 
nie śmiał ani myślą posięgnąć na nią, posięgał zaś często na Sieciechównę, 
czując bowiem wartką krew w żyłach, nie mógł obronić się przed jej urokiem. 
Teraz chwyciła go tym bardziej za serce swą urodą, a zwłaszcza swym zmieszaniem 
i łzami, przez które przeglądało kochanie, jak przez jasną wodę strumienia 
przegląda złote dno.
Więc zwrócił się ku niej i rzekł:
- Wiecie! Na wojnę jadę, może i legnę. Nie żal wam mnie?
- Żal ci mi! - odpowiedziała cienkim głosikiem dziewczyna.
I zaraz poczęła sypać łzami, gdyż zawsze miała je na pogotowiu. Czech wzruszył 
się do ostatka i jął całować jej ręce, tłumiąc w sobie wobec Jagienki ochotę do 
poufalszych jeszcze pocałunków.
- Przepasz go alibo daj mu wspominek na drogę, aby się pod twoim znakiem potykał 
- rzekła Jagienka.
Lecz Sieciechównie niełatwo było mu coś dać, gdyż miała na sobie męski ubiór 
wyrostka. Poczęła szukać: ni wstążki, ni jakiejkolwiek przewiązki! Że zaś 
niewieście ubrania były jeszcze w łubach, nie ruszone od czasu wyjazdu ze 
Zgorzelic, wpadła przeto w kłopot niemały, z którego znów wyratowała ją 
Jagienka, radząc, by mu oddała pątliczek, który nosiła na głowie.
- Boga mi! niech będzie pątliczek! - zawołał nieco rozweselony Hlawa. - Powieszę 
go na hełmie - i nieszczęsna mać tego Niemca, któren po niego sięgnie!
Więc Sieciechówna podniosła obie ręce do głowy i po chwili jasne promienie 
włosów rozsypały się jej po plecach i po ramionach. Hlawa zaś, widząc ją taką 
przetowłosą i cudną, aż zmienił się na twarzy. Policzki zapłonęły mu, a potem 
zaraz pobladły; wziął pątlik, ucałował go, schował w zanadrze, raz jeszcze objął 
kolana Jagienki, a następnie mocniej, niż było trzeba, Sieciechówny i po 
słowach: "Niechże tak będzie!" - wyszedł, nie mówiąc nic więcej, z izby.
A chociaż był zdrożon i niewypoczęty, nie położył się spać. Pił na umór przez 
całą noc z dwoma młodymi szlachcicami z Łękawicy, którzy mieli z nim jechać na 
Żmujdź. Nie upił się jednak - i o pierwszym brzasku był już na dziedzińcu w 
fortalicji, gdzie czekały gotowe do drogi konie.
W ścianie nad wozownią rozchyliło się zaraz błoniaste okno i przez szparutkę 
wyjrzały na dziedziniec modre oczy. Czech, który je dostrzegł, chciał iść ku 
nim, by pokazać pątlik przypięty na hełmie i pożegnać się raz jeszcze, ale 
przeszkodził mu w tym ksiądz Kaleb i stary Tolima, którzy zeszli umyślnie, aby 
mu udzielić rad na drogę.
- Jedź na dwór księcia Januszowy - rzekł ksiądz Kaleb. - Może i rycerz Maćko tam 
wstąpił. W każdym jednak razie wieści pewnych zasięgniesz, boć tam znajomków ci 
nie brak. Drogi też stamtąd na Litwę znajome i o przewodnika przez puszczę 
łatwo. Chcesz-li na pewno do pana Zbyszka dojechać, to wprost na Żmujdź nie 
jedź, bo tam jest przegroda pruska, jeno jedź przez Litwę. Bacz, że i Żmujdzini 
mogą cię zabić, nim zakrzykniesz, ktoś jest, a inna sprawa będzie, jeśli od 
strony kniazia Witolda przyjedziesz. Zresztą Boże błogosław tobie i obudwom 
tamtym rycerzom, obyście w zdrowiu wrócili i dziecko przywieźli, na którą to 
intencję będę każdego dnia po nieszporach aż do pierwszej gwiazdy krzyżem leżał.
- Dziękuję wam, ojcze, za błogosławieństwo - odrzekł Hlawa. - Niełatwo to 
ochwiarę z tamtych diabelskich rąk żywą wydobyć, ale przecie wszystko w ręku 
Pana Jezusowych i lepsza nadzieja niż smutek.
- Jużci lepsza, przeto jej nie tracę. Tak... żywie nadzieja, chociaż serce i 
trwogi niepróżne... Najgorzej, że sam Jurand, byle jej imię wspomnieć, zaraz ku 
niebiosom palce prostuje, jakby ją tam już widział.
- Jakoże ją może widzieć, oczu stradawszy? A ksiądz począł mówić na wpół do 
Czecha, na wpół do siebie:
- Bywa tak, że gdy komu ziemskie oczy zagasną, ten właśnie widzi to, czego inni 
dojrzeć nie potrafią. Bywa tak, bywa! Ale i to się rzecz niepodobna widzi, by 
Bóg dopuścił krzywdy takiego jagniątka. Bo i cóż ona choćby Krzyżakom 
przewiniła? Nic! A niewinne to ci było jak lelija Boża, a miłe ku ludziom, a 
jako ta ptaszyna polna śpiewające! Bóg dzieci miłuje i nad męką ludzką ma 
litość... Ba! jeśli ją zabili, to ją może i wskrzesi jako Piotrowina, któren 
wstawszy z grobu, długie potem roki gospodarzył... Jedź w zdrowiu i niech ręka 
boska was wszystkich i ją piastuj e!
To rzekłszy, wrócił do kaplicy, by mszę ranną odprawić, a Czech siadł na koń, 
skłonił się raz jeszcze przed przytwartym błoniastym oknem - i pojechał, bo już 
też rozedniało zupełnie.
 Henryk Sienkiewicz: Krzyżacy
Rozdział XV
Książę Janusz i księżna wyjechali razem z częścią dworu na wiosenny potów ryb do 
Czerska, gdyż lubili niezmiernie to widowisko i mieli je sobie za 
najprzedniejszą zabawę. Dowiedział się jednak Czech od Mikołaja z Długolasu 
wielu rzeczy ważnych, tyczących się zarówno spraw prywatnych, jak i wojny. 
Dowiedział się więc naprzód, że rycerz Maćko widocznie poniechał zamiaru 
jechania na Żmujdź prosto przez "pruską przegrodę", gdyż przed kilku dniami był 
w Warszawie, gdzie zastał jeszcze obojga księstwa. O wojnie potwierdził stary 
Mikołaj te wszystkie wieści, które Hlawa słyszał w Szczytnie. Cała Żmujdź 
podniosła się przeciw Niemcom jak jeden mąż, a kniaź Witold nie tylko że już 
Zakonowi przeciw nieszczęsnym Żmujdzinom nie pomagał, ale nie wypowiadając 
jeszcze mu wojny i łudząc go układami, zasilał wszelako Żmujdź pieniędzmi, 
ludźmi, końmi, zbożem. Tymczasem tak on, jak Krzyżacy słali postów do papieża, 
do cesarza i do innych panów chrześcijańskich, zarzucając sobie wzajem 
wiarołomstwo, niewierność i zdradę. Ze strony wielkiego kniazia pojechał z tymi 
listami mądry Mikołaj ze Rżniewa, który umiał rozplątywać nici namotane przez 
przebiegłość krzyżacką, dowodnie wykazując niezmierne krzywdy krain litewskich i 
żmujdzkich. Tymczasem, gdy na sejmie wileńskim wzmocniły się jeszcze związki 
między Litwą a Polską, potruchlały serca krzyżackie, łatwo było bowiem 
przewidzieć, że Jagiełło, jako zwierzchni pan wszystkich ziem będących pod 
władzą kniazia Witolda, stanie w razie wojny po jego stronie. Hrabia Jan Sayn, 
komtur grudziądzki, i hrabia Schwartzburg, gdański, wyjechali z rozkazu mistrza 
do króla z zapytaniem, czego się mają od niego spodziewać. Nic im król nie 
rzekł, chociaż mu dary przywieźli: ścigłe krzeczoty i drogie naczynia. Więc 
zagrozili wojną, ale nieszczerze, gdyż dobrze wiedzieli, że mistrz i kapituła 
boją się w duszach strasznej Jagiełłowej potęgi i pragną odwlec dzień gniewu i 
klęski.
I rwały się jak nić pajęcza wszelkie układy, a rwały się zwłaszcza z Witoldem. 
Wieczorem po przyjeździe Hiawy przyszły znów na warszawski zamek świeże nowiny. 
Przyjechał Bronisz z Ciasnoci, dworzanin księcia Janusza, którego on wysłał był 
poprzednio po wieści na Litwę, a z nim dwóch znacznych litewskich kniaziów z 
listami od Witolda i od Żmujdzinów. Nowiny były groźne. Zakon gotował się do 
wojny. Wzmacniano zamki, mielono prochy, krzesano kule kamienne, ściągano ku 
pograniczu knechtów i rycerstwo, a lżejsze oddziały jazdy i piechoty wpadały już 
w granice Litwy i Żmujdzi od strony Ragnety, od Gotteswerder i innych zamków 
brzegowych. Już po gęstwach leśnych, już w polach, już po wsiach rozlegały się 
okrzyki wojenne, a wieczorami ponad ciemnym morzem lasów świeciły łuny pożaru. 
Witold przyjął wreszcie Żmujdź w jawną opiekę, wysłał swych rządców, a wodzem 
zbrojnemu ludowi ustanowił słynnego z męstwa Skirwoiłłę. Ów wpadał do Prus, 
palił, niszczył, pustoszył. Sam książę przymknął wojsko ku Żmujdzi, niektóre 
zamki opatrzył, inne, jak na przykład Kowno, zniszczył, aby nie stały się 
oparciem Krzyżakom, i nie było już tajno nikomu, że gdy nadejdzie zima, a mróz 
popęta mokradła i błota, albo nawet wcześniej, jeśli lato będzie suche, pocznie 
się wojna wielka, która ogarnie wszystkie litewskie, żmujdzkie i pruskie krainy, 
gdyby zaś król w pomoc Witoldowi przybieżał, tedy musi nastąpić dzień, w którym 
fala niemiecka albo drugie pół świata zaleje, alboli też, odbita, cofnie się na 
długie wieki w dawniej zajęte łożysko.
Lecz to nie zaraz jeszcze miało nastąpić. Tymczasem po świecie rozlegał się jęk 
i wołanie o sprawiedliwość. Czytano list nieszczęsnego narodu w Krakowie i w 
Pradze, i na dworze papieskim, i w innych królestwach zachodnich. Do księcia 
Janusza przywieźli to otwarte pismo owi bojarzynkowie, którzy z Broniszem z 
Ciasnoci przybyli. Niejeden więc z Mazurów mimo woli macał korda przy boku i 
rozważał w duszy, czyby z własnej ochoty pod znak Witoldowy się nie zaciągnąć. 
Wiedziano, ze rad był wielki kniaź hartownej lechickiej szlachcie, równie 
zażartej w boju jak litewscy i żmujdzcy bojarzynowie, a więcej ćwiczonej i 
lepiej zbrojnej. Niektórych popychała też i nienawiść do starych wrogów 
lechickiego plemienia, a innych litość. "Słuchajcie, słuchajcie! - wołali do 
królów, książąt i wszystkich narodów Żmujdzini. - Wolnym ci my byli i 
szlachetnej krwi ludem, a Zakon chce nas w niewolników przemienić! Nie dusz on 
naszych szuka, lecz ziemi i dostatków. Już nędza nasza taka, że nam chyba żebrać 
lub rozbijać! Jakoże im wodą chrztu nas obmywać, gdy sami nie mają rąk czystych! 
My chcemy chrztu, ale nie krwią i mieczem. i chcemy wiary, ale jeno takiej, 
jakiej zacni monarchowie, Jagiełło i Witold, nauczają. Słuchajcie i ratujcie 
nas, bo giniemy! Nie chce nas Zakon chrzcić, by nas uciemiężał łatwiej; nie 
księży, lecz zasie katów nam posyła. Już ule nasze, już stada, już wszystkie 
płody ziemi nam zabrali; już nam ni ryby łowić, ni zwierza bić w puszczach nie 
wolno! Błagamy! słuchajcie, bo oto zgięli nam wolne drzewiej karki do robót 
nocnych przy zamkach, dzieci nam jako zakładników uwieźli, a żony i córki w 
oczach mężów i ojców bezczeszczą. Nam słuszniej należałoby jęczeć niż mówić! 
Rodziny nasze ogniem popalili, panów do Prus uwieźli, wielkich ludzi:
Korkucia, Wassygina, Swolka i Sągajłę, potracili - i jako wilcy krew naszą 
żłopią. O, słuchajcie! Przecież my ludzie, nie zwierzęta, przeto wołamy do Ojca 
Świętego, by nas przez polskich biskupów chrzcić kazał, gdyż całą duszą chrztu 
pragniemy, ale chrztu wodą łaski, nie żywą krwią zniszczenia".
Tak i tym podobnie skarżyli się Żmujdzini. więc gdy ich skargi i na mazowieckim 
dworze usłyszano, zaraz kilku rycerzy i dworzan postanowiło iść im w pomoc, 
rozumiejąc, że księcia Janusza nawet i pytać o pozwolenie nie trzeba, choćby z 
tego powodu, że księżna jest rodzoną siostrą Witolda. Zawrzały też powszechnym 
gniewem serca, gdy dowiedziano się od Bronisza i bojarzynków, że wielu 
szlachetnych młodzianków żmujdzkich będących zakładnikami w Prusiech, nie mogąc 
znieść pohańbienia i okrucieństw, jakich dopuszczali się nad nimi Krzyżacy, 
poodbierało sobie życie.
Hlawa cieszył się zaś z tej ochoty mazowieckiego rycerstwa, myślał bowiem, że im 
więcej ludzi z Polski pociągnie do księcia Witolda, tym wojna rozgorzeje większa 
i tym pewniej można będzie czegoś przeciw Krzyżakom dokazać. Cieszyło go także i 
to, że zobaczy Zbyszka, do którego się przywiązał, i starego rycerza Maćka, o 
którym mniemał, że godzien widzenia przy robocie, a razem z nim nowe dzikie 
kraje, nieznane miasta, nie widziane dotychczas rycerstwo i wojska, wreszcie 
samego księcia Witolda, którego sława szeroko wówczas rozbrzmiewała po świecie.
I w tej myśli postanowił jechać "wielkimi i pilnymi drogami", nie zatrzymując 
się nigdzie dłużej, niż było dla wypoczynku koniom potrzeba. Owi bojarzynkowie, 
którzy z Broniszem z Ciasnoci przybyli, i inni Litwini znajdujący się na dworcu 
księżny, świadomi dróg i przejść wszelkich, mieli prowadzić jego i ochotniczych 
rycerzy mazowieckich od osady do osady, od grodu do grodu i przez głuche, 
niezmierne puszcze, którymi większa część Mazowsza i Litwy, i Żmujdzi była 
pokryta.
 Henryk Sienkiewicz: Krzyżacy
Rozdział XVI
W lasach o milę na wschód za Kownem, które sam Witold zniszczył, stały główne 
siły Skirwoiłły, przerzucając się w razie potrzeby błyskawicą z miejsca na 
miejsce, czyniąc szybkie wyprawy bądź to w granice pruskie, bądź na zamki i 
zameczki będące jeszcze w ręku krzyżackim i podsycając płomień wojny w całej 
kramie. Tam to znalazł wiemy giermek Zbyszka, a przy nim i Maćka, który był 
dopiero przed dwoma dniami przyjechał. Po przywitaniu się ze Zbyszkiem przespał 
Czech całą noc jak zabity i dopiero na drugi dzień wieczorem poszedł powitać 
starego rycerza, który będąc strudzon i zły, przyjął go gniewliwie, pytając, 
dlaczego wedle rozkazania w Spychowie nie został - i udobruchał się nieco 
dopiero wówczas, gdy ów, znalazłszy sposobną chwilę, w której Zbyszka nie było w 
namiocie, usprawiedliwił się przed nim wyraźnym rozkazem Jagienki.
Powiedział też, że prócz rozkazu i prócz przyrodzonej ochoty do wojny przywiodła 
go także w tę stronę chęć, by w razie czego pchnąć zaraz gońca z wiadomością do 
Spychowa. "Panienka - mówił - która ma duszę jak anioł, sama przeciw własnemu 
dobru modli się za Jurandównę. Ale wszystkiemu musi być koniec. Jeśli Jurandówna 
nie żyje, to niech Bóg da jej światłość wiekuistą, boć była jako jagnię 
niewinne, ale jeśli się odnajdzie, to trzeba panienkę jako najprędzej 
zawiadomić, aby wraz jechała precz ze Spychowa, nie zaś dopiero po powrocie 
Jurandówny, jakoby wypędzona, ze sromotą a wstydem".
Maćko słuchał tego z niechęcią, powtarzając od czasu do czasu: "Nic ci do tego". 
Ale Hlawa, postanowiwszy mówić otwarcie, wcale się tym nie tropił i w końcu 
rzekł:
- Lepiej było pannie w Zgorzelicach ostawać i na nic była ta podróż. Wmawialiśmy 
w niebogę, że Jurandówna już nie żywie, a może się pokazać inaczej.
- A kto opowiadał, że nie żywie, jeżeli nie ty? - zapytał z gniewem Maćko. - 
Trzeba było trzymać język za zębami. Ja zaś zabrałem ją, bo się bała Cztana i 
Wilka.
- Pozór to tylko był - odpowiedział giermek. - Mogła siedzieć w Zgorzelicach 
bezpiecznie, bo oni by tam sobie wzajem przeszkadzali. Ale baliście się, panie, 
żeby w razie śmierci Jurandówny nie ominęła pana Zbyszka i panienka, i 
dlategoście ją zabrali.
- Cóżeś tak zhardział? Zaliś to już rycerz pasowany, nie sługa?
- Sługam ci jest, ale sługa panny, przeto dbam, aby jej hańba nie spotkała.
A Maćko zamyślił się posępnie, gdyż nie był z siebie rad. Nieraz on już sobie 
wyrzucał, że zabrał Jagienkę ze Zgorzelic, czuł bowiem, że w każdym razie w 
takim podwożeniu Jagienki Zbyszkowi była jakowaś dla niej ujma, a na wypadek, 
gdyby Danusia się odnalazła - więcej niż ujma. Czuł również, że w hardych 
słowach Czecha tkwi prawda, bo choć Jagienkę zabrał dlatego, by ją do opata 
odwieźć, mógł jednak, dowiedziawszy się o jego śmierci, w Płocku ją zostawić, a 
tymczasem on ją aż do Spychowa przywiózł, by w razie czego blisko przy Zbyszku 
była.
- Dyć mnie to do łba nie przyszło - rzekł jednak, chcąc siebie i Czecha stumanić 
-jeno sama się jechać naparła.
- Jużci się naparła, bośmy w nią wmówili, że tamtej nie ma na świecie, a że 
braciom bezpieczniej było bez niej niż z nią -więc i pojechała.
- Tyś wmówił! - zakrzyknął Maćko.
- Ja - i moja wina. Ale teraz musi się pokazać, jako jest. Trzeba, panie, co 
wskórać. Inaczej - lepiej pogińmy.
- Co tu wskórasz - rzekł z niecierpliwością Maćko - z takim wojskiem, w takiej 
wojnie!... Będzie-li co lepszego, to dopiero w lipcu, bo dla Niemców dwie są 
pory wojenne: zimą i suchym latem, a teraz to się jeno tli, nie pali. Kniaź 
Witold podobno do Krakowa pojechał królowi się opowiedzieć i pozwoleństwo a 
pomoc jego sobie zjednać.
- Są przecie w pobliżu zamki krzyżackie. Gdyby choć ze dwa zdobyć, znaleźlibyśmy 
może Jurandównę albo wiadomość ojej śmierci.
- Albo i nic.
- W tę stronę ją przecie Zygfryd wywiózł. Powiadali to nam i w Szczytnie, i 
wszędy, i samiśmy tak myśleli.
- A widziałeś to wojsko? Wyjdźże za namiot i spójrz. Niektórzy pałki jeno mają, 
a niektórzy miedziane miecze po pradziadach.
- Ba! Jako słyszałem, chłopy do bitki dobre!
- Ale nie im z gołymi brzuchami zamków dobywać, zwłaszcza krzyżackich.
Dalszą rozmowę przerwało im przybycie Zbyszka i Skirwoiłły, który był wodzem 
Żmujdzinów. Był to mąż małego wzrostu, ale krzepki w sobie i barczysty. Pierś 
posiadał tak wypukłą, że prawie wyglądała na garb, i niezmiernie długie, 
sięgające prawie do kolan ręce. W ogóle przypominał Zyndrama z Maszkowic, 
słynnego rycerza, którego Maćko i Zbyszko poznali swego czasu w Krakowie, miał 
bowiem równie ogromną głowę i takie same pałąkowate nogi. Mówiono o nim także, 
że dobrze rozumiał się na wojnie. Wiek życia zbiegł mu w polu przeciw Tatarom, z 
którymi długie lata walczył na Rusi, i przeciw Niemcom, których nienawidził jak 
zarazy. W tych wojnach nauczył się po rusińsku, a potem na dworze Witoldowym 
nieco po polsku; po niemiecku umiał, a przynajmniej powtarzał tylko trzy wyrazy:
ogień, krew i śmierć. W swojej ogromnej głowie miał zawsze pełno pomysłów i 
podstępów wojennych, których Krzyżacy nie umieli ani przewidzieć, ani im 
zapobiegać - dlatego bano się go w pogranicznych komturiach.
- Mówiliśmy o wyprawie - rzekł z niezwykłym ożywieniem do Maćka Zbyszko - i 
dlategośmy tu przyszli, byście też swoje doświadczone zdanie rzekli.
Maćko usadził Skirwoiłłę na sosnowym pniaku pokrytym niedźwiedzią skórą, 
następnie kazał przynieść czeladzi stągiewkę miodu, z której poczęli czerpać 
rycerze blaszankami i pić, gdy zaś pokrzepili się godnie, dopieroż Maćko 
zapytał:
- Chcecie wyprawę uczynić albo co?
- Zamki Niemcom okurzyć...
- Któren?
- Ragnetę albo Nowe Kowno.
- Ragnetę - rzekł Zbyszko. - Cztery dni temu byliśmy pod Nowym Kownem i pobili 
nas.
- To właśnie - rzekł Skirwoiłło.
- Jakże to?
- Dobrze.
- Poczekajcie - rzekł Maćko - bo ja tutejszej krainy nie znam. Gdzie jest Nowe 
Kowno, a gdzie Ragneta?
- Stąd do Starego Kowna niespełna mila - odpowiedział Zbyszko - a od Starego do 
Nowego też mila. Zamek jest na wyspie. Onegdaj chcieliśmy się przeprawić, ale 
pobili nas u przeprawy. Ścigali ci nas pół dnia, aż utailiśmy się w tych lasach, 
a wojsko tak się rozproszyło, że niektórzy dopiero dziś nad ranem się znaleźli.
- A Ragneta?
Skirwoiłło wyciągnął swe długie jak gałąź ramię na północ i rzekł:
- Daleko! daleko...
- Właśnie dlatego, że daleko! - odparł Zbyszko. - Spokój tam wokoło, bo co było 
zbrojnych ludzi z tej strony granicy, to ściągnęło ku nam. Nie spodziewają się 
tam teraz Niemcy żadnej napaści, więc na ubezpieczonych uderzym.
- Słusznie prawi - rzekł Skirwoiłło. Maćko zaś spytał:
- Zali myślicie, że będzie można i zamku dobyć?
Na to Skirwoiłło potrząsnął głową na znak przeczenia, a Zbyszko odpowiedział:
- Zamek mocny, więc chybaby wypadkiem. Ale krainę spustoszym, wsie i miasta 
popalim, spyżę poniszczym, a co nade wszystko jeńców nabierzemy, między którymi 
mogą być ludzie znaczni, a takich chętnie Krzyżacy wykupują alboli też 
wymieniają...
Tu zwrócił się do Skirwoiłły:
- Samiście, kniaziu, przyznali, że słusznie prawię, a teraz rozważcie jeno: Nowe 
Kowno na wyspie. Ni tam wsi nie poburzym, ni stad nie zagarniem, ni jeńców nie 
nabierzem. I przecie dopiero co nas tam pobili. Ej! pójdźmy lepiej tam, gdzie 
się nas teraz nie spodziewają.
- Kto pobije, ten się napaści najmniej spodziewa - mruknął Skirwoiłło.
Lecz tu zabrał głos Maćko - i począł popierać zdanie Zbysz-kowe, zrozumiał 
bowiem, że młodzianek ma większą nadzieję dowiedzieć się czegoś pod Ragnetą niż 
pod Nowym Kownem -i że pod Ragnetą łatwiej będzie przede wszystkim schwytać 
jakiego znacznego jeńca, który by mógł posłużyć na wymianę. Mniemał także, że w 
każdym razie lepiej jest iść dalej i wychynąć niespodzianie w kraj mniej 
strzeżony niż porywać się na wyspę od przyrodzenia obronną, a strzeżoną prócz 
tego przez silny zamek i zwycięską załogę.
Jako zaś człek doświadczony w wojnie, mówił jasno i przytaczał tak walne powody, 
że każdego mógł przekonać. Tamci słuchali go też uważnie. Skirwoiłło poruszał 
kiedy niekiedy wzniesionymi brwiami jakby na znak przytakiwania, chwilami 
pomrukiwał: "Słusznie prawi!" - wreszcie wsunął swą ogromną głowę między 
szerokie ramiona, tak że wyglądał całkiem jak garbaty, i zamyślił się głęboko.
Lecz po pewnym czasie wstał - i nic nie mówiąc, począł się żegnać.
- A jakoże, kniaziu, będzie? - spytał go Maćko - dokąd ruszym?
 Ów zaś rzekł krótko:
- Pod Nowe Kowno.
I wyszedł z namiotu.
Maćko i Czech spoglądali czas jakiś ze zdziwieniem na Zbyszka, po czym stary 
rycerz uderzył się dłońmi po udach i zawołał:
- Tfu! cóż to za pień!... To niby słucha, słucha, a potem swoje. Żal gęby 
drzeć!...
- Słyszałem ci ja o nim, że taki jest - odrzekł Zbyszko - a po prawdzie, to i 
cały tu naród uporczywy jako mało który. Cudzego zdania wysłucha, a potem jakoby 
kto na wiatr dmuchał.
- To czego pyta?
- Bośmy pasowani rycerze i dlatego żeby każdą rzecz na dwie strony rozważyć. Ale 
głupi on nie jest.
- Pod Nowym Kownem też może najmniej się nas spodziewają - zauważył Czech - 
właśnie dlatego, że dopiero co was pobili. W tym miał ci on słuszność.
- Pójdźmy obaczyć tych ludzi, którym ja przywodzę - rzekł Zbyszko, któremu 
duszno było w namiocie - trzeba im zapowiedzieć, aby zaś byli gotowi.
I wyszli. Na dworze noc już zapadła zupełna, chmurna i ciemna, rozświecona tylko 
przez ogniska, przy których siedzieli Żmujdzini.
 Henryk Sienkiewicz: Krzyżacy
Rozdział XVII
Dla Maćka i dla Zbyszka, którzy służąc poprzednio u Witolda, napatrzyli się do 
syta litewskim i żmujdzkim wojownikom, widok obozowiska nie przedstawiał nic 
nowego; ale Czech patrzał na nich z ciekawością, rozważając sobie zarazem w 
umyśle, czego od takich ludzi można w bitwie oczekiwać, i porównywając ich z 
polskim i z niemieckim rycerstwem. Obóz stał w nizinie otoczonej borem i 
bagnami, zatem ubezpieczon zupełnie od napadu, albowiem żadne inne wojsko nie 
zdołałoby przebrnąć przez owe zdradliwe mokradła. Sama nizina, na której stały 
szałasy, była także grząska i błotnista, lecz oni, nakrzesawszy jodłowych i 
sosnowych gałązek, przyrzucili ją nimi tak grubo, że spoczywali jakby na 
najsuchszym miejscu. Kniaziowi Skirwoille sklecono naprędce coś w rodzaju 
"numy", czyli chaty litewskiej z ziemi i drewnianych nie ociosanych bierwion, 
dla znaczniejszych ludzi uwito z gałęzi kilkadziesiąt szałasów, pospolici zaś 
wojownicy siedzieli koło ognisk, pod gołym niebem, mając ochronę przeciw zmianom 
pogody i dżdżom tylko w kożuchach i skórach, które na nagim ciele nosili. W 
obozie nikt nie spał jeszcze, albowiem ludzie, nie mając po ostatniej porażce 
nic do roboty, sypiali we dnie. Niektórzy siedzieli lub leżeli wokół jasnych 
ognisk podsycanych suszem i gałęźmi jałowca, inni grzebali w przygasłych już i 
zasutych popiołem watrzyskach, od których rozchodził się zapach pieczonej rzepy, 
zwykłego pokarmu Litwinów, i swąd przypalonych mięsiw. Między ogniskami widniały 
stosy broni poskładane blisko, tak aby w danym razie łatwo było każdemu za swój 
oręż pochwycić. Hlawa przypatrywał się z ciekawością oszczepom o grotach wąskich 
i długich, wykutych z hartownego żelaza, kiścieniom uczynionym z młodych 
dąbczaków, w które ponabijano krzemieni lub gwoździ, okszom o trzonkach 
krótkich, podobnym do polskich toporów, którymi posługiwali się jezdni, i okszom 
o trzonkach tak niemal długich jak u berdyszów, którymi walczyli piesi. Trafiały 
się między nimi i miedziane, pochodzące z dawnych czasów, kiedy żelazo w małym 
jeszcze było użyciu w tych zapadłych stronach. Niektóre miecze były również z 
miedzi, ale większość z dobrej, dostarczanej z Nowogrodu, stali. Czech brał w 
rękę oszczepy, miecze, oksze, smoliste, prażone w ogniu łuki i przy blasku 
płomienia badał ich doskonałość. Koni niewiele było przy ogniskach, gdyż stada 
pasły się opodal w lasach i na łąkach pod strażą czujnych koniuchów, ale że 
znaczniejsi bojarowie chcieli mieć swoje rumaki na zawołanie, przeto było ich w 
obozie kilkadziesiąt, które niewolnicy pańscy karmili z ręki u toku. Hlawę 
zdumiewały kudłate ciała tych rumaków, nadzwyczaj drobnych, o potężnych karkach 
i w ogóle tak dziwnych, że zachodni rycerze poczytywali je za jakieś całkiem 
odmienne zwierzęta leśne, więcej do jednorożców niż do prawdziwych koni podobne.
-Na nic tu wielkie, bojowe ogiery - mówił doświadczony Maćko, wspominając swoje 
dawne służby u Witolda - bo wielki zaraz w młakach ugrzęźnie, a tutejszy chmyz 
przejdzie wszędy, tak prawie jako i człowiek.
- Ale w polu - odrzekł Czech - tutejsze wielkim niemieckim nie dostoją.
- Jużci nie dostoją. Za to nie ucieknie Niemiec przed Żmujdzinem ani też go nie 
zgoni, bo te są tak właśnie ścigłe albo i ściglejsze niż tatarskie.
- A wszelako dziwno mi to jest, bo com widział jeńców Tatarów, których rycerz 
Zych do Zgorzelic przyprowadził, to chłopy były nieduże i takiego byle koń 
udźwignie, a to lud rosły.
Lud zaś istotnie był dorodny. Przy blasku ognia widać było spod skór i kożuchów 
szerokie piersi i tęgie ramiona. Chłop w chłopa suchy był, ale kościsty i długi, 
w ogóle zaś wzrostem ludzie ci przewyższali mieszkańców innych krain litewskich, 
albowiem siedzieli na ziemiach lepszych i obfitszych, w których głody, trapiące 
kiedy niekiedy Litwę, rzadziej dawały się we znaki. Natomiast dzikością 
przewyższali jeszcze Litwinów. W Wilnie był dwór wielkoksiążęcy, do Wilna 
ściągali księża ze Wschodu i Zachodu, przychodziły poselstwa, napływał kupiec 
zagraniczny, przez co mieszkaniec miasta i okolicy oswajał się nieco z obczyzną; 
tu cudzoziemiec zjawiał się tylko pod postacią Krzyżaka lub Mieczowego Kawalera, 
niosących w głuche leśne osady ogień, niewolę i chrzest z krwi, więc wszystko tu 
było grubsze, surowsze i bardziej do dawnych czasów zbliżone, bardziej przeciw 
nowościom zawzięte; starszy obyczaj, starszy tryb wojowania, a i pogaństwo 
uporczywsze, dlatego że czci Krzyża nauczał nie łagodny zwiastun Dobrej Nowiny z 
miłością apostoła, lecz zbrojny niemiecki mnich z duszą kata.
Skirwoiłło i znaczniejsi kniazie a bojarzyny byli już chrześcijanami, albowiem 
poszli za przykładem Jagiełły i Witolda. Inni, nawet najprostsi i najdziksi 
wojownicy, nosili w piersiach głuche poczucie, że nadchodzi śmierć i skon 
dawnemu światu, dawnej ich wierze. I gotowi byli pochylić głowy przed Krzyżem, 
byle tego Krzyża nie wznosiły niemieckie nienawistne ręce. "My prosimy chrztu - 
wołali do wszystkich książąt i narodów - lecz wspomnijcie, że ludzie jesteśmy, 
nie zwierzęta, które można darować, kupić i przedać". Tymczasem, gdy dawna wiara 
gasła, jak gaśnie ognisko, do którego nikt drew nie przyrzuca, a od nowej 
odwracały się serca właśnie dlatego, że wmuszała ją niemiecka przemoc, rodziła 
się w ich duszach pustka, niepokój i żal po przeszłości, i głęboki smutek. 
Czech, który od dziecka zrósł się z wesołym gwarem żołnierskim, z pieśniami i 
szumną muzyką, widział po raz pierwszy w życiu obóz tak cichy i posępny. Ledwie 
gdzieniegdzie, przy dalszych od Skirwoiłłowej numy ogniskach, słychać było 
odgłos fujarki lub piszczałki, albo słowa przyciszonej pieśni, którą śpiewał 
"burtini-kas". Wojownicy słuchali z pochylonymi głowami i oczyma utkwionymi w 
zarzewie. Niektórzy siedzieli w kucki wedle ognia, mając łokcie wsparte na 
kolanach, a twarze ukryte w dłoniach, okryci skórami, podobni do drapieżnych 
zwierząt leśnych. Lecz gdy podnosili ku przechodzącym rycerzom głowy, blask 
płomienia oświecał twarze łagodne i niebieskie źrenice, wcale nie srogie ni 
drapieżne, ale tak raczej patrzące, jak patrzą smutne i pokrzywdzone dzieci. Na 
krańcach obozowiska leżeli na mchach ranni, których zdołano unieść z ostatniej 
bitwy. Wróżbici, tak zwani "łabdarysy" i "sejtonowie", mruczeli nad nimi 
zaklęcia lub opatrywali ich rany, przykładając na nie znane sobie zioła gojące, 
a oni leżeli w milczeniu, znosząc cierpliwie ból i męki. Z głębin leśnych, od 
strony polan i ługów, dochodziło poświstywanie koniuchów, kiedy niekiedy 
podnosił się wiatr, przysłaniając dymami obozowisko i napełniając szumem bór 
ciemny. Ale noc czyniła się coraz późniejsza, więc ogniska poczęły mdleć i 
gasnąć i cisza zapadła jeszcze większa, potęgując owe wrażenie smutku i jakby 
pognębienia.
Zbyszko wydał rozkazy gotowości ludziom, którym przywodził i z którymi łatwo 
mógł się rozmówić, albowiem była między nimi garść Połocczan, po czym zwrócił 
się do swego giermka i rzekł:
- Napatrzyłeś się do woli, a teraz czas wrócić pod namiot.
- Jużci się napatrzyłem - odpowiedział giermek - alem nie bardzo rad z tego, com 
widział, bo zaraz znać, że to pobici ludzie.
- Dwa razy: cztery dni temu przy zamku i onegdaj u przeprawy. A teraz chce się 
Skirwoille trzeci raz tam iść, by trzeciej porażki doznać.
- Jakże, to on nie rozumie, że z takim wojskiem przeciw Niemcom nie wskóra? 
Powiadał mi to już rycerz Maćko, a teraz i sam miarkuję, że liche to muszą być i 
do bitki pachołki.
- |I w tym się mylisz, bo to lud chrobry jak mało który w świecie. Jeno się kupą 
bezładną biją, a Niemcy w szyku. Jeśli się uda szyk rozerwać, to częściej 
Żmujdzin Niemca niż Niemiec Żmujdzina położy. Ba, ale tamci to wiedzą i tak się 
zwierają, że jako ściana stoją.
- A już o zamków dobywaniu to pewnie nie ma co i myśleć - rzekł Czech.
- Boć nijakiego sprzętu do tego nie ma - odpowiedział Zbyszko. - Sprzęt ma kniaź 
Witold i póki ku nam nie nadciągnie, nie ugryzłem żadnego zamku, chybaby 
trafunkiem albo zdradą.
Tak rozmawiając, doszli do namiotu, przed którym płonął duży, podsycany przez 
czeladź ogień, a w nim kopciły się przygotowane przez czeladź mięsiwa. W 
namiocie chłodno było i wilgotno, więc rycerze, a z nimi i Hlawa, pokładli się 
przed ogniem na skórach.
Za czym, posiliwszy się, próbowali zasnąć, lecz nie mogli, Maćko przewracał się 
z boku na bok, a następnie ujrzawszy, że Zbyszko siedzi przed płomieniem, 
otoczywszy ramionami kolana, zapytał:
- Słuchaj! Dlaczegoś ty radził iść daleko pod Ragnetę, nie tu blisko pod ten 
Gotteswerder? Co masz w tym?
- Bo tak mi coś do duszy gada, że Danuśka jest w Ragnecie - i tam się mniej 
strzegą niż tu.
- Nie było czasu się rozgadać, bom i sam był utrudzon, i tyś ludzi po boru po 
klęsce zbierał. Ale teraz mówże, jako jest: chcesz-li ty zawsze tej dziewki 
szukać?
- Dyć to nie żadna dziewka, jeno moja niewiasta - odpowiedział Zbyszko.
Nastało milczenie, albowiem Maćko rozumiał dobrze, że nie masz na to odpowiedzi. 
Gdyby Danuśka była dotychczas panną Jurandówną, byłby niechybnie stary rycerz 
namawiał bratanka, by jej poniechał, ale wobec świętości sakramentu poszukiwanie 
stawało się prostą powinnością i Maćko nie byłby nawet zadawał takiego pytania, 
gdyby nie to, że nie będąc obecny ni na ślubie, ni na weselu, mimowiednie uważał 
Jurandównę zawsze za dziewkę.
- Jużci! - rzekł po chwili. - Ale o com przez te dwa dni miał czas się spytać, 
tom się spytał, i rzekłeś mi, że nic nie wiesz.
- Bo nic nie wiem, jeno to, że chyba gniew boski jest nade mną.
Wtem Hlawa przypodniósł się z niedźwiedziej skóry, siadł i nastawiwszy uszu, 
począł słuchać pilnie a ciekawie. A Maćko rzekł:
- Pókić sen nie zmorzy, gadaj: coś widział, coś robił i coś wskórał w Malborgu ?
Zbyszko odgarnął włosy, które dawno nie podcinane z przodu, spadały mu aż na 
brwi, chwilę posiedział w milczeniu, po czym jął mówić:
- Dałby Bóg, abym ja tyle mógł wiedzieć o mojej Danuśce, ile wiem o Malborgu. 
Pytacie, com tam widział? Widziałem potęgę krzyżacką niezmierną, przez 
wszystkich królów i przez wszystkie narody wspomaganą, z którą nie wiem, czyli 
kto w świecie mierzyć się zdoła. Widziałem zamek, jakiego chyba i sam cesarz 
rzymski nie ma. Widziałem skarby nieprzebrane, widziałem zbroje, widziałem 
mrowie orężnych mnichów, rycerzy i knechtów - i relikwie jakby u Ojca Świętego w 
Rzymie, i mówię wam, że aże dusza zdrętwiała we mnie, bom sobie pomyślał: gdzie 
się tam komu na nich porywać? kto ich zmoże? kto się im oprze? kogo ich siła nie 
przełamie?
- Nas! zatracona ich mać! - zawołał, nie mogąc wytrzymać, Hlawa.
Maćkowi dziwne wydały się także słowa Zbyszka, więc choć chciało mu się poznać 
wszystkie przygody młodzianka, jednakże przerwał mu i rzekł:
- A toś zapomniał o Wilnie? A mało to razy zderzaliśmy się z nimi tarczą o tarcz 
i łbem o łeb! A toś zabaczył, jako im niesporo bywało ku nam - i jak na 
zatwardziałość naszą narzekali: że to nie dość było konia zapocić i kopię 
pokruszyć, jeno trza było cudze gardło wziąć albo swoje dać! Byli tam przecie i 
goście, którzy nas pozywali - a wszyscy z hańbą odeszli. Cóżeś to tak zmiękł?
- Nie zmiękłem ja, bom się i w Malborgu potykał, gdzie też i na ostre gonili. 
Ale wy ich wszystkiej potęgi nie znacie. Lecz stary rozgniewał się.
- A ty znasz-li całą moc polską? Widziałeś wszystkie chorągwie w kupie? Nie 
widziałeś. A ich potęga na krzywdzie ludzkiej i na zdradzie stoi, bo tam i 
piędzi ziemi nie ma, która by była ich. Przyjęli ci ich książęta nasi, jak się 
ubogiego w dom przyjmuje -i obdarowali, a oni, porósłszy w moc, pokąsali tę 
rękę, co ich żywiła, jako psi bezecni i wściekli. Ziemię zagarnęli, miasta 
zdradą pobrali i ot ich moc! Ale choćby wszyscy królowie świata szli im w pomoc 
- nadejdzie dzień sądu i pomsty.
- Skoroście mi kazali gadać, com widział, a teraz się gniewacie, to wolej 
zaniecham - rzekł Zbyszko.
Maćko zaś sapał przez jakiś czas gniewnie, po chwili jednak uspokoił się i 
rzekł:
- Albo to raz tak bywa! Stoi ci w lesie chojar jako wieża sroga, myślałbyś, że 
wiek wieków postoi, a stukniesz w niego godnie obuchem, to ci się pustką 
obezwie. I próchno się w nim sypie. Taka to i krzyżacka moc! Ale jam ci kazał 
gadać, coś robił i coś wskórał. Goniłeś tam na ostre - powiadasz?
- Goniłem. Hardo i niewdzięcznie ci mnie tam z początku przyjęli, bo było im już 
wiadomo, żem się z Rotgierem potykał. Może i przygodziłoby mi się co złego, jeno 
żem z listem od księcia przyjechał i pan Lorche, którego oni szanują, od ich 
złości mnie bronił. Ale potem przyszły uczty i gonitwy, w których Pan Jezus mi 
pobłogosławił. Toście słyszeli, że mnie brat mistrzów Ulryk pokochał - i dał mi 
rozkaz od samego mistrza na piśmie, aby mi Danuśkę wydali?
- Powiadali nam ludzie - rzekł Maćko - iże popręg mu pękł przy siedle, co ty, 
widzęcy, nie chciałeś na niego uderzać.
- Jużci, podniosłem kopię w górę, a on mnie od tej pory pokochał. Hej, miły 
Boże! srogie mi pisma dali, z którymi mogłem od zamku do zamku jeździć i szukać. 
Już myślałem, że koniec mojej biedy i mego frasunku - a teraz ot, tu siedzę, w 
dzikiej stronie, bez rady nijakiej, w strapieniu i smutku, a co dzień ci mi 
gorzej i tęskniej...
Tu umilkł na chwilę, po czym rzucił z całej mocy wiórem w ogień, aż iskry 
posypały się z płonących głowni, i rzekł:
- Bo jeśli ta nieboga jęczy tu gdzie w jakim zamku, a myśli, żem jej zahaczył, 
to niechby mnie nagła śmierć nie minęła!
I tyle w nim się widocznie zapiekło zniecierpliwienia i bólu, że jął znów rzucać 
wiórami w ogień jak gdyby nagłym, ślepym bólem uniesion, a oni zdumieli się 
bardzo, nie przypuszczali bowiem, żeby tak kochał Danuśkę.
-Pohamuj się? - zawołał Maćko. - Jakoże było z onym glejtem? Zali komturowie nie 
chcieli rozkazów mistrza słuchać?
- Pohamujcie się, panie - rzekł Czech - Bóg was pocieszy - może wkrótce.
Zbyszkowi zaś łzy błysły w źrenicach, ale uspokoił się nieco i rzekł:
- Otwierali odmieńce zamki i więzienia. Byłem wszędy, szukałem! Aż wybuchła ta 
wojna - i w Gierdawach powiedział mi wójt von Heideck, że wojenne prawo inne i 
że glejty wydane w czasie pokoju nic nie znaczą. Pozwałem go zaraz, ale nie 
stanął i z zamku mnie wyżenąć kazał.
- A w innych? - spytał Maćko.
- Wszędy to samo. W Królewcu komtur, który jest zwierzchnikiem gierdawskiego 
wójta, nie chciał nawet czytać mistrzowego pisma, mówiąc, że wojna, wojną - i 
głowę, póki cała, kazał mi precz unosić. Pytałem i gdzie indziej - wszędy to 
samo.
- To teraz rozumiem - rzekł stary rycerz. - Widząc, że nic nie wskórasz, wolałeś 
tu przyjść, gdzie chociaż pomsta może się zdarzyć.
- Tak jest - odpowiedział Zbyszko. - Myślałem także, że jeńców nabierzem i może 
zamków kilka ogarniem; ale oni nie umieją zamków zdobywać.
- Hej, przyjdzie sam kniaź Witold, to będzie inaczej.
- Daj go Bóg.
- Przyjdzie. Słyszałem na mazowieckim dworze, że przyjdzie, a może i król z nim 
razem z całą potęgą polską.
Lecz dalszą rozmowę przerwało im przyjście Skirwoiłły, który wychylił się 
niespodzianie z cienia i rzekł:
- W pochód ruszamy.
Usłyszawszy to, rycerze powstali żywo na nogi, Skirwoiłło zaś zbliżył ku ich 
twarzom swoją ogromną głowę i rzekł przyciszonym głosem:
- Są nowiny: idą do Nowego Kowna posiłki. Dwóch rycerzy prowadzi knechtów, bydło 
i spyżę. Zaskoczym im.
- To przejdziem Niemen? - zapytał Zbyszko.
- Tak. Wiem bród.
- A w zamku wiedzą o posiłkach.
- Wiedzą i wyjdą im na spotkanie, ale na tych uderzycie wy. I począł im 
objaśniać, gdzie mają się zasadzić, tak aby niespodzianie uderzyć na tych, 
którzy pokwapią się z zamku. Chodziło mu o to, by jednocześnie stoczyć dwie 
bitwy i pomścić ostatnie porażki, co mogło się udać tym łatwiej, że po świeżym 
zwycięstwie nieprzyjaciel czuł się zupełnie bezpieczny. Więc wskazał im miejsce 
i czas, w którym mieli tam zdążyć, a resztę zdał na ich męstwo i przemyślność. 
Oni zaś uradowali się w sercach, gdyż zaraz poznali, że mówi do nich wojownik 
doświadczony i sprawny. Skończywszy, kazał im iść za sobą i wrócił do swej numy, 
w której czekali już na niego kniaziowie i bojarzyni setnicy. Tam powtórzył 
rozkazy, wydał nowe, a wreszcie podniósłszy do ust piszczałkę, wyrzeźbioną z 
wilczej kości, wydał donośny i przeraźliwy świst, który usłyszano od jednego do 
drugiego końca obozu.
Na ów odgłos zakotłowało się coś wedle przygasłych ognisk;
tu i ówdzie poczęły strzelać iskry, potem błysnęły płomyki, które rosły i 
wzmagały się z każdą chwilą, a przy ich blasku widać było dzikie postacie 
wojowników zbierające się koło stosów z bronią. Bór zadrgał i zbudził się. Po 
chwili z głębin poczęły dochodzić wołania koniuchów pędzących stada ku obozowi.
 Henryk Sienkiewicz: Krzyżacy
Rozdział XVIII
Doszli rankiem do Niewiaży i przeprawili się: kto konno, kto przy ogonie 
końskim, kto na pęku łóz. Poszło to tak prędko, ze aż Maćko, Zbyszko, Hlawa i ci 
z Mazurów, którzy przyszli na ochotnika, dziwili się sprawności tego ludu i 
teraz dopiero zrozumieli, dlaczego ni bory, ni bagna, ni rzeki nie mogły 
powstrzymać wypraw litewskich. Wyszedłszy z wody, żaden nie zewlókł odzieży, nie 
zrzucił kożucha ni wilczury, jeno suszyli się, nadstawiając grzbiety słońcu, aż 
dymiło się z nich jak ze smolarni - i po małym wypoczynku ruszyli śpiesznym 
pochodem na północ. Ciemnym wieczorem dotarli do Niemna. I tu przeprawa, jako 
przez rzekę wielką a do tego nabrzmiałą wiosennymi wodami, nie była łatwą. Bród, 
o którym wiedział Skirwoiłło, zmienił się miejscami w topiel, tak że konie 
musiały pływać więcej niż na ćwierć stajania. Dwóch ludzi uniósł prąd tuż przy 
boku Zbyszka i Czecha, którzy na próżno chcieli ich ratować, albowiem z powodu 
ciemności i wzburzonej wody rychło stracili ich z oczu, oni zaś nie śmieli wołać 
o ratunek, ponieważ poprzednio wódz wydał rozkaz, aby przeprawa odbyła się w jak 
najgłębszym milczeniu. Jednakże wszyscy inni dotarli szczęśliwie do drugiego 
brzegu, na którym przesiedzieli bez ognia do rana.
O pierwszym brzasku całe wojsko rozdzieliło się na dwa oddziały. Z jednym 
Skirwoiłło poszedł w głąb kraju na spotkanie owych rycerzy prowadzących posiłki 
do Gotteswerder, drugi powiódł Zbyszko wstecz ku wyspie, aby zaskoczyć ludziom 
zamkowym, którzy naprzeciw tamtym wyjść chcieli. Dzień czynił się w górze jasny 
i pogodny, ale na dole bór, łęgi i krze przysłonione były gęstym, białawym 
oparem, który całkiem zakrywał dal. Była to dla Zbyszka i jego ludzi okoliczność 
pomyślna, albowiem Niemcy ciągnący od zamku nie mogli ich z dala dojrzeć i w 
porę cofnąć się przed bitwą. Młody rycerz rad był z tego niezmiernie i tak mówił 
do jadącego obok Maćka:
- Pierwej uderzym się o siebie, niż się w takim tumanie zobaczym, daj Bóg tylko, 
aby nie zrzedniał choć do południa.
To rzekłszy, poskoczył naprzód, by wydać setnikom jadącym na przodzie rozkazy, 
niebawem jednak wrócił i rzekł:
- Niezadługo trafim na gościniec idący od przewozu przed wyspą do środka kraju. 
Tam się w gęstwinie położym i będziem na nich czekać.
- Skąd wiesz o gościńcu? - zapytał Maćko.
- Od chłopów tutejszych, których mam między ludźmi kilkunastu. Oni to wszędy nas 
prowadzą.
A jak daleko od zamku i od wyspy przypadniesz?
- W mili.
- To dobrze, bo gdyby było bliżej, mogliby z zamku knechtów w pomoc pchnąć, a 
tak - nie tylko nie nadążą, ale i krzyku nie usłyszą.
- Jużci, że o tym pomyślałem.
- Pomyślałeś o jednym, pomyślże i o drugim: jeśli to wierne chłopy, wyślij ich 
dwóch albo trzech naprzód, aby który pierwszy obaczy Niemców, zaraz dawał nam 
znać, że idą.
- Ba, już i to zrobione!
- Tedy jeszcze ci coś powiem. Każ stu albo dwustu ludziom, zaraz jak tylko bitka 
się zacznie, nie mieszać się do niej, jeno skoczyć i przeciąć drogę od wyspy.
- Pierwsza rzecz! - odpowiedział Zbyszko - ale już i takie rozkazy wydane. 
Wpadną Niemce jakoby w potrzask albo jako w oklepce!
Usłyszawszy to, Maćko spojrzał na bratanka życzliwym okiem, rad był bowiem, że 
Zbyszko mimo wczesnych lat życia tak dobrze wojnę rozumiał, więc uśmiechnął się 
i mruknął:
- Nasza prawa krew!
Lecz giermek Hlawa uradowany był w duszy jeszcze bardziej od Maćka, gdyż nie 
było dla niego większej nad bitwę rozkoszy.
- Nie wiem - rzekł -jak ci nasi ludzie będą się potykali, ale idą cicho, 
sprawnie i ochotę znać po nich okrutną. Jeżeli ów Skirwoiłło dobrze wszystko 
wymędrował, to żywa noga nie powinna wyjść ze skrzętu.
- Da Bóg, mało się ich wymknie - odpowiedział Zbyszko. - Ale kazałem jak 
najwięcej jeńców brać, a gdyby trafił się między nimi rycerz albo brat zakonny, 
to już koniecznie nie zabijać.
- A czemu to, panie? - spytał Czech. Zbyszko zaś odrzekł:
- Pilnujcie i wy, aby tak było. Rycerz, jeśli z gości, to włóczy się po 
miastach, po zamkach, siła ludzi widuje i siła nowin słyszy, a jeśli zakonny, to 
jeszcze więcej. Toć Bogiem a prawdą po to ja tu przyjechałem, żeby kogoś 
znaczniejszego pochwycić i zamianę uczynić. Jedna mi ta droga ostała... jeżeli 
jeszcze ostała.
To rzekłszy, dał ostrogi koniowi i znów wysunął się na czoło oddziału, aby wydać 
ostatnie rozporządzenia i uciec razem od smutnych myśli, na które brakło i 
czasu, albowiem miejsce na zasadzkę wybrane nie było już zbyt odległe.
- Czemu to młody pan tuszy, że jego niewiastka jeszcze żyje i że się w tych 
stronach znajduje? - spytał Czech.
- Bo jeśli jej Zygfryd od razu w Szczytnie w pierwszym zapędzie nie zamordował - 
odparł Maćko - to sprawiedliwie można się spodziewać, że jeszcze żywa. A jeśliby 
ją był zamordował, toby szczytnieński ksiądz nie był nam takich rzeczy 
rozpowiadał, które przecie i Zbyszko słyszał. Ciężka to rzecz nawet dla 
największego okrutnika podnieść rękę na niewiastę bezbronną, ba! na dziecko 
niewinne.
- Ciężka, ale nie dla Krzyżaka. A księcia Witoldowe dzieci?
- Prawda jest, że wilcze oni serca mają, wszelako i to prawda, że w Szczytnie 
jej nie zgładził, a że sam w tę stronę pociągnął, więc może i ją w którymś zamku 
ukrył.
- Hej! żeby się to tak udało tę wyspę i ten zamek ubiec!
- Spojrzyj jeno na tych ludzi - rzekł Maćko.
- Pewnie! pewnie! ale mam ci ja jedną myśl, którą młodemu panu powiem.
- Choćbyś miał i dziesięć, dzidami murów nie rozwalisz. To powiedziawszy, ukazał 
Maćko na szeregi dzid, w które większa część wojowników była uzbrojona, po czym 
zapytał:
- Widziałeś kiedy takie wojsko?
A Czech rzeczywiście nic podobnego nie widział. Przed nim jechał gęsty zastęp 
wojowników i jechał bezładnie, bo w boru i wśród krzów trudno się było trzymać 
szeregów. Zresztą piesi pomieszani byli z konnymi i by nadążyć krokom końskim, 
trzymali się grzyw, kulbak i ogonów. Barki wojowników pokryte były skórami 
wilków, rysiów i niedźwiedzi, z głów sterczały to kły dzicze, to rogi jelenie, 
to kosmate uszy, tak że gdyby nie broń stercząca w górę i nie smoliste łuki i 
kobiałki ze strzałami na plecach, patrzącym z tyłu mogłoby się wydać, zwłaszcza 
we mgle, że to całe gromady dzikich leśnych bestii wyruszyły z głębi leśnych 
mateczników - i ciągną gdzieś na wyraj gnane żądzą krwi lub głodem. Było w tym 
coś strasznego, a zarazem tak niezwyczajnego, jak gdyby się patrzało na ów dziw 
zwany gomon, w czasie którego, jak wierzy prostactwo, zrywają się i idą przed 
się zwierzęta, a nawet kamienie i krzaki.
Toteż na ów widok jeden z owych włodyczków z Łękawicy, którzy przybyli z 
Czechem, zbliżył się do niego, przeżegnał się i rzekł:
-W imię Ojca i Syna! Dyć ze stadem prawych wilków idziem, nie z ludźmi.
Hlawa zaś, choć sam pierwszy raz podobne wojsko oglądał, odrzekł jako 
doświadczony człowiek, który wszystko przeznał i niczemu się nie dziwi:
- Wilcy stadem w zimie chadzają, ale krzyżacka jucha smakuje i na wiosnę.
A rzeczywiście była już wiosna - maj! Leszczyna, którą bór był podszyty, pokryła 
się jasną zielenią. Z mchów puszystych a miękkich, po których stąpały bez 
szelestu nogi wojowników, wydobywały się białe i sinawe sasanki oraz młode 
jagodzisko i ząbkowana paproć. Zmoczone obfitymi dżdżami drzewa pachniały 
wilgotną korą, a z leśnego podłoża biła surowa woń opadłego igliwia i próchna. 
Słońce grało tęczą na zwieszonych wśród liści kroplach i ptactwo głosiło się w 
górze radośnie.
Oni szli coraz prędzej, bo Zbyszko przynaglał. Po chwili przyjechał znów na tyły 
oddziału, gdzie był Maćko z Czechem i mazurskimi ochotnikami. Nadzieja dobrej 
bitki widocznie ożywiła go znacznie, bo w twarzy nie miał zwykłej troski i oczy 
świeciły mu po dawnemu.
- Nuże! - zawołał. - W przodku nam teraz iść, nie w ociągu! I powiódł ich na 
czoło oddziału.
- Słyszycie - rzekł jeszcze - może zaskoczym Niemców niespodzianie; ale jeśli co 
wymiarkują i w szyku zdołają stanąć, to jużci pierwsi uderzym, bo zbroja na nas 
godniejsza i miecze lepsze!
- Tak ono i będzie! - rzekł Maćko.
Inni zaś osadzili się mocniej w kulbakach, jakby już zaraz mieli uderzyć. Ten i 
ów nabrał w piersi powietrza i zmacał, czy kord łatwo z pochew wychodzi.
Zbyszko powtórzył im jeszcze raz, aby jeśli wśród pieszych knechtów znajdą się 
rycerze lub bracia w białych płaszczach na zbroi, nie zabijać ich, jeno w 
niewolę brać, po czym skoczył znów do przewodników i po chwili zatrzymał 
oddział.
Przyszli do gościńca, który od przystani leżącej naprzeciw wyspy biegł w głąb 
kraju. Właściwie nie był to jeszcze prawdziwy gościniec, ale raczej szlak 
niedawno przez lasy przetarty i wyrównany tylko o tyle, aby wojska i wozy od 
biedy mogły przejść po nim. Z obu stron wznosił się wysokopienny bór, a po obu 
brzegach piętrzyły się pościnane dla otwarcia drogi pnie starych sosen. 
Leszczynowe podszycie było miejscami tak gęste, że przesłaniało całkiem głąb 
leśną. Wybrał przy tym Zbyszko miejsce na zakręcie, aby nadchodzący, nie mogąc 
nic dojrzeć z dala, nie mieli czasu albo cofnąć się w porę, albo ustawić w 
bojowym szyku. Tam zajął oba boki szlaku i kazał czekać nieprzyjaciela.
Zżyci z borem i z leśną wojną Żmujdzini przypadli tak sprawnie za kłody, za 
wykroty, za leszczynowe krze i kępy młodej jedliny - jakby ich ziemia 
pochłonęła. Człowiek się nie ozwał, koń nie parsknął. Od czasu do czasu koło 
zaczajonych ludzi przeciągał to drobny, to gruby zwierz leśny i dopiero niemal 
otarłszy się o nich, rzucał się z przerażeniem i fukiem w bok. Chwilami zrywał 
się powiew i napełniał bór szumem uroczystym i poważnym, chwilami cichnął, a 
wówczas słychać było tylko odległe kukanie kukułek i bliskie kucie dzięciołów.
Żmujdzini słuchali z radością tych odgłosów, albowiem szczególnie dzięcioł był 
dla nich zwiastunem dobrej wróżby. Było zaś owych ptaków pełno w tym boru i 
kowanie dochodziło ze wszystkich stron, usilne, szybkie, podobne jakby do pracy 
ludzkiej. Rzekłbyś, wszystkie tam miały swe kuźnie i od wczesnego rana zabrały 
się do gorliwej roboty. Maćkowi i Mazurom zdawało się, że słyszą cieślów 
pobijających krokwie na nowym domu, i przypomniały im się strony rodzinne.
Lecz czas upływał i dłużył się, a tymczasem nic nie było słychać prócz szumu 
leśnego i głosów ptactwa. Mgła leżąca na dole zrzedła, słońce podniosło się 
znacznie i jęło przygrzewać, a oni leżeli ciągle. Wreszcie Hlawa, któremu 
znudziło się oczekiwanie i milczenie, pochylił się do ucha Zbyszka i począł 
szeptać:
- Panie... Jeśli, da Bóg, żaden z psubratów nie ujdzie, czybyśmy nie mogli nocą 
pociągnąć pod zamek, przeprawić się i zdobyć go niespodzianie?
- A to myślisz, że tam łodzi nie strzegą i hasła nie mają?
- Strzegą i mają - odszepnął Czech - ale jeńcy pod nożem hasło powiedzą, ba! 
sami się po niemiecku do nich obezwą. Byle na wyspę się dostać, to sam zamek...
Tu przerwał, gdyż Zbyszko położył mu nagle dłoń na ustach, albowiem z gościńca 
doszło krakanie kruka.
- Cichaj! - rzekł - to znak!
Jakoż we dwa pacierze później na szlaku zjawił się Żmujdzin na małym kudłatym 
koniu, którego kopyta obwinięte były w skórę baranią, tak aby nie wydawały 
tętentu i nie zostawiały śladów na błocie.
Jadąc, rozglądał się bystro na obie strony i nagle usłyszawszy z gąszczy 
odpowiedź na krakanie, nurknął w las, a po chwili był już przy Zbyszku.
-Idą!...- rzekł.
 Henryk Sienkiewicz: Krzyżacy
Rozdział XIX
Zbyszko począł wypytywać śpiesznie, jak idą, ile jest jazdy, ilu knechtów 
pieszych, a przede wszystkim, jak daleko się jeszcze znajdują. Z odpowiedzi 
Żmujdzina dowiedział się, że oddział nie przenosi stu pięćdziesięciu wojowników, 
z tych pięćdziesięciu konnych, pod wodzą nie Krzyżaka, lecz jakiegoś świeckiego 
rycerza, że idą w szyku, prowadząc za sobą puste wozy, a na nich zapas kół, że 
przed oddziałem idzie w odległości dwóch strzeleń z łuku "straża" złożona z 
ośmiu ludzi, która zjeżdża często gęsto z gościńca i bada bór i gąszcza, a na 
koniec, że znajdują się o ćwierć mili.
Zbyszko nie bardzo był rad, że idą w szyku. Wiedział z doświadczenia, jak trudno 
jest w takim razie rozerwać sfornych Niemców i jak taka "kupia" umie bronić się, 
cofając, i ciąć na kształt osaczonego przez psy odyńca. Natomiast ucieszyła go 
wiadomość, iż są nie dalej niż o ćwierć mili, wymiarkował bowiem z tego, że ów 
zastęp ludzi, których poprzednio wysłał, zajął już byt tyły Niemcom, i że w 
razie ich klęski nie przepuści żadnej żywej duszy. Co do czaty idącej w przodzie 
oddziału, niewiele z niej sobie robił, gdyż spodziewając się z góry, że tak 
będzie, rozkazał już poprzednio swym Żmujdzinom albo przepuścić ową straż 
spokojnie, albo też, gdyby ludzie z niej chcieli badać wnętrze bom, wyłowić ich 
po cichu co do jednego.
Lecz to ostatnie polecenie okazało się zbytecznym. Podjazd nadciągnął niebawem. 
Ukryci pod wykrotami bliżej gościńca Żmujdzini widzieli doskonale tych knechtów, 
jak stanąwszy na skręcie, poczęli z sobą rozmawiać. Naczelnik, tęgi, rudobrody 
Niemiec, nakazawszy im znakiem milczenie, począł następnie nasłuchiwać. Przez 
chwilę widać było, że waha się, czyby nie zjechać w bór, wreszcie, słysząc tylko 
kowanie dzięciołów, widocznie pomyślał, iż ptactwo nie pracowałoby tak 
swobodnie, gdyby w lesie był kto ukryty, więc machnął ręką i powiódł oddział 
dalej.
Zbyszko przeczekał, póki nie znikli za następnym skrętem, po czym zbliżył się 
cicho do samego gościńca na czele ciężej zbrojnych mężów. Był między nimi Maćko, 
Czech, dwóch wło-dyków z Łękawicy, trzech młodych rycerzy spod Ciechanowa i 
kilkunastu znaczniejszych, lepiej zbrojnych bojarów żmujdzkich. Dalsze ukrywanie 
się nie było już zbyt potrzebne, miał więc Zbyszko zamiar, zaraz gdy zjawią się 
Niemcy, wysunąć się na środek szlaku, skoczyć, uderzyć w nich i rozerwać. Gdyby 
to się udało i gdyby walka ogólna zamieniła się na szereg pojedynczych, mógł już 
być pewien, że Żmujdzini poradzą sobie z Niemcami.
I znów nastała chwila ciszy, którą mącił tylko zwykły gwar leśny. Ale wkrótce do 
uszu wojowników doszły od wschodniej strony gościńca i głosy ludzkie. Zrazu 
pomieszane i dość odległe, stopniowo stawały się coraz bliższe i wyraźniejsze.
Zbyszko w tej samej chwili wyprowadził swój oddział na środek gościńca i ustawił 
go w klin. Sam stał na czele, mając za sobą bezpośrednio Maćka i Czecha. W 
następnym szeregu stało trzech ludzi, w następnym czterech. Zbrojni byli wszyscy 
dobrze: brakło im wprawdzie potężnych "drzew", czyli kopii rycerskich, gdyż te 
stawały się w leśnych pochodach wielką zawadą;
natomiast mieli w ręku krótkie i lżejsze dzidy żmujdzkie do pierwszego natarcia, 
a miecze i topory przy siodłach do walki w ścisku.
Hlawa nastawił pilnie uszy, posłuchał, a następnie szepnął do Maćka:
- Śpiewają, zatracona ich mać!
- Ale mi to dziwno, że tam bór zamyka się przed nami i że ich nie widać dotąd - 
odpowiedział Maćko.
Na to Zbyszko, który już dalsze skrywanie się, a nawet ciche mówienie uważał za 
zbyteczne, odwrócił się i rzekł:
- Bo gościniec idzie wedle strumienia i przez to często się zakręca. Obaczym się 
niespodzianie, ale to lepiej.
- A wesoło ci jakoś śpiewają! - powtórzył Czech. Istotnie zaś Niemcy śpiewali 
wcale niepobożną pieśń, co łatwo było z samej nuty wymiarkować. Wsłuchawszy się, 
można również było odróżnić, że śpiewa nie więcej niż kilkunastu ludzi, a tylko 
jeden wyraz powtarzają wszyscy, który też wyraz rozlegał się jak grzmot po 
lesie.
I tak sobie szli ku śmierci, weseli i pełni ochoty.
- Wnet już ich ujrzym - rzekł Maćko.
Przy czym twarz zmierzchła mu nagle i nabrała jakiegoś wilczego wyrazu, gdyż 
dusza w nim była nieużyta i zawzięta, a prócz tego nie odpłacił dotychczas za ów 
postrzał z kuszy, który otrzymał wtedy, gdy dla ratowania Zbyszka wyprawił się z 
listem siostry Witoldowej do mistrza.
Więc teraz poczęło się w nim burzyć serce, a zaś żądza pomsty oblała go jak 
ukrop.
"Nie będzie temu dobrze, któren się z nim pierwszy sczepi" - pomyślał Hlawa, 
rzuciwszy okiem na starego rycerza.
Tymczasem powiew przyniósł wyraźnie okrzyk, który powtarzali wszyscy chórem: 
"Tandaradei! tandaradei!" - i wraz Czech usłyszał słowa znajomej sobie pieśni:
Bi den rosen er wol mac
tandaradei!
merken wa mir 'z houbet lac...
Wtem pieśń urwała się, albowiem po obu stronach szlaku rozległo się krakanie tak 
gwarne i rozgłośne, jakby w tym zakącie lasu odbywał się sejm kruków. Niemców 
zadziwiło jednak
to, skąd się mogło wziąć ich tyle i dlaczego wszystkie głosy odzywają się z 
ziemi, nie zaś z wierzchołków drzew. Pierwszy szereg knechtów ukazał się właśnie 
na skręcie i stanął jak wryty na widok nieznanych, stojących naprzeciw jeźdźców.
A Zbyszko w tej samej chwili pochylił się w siodle, uderzył konia ostrogami i 
skoczył:
- W nich!
Za nim skoczyli inni. Z obu stron boru podniósł się straszliwy okrzyk żmujdzkich 
wojowników. Około dwustu kroków dzieliło Zbyszkowych ludzi od Niemców, którzy w 
mgnieniu oka pochylili las dzid ku jeźdźcom, podczas gdy dalsze szeregi zwróciły 
się z równą szybkością czołem ku obu stronom lasu, aby bronić się od napaści z 
boków. Byliby podziwiali ową sprawność polscy rycerze, gdyby znaleźli czas na 
podziw i gdyby konie nie niosły ich w największym pędzie ku błyszczącym, 
nastawionym grotom.
Pomyślnym dla Zbyszka wypadkiem jazda niemiecka znajdowała się z tyłu oddziału 
przy wozach. Ruszyła ona wprawdzie zaraz ku swojej piechocie, ale ani przejechać 
przez nią, ani jej ominąć, a tym samym i zasłonić od pierwszego uderzenia nie 
mogła. Otoczyło przy tym ją samą mrowie Żmujdzinów, którzy poczęli się wysypywać 
z gąszczów jak jadowity rój os, których gniazdo niebaczny podróżny nogą potrąci. 
Zbyszko uderzył się tymczasem razem ze swoimi ludźmi o piechotę.
I uderzył bez skutku. Niemcy, powbijawszy tylne końce ciężkich włóczni i 
berdyszów w ziemię, trzymali je tak równo i krzepko, że lekkie mierzyny 
żmujdzkie przełamać tego muru nie mogły. Maćków koń, cięty berdyszem w goleń, 
wspiął się na tylne nogi, a następnie zarył nozdrzami w ziemię. Przez chwilę 
śmierć zawisła nad starym rycerzem, lecz on, świadom wszelkiej bitwy i 
doświadczony w przygodach, wypuścił nogi ze strzemion, chwycił potężną dłonią za 
ostrze niemieckiej dzidy, która zamiast pogrążyć się w jego piersiach posłużyła 
mu tym samym jako oparcie, za czym zerwał się, uskoczył między konie i dobywszy 
miecza, począł nacierać nim na dzidy i berdysze, równie jak drapieżny krzeczot 
naciera zajadle na stado długodziobych żurawi.
Zbyszko, gdy koń jego powstrzymany w zapędzie siadł prawie całkiem na zadzie, 
podparł się dzirytem - i złamał go, więc jął się także miecza. Czech, który 
wierzył nade wszystko w topór, rzucił nim w kupę Niemców - i chwilowo pozostał 
bezbronny. Jeden z włodyków z Łękawicy zginął, drugiego ogarnął na ten widok 
szał wściekłości, tak iż począł wyć jak wilk i wspinając skrwawionego konia, 
parł na oślep w środek zastępu. Bojarowie żmujdzcy siekli brzeszczotami po 
grotach i drzewcach, spoza których spoglądały twarze knechtów jakby przejęte 
zdziwieniem i zarazem jakby pokurczone przez upór i zawziętość. Lecz stało się, 
że szyk nie został rozerwany. Żmujdzini też, którzy uderzyli z boków, odskoczyli 
zrazu od Niemców jak od jeża. Wrócili wprawdzie niebawem z większą jeszcze 
natarczywością, ale wskórać nie mogli.
Niektórzy powdrapywali się w mgnieniu oka na przydrożne chojary i poczęli szyć z 
łuków w środek knechtów, których dowódca, spostrzegłszy to, wydał rozkaz cofania 
się ku swojej jeździe. Kusznicy niemieccy jęli się też odstrzeliwać, więc od 
czasu do czasu niejeden ukryty między gałęziami sosny Żmujdzin spadał jak 
dojrzała szyszka na ziemię i konając, darł rękoma mchy leśne lub rzucał się na 
kształt wyjętej z wody ryby. Otoczeni ze wszystkich stron Niemcy nie mogli 
wprawdzie liczyć na zwycięstwo, widząc jednak skuteczność obrony, mniemali, że 
może choć garść ich zdoła się wycofać z pogromu i dostać się na powrót do rzeki.
Żadnemu nie przyszło na myśl poddać się, gdyż sami, nie oszczędzając jeńców, 
wiedzieli, że nie mogą rachować na litość przywiedzionego do rozpaczy i 
zbuntowanego ludu. Cofali się więc w milczeniu chłop przy chłopie, ramię przy 
ramieniu, to podnosząc, to zniżając włócznie i berdysze, tnąc, bodąc, rażąc z 
kusz, o ile zamęt bitwy na to pozwalał, i zbliżając się ciągle ku swojej 
jeździe, która walczyła na śmierć i życie z innymi zastępami nieprzyjaciół.
Wtem stało się coś niespodzianego, co rozstrzygnęło losy uporczywej bitwy. Oto 
ów włodyka z Łękawicy, którego pochwycił szał po śmierci brata, pochylił się, 
nie zsiadając z konia, i podniósł ciało z ziemi, pragnąc widocznie zabezpieczyć 
od stratowania i złożyć gdzieś tymczasem w spokojnym miejscu, aby łatwiej 
odnaleźć je po bitwie. Ale w tej samej chwili nowa fala wściekłości napłynęła mu 
do głowy i odjęła zupełnie przytomność, albowiem zamiast zjechać z drogi uderzył 
na knechtów i rzucił trupa na ostrza włóczni, które utkwiwszy w jego piersiach, 
brzuchu i biodrach, pochyliły się pod ciężarem, nim zaś knechci zdołali je 
wydobyć, szaleniec runął przerwą w szeregi, przewracając ludzi jak burza.
W mgnieniu oka dziesiątki rąk wyciągnęły się ku niemu, dziesiątki włóczni 
przebiły bok konia, ale tymczasem szeregi zwichrzyły się i zanim przyszły do 
sprawy, wpadł naprzód jeden z bojarów żmujdzkich, który najbliżej się znajdował, 
po nim Zbyszko, po nim Czech, i straszliwy zamęt powiększał się z każdą chwilą. 
Inni bojarowie chwycili również za ciała poległych i poczęli je rzucać na 
ostrza: z boków natarli znów Żmujdzini. Cały sforny dotychczas zastęp zakolebał 
się, zatrząsł jak dom, w którym pękają ściany, rozszczepił się jak drzewo pod 
klinem i wreszcie prysnął.
Bitwa zmieniła się w jednej chwili w rzeź. Długie dzidy niemieckie i berdysze 
stały się w ścisku nieużyteczne. Natomiast brzeszczoty konnych zgrzytały po 
czaszkach i karkach. Konie wpierały się w gęstwę ludzką, przewracając i tratując 
nieszczęsnych knechtów. Jeźdźcom łatwo było ciąć z góry, cięli więc bez 
odetchnienia i spoczynku. Z boków drogi wysypywały się coraz nowe gromady 
dzikich wojowników w wilczych skórach i z wilczą żądzą krwi w piersiach. Wycie 
ich głuszyło błagalne głosy o litość i jęki konających. Zwyciężeni rzucali broń; 
niektórzy usiłowali wymknąć się do lasu; niektórzy, udając zabitych, padali na 
ziemię; niektórzy stali prosto, mając twarze blade jak śnieg i zmrużone oczy; 
inni modlili się; jeden, któremu umysł pomieszał się widocznie z przerażenia, 
począł grać na piszczałce, przy czym uśmiechał się, podnosząc w górę oczy, póki 
maczuga żmujdzka nie strzaskała mu głowy. Bór przestał szumieć, jakby się 
przeląkł śmierci.
Stopniała wreszcie garść krzyżacka. Czasem tylko w gąszczach zabrzmiał odgłos 
krótkiej walki lub przeraźliwy krzyk rozpaczy. Zbyszko i Maćko, a za nimi 
wszyscy konni, skoczyli teraz ku jeździe.
Ta zaś broniła się jeszcze, ustawiona kręgiem, tak zawsze bowiem bronili się 
Niemcy, gdy nieprzyjaciel zdołał ich przeważną siłą otoczyć. Jeźdźcy, siedząc na 
dobrych koniach i w zbrojach lepszych od piechurów, walczyli mężnie i z godnym 
podziwu uporem. Nie było między nimi żadnego białego płaszcza, jeno przeważnie 
średnia i drobniejsza szlachta pruska, która miała obowiązek stawać do wojny na 
rozkaz Zakonu. Konie ich po większej części były także zbrojne, niektóre w 
kropierze, a wszystkie w żelazne naczółki z osadzonym we środku stalowym rogiem. 
Dowództwo nad nimi dzierżył wysoki, smukły rycerz w ciemnobłękitnym pancerzu i w 
takimże hełmie z zapuszczoną przyłbicą.
Z głębin leśnych padała na nich ulewa strzał, ale groty odbijały się 
bezskutecznie od naczółków, od pancerzy i hartownych naramienników. Wał pieszych 
i jezdnych Żmujdzinów otaczał ich z bliska, lecz oni bronili się, tnąc i bodąc 
długimi mieczami tak zażarcie, iż przed kopytami końskimi leżał wieniec trupów. 
Pierwsze szeregi napastników chciały się cofać i - parte z tyłu - nie mogły. Na 
ogół uczynił się ścisk i zamęt. Oczy olśniewały od migotania włóczni, od błysków 
mieczów. Konie poczęły kwiczeć, kąsać i wierzgać. Przypadli bojarzyni żmujdzcy, 
przypadł Zbyszko i Czech, i Mazurowie. Pod ich potężnymi ciosami poczęła się 
"kupia" chwiać i kołysać jak bór pod wichrem, oni zaś, na podobieństwo drwali 
rąbiących gęstwinę leśną, posuwali się z wolna naprzód w trudzie i znoju.
Lecz Maćko kazał zbierać na pobojowisku długie berdysze niemieckie i uzbroiwszy 
nimi blisko trzydziestu dzikich wojowników, począł przeciskać się przez skrzęt 
ku Niemcom. Dotarłszy, krzyknął: "Konie po nogach!" - i wnet okazał się skutek 
straszliwy. Rycerze niemieccy nie mogli dosięgnąć mieczami jego ludzi, a tym 
czasem berdysze poczęły kruszyć okrutnie golenie końskie. Poznał wówczas 
błękitny rycerz, że nadchodzi koniec bitwy i że pozostaje tylko albo przebić się 
przez ten zastęp, który odcinał drogę powrotną, albo zginąć.
Wybrał to pierwsze - i w mgnieniu oka z jego rozkazu ława rycerzy zwróciła się 
czołem w stronę, z której nadeszła. Żmujdzini wnet wsiedli im na karki, atoli 
Niemcy, zarzuciwszy na plecy tarcze i tnąc od przodu i na boki, rozerwali 
otaczający ich pierścień, rozpuścili konie i poczęli gnać na kształt huraganu ku 
wschodowi. Skoczył im na spotkanie ów oddział, który właśnie nadjeżdżał do 
bitwy, lecz zgniecion przez przewagę zbroić i koni padł w jednej chwili pokotem 
jak łan zboża pod wichrem. Droga do zamku była wolna, ale ocalenie dalekie i 
niepewne, albowiem konie żmujdzkie ściglejsze były od niemieckich. Błękitny 
rycerz zrozumiał to doskonale.
"Biada! - rzekł sobie w duszy - nie uratuje się z nich nikt, chyba że własną 
krwią okupię ich ratunek".
I pomyślawszy to, począł krzyczeć na najbliższych, aby wstrzymali konie, sam zaś 
zatoczył koło - i nie bacząc, czy ktokolwiek posłuchał jego wezwania, zwrócił 
się czołem ku nieprzyjacielowi.
Zbyszko biegł pierwszy, więc uderzył go Niemiec w zakrywający oblicze okap od 
hełmu, ale go nie strzaskał i twarzy nie uszkodził. Wówczas Zbyszko zamiast 
odpowiedzieć cięciem na cięcie chwycił rycerza wpół, związał się z nim i pragnąc 
koniecznie wziąć go żywcem, usiłował wyciągnąć z siodła. Ale strzemię pękło mu 
od zbytniego parcia i spadli obaj na ziemię. Przez chwilę tarzali się, walcząc 
rękoma i nogami, wnet jednak niezwykle krzepki młodzian pokonał przeciwnika i 
przygniótłszy mu brzuch kolanami, trzymał pod sobą, jak wilk trzyma psa, który 
ośmielił się stawić mu w gęstwinie czoło.
I trzymał niepotrzebnie, gdyż Niemiec zemdlał. Tymczasem nadbiegli Maćko i 
Czech, których dostrzegłszy, Zbyszko począł wołać:
- Bywaj i wiąż! Znaczny to jakiś rycerz - i pasowany! Czech zeskoczył z konia, 
ale widząc bezwładność rycerza, nie wiązał go, natomiast rozbroił, odpiął 
naramienniki, odjął pas z wiszącą przy nim mizerykordią, poprzecinał rzemienie 
podtrzymujące hełm i - wreszcie zabrał się do śrub zamykających przyłbicę.
Lecz zaledwie spojrzał w twarz rycerza, zerwał się i zawołał:
- Panie! panie! patrzcie tu jeno!
- De Lorche! - zakrzyknął Zbyszko. A de Lorche leżał z bladą, spotniałą twarzą i 
z zamkniętymi oczyma, bez ruchu, do trupa podobny.
 Henryk Sienkiewicz: Krzyżacy
Rozdział XX
Zbyszko kazał go włożyć na jeden ze zdobycznych wozów, naładowanych nowymi 
kołami i osiami dla owej wyprawy, która ciągnęła zamkowi w pomoc. Sam przesiadł 
się na innego konia i ruszyli razem z Maćkiem w dalszą pogoń za pierzchającymi 
Niemcami. Nie była to pogoń zbyt trudna, albowiem konie niemieckie złe były do 
ucieczki, zwłaszcza na znacznie rozmiękłym od wiosennych deszczów szlaku. 
Szczególnie Maćko, mając pod sobą ścigłą a lekką klacz po zabitym włodyce z 
Łękawicy, minął po kilku stajach wszystkich niemal Żmujdzinów i wnet potem 
dojechał pierwszego rajtara. Wezwał go wprawdzie, wedle rycerskiego zwyczaju, 
żeby albo się oddał w niewolę, albo zawrócił do walki, ale gdy ów, udając 
głuchego, cisnął nawet tarczę dla ulżenia koniowi i pochyliwszy się, bódł mu 
ostrogami boki, ciął go okrutnie stary rycerz szerokim toporem między łopatki - 
i zwalił z konia.
I tak mścił się na uciekających za ów zdradziecki postrzał, który niegdyś 
otrzymał, a oni zaś biegli przed nim na kształt stada jeleni, mając w sercu 
trwogę nieznośną, a w duszy chęć nie do walki ni do obrony, jeno do ucieczki 
przed strasznym mężem. Kilku wpadło w bór, ale jeden ulgnął przy ruczaju i tego 
zdusili powrozem Żmujdzini. Za pozostałymi całe gromady rzuciły się w gąszcza, w 
których wnet rozpoczęły się dzikie łowy, pełne wrzasków, okrzyków i nawoływań. 
Brzmiały nimi długo głębiny kniei, dopóki wszystkich nie pochwytano. Za czym 
stary rycerz z Bogdańca, a z nim Zbyszko i Czech wrócili na pierwsze 
pobojowisko, na którym leżeli wycięci piesi knechtowie. Trupy ich były już 
poobdzierane do naga, a niektóre poszpecone okrutnie rękoma mściwych Żmujdzinów. 
Zwycięstwo było znaczne i lud upojon radością. Po ostatniej klęsce Skirwoiłły 
pod samym Gotteswerder już zniechęcenie poczęło było ogarniać żmujdzkie serca, 
zwłaszcza że przyobiecane przez Witolda posiłki nie przychodziły tak prędko, jak 
się ich spodziewano; teraz jednakże odżyła nadzieja i zapał rozgorzał na nowo, 
właśnie jak płomień, gdy nowych na węgle drew dorzucisz.
Zbyt wielu było poległych i Żmujdzinów, i Niemców, by ich grześć, lecz Zbyszko 
kazał wykopać dzidami doły dla dwóch włodyków z Łękawicy, którzy głównie 
przyczynili się do zwycięstwa, i pochować ich pod sosnami, na których korze 
wyciosał mieczem krzyże. Po czym, przykazawszy Czechowi pilnować pana de Lorche, 
który wciąż był nieprzytomny, ruszył ludzi i szedł śpiesznie tym samym szlakiem 
ku Skirwoille, aby na wszelki wypadek podać mu pomoc skuteczną.
Lecz po długim pochodzie trafił na puste już pobojowisko, zasypane jak i 
poprzednie trupami Żmujdzinów i Niemców. Łatwo zrozumiał Zbyszko, że groźny 
Skirwoiłło musiał też odnieść znaczne zwycięstwo, gdyby bowiem został rozbity, 
spotkaliby ciągnących ku zamkowi Niemców. Lecz zwycięstwo musiało być krwawe, 
gdyż dalej poza właściwym polem bitwy leżały jeszcze gęsto ciała poległych. 
Doświadczony Maćko wywnioskował z tego, że część Niemców zdołała się nawet 
wycofać z pogromu.
Czy Skirwoiłło ścigał ich, czy nie, trudno było odgadnąć, gdyż ślady były błędne 
i zatarte jedne przez drugie. Wywnioskował jednakże również Maćko, że bitwa 
odbyła się dość dawno, wcześniej może od Zbyszkowej, albowiem trupy były 
poczerniałe i wzdęte, a niektóre nadżarte już przez wilki, które pierzchały w 
gąszcz za zbliżeniem się zbrojnych mężów..
Wobec tego postanowił Zbyszko nie czekać na Skirwoiłłę i wrócić na dawne 
bezpieczne obozowisko. Przybywszy późną nocą, znalazł już tam żmujdzkiego wodza, 
który przyciągnął nieco wcześniej. Ponurą zwykle twarz jego rozświecała tym 
razem złowroga radość. Zaraz począł rozpytywać o bitwę, a dowiedziawszy się o 
zwycięstwie, rzekł głosem do krakania kruka podobnym:
- Z ciebiem rad i z siebiem rad. Nieprędko przyjdą posiłki, a jeśli kniaź wielki 
nadejdzie, będzie też rad, bo zamek będzie nasz.
- Kogoś wziął z jeńców? - spytał Zbyszko.
- Płoć jeno, żadnej szczuki. Była jedna, było dwie, ale uszły. Zębate szczuki! 
Ludzi nacięły i uszły!
- Mnie Bóg zdarzył jednego - odrzekł młodzian. - Możny to rycerz i znamienity, 
chociaż świecki - gość!
A straszny Żmujdzin objął się za szyję rękoma, po czym prawicą uczynił gest, 
jakby pokazując idący w górę od szyi powróz.
- Będzie mu tak! - rzekł. - Tak jako i innym... tak. Na to Zbyszko zmarszczył 
brwi.
- Nie będzie mu ani tak, ani inak, gdyż to mój jeniec i przyjaciel. Razem nas 
książę Janusz pasował i jednym palcem tknąć ci go nie dam.
- Nie dasz?
- Nie dam.
I poczęli patrzeć sobie w oczy, marszcząc brwi. Zdawało się, że obaj wybuchną, 
lecz Zbyszko, nie chcąc kłótni ze starym wodzem, którego cenił i szanował, a 
mając przy tym serce rozkołysane wypadkami dnia, chwycił go nagle za szyję, 
przycisnął do piersi i zawołał:
- Zali chciałbyś mi go wydrzeć, a z nim i nadzieję ostatnią? Za co mnie 
krzywdzisz?
Skirwoiłło nie bronił się uściskom, a wreszcie, wysunąwszy głowę z ramion 
Zbyszka, począł spoglądać na niego spode łba i sapać.
- No - rzekł po chwili milczenia -jutro każę moich jeńców powiesić, ale jeśliby 
ci który był potrzebny, to ci go też daruję.
Po czym uściskali się po raz wtóry i rozeszli w dobrej zgodzie ku wielkiemu 
zadowoleniu Maćka, który rzekł:
- Złością widać z nim nic nie wskórasz, ale dobrocią możesz go jako wosk 
ugnieść.
- Taki to już naród - odpowiedział Zbyszko - jeno Niemce o tym nie wiedzą.
I to rzekłszy, kazał przywieść przed ognisko pana de Lorche, który wypoczywał w 
szałasie; jakoż po chwili przyprowadził go Czech, rozbrojonego, bez hełmu, jeno 
w skórzanym kaftanie, na którym wyciśnięte były pręgi od pancerza, i w czerwonej 
miękkiej mycce na głowie. De Lorche wiedział już przez giermka, czyim jest 
jeńcem, ale właśnie dlatego przyszedł chłodny, dumny, z twarzą, na której przy 
blasku płomienia można było czytać upór i wzgardę.
- Dziękuj Bogu - rzekł mu Zbyszko - iże cię podał w moje ręce, bo nic ci ode 
mnie nie grozi.
I wyciągnął ku niemu przyjaźnie dłoń, lecz de Lorche ani się poruszył.
- Nie podaję ręki rycerzom, którzy cześć rycerską pohańbili, z Saracenami 
przeciw chrześcijanom walcząc.
Jeden z obecnych Mazurów przełożył jego słowa, których znaczenia Zbyszko i tak 
się zresztą domyślił. Więc w pierwszej chwili zagotowała się w nim krew jak 
ukrop.
- Głupcze! - krzyknął, chwytając mimo woli za rękojeść mi-zerykordii.
A de Lorche podniósł głowę.
- Zabij mnie - rzekł - wiem, iż wy nie szczędzicie jeńców.
- A wy ich szczędzicie? - zawołał, nie mogąc znieść spokojnie takich stów, 
Mazur. - A to nie powiesiliście na brzegu wyspy wszystkich, których ujęliście w 
poprzedniej bitwie? Dlatego i Skirwoiłło wiesza waszych.
- Tak uczyniono - odrzekł de Lorche - ale to byli poganie. Jednakże widać było 
jakby pewien wstyd w jego odpowiedzi i nietrudno było odgadnąć, że w duszy 
takiego uczynku nie pochwalał.
Tymczasem Zbyszko ochłonął i ze spokojną powagą rzekł:
- De Lorche! Z jednych rąk dostaliśmy pasy i ostrogi; znasz mnie też i wiesz, że 
cześć rycerska nad życie i szczęście mi milsza - przeto słuchaj, co ci pod 
przysięgą na świętego Jerzego powiem: wielu z tych ludzi nie od wczoraj przyjęło 
chrzest, a ci, którzy nie są jeszcze chrześcijanami, jak do zbawienia wyciągają 
ręce do Krzyża, ale zali wiesz, kto im przeszkody czyni, do zbawienia nie 
dopuszcza i chrztu broni?
Mazur przetłumaczył w lot Zbyszkowe słowa, więc de Lorche spojrzał pytającym 
wzrokiem w twarz młodzianka.
A ów zaś rzekł:
- Niemce!
- Nie może być! - zakrzyknął geldryjski rycerz.
- Na włócznię i na ostrogi świętego Jerzego, Niemce! Bo gdyby tu Krzyż 
zapanował, utraciliby pozór do najazdów, do panowania nad tą ziemią i do 
gnębienia tego nieszczęsnego ludu. Tyś ich przecie poznał, de Lorche, i wiesz 
najlepiej, zali sprawiedliwe są ich uczynki.
- Alem mniemał, że grzechy gładzą, z pogany walcząc i do chrztu ich nakłaniając.
- Chrzczą ci oni ich mieczem i krwią, nie wodą zbawienia. Czytaj jeno tę kartę, 
a wraz poznasz, czy nie ty to właśnie krzywdzicielom, drapieżnikom i starościcom 
piekielnym przeciw wierze i miłości chrześcijańskiej służysz.
To rzekłszy, podał mu list Żmujdzinów do królów i książąt, który bardzo był 
wszędy upowszechnion, a de Lorche wziął go i zaczął przebiegać oczyma przy 
blasku ognia.
I przebiegł prędko, albowiem nie była mu obcą trudna sztuka czytania, za czym 
zdumiał się niepomiernie i rzekł:
- Zali to wszystko prawda?
- Tak mnie i tobie dopomóż Bóg, któren najlepiej widzi, że nie własnej ja tu 
tylko sprawie, ale i sprawiedliwości służę.
De Lorche zamilkł na chwilę, po czym rzekł:
- Jeńcem twoim jestem.
- Daj rękę - odpowiedział Zbyszko. - Bratem moim jesteś, nie jeńcem.
Więc podali sobie prawice i zasiedli do wspólnej wieczerzy, którą Czech kazał 
przygotować pachołkom. Podczas posiłku de Lorche dowiedział się z nie mniejszym 
zdumieniem, że Zbyszko mimo listów nie odzyskał Danusi i że komturowie 
zaprzeczyli ważności glejtom z powodu wybuchu wojny.
- To teraz rozumiem, dlaczegoś tu jest - rzekł do Zbyszka -i dziękuję Bogu, że 
ci mnie jeńcem oddał, bo tak myślę, że za mnie oddadzą ci zakonni rycerze, kogo 
zechcesz, gdyż inaczej wielki byłby krzyk na Zachodzie, albowiem z możnego rodu 
pochodzę...
Tu uderzył się nagle dłonią w myckę i zawołał:
- Na wszystkie relikwie z Akwizgranu! Toż na czele posiłków, które nadciągały do 
Gotteswerder, stali Arnold von Baden i stary Zygfryd von Lowe. Wiemy to z 
listów, które do zamku przyszły. Zali ich nie wzięto w niewolę?
- Nie! - rzekł, zrywając się, Zbyszko. - Nikogo ze znaczniejszych! ale prze Bóg! 
wielką mi nowinę powiadasz. Prze Bóg! są inni jeńce, od których dowiem się, nim 
ich powieszą, czyli nie było jakiej niewiasty przy Zygfrydzie.
I począł wołać na pachołków, aby świecili mu łuczywem, i biegł w stronę, gdzie 
byli pobrani przez Skirwoiłłę jeńce. De Lorche, Maćko i Czech biegli z nim 
razem.
- Słuchaj! - mówił mu po drodze Geldryjczyk. - Puścisz mnie na słowo i sam w 
całych Prusiech będę jej szukał, a gdy ją znajdę, wrócę do ciebie i wówczas mnie 
na nią wymienisz.
- Jeżeli żywa! jeżeli żywa! - odrzekł Zbyszko. Ale tymczasem pobiegli do ławy 
Skirwoiłłowych jeńców. Jedni z nich leżeli na wznak, drudzy stali przy pniach, 
okrutnie przykrępowani do nich łykiem. Łuczywo jasno oświecało głowę Zbyszka, 
więc wszystkie oczy nieszczęśników zwróciły się ku niemu.
Wtem z głębi zawołał jakiś donośny, pełen przerażenia głos:
- Panie mój i obrońco, ratuj mnie!
Zbyszko porwał z rąk pachołka parę płonących szczepek, skoczył z nimi do drzewa, 
spod którego dochodził głos, i podniósłszy je w górę, zawołał:
- Sanderus!
- Sanderus! - powtórzył ze zdumieniem Czech.
A ów, nie mogąc poruszyć skrępowanymi rękoma, wyciągnął szyję i jął znowu wołać:
- Miłosierdzia!... wiem, gdzie jest córka Juranda!... ratujcie mnie!
 Henryk Sienkiewicz: Krzyżacy
Rozdział XXI
Pachołkowie rozwiązali go zaraz, lecz on, mając członki zdrętwiałe, upadł na 
ziemię, a gdy go podniesiono, począł mdleć raz po razu, gdyż był i srodze 
poturbowan. Próżno z rozkazu Zbyszka zawiedziono go przed ognisko, dano jeść i 
pić, natarto sadłem, a następnie okryto ciepło skórami;
Sanderus nie mógł przyjść do siebie, a następnie zapadł w sen tak głęboki, że 
zaledwie na drugi dzień w południe zdołał go Czech rozbudzić.
Zbyszko, którego niecierpliwość paliła jak ogień, przyszedł do niego 
natychmiast. Z początku nie mógł się jednak niczego dowiedzieć, albowiem czy to 
ze strachu po strasznych przejściach, czy z folgi, jaka ogarnia zwykle słabe 
dusze, gdy grożące im niebezpieczeństwo przeminie, porwał Sanderusa płacz tak 
niepohamowany, iż próżno usiłował odpowiadać na zadawane mu pytania. Łkanie 
ściskało mu gardło, wargi się trzęsły, a z oczu płynęły łzy tak obfite, jakby 
życie miało razem z nimi wypłynąć.
Wreszcie, przemógłszy się nieco i pokrzepion kobylim mlekiem, którym Litwa 
nauczyła krzepić się od Tatarów, począł biadać, że go "synowie Beliala" zbili na 
leśne jabłko dzidami, że mu zabrali konia, na którym wiózł relikwie wyjątkowej 
mocy i ceny, a na koniec, że gdy go przykrępowano do drzewa, mrówki pogryzły mu 
tak nogi i całe ciało, iż czeka go na pewno śmierć, nie dziś, to jutro.
Lecz Zbyszka chwycił w końcu gniew, więc porwał się i rzekł:
- Odpowiadaj, powsinogo, na to, o co pytam, i bacz, aby cię coś gorszego nie 
spotkało!
- Jest tu opodal mrowisko czerwonych mrówek - ozwał się Czech. - Każcie go, 
panie, na nim położyć, a wnet język w gębie odnajdzie.
Hlawa nie mówił tego szczerze i uśmiechał się nawet, albowiem w sercu miał dla 
Sanderusa życzliwość, lecz ów przeraził się i jął wołać:
- Miłosierdzia! miłosierdzia! Dajcie mi jeszcze tego pogańskiego napitku, a 
opowiem wszystko, com widział i czegom nie widział!
- Jeśli choć słowo zełżesz, wbiję ci klin między zęby! - odrzekł Czech.
Lecz zbliżył mu powtórnie do ust bukłak z kobylim mlekiem, ów zaś chwycił go, 
przywarł do niego chciwie ustami jak dziecko do piersi matki i począł łykać, 
otwierając i zamykając na przemian oczy. Aż gdy wyciągnął ze dwie kwarty lub 
więcej, otrząsnął się, położył sobie na kolanach bukłak i rzekł, jakby się 
poddając konieczności:
- Paskudztwo!...
Po czym do Zbyszka:
- Ale teraz pytaj, zbawco!
- Była-li moja niewiasta w tym oddziele, z którym szedłeś? Na twarzy Sanderusa 
odbiło się pewne zdziwienie. Słyszał on był wprawdzie, że Danusia była żoną 
Zbyszka, ale że ślub był tajny i że zaraz ją porwano, więc w duszy zawsze myślał 
o niej tylko jako o Jurandowej córce. Jednakże odpowiedział z pośpiechem:
- Tak, wojewodo! była! ale Zygfryd de Lowe i Arnold von Baden przebili się przez 
nieprzyjaciół.
- Widziałeś ją? - pytał z bijącym sercem młodzian.
- Oblicza jej nie widziałem, panie, ale widziałem między dwoma końmi kolebkę z 
wikliny, całkiem zamkniętą, w której kogoś wieźli, i strzegła jej ta sama 
jaszczurka, ta sama służka zakonna, która przyjeżdżała od Danvelda do leśnego 
dworu. A i śpiewanie słyszałem też żałosne z kolebki dochodzące...
Zbyszko aż pobladł ze wzruszenia, siadł na pniu i przez chwilę nie wiedział, o 
co pytać więcej. Maćko i Czech byli też wzruszeni niepomiernie, gdyż ważną i 
wielką usłyszeli nowinę. Czech pomyślał może przy tym o tej swojej kochanej 
pani, która została w Spychowie, a dla której wiadomość ta była jakby wyrokiem 
na niedolę.
Nastała chwila milczenia.
Wreszcie chytry Maćko, który Sanderusa nie znał - i zaledwie coś o nim 
poprzednio zasłyszał, spojrzał na niego podejrzliwie i spytał:
- Coś ty za jeden? i coś robił między Krzyżaki?
- Com za jeden, wielmożny rycerzu - odpowiedział włóczęga - niech i na to 
odpowiedzą: ten waleczny książę - tu wskazał Zbyszka - i ten mężny czeski 
hrabia, którzy mnie znają od dawna.
Tu widocznie kumys począł na niego działać, bo się ożywił i zwróciwszy się do 
Zbyszka, począł mówić donośnym głosem, w którym nie było już ani śladu 
poprzedniego osłabienia:
- Panie, ocaliliście mi podwójnie życie. Bez was byliby mnie wilcy zjedli albo 
dosięgła kara biskupów, którzy wprowadzeni w błąd przez moich nieprzyjaciół (o, 
jak ten świat jest niegodziwy!), wydali rozkaz ścigania mnie za sprzedaż 
relikwii, których podejrzewali prawdziwość. Ale ty, panie, przygarnąłeś mnie;
dzięki tobie i wilcy mnie nie strawili, i pościg nie mógł mnie dosięgnąć, 
albowiem brano mnie za jednego z twoich ludzi. Nigdy też nie zbrakło mi przy 
tobie ni jadła, ni napoju - lepszego niż to tu kobyle mleko, którym się brzydzę, 
ale którego napiję się jeszcze, aby okazać, że ubogi, pobożny pielgrzym nie cofa 
się przed żadnym umartwieniem.
- Gadaj, skomorochu, żywo, co wiesz, i nie błaznuj! - zawołał Maćko.
Lecz ów podniósł powtórnie bukłak do ust, opróżnił go całkowicie i jakby nie 
słysząc słów Maćkowych, zwrócił się znów do Zbyszka:
- Za to też pokochałem cię, panie. Święci, jak mówi Pismo, dziewięć razy na 
godzinę grzeszyli, więc i Sanderusowi czasem zdarzy się zgrzeszyć, ale Sanderus 
nie był i nie będzie niewdzięcznikiem. Przeto gdy przyszło na cię nieszczęście, 
pamiętasz, panie, com ci rzekł: oto pójdę od zamku do zamku i nauczając ludzi po 
drodze, będę szukał twojej straty. Kogom nie pytał! gdziem nie był! - długo by 
mówić; dość, żem znalazł, i od tej chwili nie tak rzep przyczepi się do opończy, 
jako ja przyczepiłem się do starego Zygfryda. Uczyniłem się sługą jego i od 
zamku do zamku, od komturii do komturii, od miasta do miasta chodziłem za nim 
bez przestanku aż do tej ostatniej bitwy.
Zbyszko tymczasem opanował wzruszenie i rzekł:
- Wdzięcznym ci jest i nie ominie cię nagroda. Ale teraz opowiadaj, o coc 
zapytam: zali przysięgniesz mi na zbawienie duszy, że ona żyje?
- Przysięgam na zbawienie duszy! - odrzekł poważnie Sanderus.
- Czemu Zygfryd opuścił Szczytno?
- Nie wiem, panie, jeno się domyślam: nie był ci on nigdy starostą w Szczytnie, 
a opuścił je, może bojąc się rozkazów mistrza, który jako mówiono, pisał do 
niego, aby brankę oddał księżnie mazowieckiej. Może przed owym pismem uciekał, 
gdyż dusza zapiekła się w nim od boleści i pomsty za Rotgiera. Powiadają teraz, 
że to był jego syn. l nie wiem, jako tam było, jeno wiem, że aż mu się coś w 
głowie pomieszało z zaciekłości i że póki żyw, póty córki Jurandowej - chciałem 
rzec: młodej pani - z rąk nie popuści.
- Dziwne mi się to wszystko zdawa - przerwał nagle Maćko - bo gdyby ów stary 
pies taki był na całą Jurandową krew zawzięty, toby był Danuśkę zabił.
- I chciał to uczynić - odparł Sanderus - ale coś ci go takiego potkało, że aż 
potem ciężko zachorzał i o mało ostatniej pary nie puścił. Siła o tym szepcą 
sobie jego ludzie. Niektórzy prawią, jako idąc nocą na wieżę, aby młodą panią 
zamordować, napotkał złego ducha - inni, że właśnie anioła. Dość, że go 
znaleziono na śniegu przed wieżą całkiem bez duszy. Teraz jeszcze gdy o tym 
wspomni, to mu włosy dębem stają na głowie, a przez to i sam nie śmie podnieść 
na nią ręki, i boi się innym rozkazać. Wozi z sobą niemowę, dawnego kata 
szczytnieńskiego, ale nie wiadomo dlaczego, bo ów się też boi jako i wszyscy.
Słowa te uczyniły wielkie wrażenie. Zbyszko, Maćko i Czech zbliżyli się do 
Sanderusa, który przeżegnał się i tak dalej mówił:
- Niedobrze tam być między nimi. Nieraz słyszałem i widziałem rzeczy, od których 
ciarki po skórze chodzą. Waszym miłościom mówiłem już, że staremu komturowi 
popsowało się coś w głowie. Ba, jako że inaczej miało być, kiedy go duchy z 
tamtego świata nawiedzają! Byle sam został, poczyna coś koło niego sapać tak 
właśnie, jakby komuś tchu nie stawało. A to jest ów Dan-veld, którego zabił 
straszny pan ze Spychowa. To Zygfryd mówi mu: "Czego? Msze ci na nic, po cóż 
przychodzisz?" A tamten tylko zgrzytnie i potem znów sapie. Ale częściej jeszcze 
przychodzi Rotgier, po którym też siarką w izbie czuć, i z nim jeszcze więcej 
komtur rozmawia: "Nie mogę, mówi mu, nie mogę! Jak sam przyjdę, to wówczas, ale 
teraz nie mogę!" Słyszałem także, jak się go pytał: "Zali ci to ulży, synku?" l 
tak ciągle. A i to bywa, że przez dwa albo i trzy dni do nikogo słowem się nie 
odezwie, na twarzy zaś widać mu boleść okrutną. Kolebki onej pilnie strzeże i 
on, i ta służka zakonna, tak że młodej pani nikt nigdy dojrzeć nie może.
- Nie znęcają się nad nią? - spytał głucho Zbyszko.
- Szczerą prawdę waszej miłości powiem, żem bicia i krzyków nie słyszał, ale 
śpiewanie żałosne tom słyszał, a czasem jakoby ptak kwilił...
- Gorze! - ozwał się przez zaciśnięte zęby Zbyszko. Lecz Maćko przerwał dalsze 
pytania.
- Dość tego - rzekł. - Praw teraz o bitwie. Widziałeś? Jako-że uszli i co się z 
nimi stało?
- Widziałem - odpowiedział Sanderus - i wiernie opowiem. Bili się z początku 
okrutnie, ale gdy poznali, że ich oskoczono ze wszystkich stron, dopieroż 
poczęli myśleć, jakoby się wyrwać. I rycerz Arnold, który jest prawy olbrzym, 
pierwszy rozerwał koło i taką drogę otworzył, że przedostał się przez nią i 
stary komtur razem z kilkoma ludźmi i z kolebką, która była między dwoma końmi 
przywiązana.
- A to pogoni nie było? Jakże się stało, że ich nie dościgli?
- Pogoń była, ale nie mogła nic poradzić, bo jak dotarła zbyt blisko, to rycerz 
Arnold zwracał się ku niej i potykał się ze wszystkimi. Boże broń każdego od 
spotkania się z nim, gdyż to jest człek tak strasznej siły, że nic mu to - i ze 
stoma się potykać. Trzy razy się tak zwracał, trzy razy pościg wstrzymał. 
Ludzie, co byli przy nim, poginęli - wszyscy. Sam on był, widzi mi się, że ranny 
i konia miał rannego, ale ocalał, a przy tym dał czas staremu komturowi do 
przezpiecznej ucieczki.
Maćko, słuchając tego opowiadania, pomyślał jednak, że Sanderus prawdę mówi, 
przypomniał sobie bowiem, iż począwszy od miejsca, w którym Skirwoiłło stoczył 
bitwę, droga na długiej przestrzeni w stronę odwrotną pokryta była trupami 
Zmujdzinów, pociętych tak strasznie, jakby ich pobiła ręka olbrzyma.
- Wszelako jakżeś ty to wszystko mógł widzieć? - zapytał Sanderusa.
- Widziałem to - odparł włóczęga - bom się chycił za ogon jednego z tych koni, 
które niosły kolebkę, i uciekałem razem, pókim nie dostał kopytem w brzuch. 
Naonczas mnie zemdliło i dlategom się dostał w ręce waszmościów.
- Jużci, mogło się tak przygodzić - rzekł Hlawa - ale ty bacz, abyś czego nie 
zełgał, gdyż źle byś na tym wyszedł!
- Znak jeszcze jest - odpowiedział Sanderus - kto chce, może go zobaczyć; 
wszelako lepiej jest na słowo uwierzyć niż być potępionym za niedowiarstwo.
- Choćbyś i prawdę czasem niechcący rzekł, będziesz wył za świętokupstwo.
I poczęli się przekomarzać, jak to mieli zwyczaj czynić dawniej, lecz dalszą 
rozmowę przerwał Zbyszko:
- Szedłeś tamtym krajem, więc go znasz. Jakież tam są w pobliżu zamki i gdzie, 
jak mniemasz, mogli się schronić Zygfryd i Arnold?
- Zamków tam w pobliżu nijakich nie masz, gdyż wszystko tam jedna puszcza, przez 
którą niedawno przerąbany jest ów gościniec. Wsi i osad też nie ma, bo co było, 
to sami Niemcy popalili wskróś tej przyczyny, że jak się zaczęła ta wojna, to 
tamtejszy lud, który z tego samego plemienia co i tutejszy pochodzi, podniósł 
się także przeciw krzyżackiemu panowaniu. Ja myślę, panie, że Zygfryd i Arnold 
tułają się teraz po boru i albo będą chcieli wrócić, skąd przyśli, albo 
przedostać się ukradkiem do onej fortecy, do której ciągnęliśmy przed oną 
nieszczęsną bitwą.
- Pewnikiem tak i jest! - rzekł Zbyszko.
I zamyślił się głęboko. Ze zmarszczonych jego brwi i skupionego oblicza łatwo 
było wymiarkować, z jakim rozmyśla wysiłkiem, ale nie trwało to długo. Po chwili 
podniósł głowę i rzekł:
- Hlawa! niech konie i pachołcy będą gotowi, bo wraz ruszamy w drogę.
Giermek, który nie miał nigdy zwyczaju zapytywać się o powody rozkazów, podniósł 
się i nie rzekłszy ni słowa, skoczył ku koniom; natomiast Maćko wytrzeszczył na 
bratanka oczy i zapytał ze zdumieniem:
- A... Zbyszko? Hej! A ty dokąd? Co?... Jakoże?... Lecz ów odpowiedział równie 
pytaniem:
- A wy co myślicie? Zalim nie powinien?
Na to zamilkł stary rycerz. Zdumienie gasło stopniowo na jego twarzy; ruszył 
głową raz i drugi, a wreszcie odetchnął z głębi piersi i rzekł, jakby 
odpowiadając sobie samemu:
- No! jużci... Nie ma rady!
I poszedł też ku koniom. Zbyszko zaś zwrócił się do pana de Lorche i za 
pośrednictwem umiejącego po niemiecku Mazura rzekł mu:
- Tego od ciebie nie mogę chcieć, abyś mi przeciw tym ludziom pomagał, z którymi 
pod jedną chorągwią służyłeś, przeto jesteś wolny i jedź, gdzie chcesz.
- Nie mogę ci teraz mieczem przeciw czci mojej rycerskiej pomagać - odparł de 
Lorche - ale co do wolności, to też nie. Zostaję twoim jeńcem na słowo i stawię 
się na wezwanie, dokąd każesz. A ty w razie jakowejś przygody pamiętaj, że za 
mnie każdego jeńca Zakon wymieni, gdyż nie tylko z możnego, lecz i zasłużonego 
Krzyżakom rodu pochodzę.
I poczęli się żegnać, położywszy sobie wedle zwyczaju dłonie na ramionach i 
całując się w policzki, przy czym de Lorche rzekł:
- Pojadę do Malborga albo na dwór mazowiecki, abyś wiedział, że jeśli nie tu, to 
tam mnie znajdziesz. Poseł twój niech mi jeno powie dwa słowa: 
Lotaryngia-Geldria!
- Dobrze - odpowiedział Zbyszko. - Pójdę jeszcze do Skirwoiłły, by ci dał znak, 
któren Żmujdzini szanują.
Po czym udał się do Skirwoiłły. Stary wódz dał znak i nie czynił żadnych 
trudności co do odjazdu, wiedział bowiem, o co chodzi, lubił Zbyszka, był mu 
wdzięczny za ostatnią bitwę i przy tym nie miał żadnego prawa zatrzymywać 
rycerza, który należał do innego kraju, a przyszedł tylko z własnej ochoty. Więc 
dziękując za znaczną usługę, jaką oddał, opatrzył go żywnością, która w 
opustoszałym kraju przydać się mogła, i pożegnał życzeniem, aby kiedyś w życiu 
mogli się jeszcze napotkać w jakiejś wielkiej i ostatecznej z Krzyżakami 
rozprawie.
Temu zaś śpieszno było, albowiem trawiła go jakby gorączka. Ale przyszedłszy do 
pocztu, zastał wszystko gotowe, a między ludźmi i stryja Maćka już na koniu, 
uzbrojonego w kolczugę i w hełmie na głowie. Więc zbliżywszy się do niego, 
rzekł:
- To i wy ruszacie ze mną?
- A zaś co mam robić? - spytał nieco opryskliwie Maćko. Na to Zbyszko nie 
odrzekł nic, pocałował tylko zbrojną prawicę stryja, po czym siadł na koń i 
ruszyli.
Sanderus jechał z nimi. Drogę aż do pobojowiska wiedzieli dobrze, ale dalej on 
miał być przewodnikiem. Liczyli też i na to, że jeśli napotkają gdzie w lasach 
chłopów miejscowych, to ci, jako nienawidzący swych panów krzyżackich, pomogą im 
w tropieniu starego komtura i owego Arnolda von Baden, o którego nadludzkiej 
mocy i męstwie tyle Sanderus opowiadał.
 Henryk Sienkiewicz: Krzyżacy
Rozdział XXII
Do pobojowiska, na którym Skrwoiłło wyciął Niemców, droga była łatwa, bo 
znajoma. Dotarli też do niego rychło, ale przejechali je pośpiesznie z przyczyny 
nieznośnego zaduchu, jaki wydawały nie pogrzebione ciała. Przejeżdżając, 
spędzili prócz wilków ogromne stada wron, kruków i kawek, po czym jęli szukać na 
szlaku śladów. Jakkolwiek przeszedł tą drogą poprzednio cały oddział, jednakże 
doświadczony Macko znalazł bez trudu na stratowanej ziemi wyciski olbrzymich 
kopyt idące w kierunku powrotnym i tak począł mniej biegłej w wojennych sprawach 
młodzieży rzecz objaśniać:
- Szczęście, iż od bitwy nie było deszczu. Baczcie jeno: koń Arnoldów jako 
niosący męża nad miarę wielkiego, musiał też być ogromny, a i to łacno 
wymiarkować, że cwałując w ucieczce, mocniej nogami bił w ziemię, niż idąc 
powoli w tamtą stronę, a przeto i większe powybijał doły. Patrz, któren masz 
oczy, jako na wilgotnych miejscach znać podkowy! Da Bóg, wyślakujemy psubratów 
godnie, byle przedtem gdzie za murami ochrony nie znaleźli.
- Sanderus mówił - odpowiedział Zbyszko - że nie masz tu w pobliżu zamków, i tak 
to jest, gdyż kraj ten świeżo Krzyżacy zajęli i nie zdążyli się w nim pobudować. 
Gdzie im się schronić? Chłopi, którzy tu mieszkali, są w obozie u Skirwoiłły, bo 
to ten sam lud, co i Żmujdzini... Wsie, jako mówił Sanderus, sami Niemcy 
popalili, a baby z dziećmi w głębiach borowych zatajone. Byle koni nie żałować, 
to ich dognamy.
- Koni trzeba żałować, bo choćby się nam i udało, to potem w nich zbawienie 
nasze - rzekł Macko.
- Rycerz Arnold - wtrącił Sanderus był w bitwie kiścieniem po plecach uderzon. 
Nie zważał na to, z początku bił się i zabijał, ale później musiało go rozebrać, 
bo tak zawsze bywa, że zrazu nic, a potem boli. Z tej przyczyny nie lża im zbyt 
prędko umykać, a może trzeba będzie i wypoczywać.
- A ludzi, mówiłeś, nie ma przy nich nijakich? - zapytał Macko.
- Jest dwóch, którzy między siodłami kolebkę wiozą, a prócz nich rycerz Arnold i 
stary komtur. Była spora garść i innych, ale tych Żmujdzini, dognawszy, 
pozabijali.
- Tak ma być - rzekł Zbyszko - że tych ludzi, co przy kolebce, nasi pachołkowie 
powiążą, wy, stryjku, chycicie starego Zygfryda, a ja na Arnolda uderzę.
- No! - odpowiedział Macko - jużci, Zygfrydowi poradzę, bo za łaską Pana 
Jezusową moc w kościach żywie! Ale ty sobie zbyt nie dufaj, bo tamten ma być 
wielkolud!
- O wa! obaczym! - odparł Zbyszko.
- Krzepkiś jest, tego nie przeczę, ale przecie są tężsi od ciebie. Zaliś to 
zabaczył o tych naszych rycerzach, którycheśmy w Krakowie widzieli? A panu 
Powale z Taczewa dałbyś rady? a panu Paszkowi Złodziejowi z Biskupic, a tym 
bardziej Zawiszy Czarnemu? co? Nie pusz zbytnio i bacz, co chodzi.
- Rotgier był też nie ułomek - mruknął Zbyszko.
- A dla mnie znajdzie się robota? - spytał Czech. Lecz nie otrzymał odpowiedzi, 
gdyż myśl Maćka była zajęta czym innym.
- Jeśli nam Bóg pobłogosławi - rzekł - to byle się potem do puszcz mazowieckich 
dostać! Tam już będziemy przezpieczni i raz się wszystko skończy.
Lecz po chwili westchnął, pomyślawszy zapewne, że i wówczas jeszcze nie wszystko 
się skończy, trzeba bowiem będzie coś zrobić z nieszczęsną Jagienką.
- Hej! - mruknął - dziwne są wyroki boskie. Nieraz ja o tym myślę, czemu też to 
nie przypadło na cię spokojnie się ożenić, a mnie spokojnie przy was siedzieć... 
Bo przecie najczęściej tak bywa - i śród wszystkiej ślachty w naszym królestwie 
my jedni tylko włóczym się ot po różnych krajach i wertepach, miast do-ma 
gospodarzyć po bożemu.
- Ano! prawda jest, ale wola boska! - odpowiedział Zbyszko. I czas jakiś jechali 
w milczeniu, po czym znów stary rycerz zwrócił się do synowca:
- Ufasz ty temu powsinodze? Co to za jeden?
- Człek jest lekki i może nicpoń, ale dla mnie okrutnie życzliwy i zdrady się od 
niego nie boję.
- Jeśli tak, niechże jedzie naprzód, bo jeśli ich zgoni, tedy się nie spłoszą. 
Powie im, że z niewoli uciekł, czemu łacno uwierzą. Lepiej tak będzie, bo gdyby 
nas z dala ujrzeli, to alboby zdołali się gdzie zataić, albo obronę przygotować.
- W nocy on sam naprzód nie pojedzie, bo jest strachliwy -odrzekł Zbyszko - ale 
w dzień pewnie, że tak będzie lepiej. Powiem mu, żeby trzy razy w dzień 
zatrzymywał się i czekał na nas; jeśli zaś nie znajdziem go na postoju, to 
będzie znak, że już jest z nimi, i wtedy pojechawszy jego śladem, uderzym na 
nich niespodzianie.
- A nie ostrzeże ich?
- Nie. Lepiej on mnie życzy niż im. Powiem mu też, że napadłszy na nich, zwiążem 
i jego, by się zaś ich pomsty później nie potrzebował bać. Niech się do nas 
wcale nie przyznaje...
- To ty myślisz tamtych żywych ostawić?
- Ajakoże ma być? - odpowiedział nieco frasobliwie Zbyszko. - Widzicie... Żeby 
to było na Mazowszu albo gdzie u nas, tobyśmy ich pozwali, jako Rotgiera 
pozwałem, i potykali się na śmierć, ale tu w ich kraju nie może to być... Tu 
chodzi o Danuś-kę i o pośpiech. Trzeba się duchem i cicho sprawić, aby biedy na 
się nie napytać, a potem, jakoście rzekli, co pary w koniach walić do puszcz 
mazowieckich. Uderzywszy zaś niespodzianie, może zaskoczym ich bez zbroi, ba i 
bez mieczów! To jakoże ich zabijać? Hańby mi strach! Obaśmy teraz pasowani, a i 
oni także...
- Jużci - rzekł Macko. - Ale może i do potkania się przyjść. Lecz Zbyszko 
zmarszczył brwi i w twarzy odbiła mu się głęboka zawziętość, wrodzona widocznie 
wszystkim mężom z Bogdańca, albowiem w tej chwili stał się, zwłaszcza ze 
spojrzenia, tak do Maćka podobny, jakby był jego rodzonym synem.
- Czego bym też chciał - rzekł głucho - to cisnąć tego krwawego psa, Zygfryda, 
pod nogi Jurandowi! Dajże to Bóg!
- A dajże, daj - powtórzył zaraz Macko.
Tak rozmawiając, ujechali spory szmat drogi, gdyż zapadła noc pogodna wprawdzie, 
ale bez miesiąca. Trzeba się było zatrzymać, dać wytchnąć koniom i ludzi 
pokrzepić jadłem i snem. Przed spoczynkiem zapowiedział jednakże Zbyszko 
Sanderusowi, że nazajutrz ma sam jechać naprzód, na co ten zgodził się chętnie, 
wymówiwszy sobie tylko, by w razie niebezpieczeństwa od zwierza lub miejscowego 
ludu miał prawo ku nim uciekać. Prosił też, by nie trzy, ale cztery razy wolno 
było czynić postoje, gdyż w samotności ogarnia go zawsze jakowyś niepokój, nawet 
w zbożnych krainach, a cóż dopiero w boru tak dzikim i szkaradnym jak ów, w 
którym znajdują się obecnie.
Rozłożyli się tedy na nocleg i pokrzepiwszy siły jadłem, pokładli się na skórach 
przy małym ognisku, nanieconym pod wykrotem o pół stajania od drogi. Pacholicy 
pilnowali kolejno koni, które wytarzawszy się, drzemały po zjedzeniu obroków, 
zakładając sobie wzajem głowy na karki. Lecz zaledwie pierwszy brzask osrebrzył 
drzewa, zerwał się pierwszy Zbyszko, pobudził innych i o świcie ruszyli w dalszy 
pochód. Ślady olbrzymich kopyt Arnoldowego ogiera odnalazły się znów bez 
trudności, albowiem zaschły w niskim błotnistym zwykle gruncie i utrwaliły się 
od posuchy. Sanderus wyjechał naprzód i znikł im z oczu, wszelako na połowie 
czasu między wschodem słońca a południem znaleźli go na postoju. Powiedział im, 
że nie widział żywej duszy prócz wielkiego tura, przed którym jednakże nie 
umykał, ponieważ zwierz pierwszy zeszedł mu z drogi. Natomiast o południu, przy 
pierwszym posiłku, oświadczył, iż ujrzał chłopa, bartodzieja z leziwem, i nie 
zatrzymał go tylko z obawy, że w głębi boru mogło się ich znajdować więcej. 
Próbował go o to i owo wypytywać, ale nie mogli się rozmówić.
W czasie następnego pochodu Zbyszko począł się niepokoić. Co będzie, jeśli 
przyjadą w okolice wyższe i suchsze, gdzie na twardym szlaku znikną widoczne 
dotąd ślady? Również gdyby pościg trwał zbyt długo i doprowadził ich do kraju 
ludniejszego, w którym mieszkańce przyzwyczaili się już z dawna do posłuszeństwa 
Krzyżakom, napad i odebranie Danusi stałoby się prawie niepodobnym, albowiem 
choćby Zygfryda i Arnolda nie
ubezpieczyły mury jakiego zamku lub gródka, ludność miejscowa wzięłaby z 
pewnością ich stronę.
Lecz na szczęście obawy te okazały się płonne, gdyż na następnym postoju nie 
znaleźli o umówionej porze Sanderusa, a natomiast odkryli na sośnie, stojącej 
tuż przy drodze, wielki zacios w kształcie krzyża, świeżo widocznie uczyniony. 
Wówczas spojrzeli na się i spoważniały im twarze, a serca poczęły bić żywiej. 
Macko i Zbyszko zeskoczyli natychmiast z siodeł,
by zbadać ślady na ziemi, i szukali pilnie, ale niedługo, gdyż same rzucały się 
w oczy.
Sanderus widocznie zjechał z drogi w bór, idąc za wyciskami wielkich kopyt, nie 
tak głębokimi jak na gościńcu, ale dość wyraźnymi, grunt bowiem był tu torfiasty 
i ciężki koń wtłaczał za
każdym krokiem igliwie hacelami, po których zostawały czarniawe po brzegach 
dołki.
Przed bystrymi Zbyszkowymi oczyma nie ukryły się i inne wyciski, więc siadł na 
koń, a Maciek za nim i poczęli się naradzać z sobą i Czechem cichymi głosami, 
jakby nieprzyjaciel był tuż.
Czech radził, by zaraz pójść piechotą, ale oni nie chcieli tego czynić, nie 
wiedzieli bowiem, jak daleko przyjdzie im jechać borem. Piesi pachołkowie mieli 
ich jednak poprzedzać i w razie dostrzeżenia czego dać im znać, aby byli w 
pogotowiu.
Jakoż niebawem ruszyli w bór. Drugi zacios na sośnie upewnił ich, iż nie 
stracili śladu Sanderusa. Wkrótce też dostrzegli, że są na dróżce, a 
przynajmniej na perci leśnej, którą nieraz ludzie musieli przechodzić. Wówczas 
byli już pewni, że znajdą jakąś osadę leśną, a w niej tych, których szukają.
Słońce zniżyło się już nieco i świeciło złotem między drzewami. Wieczór 
zapowiadał się pogodny. Bór był cichy, albowiem zwierz i ptactwo miało się ku 
spoczynkowi. Gdzieniegdzie tylko wśród świecących w słońcu gałęzi migały 
wiewiórki, całkiem od wieczornych promieni czerwone. Zbyszko, Macko, Czech i 
pachołcy jechali jeden za drugim, gęsiego. Wiedząc, że piesi pachołcy znacznie 
są na przedzie i że w porę ostrzegą, stary rycerz mówił tymczasem do bratanka, 
nie tłumiąc zbytnio głosu:
- Porachujmy się ze słonkiem - mówił. - Od ostatniego postoju do miejsca, w 
którym był zacios, ujechaliśmy okrutny szmat drogi. Na krakowskim zegarze byłoby 
godzin ze trzy... To tedy Sanderus dawno jest między nimi i miał czas 
opowiedzieć im swoje przygody. Byle jeno nie zdradził.
- Nie zdradzi - odrzekł Zbyszko.
- I byle mu uwierzyli - kończył Macko - bo jeśli nie uwierzą, to będzie z nim 
źle.
- A czemu by zaś nie mieli uwierzyć. Albo to o nas wiedzą? A przecie jego znają. 
Nieraz zdarzy się brańcowi z niewoli uciec.
- Bo mnie o to chodzi, że jeśli powiedział im, iż z niewoli ucieka, to może 
pościgu się za nim bali i zaraz ruszyli.
- Nie. Potrafi on klimkiem rzucić. A to rozumieją, że pościg tak daleko by nie 
poszedł.
Na czas umilkli, lecz po chwili Maćkowi zdało się, że Zbyszko coś szepce do 
niego, więc się odwrócił i zapytał:
- Jako powiadasz?
Ale Zbyszko oczy miał wzniesione w górę i nie do Maćka szeptał, tylko polecał 
Bogu Danuśkę i swoje śmiałe przedsięwzięcie.
Macko począł się też żegnać, ale zaledwie uczynił pierwszy znak krzyża, gdy 
jeden z posłanych naprzód pacholików wysunął się ku nim nagle z leszczynowych 
gąszczów:
- Smolarnia! - rzekł. - Są!
- Stój! - szepnął Zbyszko i w tej samej chwili zeskoczył z konia.
Za nim zeskoczył Macko, Czech i pacholikowie, z których trzej dostali rozkaz, 
aby zatrzymali się z końmi, mając je w pogotowiu i bacząc, aby broń Boże który z 
rumaków nie zarżał. Pięciu pozostałym rzekł Macko:
- Będzie tam dwóch masztalerzy i Sanderus, których w mig mi powiążecie, a gdyby 
któren zbrojny był i chciał się bronić, to go w łeb.
I ruszyli zaraz naprzód. Po drodze szepnął jeszcze Zbyszko stryjcowi:
- Bierzcie starego Zygfryda, a ja Arnolda.
- Pilnuj się jeno! - odpowiedział stary.
I mrugnął na Czecha, dając mu do zrozumienia, aby w każdej chwili gotów był 
nieść pomoc młodemu panu.
Ów zaś skinął głową, że tak i będzie, przy czym nabrał tchu w piersi i zmacał, 
czy miecz łatwo mu wychodzi z pochew.
Lecz Zbyszko spostrzegł to i rzekł:
- Nie! Tobie rozkazuję ku kolebce zaraz skoczyć i nie odstępować jej ni piędzią 
podczas bitki.
Szli szybko i cicho, ciągle wśród leszczynowej gęstwy, ale nie szli już daleko, 
gdyż najwyżej po dwóch stajaniach zarośla urywały się nagle, okalając małą 
polankę, na której widać było wygasłe kopce smolarskie i dwie ziemne chaty, 
czyli numy, w których zapewne mieszkali smolarze, dopóki nie wygnała ich stąd 
wojna. Zachodzące słońce oświecało ogromnym blaskiem łąkę, kopiec i obie stojące 
dość daleko od siebie numy. Przed jedną z nich siedziało na kłodzie dwóch 
rycerzy, przed drugą - barczysty, czerwonowłosy prostak i Sanderus. Ci obaj 
zajęci byli wycieraniem szmatami pancerzy, a u nóg Sanderusa leżały prócz tego 
dwa miecze, które widocznie miał zamiar oczyścić później.
- Patrz - rzekł Macko, cisnąc z całej siły ramię Zbyszka, aby go jeszcze przez 
chwilę powstrzymać. - Umyślnie im wziął miecze i pancerze. Dobrze! Ten z siwą 
głową musi być...
- Naprzód! - krzyknął nagle Zbyszko.
I wichrem skoczyli na polanę. Tamci zerwali się także, lecz nim zdołali dobiec 
do Sanderusa, chwycił groźny Macko starego Zygfryda za pierś, przegiął go w tył 
i w jednej chwili wziął go pod siebie. Zbyszko i Arnold sczepili się z sobą jak 
dwa jastrzębie, opletli się ramionami i poczęli się zmagać straszliwie. 
Barczysty Niemiec, który siedział przedtem koło Sanderusa, porwał wprawdzie za 
miecz, ale nim zdołał nim machnąć, uderzył go pachołek Maćków, Wit, obuchem w 
rudą głowę i rozciągnął na miejscu. Rzucili się potem wedle rozkazu starego pana 
wiązać Sanderusa, ten zaś, choć wiedział, iż to rzecz była umówiona, jął tak 
ryczeć ze strachu jak cielę, któremu podrzynają gardło.
Lecz Zbyszko, chociaż tak krzepki, iż ścisnąwszy gałąź drzewa sok z niej 
wyciskał, poczuł, że dostał się jakby nie w ludzkie, ale niedźwiedzie łapy. 
Poczuł nawet i to, że gdyby nie pancerz, który miał na sobie, nie wiedząc, czy 
nie przyjdzie mu potykać się na ostre, olbrzymi Niemiec byłby mu pokruszył żebra 
albo może i kość pacierzową połamał. Uniósł go wprawdzie nieco młodzian w górę, 
ale ów podniósł go jeszcze wyżej i zebrawszy wszystkie siły chciał grzmotnąć nim 
o ziemię, tak aby więcej nie powstał.
Lecz Zbyszko ścisnął go również z tak okrutnym wysiłkiem, że aż oczy Niemca 
krwią zaszły, po czym wsunął mu nogę między kolana, uderzył w zgięcie i zwalił 
na ziemię.
Zwalili się raczej oba, młodzian jednakże padł pod spód, ale w tej chwili baczny 
na wszystko Macko rzucił na wpół zgniecionego Zygfryda w ręce pachołkom, sam zaś 
ruszył ku leżącym, w mgnieniu oka skrępował pasem nogi Arnolda, po czym skoczył, 
siadł na nim jak na zabitym dziku i przyłożył mu ostrze mizerykordii do karku.
Ów zaś krzyknął przeraźliwie i ręce osunęły mu się bezwładnie ze Zbyszkowych 
boków, a potem począł jęczeć, nie tyle od ukłucia, ile dlatego, że nagle uczul 
okrutny i niewypowiedziany ból w plecach, w które otrzymał był uderzenie maczugą 
jeszcze podczas bitwy ze Skirwoiłłą.
Macko chwycił go obu rękoma za kołnierz i ściągnął ze Zbyszka, a Zbyszko 
przypodniósł się z ziemi i siadł, po czym chciał wstać i nie mógł, więc siadł 
znowu i przez dłuższą chwilę siedział bez ruchu. Twarz miał bladą i spotniałą, 
oczy krwią nabiegłe i posiniałe usta - i spoglądał przed się jakby nie całkiem 
przytomnie.
- Coć jest? - zapytał z niepokojem Macko.
- Nic, jenom utrudzon bardzo. Pomóżcie mi stanąć na nogach. Macko zasunął mu 
ręce pod pachy i podniósł go od razu.
- Możesz stać?
- Mogę.
- Boli cię co?
- Nic. Jeno mi brak tchu.
Tymczasem Czech, ujrzawszy widocznie, że na majdanie wszystko już ukończone, 
zjawił się przed numą, dzierżąc za kark służkę zakonną. Na ten widok zapomniał 
Zbyszko o trudzie, siły wróciły mu od razu i jak gdyby nigdy nie zmagał się ze 
strasznym Arnoldem, skoczył do numy.
- Danuśka! Danuśka!
Ale na to wołanie nie odpowiedział żaden głos.
- Danuśka! Danuśka! - powtórzył Zbyszko.
I umilkł. W izbie było ciemno, zatem w pierwszej chwili nie mógł nic dojrzeć. 
Natomiast spoza kamieni przyładowanych pod ognisko doszedł go szybki i głośny 
oddech jakby przyczajonego zwierzątka.
- Danuśka! prze Bóg! to ja! Zbyszko!
A wtem ujrzał w mroku i jej oczy, szeroko otwarte, przerażone, nieprzytomne. 
Więc skoczył ku niej i chwycił ją w ramiona, lecz ona nie poznała go zupełnie i 
wyrywając mu się z rąk, poczęła powtarzać zdyszanym szeptem:
- Boję się! boję się! boję się!...
 Henryk Sienkiewicz: Krzyżacy
Rozdział XXIII
Nie pomogły łagodne słowa ni pieszczoty, ni zaklęcia - Danusia nie poznawała 
nikogo i nie odzyskała przytomności. Jedynym uczuciem, które opanowało całą jej 
istotę, był przestrach podobny do takiego płochliwego przestrachu, jaki okazują 
schwytane ptaki. Gdy przyniesiono jej posiłek, nie chciała przy ludziach jeść, 
jakkolwiek z chciwych jej spojrzeń rzucanych najadło znać było głód, może nawet 
zadawniony. Zostawszy sama, rzucała się na spyżę z łakomstwem dzikiego 
zwierzątka, ale gdy Zbyszko wszedł do izby, w tej chwili skoczyła w kąt i skryła 
się za wiązką suchego chmielu. Próżno Zbyszko otwierał ramiona, próżno wyciągał 
ręce, próżno błagał, dusząc w sobie łzy. Nie chciała z tego ukrycia wyjść nawet 
wówczas, gdy naniecono ognia w świetlicy i gdy przy jego blasku mogła dobrze 
rozeznać rysy Zbyszka. Zdawało się, że pamięć opuściła ją razem ze zmysłami. On 
za to patrzał na nią i na jej wychudłą twarz z zastygłym wyrazem przerażenia, na 
zapadłe oczy, na potargane strzępy odzieży, w które była przybrana, i serce 
skowyczało w nim z bólu i wściekłości na myśl, w jakich była rękach i jak się z 
nią obchodzono. Porwał go wreszcie szał gniewu tak straszny, że chwyciwszy za 
miecz, skoczył z nim ku Zygfrydowi i byłby go uśmiercił niechybnie, gdyby Maćko 
nie był go schwytał za ramię.
Poczęli się wówczas pasować z sobą prawie po nieprzyjacielsku, ale młodzian tak 
był osłabion poprzednią walką z olbrzymim Arnoldem, że stary rycerz przemógł go 
i wykręciwszy mu rękę, zawołał:
- Wściekłeś się czy co?
- Puśćcie! - odpowiedział, zgrzytając, Zbyszko - bo się dusza podrze we mnie.
- Niech się podrze! Nie puszczę! Wolej łeb rozbij o drzewo, niżbyś miał pohańbić 
siebie i cały ród.
I ściskając jakoby w żelaznych cęgach dłoń Zbyszkową, począł mówić groźnie:
- Obacz się! Pomsta ci nie ucieknie, a pasowanyś jest rycerz. Jakże to? 
Związanego jeńca będziesz dźgał? Danuśce nie pomożesz, a co ci zostanie? Nic, 
jeno hańba. Rzekniesz, iże królom i książętom nieraz przy godziło się jeńców 
mordować? Ba! nie u nas! I co im uchodzi, tobie nie ujdzie. Mają ci oni 
królestwa, miasta, zamki, a ty co masz? Rycerską cześć. Kto im nie przygani, 
tobie w oczy plunie. Opamiętaj się, prze Bóg!
Nastała chwila milczenia.
- Puśćcie - powtórzył ponuro Zbyszko - nie zadźgam go.
- Pójdź do ognia, naradzim się.
I powiódł go za rękę do ogniska, które pachołkowie naniecili wedle smolistych 
kopców. Tam siadłszy, Maćko zamyślił się nieco, po czym rzekł:
- Wspomnij też i to, żeś tego starego psa Jurandowi obiecał. Ten ci się dopiero 
pomści nad nim i za swoją, i za Danusiną mękę! Ten ci mu zapłaci, nie bój się! I 
powinieneś w tym Jurandowi wygodzić. Należy mu się to. A czego tobie nie wolno, 
to Jurandowi będzie wolno, bo nie on jeńca wziął, jeno go w podarunku od ciebie 
dostanie. Bez hańby i bez przygany może go choć i ze skóry obłupić - rozumiesz 
mnie?
- Rozumiem - odpowiedział Zbyszko. - Słusznie mówicie.
- To ci widać rozum wraca. Jeśliby cię diabeł jeszcze kusił, pamiętaj także i na 
to, żeś ty przecie i Lichtensteinowi, i innym Krzyżakom ślubował, a gdybyś 
bezbronnego jeńca zarżnął i gdyby się to przez pachołków rozgłosiło, żaden 
rycerz nie chciałby ci stanąć i byłby praw. Boże uchowaj! Nieszczęśliwości i tak 
nie brak, niechże choć hańby nie będzie. Lepiej ot gadajmy o tym, co teraz 
należy czynić i jako nam się obrócić.
- Radźcie! - rzekł młodzian.
- Poradzę tak: tę żmiję, która była przy Danusi, można by zgładzić, ale że nie 
przystoi rycerzom niewieścią krwią się babrać, przeto ją księciu Januszowi 
oddamy. Knuła ona zdrady jeszcze w leśnym dworcu przy księciu i księżnie, 
niechże ją mazowieckie sądy sądzą, a jeśli jej kołem za to nie pokruszą, to 
chyba sprawiedliwość boską chcą obrazić. Póki innej jakiej niewiasty nie 
spotkamy, która by się przy Danusi starunku podjęła, póty ona potrzebna, potem 
się ją koniowi do ogona przywiąże. Ninie trzeba nam do puszcz mazowieckich jako 
najprędzej wykręcić.
- Jużci nie zaraz, bo noc. Może też Bóg da jutro Danuśce większe opamiętanie.
- Niech i konie dobrze wypoczną. Na świtaniu ruszym. Dalszą rozmowę przerwał im 
głos Arnolda von Baden, który leżąc opodal na plecach, związany w kij do 
własnego miecza, począł coś wołać po niemiecku. Stary Maćko podniósł się i 
poszedł ku niemu, ale nie mogąc dobrze wyrozumieć jego mowy, począł się oglądać 
za Czechem.
Ale Hlawa nie mógł zaraz przyjść, albowiem zajęty był czym innym. Podczas ich 
rozmowy przy ognisku poszedł właśnie do służki zakonnej i położywszy jej dłoń na 
karku i potrząsnąwszy nią jak gruszką, rzekł:
- Słuchaj, suko! Pójdziesz do chaty i wymościsz dla pani posłanie ze skór, ale 
przedtem wdziejesz na nią swoje porządne szaty, a sama ubierzesz się w te 
łachmany, w których kazaliście jej chodzić... zatracona wasza mać!
I nie mogąc także pohamować nagłego gniewu, trząsł nią tak silnie, że aż oczy 
wylazły jej na wierzch. Byłby jej może skręcił kark, ale że widziała mu się 
jeszcze potrzebna, więc puścił ją wreszcie, rzekłszy:
- A potem wybierzem dla cię gałąź.
Ona chwyciła go w przerażeniu za kolana, ale gdy w odpowiedzi kopnął ją, 
skoczyła do chaty i rzuciwszy się do nóg Danusi, poczęła skrzeczeć:
- Obroń mnie! nie daj!
Ale Danusia przymknęła tylko oczy, a z ust jej wyszedł zwykły, zdyszany szept:
- Boję się, boję się, boję się!
I następnie zdrętwiała całkiem, albowiem każde zbliżenie się do niej służki 
zakonnej wywoływało zawsze ten skutek. Pozwoliła się też rozebrać i oblec w nowe 
szaty. Służka, wymościwszy posłanie, położyła ją na nim jak figurkę drewnianą 
lub woskową, sama zaś siadła koło ogniska, bojąc się wyjść z izby.
Ale Czech wszedł po chwili i zwróciwszy się naprzód do Danusi, rzekł:
- Między przyjacioły jesteście, pani, więc w imię Ojca i Syna, i Ducha, śpijcie 
spokojnie!
I przeżegnał ją ręką, a następnie, nie podnosząc głosu, aby jej nie przelęknąć, 
rzekł do służki:
- Ty poleżysz związana za progiem, ale jeśli narobisz krzyku i przestraszysz, to 
ci zaraz szyję pokruszę. Wstań i chodź.
I wywiódłszy ją z izby, skrępował tak, jako rzekł, mocno, po czym udał się do 
Zbyszka.
- Kazałem oblec panią w te szaty, które miała na sobie ta jaszczurka - rzekł. - 
Posłanie wymoszczone i pani śpi. Najlepiej nie chodźcie tam już, panie, by się 
zaś nie przelękła. Da Bóg, jutro po spoczynku oprzytomnieje, a wy teraz 
pomyślcie też o jadle i spoczynku.
- Położę się przy progu izby - odrzekł Zbyszko.
- To odciągnę sukę na stronę do tego trupa z ryżymi kudłami, ale teraz musicie 
jeść, bo droga i trud niemały przed wami.
To rzekłszy, poszedł wydobyć z biesagów wędzone mięsiwo i wędzoną rzepę, w którą 
zaopatrzyli się na drogę w obozie żmujdzkim, ale zaledwie złożył zapas przed 
Zbyszkiem, Maćko odwołał go do Arnolda.
- Wymiarkuj no rzetelnie - rzekł - czego chce ten waligóra, bo choć niektóre 
słowa wiem, nijak nie mogę go wyrozumieć.
- Poniosę go, panie, do ogniska, to się tam rozmówicie - odrzekł Czech.
I odpasawszy się, przeciągnął pas pod ramionami Arnolda, po czym zadał go sobie 
na plecy. Zgiął się pod ciężarem olbrzyma mocno, ale chłopem będąc krzepkim, 
doniósł go do ogniska i rzucił jak wór grochu obok Zbyszka.
- Zdejmijcie ze mnie pęta - rzekł Krzyżak.
- Mogłoby to być - odpowiedział przez Czecha stary Maćko - gdybyś na cześć 
rycerską poprzysiągł, że się za jeńca będziesz uważał. Jednakże i bez tego każę 
ci wyciągnąć miecz spod kolan i rozwiązać ręce, abyś mógł siąść przy nas, zaś 
powrozów na nogach nie popuszczę, póki się nie rozmówim.
I skinął na Czecha, ten zaś przeciął Niemcowi pęta na ręku, a następnie pomógł 
mu usiąść. Arnold spojrzał hardo na Maćka, na Zbyszka i zapytał:
- Co wyście za jedni?
- A ty jak śmiesz pytać? Co ci do tego?! Wywiedź się sam.
- To mi do tego, że na cześć rycerską mógłbym tylko rycerzom przysięgać.
- To patrz!
I Maćko, uchyliwszy opończy, pokazał pas rycerski na biodrach.
Na to Krzyżak zdumiał się wielce i dopiero po chwili rzekł:
- Jakże to? I łotrzykujecie dla łupu po puszczy? i pogan przeciw chrześcijanom 
wspomagacie.
- Łżesz! - zawołał Maćko.
I w ten sposób poczęła się rozmowa, nieprzyjazna, harda, często do kłótni 
podobna. Gdy jednak Maćko zakrzyknął w uniesieniu, że właśnie Zakon nie 
dopuszcza do chrztu Litwy, i gdy przytoczył wszystkie dowody, zdumiał się znów i 
zamilkł Arnold, gdyż prawda ta była tak oczywista, że niepodobna było jej nie 
widzieć lub jej zaprzeczyć. Uderzyły szczególniej Niemca te słowa, które Maćko 
wyrzekł, czyniąc przy nich zarazem znak krzyża: "Kto wie, komu wy w rzeczy 
służycie, jeśli nie wszyscy, to poniektórzy!" - a uderzyły go dlatego, że i w 
samym Zakonie był posąd na kilku komturów, że oddają cześć szatanowi. Nie 
czyniono im z tego sprawy ni żadnych procesów, aby hańby na wszystkich nie 
ściągać, ale Arnold wiedział dobrze, że szeptano sobie takie rzeczy między 
braćmi i że podobne słuchy chodziły. Przy tym Maćko, wiedząc z opowiadań 
Sanderusa o niepojętym zachowywaniu się Zygfryda, zaniepokoił do reszty 
prostodusznego olbrzyma.
- A ówże Zygfryd, z którym szedłeś w pochód na wojnę -rzekł - zali Bogu i 
Chrystusowi służy? Zaliś to nigdy nie słyszał, jak ze złymi duchami gadał, jako 
z nimi szeptał i śmiał się alibo zgrzytał?
- Prawda jest! - mruknął Arnold.
Ale Zbyszko, któremu żal i gniew napłynęły do serca nową falą, zakrzyknął nagle:
- I ty o czci rycerskiej prawisz? Hańba ci, boś katu i piekielnikowi pomagał! 
Hańba ci, boś na mękę bezbronnej niewiasty i rycerskiej córki spokojnie patrzył, 
boś może i sam ją dręczył. Hańba ci!
A Arnold wytrzeszczył oczy i czyniąc w zdumieniu znak krzyża, rzekł:
- W imię Ojca i Syna, i Ducha!... Jak to?... ta opętana dziewka, w której głowie 
dwudziestu siedmiu diabłów mieszka?... ja?...
- Gorze! gorze! - przerwał chrapliwym głosem Zbyszko. I chwyciwszy za rękojeść 
mizerykordii, począł znów spoglądać dzikim wzrokiem w stronę leżącego opodal w 
mroku Zygfryda.
Maćko położył mu spokojnie dłoń na ramieniu i przycisnął z całej mocy, aby mu 
przytomność powrócić, sam zaś, zwróciwszy się do Arnolda, rzekł:
- Ta niewiasta - to córka Juranda ze Spychowa, a żona tego młodego rycerza. 
Rozumieszże teraz, dlaczego ślakowaliśmy was i dlaczego jeńcem naszym zostałeś!
- Prze Bóg! - rzekł Arnold. - Skąd? Jak? Ona ma rozum pomieszany...
- Bo ją Krzyżacy jako jagnię niewinne porwali i męką do tego ją przywiedli.
Zbyszko przy wyrazach "jagnię niewinne" przybliżył pięść do ust i ścisnął zębami 
knykieć, a z oczu poczęły mu kapać jedna za drugą wielkie łzy niepohamowanej 
boleści. Arnold siedział w zamyśleniu. Czech zaś w kilku słowach opowiedział mu 
zdradę Danvelda, porwanie Danusi, mękę Juranda i pojedynek z Rotgierem. Gdy 
skończył, nastała cisza, którą mącił tylko szum lasu i trzaskanie skier w 
ognisku.
I siedzieli tak przez chwil kilka; wreszcie Arnold podniósł głowę i rzekł:
- Nie tylko na rycerską cześć, lecz na krzyż Chrystusów przysięgam wam, żem tej 
niewiasty prawie nie widział, żem nie wiedział, kto ona, i żem do jej męki w 
niczym i nigdy ręki nie przyłożył.
- To przysiążże jeszcze, że dobrowolnie pójdziesz za nami i że ucieczki nie 
będziesz próbował, a każę cię całkiem rozwiązać - rzekł Maćko.
- Niech i tak będzie, jak mówisz - przysięgam! Dokąd mnie powiedziecie?
- Na Mazowsze, do Juranda ze Spychowa.
To mówiąc, Maćko rozciął mu sam powróz na nogach, po czym wskazał mięsiwo i 
rzepę. Zbyszko po niejakim czasie podniósł się i poszedł spocząć u progu chaty, 
przy którym nie znalazł już służki zakonnej, albowiem poprzednio zabrali ją 
pachołkowie między konie. Tam, położywszy się na skórze, którą mu przyniósł 
Hlawa, postanowił czekać bezsennie, czy świt jakiej szczęśliwej zmiany w Danusi 
nie przyniesie.
Czech zaś wrócił do ogniska, gdyż ciążyło mu na duszy coś takiego, o czym chciał 
pogadać ze starym rycerzem z Bogdańca. Zastał go pogrążonego też w zadumie i nie 
zważającego na chrapanie Arnolda, który po spożyciu niezmiernej ilości wędzonej 
rzepy i mięsiwa zasnął z utrudzenia snem kamiennym.
- A wy nie spoczniecie, panie? - spytał giermek.
- Sen ucieka mi z powiek - odrzekł Maćko. - Daj Bóg dobre jutro...
I to powiedziawszy, spojrzał ku gwiazdom.
- Wóz widać już na niebie, a ja wciąż rozmyślam, jako to ono wszystko będzie.
- I mnie nie do spania, bo mi panienka ze Zgorzelic w głowie.
- Hej, prawda, nowa bieda! Toć przecie ona w Spychowie.
- A w Spychowie. Wywieźliśmy ją ze Zgorzelic nie wiadomo po co.
- Sama chciała do opata, a gdy opata nie stało, cóżem miał czynić? - odrzekł 
niecierpliwie Maćko, który nie lubił o tym mówić, bo w duszy poczuwał się do 
winy.
- Tak, ale co teraz?
- Ha! cóż? Odwiozę ją na powrót do domu i dziej się wola boska!...
Po chwili jednak dodał:
- Jużci, dziej się wola boska, ale żeby chociaż ta Danuśka była zdrowa i taka 
jako inni ludzie, byłoby przynajmniej wiadomo, co robić. A tak, licho wie! Nuż 
nie ozdrowieje... i nie zamrze. Niechby Pan Jezus dał już na tę alibo na tamtą 
stronę.
Ale Czech myślał w tej chwili tylko o Jagience.
- Widzicie, wasza miłość - rzekł. - Panienka, gdym wyjeżdżał ze Spychowa i 
żegnał się z nią, powiedziała mi tak: "W razie czego przyjedziecie tu przed 
Zbyszkiem i przed Maćkiem, bo, powiada, mają przez kogo innego nowinę przysłać, 
to przyślą przez was i odwieziecie mnie do Zgorzelic".
- Hej! - odpowiedział Maćko. - Pewnie, że jakoś nieskładne by jej było zostawać 
w Spychowie, gdy Danuśka przyjedzie. Pewnie, że trzeba jej teraz do Zgorzelic. 
Żal mi sieroteńki, szczerze żal, ale skoro nie było woli boskiej, to i trudno! 
Jeno jakoże to urządzić? Poczekaj... Powiadasz, że kazała ci wracać przed nami z 
nowiną, a potem odwieźć się do Zgorzelic?
- Kazała, jakom wam wiernie powtórzył.
- Ano! to może byś i ruszył przed nami. Staremu Jurandowi też by trza oznajmić, 
że się córka nalazła, aby go zaś nagła radość nie zabiła. Jak mi Bóg miły, nie 
ma nic lepszego do zrobienia. Wracaj! powiedz, żeśmy Danuśkę odbili i że 
niebawem z nią przyjedziem, a sam zabierz tamtą niebogę i wieź ją doma.
Tu westchnął stary rycerz, bo żal mu istotnie było i Jagienki,
i tych zamiarów, które w duszy piastował. Po chwili znów spytał:
- Wiem, żeś chłop i roztropny, i mocny, ale potrafiszże ty ustrzec jej od jakiej 
krzywdy albo przygody? Bo to w drodze łatwie się może to i owo zdarzyć.
- Potrafię, choćby też przyszło i łbem nałożyć! Wezmę kilku dobrych pachołków, 
których mi pan spychowski nie pożałuje, i doprowadzę ją przezpiecznie choćby na 
koniec świata.
- No! zbytnio sobie nie dufaj. Pamiętaj też, że na miejscu, w samych 
Zgorzelicach, trzeba znów mieć oko na Wilków z Brzozowej i na Cztana z Rogowa... 
Ale prawda! Nie do rzeczy gadam, bo ich trzeba było strzec, póki się miało co 
innego na myśli. A teraz nie żywie już nadzieja i będzie, co ma być.
- Wszelako ustrzegę ja panienki i od tamtych rycerzy, bo ta, pana Zbyszkowa 
nieboga, ledwie chudziątko zipie... nużby zmarła!
- Słusznie, jak mi Bóg miły: ledwie chudziątko zipie - nużby zmarła...
- Trzeba to na Pana Boga zdać, a teraz myślmy jeno o panience zgorzelickiej.
- Po sprawiedliwości - rzekł Maćko - godziłoby się, abym sam ją do ojcowizny 
odprowadził. Ale trudna rada. Nie mogę ja teraz Zbyszka odstąpić, a to z różnych 
wielkich przyczyn. Widziałeś, jako zgrzytał i jako się do tego starego komtura 
rwał, by go zadźgać niby warchlaka. Niechże, jako powiadasz, ta dziewka skapieje 
w drodze, to nie wiem, czy i ja go pohamuję. Ale jeśli mnie nie będzie, to nic 
go nie strzyma i hańba wiekuista spadnie na niego i na cały ród, czego nie daj 
Bóg, amen!
Na to zaś Czech:
- Ba! jest przecie prosty sposób. Dajcie mi jego katowską mać, a już ja go nie 
uronię i dopiero w Spychowie panu Jurandowi z worka go wytrząsnę.
- A niechże ci Bóg da zdrowie! O, to masz rozum! - zawołał z radością Maćko. - 
Prosta rzecz! prosta rzecz! Zabieraj go razem i byłeś go żywięcym do Spychowa 
dowiózł, rób z nim, co chcesz.
- To dajcie mi i onę sukę szczytnieńską! Jeśli mi nie będzie po drodze wadzić, 
to dowiozę ją też; a jeśli będzie, to na gałąź!
- Prędzej też może Danuśkę strach opuści i prędzej się opamięta, gdy nie obaczy 
tych dwojga. Ale jeśli służkę zabierzesz, jakoże bez pomocy niewieściej się 
obejdzie?
- Nie bez tego, byście w puszczach nie spotkali jakich miejscowych albo 
zbiegłych chłopów z babami. Weźmiecie pierwszą lepszą, a już każda będzie lepsza 
od tej. Tymczasem pana Zbyszkowa opieka wystarczy.
- Dziś jakoś roztropniej mówisz niż zwyczajnie. Prawda i to. Może się prędzej 
obaczy, widząc Zbyszka wciąż przy sobie. Potrafi ci on być dla niej jako ojciec 
i matka. Dobrze. A kiedy ruszysz?
- Nie będę świtania czekał, ale teraz przy legnę trochę. Nie ma jeszcze chyba 
północka.
- Wóz, jako mówiłem, już świeci, ale Kurki jeszcze nie wzeszły.
- Chwała Bogu, żeśmy cokolwiek uradzili, bo okrutnie było mi markotno.
I to rzekłszy, Czech wyciągnął się przy dogasającym ognisku, nakrył się kudłatą 
skórą i w mig zasnął. Niebo jednak nie pobielało jeszcze ani trochę i noc była 
głęboka, gdy zbudził się, wylazł spod skóry, spojrzał ku gwiazdom i 
przeciągnąwszy ze-sztywniałe nieco członki, zbudził Maćka.
- Czas mi się zbierać! - rzekł.
- A dokąd? - zapytał na wpół przytomnie Maćko, przecierając pięściami oczy.
- Do Spychowa.
- A prawda! Kto tu tak chrapie obok? Umarłego by rozbudził.
- Rycerz Arnold. Dorzucę gałęzi na głownie i idę do pachołków.
Jakoż odszedł, po chwili wrócił jednak pośpiesznym krokiem i począł wołać z 
daleka cichym głosem:
- Panie, jest nowina - i to zła!
- Co się stało? - zawołał, zrywając się, Maćko.
- Służka uciekła. Wzięli ją pachołcy między konie i rozwiązali jej nogi, żeby 
ich pioruny zatrzasły! a gdy się pospali, wyczołgała się jako wąż spomiędzy nich 
i uciekła. Pójdźcie, panie.
Zaniepokojony Maćko ruszył spiesznie z Hlawą do koni, ale zastali przy nich 
jednego tylko pachołka. Inni rozbiegli się szukać zbiegłej. Głupie to jednak 
było szukanie w ciemnościach i w gęstwinie; jakoż popowracali wkrótce z po 
spuszczanymi głowami. Maćko począł ich okładać w milczeniu pięścią, po czym 
wrócił do ogniska, gdyż nie było nic innego do zrobienia.
Po chwili nadszedł Zbyszko, który strażował przed chatą i nie mógł spać, a 
usłyszawszy stąpania, chciał wiedzieć, co to jest. Maćko opowiedział mu, co 
uradzili razem z Czechem, potem zaś oznajmił o ucieczce służki zakonnej.
-Nieszczęście wielkie nie jest - rzekł - bo albo zdechnie z głodu w lesie, albo 
znajdą ją chłopi, którzy dadzą jej łupnia, jeśli wpierw nie znajdą jej wilcy. 
Żal jeno, że ją kara w Spychowie minęła.
Zbyszko żałował także, że ją kara minęła, ale zresztą przyjął wiadomość 
spokojnie. Nie sprzeciwił się również odjazdowi Czecha z Zygfrydem, gdyż 
wszystko, co nie dotykało wprost Danusi, było mu obojętne. Zaraz też zaczął o 
niej mówić:
- Wezmę ją jutro przed się na koń i tak pojedziem - rzekł.
- A jakoże tam? śpi? - zapytał Maćko.
- Czasem kwili trochę, ale nie wiem, przez sen-li czy na jawie, a nie chcę 
wchodzić, aby się nie przelękła.
Dalszą rozmowę przerwał im Czech, który ujrzawszy Zbyszka, zawołał:
- O, to i wasza miłość na nogach? No, czas mi! Konie gotowe i stary diabeł 
przywiązan do siodła. Wkrótce zaświta, bo teraz noc krótka. Ostawajcie z Bogiem, 
wasze miłoście!
- Jedź z Bogiem, a zdrowo!
Ale Hlawa odciągnął jeszcze Maćka na bok i rzekł:
- Chciałem też pięknie prosić, w razie gdyby co zaszło... wiecie, panie..... 
niby jakowe nieszczęście albo co... aby pchnąć zaraz pachołka na łeb do 
Spychowa. Jeślibyśmy zaś już wyjechali, niech nas goni!
- Dobrze - rzekł Maćko. - Zahaczyłem ci też powiedzieć, byś Jagienkę do Płocka 
wiózł, rozumiesz! Idź tam do biskupa i powiedz mu, kto ona jest, że Opatowa 
chrześniaczka, dla której jest u biskupa testament, a dalej proś dla niej o 
opiekuństwo, bo to też stoi w testamencie.
- Jeśli zaś biskup każe nam ostać w Płocku?
- Słuchaj go we wszystkim i uczyń, jako poradzi.
- Tak i będzie, panie. Z Bogiem!
- Z Bogiem.
 Henryk Sienkiewicz: Krzyżacy
Rozdział XXIV
Rycerz Arnold, dowiedziawszy się nazajutrz o ucieczce służki zakonnej, 
uśmiechnął się pod wąsem, ale rzekł to samo, co Maćko: że albo ją wilcy zjedzą, 
albo Litwini zabiją. Jakoż było to prawdopodobne, albowiem ludność miejscowa, 
litewskiego pochodzenia, nienawidziła Zakonu i wszystkiego, co miało z nim 
styczność. Chłopi częścią pouciekali do Skirwoiłły, częścią poburzyli się i 
pomordowawszy tu i ówdzie Niemców, pokryli się razem z rodzinami i dobytkiem w 
niedostępnych głębiach leśnych. Szukano jednakże na drugi dzień służki, ale bez 
skutku, bo niezbyt gorliwie, a to z tej przyczyny, że Maćko i Zbyszko, mając 
głowy zajęte czym innym, nie wydali dość surowych rozkazów. Pilno im było jechać 
ku Mazowszu i chcieli zaraz o wschodzie słońca wyruszyć, ale nie mogli tego 
uczynić, gdyż Danuśka usnęła nade dniem głęboko i Zbyszko nie dał jej budzić. 
Słyszał ją, jak "kwiliła" w nocy, domyślał się, że nie spała, więc teraz wiele 
sobie dobrego z tego snu obiecywał. Dwukrotnie zakradał się do chaty i 
dwukrotnie widział przy świetle wpadającym przez szpary między bierwionami jej 
zamknięte oczy, otworzone usta i mocne rumieńce na twarzy, takie, jakie mają 
głęboko uśpione dzieci. Topniało w nim wówczas z rozrzewnienia serce i mówił do 
niej: "Daj ci Bóg wypoczynek i zdrowie, kwiatuszku najmilszy!" A potem mówił 
jeszcze:
"Skończona twoja niedola, skończone płakanie, a da Pan Jezus miłosierny, to 
szczęśliwość będzie jako te wody rzeczne nieprzepłynione". Przy tym, mając 
prostą i dobrotliwą duszę, wznosił ją ku Bogu i zapytywał sam siebie: czym by 
się wywdzięczyć, czym by się wypłacić, co by jakiemu kościołowi ofiarować z 
dostatków, z ziarna, ze stad, z wosku albo z innych podobnych, miłych boskiej 
potędze rzeczy? Byłby nawet zaraz ślubował i wymienił dokładnie, co ofiaruje, 
ale wolał zaczekać, nie wiedząc bowiem, w jakim zdrowiu Danuśka się rozbudzi i 
czy się rozbudzi przytomna, nie miał jeszcze pewności, czy będzie za co 
dziękować.
Maćko, chociaż rozumiał, że będą zupełnie bezpieczni dopiero w krajach księcia 
Janusza, był jednak także zdania, że nie należy Danusi mącić tego spoczynku, 
który mógł być dla niej zbawieniem, więc trzymał wprawdzie w pogotowiu parobków 
i juczne konie, ale czekał.
Wszelako gdy minęło południe, a ona wciąż spała jeszcze, poczęli się niepokoić. 
Zbyszko, który ustawicznie zaglądał przez szpary i przez drzwi, wszedł wreszcie 
po raz trzeci do chaty i siadł na pieńku, który wczorajszego wieczoru służka 
przyciągnęła do posłania i na którym przebierała Danusię.
Siadł i wpatrzył się w nią, ona nie otworzyła wcale oczu, ale po upływie takiego 
czasu, jakiego potrzeba by na odmówienie bez pośpiechu "Ojcze nasz" i "Zdrowaś", 
drgnęły nieco jej usta i wyszeptała, jakby widząc przez zamknięte powieki:
- Zbyszko...
On zaś rzucił się w jednej chwili przed nią na kolana, chwycił jej wychudzone 
ręce i całując je z uniesieniem, jął mówić przerywanym głosem:
- Bogu dzięki! Danuśka! poznałaś mnie! Głos jego rozbudził ją zupełnie, więc 
siadła na posłaniu i z otwartymi już oczyma powtórzyła:
- Zbyszko...
I poczęła mrugać, a następnie rozglądać się naokoło jakoby ze zdziwieniem.
- Już ty nie w niewoli! - mówił Zbyszko. - Wydarłem cię im i do Spychowa 
jedziem!
Ale ona wysunęła dłonie z jego rąk i rzekła:
- To wszystko przez to, że tatusiowego pozwoleństwa nie było. Gdzie pani?
- Przebudźże ty się, jagódko. Księżna daleko, a my cię Niemcom odjęli.
Na to ona, jakby nie słysząc tych słów i jakby sobie coś przypominając:
- Zabrali mi też luteńkę i o mur rozbili - hej!
- Na miły Bóg! - zawołał Zbyszko.
I dopiero spostrzegł, że oczy jej są nieprzytomne i błyszczące, a policzki 
pałają. W tejże chwili mignęła mu przez głowę myśl, że ona może być ciężko chora 
i że wymówiła dwukrotnie jego imię tylko dlatego, że się jej majaczył w 
gorączce.
Więc zadrżało w nim serce z przerażenia i pot zimny pokrył mu czoło.
- Danuśka! - rzekł - widziszże ty mnie i rozumiesz? A ona odrzekła głosem 
pokornej prośby:
- Pić...Wody!
- Jezu miłosierny.
I wyskoczył z izby. Przed drzwiami potrącił starego Maćka, który szedł właśnie 
zobaczyć, jak tam jest - i rzuciwszy mu jedno słowo: "Wody!" - przebiegł pędem 
ku strumieniowi, płynącemu w pobliżu wśród gęstwy i mchów leśnych.
Po chwili wrócił z napełnionym naczyniem i podał je Danusi, która poczęła pić 
chciwie. Przedtem jeszcze wszedł do izby Maćko i popatrzywszy na chorą, 
spochmumiał widocznie.
- W gorętwie jest? - rzekł.
- Tak! - jęknął Zbyszko.
- Rozumie, co mówisz?
- Nie.
Stary zmarszczył brwi, po czym podniósł rękę i począł dłonią
trzeć po karku i potylicy.
- Co robić?
- Nie wiem.
- Jedna jest tylko rzecz - zaczął Maćko.
Ale Danusia przerwała mu w tej chwili. Skończywszy pić, utkwiła w nim swe 
rozszerzone przez gorączkę źrenice, po czym rzekła:
- I wam też nie zawiniłam. Miejcież zmiłowanie!
- Mam ci ja zmiłowanie nad tobą, dziecko, i tylko dobra chcę twojego - 
odpowiedział z pewnym wzruszeniem stary rycerz. A potem do Zbyszka:
- Słuchaj! Na nic jej tu ostawać. Jak ją wiatr obwieje, a słonko ogrzeje - to 
może się jej lepiej zrobi. Nie traćże ty, chłopie, głowy, jeno ją bierz do tej 
samej kołyski, w której ją wieźli, albo też na kulbakę i w drogę! Rozumiesz?
To rzekłszy, wyszedł z izby, aby wydać ostatnie rozporządzenia, ale zaledwie 
spojrzał przed siebie, gdy nagle stanął jak wryty.
Oto silny zastęp pieszego ludu, zbrojnego w dzidy i w berdysze, otaczał z 
czterech stron jak murem chatę, kopce i polankę.
"Niemce!" - pomyślał Maćko.
Więc zgroza napełniła mu duszę, ale w mgnieniu oka chwycił za głownię miecza, 
zacisnął zęby i stał tak podobny do dzikiego zwierza, który niespodzianie przez 
psy osaczon gotuje się do rozpaczliwej obrony.
A wtem od kopca począł iść ku niemu olbrzymi Arnold z jakimś drugim rycerzem i 
zbliżywszy się, rzekł:
- Wartkie koło fortuny. Byłem waszym jeńcem, a teraz wyście moimi.
To rzekłszy, spojrzał z dumą na starego rycerza jakby na lich-szą od siebie 
istotę. Nie był to człowiek całkiem zły ani zbyt okrutny, ale miał przywarę 
wspólną wszystkim Krzyżakom, którzy ludzcy, a nawet układni w nieszczęściu, nie 
umieli nigdy pohamować ani pogardy dla zwyciężonych, ani bezgranicznej pychy, 
gdy czuli za sobą większą siłę.
- Jesteście jeńcami! - powtórzył wyniośle.
A stary rycerz spojrzał ponuro naokół. W piersi jego biło nie tylko nie 
płochliwe, lecz aż nazbyt zuchwałe serce. Gdyby był we zbroi na bojowym koniu, 
gdyby miał przy sobie Zbyszka i gdyby obaj mieli w ręku miecze, topory albo owe 
straszne drzewa, którymi tak sprawnie władała ówczesna lechicka szlachta, byłby 
może próbował przełamać ów otaczający go mur dzid i berdyszów. Ale Maćko stał 
oto przed Arnoldem pieszo, sam jeden, bez pancerza, więc spostrzegłszy, że 
pachołkowie porzucali już oręż, i pomyślawszy, że Zbyszko jest w chacie przy 
Danusi całkiem bez broni, zrozumiał, jako człek doświadczony i z wojną wielce 
obyty, że nie ma żadnej rady.
Więc wyciągnął z wolna kord z pochwy, a następnie rzucił go pod nogi owego 
rycerza, który stał przy Arnoldzie. Ów zaś z nie mniejszą od Arnoldowej dumą, 
ale zarazem z łaskawością ozwał się w dobrej polskiej mowie:
- Wasze nazwisko, panie? Nie każę was wiązać na słowo, boście, widzę, pasowany 
rycerz i obeszliście się po ludzku z bratem moim.
- Słowo! - odpowiedział Maćko.
I oznajmiwszy, kto jest, zapytał, czy wolno mu będzie wejść do chaty i ostrzec 
bratanka, "by zaś czego szalonego nie uczynił" - za czym uzyskawszy pozwolenie, 
zniknął we drzwiach, a po niejakim czasie zjawił się znów z mizerykordią w ręku.
- Bratanek mój nie ma nawet miecza przy sobie - rzekł -i prosi, aby póki w drogę 
nie ruszycie, mógł zostać przy swojej niewieście.
- Niech zostanie - rzekł brat Arnoldów - przyślę mu jadło i napitek, bo w drogę 
nie ruszym zaraz, gdyż lud utrudzon, a i nam samym pożywić się i spocząć 
potrzeba. Prosim też was, panie, do kompanii.
To rzekłszy, zawrócili i poszli ku temu samemu ognisku, przy którym Maćko noc 
spędził, ale bądź to przez pychę, bądź przez prostactwo dość między nimi 
powszechne, poszli przodem, dozwalając mu iść z tyłu. Ale on, jako wielki 
bywalec, rozumiejący, jaki ma być w każdym zdarzeniu zachowany obyczaj, zapytał:
- Prosicie, panie, jako gościa czy jako jeńca? Dopieroż zawstydził się brat 
Arnoldów, bo zatrzymał się i rzekł:
- Przejdźcie, panie.
Stary rycerz przeszedł, nie chcąc jednak ranić miłości własnej człowieka, na 
którym mogło mu dużo zależeć, rzekł:
- Widać, panie, że nie tylko znacie różne mowy, lecz i obyczaje macie dworne.
Na to Arnold, rozumiejąc zaledwie niektóre słowa, ozwał się:
- Wolfgang, o co chodzi i co on mówi?
- Do rzeczy mówi! - odpowiedział Wolfgang, któremu widocznie pochlebiły Maćkowe 
słowa.
Po czym zasiedli przy ognisku i przyniesiono jeść i pić. Nauka dana Niemcom 
przez Maćka nie poszła jednakże w las, gdyż Wolfgang od niego zaczynał 
poczęstunek. Z rozmowy dowiedział się przy tym stary rycerz, jakim sposobem 
wpadli w pułapkę. Oto Wolfgang, młodszy brat Arnolda, prowadził człuchowską 
piechotę także przeciw zbuntowanym Żmujdzinom do Gotteswerder, ta jednakże, jako 
pochodząca z dalekiej komturii, nie mogła nadążyć jeździe. Arnold zaś nie 
potrzebował na nią czekać, wiedząc, że po drodze napotka inne piesze oddziały z 
miast i zamków bliższych litewskiej granicy. Z tej przyczyny młodszy ciągnął o 
kilka dni drogi później - i właśnie znajdował się na szlaku w pobliżu smołami, 
gdy służka zakonna, zbiegłszy nocą, dała mu znać o przygodzie, jaka spotkała 
starszego brata. Arnold, słuchając tego opowiadania, które powtórzono mu po 
niemiecku, uśmiechnął się z zadowoleniem, a wreszcie oświadczył, że spodziewał 
się, że tak się może zdarzyć.
Ale przebiegły Maćko, który w każdym położeniu starał się znaleźć jakowąś radę, 
pomyślał, że z pożytkiem będzie zjednać sobie tych Niemców - więc po chwili 
rzekł:
- Ciężka to zawsze rzecz popaść w niewolę, wszelako Bogu dziękuję, że mnie nie w 
inne, jeno w wasze oddał ręce, bo, wiera, żeście prawi rycerze i czci 
przestrzegający.
Na to Wolfgang przymknął oczy i skinął głową, wprawdzie dość sztywnie, ale z 
widocznym zadowoleniem.
A stary rycerz mówił dalej:
- I że to mowę naszą tak znacie! Dał wam, widzę, Bóg rozum do wszystkiego!
- Mowę waszą znam, bo w Człuchowej naród po polsku mówi, a my z bratem od 
siedmiu lat pod tamtejszym komturem służym.
- A z porą i z czasem weźmiecie po nim i urząd! Nie może inaczej być... Wżdy 
wasz brat nie mówi tak po naszemu.
- Rozumie trochę, ale nie mówi. Brat ma siłę większą, chociaż i ja nie ułomek, a 
za to dowcip tępszy.
- Hej! nie widzi mi się i on głupi! - rzekł Maćko.
- Wolfgang! co on powiada? - zapytał znów Arnold.
- Chwali cię - odpowiedział Wolfgang.
- Jużci, chwalę - dodał Maćko - bo prawy jest rycerz, a to grunt! Szczerze wam 
też powiem, że chciałem go dziś całkiem na słowo puścić, niechby był jechał, 
gdzie chciał, byle się chociażby i za rok stawił. Także to przecie między 
pasowanymi rycerzami przystoi.
I począł pilnie patrzeć w twarz Wolfganga, ale ów zmarszczył się i rzekł:
- Puściłbym może i ja was na stawiennictwo, gdyby nie to, żeście psom pogańskim 
przeciwko nam pomagali.
- Nieprawda jest - odparł Maćko.
I począł się znów taki sam ostry spór jak wczorajszego dnia z Arnoldem. Staremu 
rycerzowi jednak, chociaż miał słuszność, trudniej szło, gdyż Wolfgang 
bystrzejszy był istotnie od starszego brata. Wynikła wszelako z owego sporu ta 
korzyść, że i młodszy dowiedział się o wszystkich szczytnieńskich zbrodniach, 
krzywoprzysięstwach i zdradach, a zarazem o losach nieszczęsnej Danusi. Na to, 
na owe niegodziwości, którymi rzucał mu w oczy Maćko, nie umiał nic 
odpowiedzieć. Musiał przyznać, że pomsta była sprawiedliwą i że polscy rycerze 
mieli prawo tak czynić, jak czynili, a wreszcie rzekł:
- Na błogosławione kości Liboriusza! nie ja będę Danvelda żałował. Mówili o nim, 
że się czarną magią parał, ale moc i sprawiedliwość boska od czarnej magii 
mocniejsze! Co do Zygfryda. nie wiem, czyli takoż diabłu służył, ale za nim nie 
pogonię, bo naprzód konnicy nie mam, a po wtóre, jeśli, jako powiadacie, ową 
dziewicę udręczył, to niechby też z piekła nie wyjrzał!
Tu przeżegnał się i dodał:
- Boże, bądź mi ku pomocy i przy skonaniu!
-Aż ową nieszczęsną męczennicą jakoże będzie? - zapytał Maćko. - Zali nie 
pozwolicie jej odwieźć do domu? Zali ma w waszych podziemiach konać? Wspomnijcie 
na gniew Boży!...
- Mnie do niewiasty nic - odpowiedział szorstko Wolfgang. - Niech jeden z was 
odwiezie ją ojcu, byle się potem stawił; ale drugiego nie puszczę.
- Ba, a gdybym na cześć i na włócznię świętego Jerzego zaprzysiągł?
Wolfgang zawahał się nieco, gdyż wielkie to było zaklęcie, ale w tej chwili 
Arnold spytał po raz trzeci:
- Co on powiada?
I dowiedziawszy się, o co chodzi, począł przeciwić się zapalczywie i po 
grubiańsku wypuszczeniu obu na słowo. Miał on w tym swoje wyrachowanie: oto był 
zwyciężon w większej bitwie przez Skirwoiłłę, a w pojedynczej przez tych 
polskich rycerzy. Jako żołnierz wiedział także, że ta piechota brata musi teraz 
wracać do Malborga, bo chcąc iść dalej do Gotteswerder, szłaby po zniszczeniu 
poprzednich oddziałów jako na rzeź. Wiedział więc, że trzeba mu będzie stanąć 
przed mistrzem i marszałkiem, i rozumiał, że mniejszy mu będzie wstyd, gdy 
będzie miał do pokazania choć jednego znaczniejszego jeńca. Żywy rycerz, którego 
się przedstawia do oczu, więcej znaczy niż opowiadanie, że się takich dwóch 
wzięło w niewolę.
Jakoż Maćko, słuchając chrapliwego wrzasku i klątew Arnolda, pojął od razu, że 
należy przyjąć, co dają, gdyż więcej nic nie wskóra, i rzekł, zwracając się do 
Wolfganga:
- To proszę was, panie, jeszcze o jedno: pewien ci jestem, iż mój bratanek sam 
będzie rozumiał, że jemu wypada zostać przy żonie, a mnie z wami. Ale na wszelki 
wypadek pozwólcie oznajmić mu, że nie ma o tym co gadać, bo taka wasza wola.
- Dobrze, wszystko mi to jedno - odpowiedział Wolfgang. - Pomówmy jeno o okupie, 
który wasz bratanek za siebie i za was ma przywieźć, bo od tego wszystko zależy.
- O okupie? - zapytał Maćko, który wolałby był odłożyć tę rozmowę na później. - 
Albo to mało mamy czasu przed sobą? Gdy z pasowanym rycerzem sprawa, to słowo 
tyle znaczy, co gotowe pieniądze, a i wedle ceny można się na sumienie zdać. My 
oto pod Gotteswerder wzięliśmy w niewolę znacznego waszego rycerza, niejakiego 
pana de Lorche, i bratanek mój (on to bowiem go pojmał) puścił go na słowo, 
wcale się o cenę nie umawiając.
- Wzięliście pana de Lorche? - zapytał żywo Wolfgang. - Ja go znam. Możny to 
rycerz. Ale czemu to nie spotkaliśmy go w drodze?
- Bo widać tędy nie pojechał, jeno do Gotteswerder albo ku Ragnecie - odparł 
Maćko.
- Możny i znamienitego rodu to rycerz - powtórzył Wolfgang. - Suto się 
obłowicie! Ale dobrze, żeście o tym wspomnieli, bo teraz i was za byle co nie 
puszczę.
Maćko przygryzł wąsa, jednakże podniósł dumnie głowę:
- My i bez tego wiemy, ileśmy warci.
- Tym lepiej - rzekł młodszy von Baden. Ale zaraz potem dodał:
- Tym lepiej, nie dla nas, bośmy pokorni mnisi, którzy ubóstwo ślubowali, lecz 
dla Zakonu, który waszych pieniędzy użyje na chwałę Bożą.
Maćko nie odrzekł na to nic, spojrzał tylko na Wolfganga tak, jakby mu chciał 
powiedzieć: "Powiedz to komu innemu" - i po chwili poczęli się układać. Była to 
dla starego rycerza ciężka i drażliwa rzecz, bo z jednej strony czuły był wielce 
na wszelką stratę, z drugiej zaś rozumiał, że nie wypada mu siebie i Zbyszka 
zbyt mało cenić. Wił się tedy jak piskorz, tym bardziej że Wolfgang, lubo niby 
ludzki i gładki w mowie, okazał się niepomiernie chciwym i twardym jako kamień. 
Jedyną pociechą była Maćkowi myśl, że zapłaci za to wszystko de Lorche, ale i 
tak żałował straconej nadziei zysku, na przybytek zaś z wykupu Zygfryda nie 
liczył, myślał bowiem, że Jurand, a nawet i Zbyszko za żadną cenę nie wyrzekną 
się jego głowy.
Po długich układach zgodził się wreszcie na ilość grzywien i na termin, i 
zawarowawszy wyraźnie, ilu pachołków i ile koni ma wziąć Zbyszko, poszedł mu to 
oznajmić, przy czym widocznie w obawie, aby Niemcom nie strzeliła jaka inna myśl 
do głowy, radził mu, aby wyjeżdżał natychmiast.
- Tak to w rycerskim stanie - mówił, wzdychając - wczora tyś za łeb trzymał, 
dzisiaj ciebie trzymają! Ano, trudno! Da Bóg, przyjdzie znów nasza kolej! Ale 
teraz czasu nie trać. Wartko jadący, zgonisz Hlawę i przezpieczniej wam będzie 
razem, a byle raz z puszczy się wydostać i w ludzkim kraju na Mazowszu stanąć, 
to przecie u każdego szlachcica alibo włodyki znajdziecie gościnę i pomoc, i 
starunek. Obcym ci tego u nas nie odmówią, a cóż dopiero swoim! Dla tej niebogi 
może też być w tym zbawienie.
Tak mówiąc, spoglądał na Danusię, która pogrążona w półśnie, oddychała szybko i 
rozgłośnie. Przezroczyste jej ręce leżące na ciemnej niedźwiadkowej skórze 
drgały gorączkowo.
Maćko przeżegnał ją i rzekł:
- Hej, bierz ją i jedź! Niechże to Bóg odmieni, bo widzi mi się, że cienko ona 
przędzie!
- Nie mówcie! - zawołał z rozpaczliwym przyciskiem Zbyszko.
- Moc boska! Każę ci tu konia podprowadzić, a ty jedź! I wyszedłszy z izby, 
zarządził wszystko do odjazdu. Turczynkowie, podarowani od Zawiszy, 
podprowadzili konie z kołyską wymoszczoną mchem i skórami, a pachołek Wit 
Zbyszkowego wierzchowca - i po chwili Zbyszko wyszedł z izby, trzymając na ręku 
Danusię. Było w tym coś tak wzruszającego, że obaj bracia von Baden, których 
ciekawość przywiodła przed chatę, ujrzawszy na wpół dziecinną jeszcze postać 
Danuśki, jej twarz podobną istotnie do twarzy świętych panienek z kościelnych 
obrazów i jej słabość tak wielką, że nie mogąc dźwignąć głowy, trzymała ją 
wspartą ciężko na ramieniu młodego rycerza, poczęli spoglądać po sobie ze 
zdziwieniem i burzyć się w sercach przeciw sprawcom jej niedoli. "Jużci, 
katowskie, nie rycerskie serce miał Zygfryd - szepnął do brata Wolfgang - ową 
żmiję, chociażeś za jej przyczyną uwolnion, każę rózgami osmagać". Wzruszyło ich 
i to także, że Zbyszko niesie Danusię na ręku jak matka dziecko - i zrozumieli 
jego kochanie, gdyż obaj mieli jeszcze młodą krew w żyłach.
On zaś zawahał się przez chwilę, czy chorą przed się wziąć na siodło i trzymać w 
drodze przy piersi, czy też złożyć w kołysce. Namyślił się wreszcie na to 
ostatnie, mniemając, że wygodniej jej będzie jechać leżący. Zatem zbliżywszy się 
do stryjca, pochylił się do jego ręki, aby ucałować ją na pożegnanie, ale Maćko, 
któren w rzeczy miłował go jak źrenicę oka, jakkolwiek nie chciał okazywać przy 
Niemcach wzruszenia, nie mógł się jednak powstrzymać i objąwszy go mocno, 
przycisnął usta do jego bujnych złotawych włosów.
- Boże cię prowadź! - rzekł. - A o starym przecie pamiętaj, bo niewola zawsze to 
ciężka rzecz.
- Nie zapomnę - odpowiedział Zbyszko.
- Daj ci Matko Najświętsza pociechę!
- Bóg wam zapłać i za to... i za wszystko.
Po chwili Zbyszko siedział już na koniu, ale Maćko przypomniał sobie jeszcze 
coś, gdyż skoczył ku niemu i położywszy mu dłoń na kolanie, rzekł:
- Słuchaj! A jeśli Hlawę dogonisz, to co do Zygfryda, bacz, byś hańby i na się, 
i na mój siwy włos nie ściągnął. Jurand - dobrze, ale nie ty! Na miecz mi to 
przysięgnij i na cześć!
- Póki nie wrócicie, to i Juranda pohamuję, aby się na was za Zygfryda nie 
pomścili - odpowiedział Zbyszko.
- Tak-że ci o mnie chodzi?
A młodzianek uśmiechnął się smutno:
- Przecie wiecie.
- W drogę! Jedź w zdrowiu!
Konie ruszyły i wkrótce przesłoniła je jasna leszczynowa gęstwina. Maćkowi stało 
się nagle okrutnie markotno i samotnie, a dusza rwała mu się ze wszystkich sił 
za tym umiłowanym chłopakiem, w którym była cała nadzieja rodu. Ale wraz 
otrząsnął się z żalu, gdyż był człowiekiem twardym i moc nad sobą mającym.
"Dziękować Bogu - rzekł sobie - że nie on w niewoli jest Jeno ja..."
I zwrócił się ku Niemcom:
- A wy, panie, kiedy ruszycie i dokąd?
- Kiedy nam się spodoba - odpowiedział Wolfgang - a ruszymy do Malborga, gdzie 
przed mistrzem naprzód musicie, panie, stanąć.
"Hej, jeszcze mi tam szyję gotowi za pomaganie Żmujdzinom uciąć!" - rzekł sobie 
Maćko.
Jednakże uspokajała go myśl, że jest w odwodzie pan de Lorche i że sami von 
Badenowie będą bronili jego głowy choćby dlatego, aby ich okup nie minął.
"Bo jużci - mówił sobie - że w takowym zdarzeniu Zbyszko nie potrzebowałby ni 
sam stawać, ni chudoby pomniejszać". I myśl ta przyniosła mu pewną ulgę.
 Henryk Sienkiewicz: Krzyżacy
Rozdział XXV
Zbyszko nie mógł zgonić swego giermka, albowiem ów jechał dniem i nocą tyle 
tylko wypoczywając, ile było koniecznie trzeba, aby konie nie popadały, które 
jako żywione samą trawą mdłe były i nie mogły czynić tak wielkich pochodów jak w 
krajach, w których łatwiej było o owies. Sam siebie Hlawa nie szczędził, a na 
późny wiek i osłabienie Zygfryda nie zważał. Cierpiał też stary Krzyżak 
okrutnie, tym bardziej że żylasty Maćko nadwerężył mu poprzednio kości. Ale 
najcięższe były dla niego komary rojące się w wilgotnej puszczy, od których, 
mając związane ręce, a przykrępowane do brzucha końskiego nogi, opędzać się nie 
mógł. Giermek nie zadawał mu wprawdzie żadnych osobnych mąk, ale i litości nad 
nim nie miał i uwalniał mu prawicę z więzów tylko na postojach przy jedle: 
"Jedz, wilcza mordo, abym cię żywięcego panu na Spy-chowie mógł dowieźć!" Takie 
były słowa, którymi go do posiłku zachęcał. Zygfrydowi przyszła wprawdzie z 
początku podróży myśl, by się głodem zamorzyć, ale gdy usłyszał zapowiedź, że 
będą mu zęby nożem podważać i przemocą w gardło lać, wolał ustąpić, aby do 
poniewierania swej godności zakonnej i czci rycerskiej nie dopuścić.
A Czech chciał koniecznie znacznie przed "panami" przybyć do Spychowa, aby swoją 
uwielbianą panienkę od wstydu uchronić. Prostym, ale roztropnym i nie 
pozbawionym uczuć rycerskich szlachetką będąc, rozumiał to jednak doskonale, że 
byłoby w tym coś upokarzającego dla Jagienki, gdyby znalazła się w Spychowie 
razem z Danusią. "Można będzie w Płocku biskupowi powiedzieć - myślał - że 
staremu panu z Bogdańca z opiekuństwa tak wypadło, że ją z sobą musiał brać, a 
potem niech się jeno rozgłosi, że ona pod biskupią opieką i że prócz Zgorzelic 
jeszcze i po opacie dziedzictwo na nią idzie - to choćby i woje-wodziński syn 
nie będzie dla niej za dużo". I ta myśl osładzała mu trudy pochodów, bo zresztą 
trapił się myślą, że ta szczęsna nowina, którą do Spychowa wiezie, będzie jednak 
dla panienki wyrokiem niedoli.
Często też stawała mu przed oczyma rumiana jak jabłuszko Sieciechówna. Naówczas, 
o ile drogi pozwalały, łechtał boki konia ostrogami, albowiem tak pilno było mu 
do Spychowa.
Jechali błędnymi drogami, a raczej bezdrożem przez bór, wprost przed siebie jak 
sierpem rzucił. Wiedział tylko Czech, że jadąc nieco ku zachodowi, a wciąż na 
południe, musi dojechać na Mazowsze, a wówczas wszystko już będzie dobrze. W 
dzień kierował się słońcem, a gdy pochód w noc się przeciągnął, gwiazdami. 
Puszcza przed nimi zdawała się nie mieć granic ni końca. Płynęły im wśród mroków 
nocnych dni i noce. Nieraz myślał Hlawa, że nie przewiezie młody rycerz żywej 
niewiasty przez to okropne bezludzie, gdzie znikąd pomocy, znikąd żywności, 
gdzie nocami koni trzeba było strzec od wilków i niedźwiedzi, w dzień ustępować 
z drogi stadom żubrów i turów, gdzie straszne odyńce ostrzyły krzywe kły o 
korzenie sosen i gdzie często, kto nie przedział z kuszy albo nie przebódł dzidą 
cętko-
wanych boków jelonka lub warchlaka, ten całymi dniami jeść co nie miał.
"Jakże tu będzie - myślał Hlawa - jechać z taką niedomęczoną dziewką, która 
ostatnim tchem goni!"
Przychodziło im raz po raz objeżdżać rozległe grzęzawy lub głębokie parowy, na 
których dnie szumiały wzdęte wiosennymi dżdżami potoki. Nie brakło w puszczy i 
jezior, w których widywali przy zachodzie słońca pławiące się w rumianych, 
wygładzonych wodach całe stada łosiów lub jeleni. Czasem spostrzegali też dymy 
zwiastujące obecność ludzi. Kilkakrotnie Hlawa zbliżał się ku takim borowym 
osadom, ale wysypywał się z nich na spotkanie lud dziki, przybrany w skóry na 
gołym ciele, zbrojny w kiścienie i łuki, a patrzący tak złowrogo spod 
poskręcanych przez kołtun czupryn, że trzeba było korzystać co duchu z 
pierwszego zdumienia, w jaki ich wprawiał widok rycerzy, i odjeżdżać jak 
najspieszniej.
Dwa razy jednak świstały za Czechem groty i gonił go okrzyk:
"Wokili!" (Niemcy!), on zaś wolał umykać niż wywodzić się, kto jest. Nareszcie 
po kilku jeszcze dniach zaczął przypuszczać, że może już i przejechał granicę, 
ale na razie nie było się kogo spytać. Dopiero od osaczników mówiących polską 
mową dowiedział się, że na koniec stanął na ziemiach mazowieckich.
Tam szło już łatwiej, chociaż całe wschodnie Mazowsze szumiało również jedną 
puszczą. Nie skończyło się także bezludzie, ale tam, gdzie zdarzyła się osada, 
mieszkaniec mniej był nieużyty, może dlatego, że nie karmił się wciąż 
nienawiścią, a może i z tej przyczyny, że Czech odzywał się zrozumiałym dla 
niego językiem. Bieda bywała tylko z niezmierną ciekawością tych ludzi, którzy 
otaczali gromadnie jeźdźców i zarzucali ich pytaniami, a dowiedziawszy się, że 
jeńca-Krzyżaka wiodą, mówili:
- Podarujcież go nam, panie; już my go sprawim! I prosili tak natarczywie, że 
Czech często musiał się gniewać albo tłumaczyć im, że jeniec jest książęcy. To 
wówczas ustępowali. Później, w kraju już osiadłym, ze szlachtą i włodykami nie 
szło też łatwo. Wrzała tam nienawiść przeciw Krzyżakom, pamiętano bowiem żywo 
wszędzie zdradę i krzywdę wyrządzoną księciu wówczas, gdy w czasie największego 
spokoju porwali go Krzyżacy pod Złotoryją i zatrzymali jako więźnia. Nie chciano 
tam już wprawdzie "sprawiać" Zygfryda, ale ten lub ów twardy szlachcic mówił: 
"Rozwiążcie go, to mu dam oręż i za miedzą pozwę go na śmierć". Takim wkładał 
jako łopatą w głowę Czech, że pierwsze prawo do pomsty ma nieszczęsny pan 
spychowski i że nie wolno go jej pozbawiać.
Ale w osiadłych stronach łatwo już szła podróż, bo były jakie takie drogi i 
konie wszędy karmiono owsem lub jęczmieniem. Jechał też Czech żywo, nie 
zatrzymując się nigdzie, i na dziesięć dni przed Bożym Ciałem stanął w 
Spychowie.
Przyjechał wieczorem, jak wówczas, gdy go był Maćko ze Szczytna z wiadomością o 
swoim odjeździe na Żmujdź przysłał, i tak samo jak wówczas zbiegła do niego, 
ujrzawszy go z okna, Jagienka, a on jej do nóg padł, słowa przez chwilę nie 
mogąc przemówić. Ale ona podniosła go i pociągnęła co rychlej na górę, nie chcąc 
przy ludziach wypytywać.
- Co za nowiny? - spytała, drżąc z niecierpliwości i ledwie mogąc dech złapać. - 
Żywi są? Zdrowi?
- Żywi! Zdrowi!
- A ona znalazła się?
- Jest. Odbili ją.
- Pochwalony Jezus Chrystus!
Ale mimo tych słów twarz jej stała się jakby skrzepła, bo od razu wszystkie jej 
nadzieje rozsypały się w proch.
Siły wszakże nie opuściły jej i nie straciła przytomności, a po chwili opanowała 
się zupełnie i poczęła znów pytać:
- Kiedy zaś tu staną?
- Za kilka dni! Ciężka to droga - z chorą.
- Chora ci jest?
- Skatowana. Umysł się jej od męki pomieszał.
- Jezu miłosierny!
Nastało krótkie milczenie, tylko przybladłe nieco usta Jagien-ki poruszały się 
jakby w modlitwie.
- Nie obaczyłaże się przy Zbyszku? - spytała znowu.
- Może się i obaczyła, ale nie wiem, bom wraz wyjechał, aby wam, pani, oznajmić 
nowinę, nim tu staną.
- Bóg ci zapłać. Powiadaj, jako było?
Czech począł opowiadać w krótkich słowach, jak odbili Danusię i wzięli olbrzyma 
Arnolda razem z Zygfrydem. Oznajmił też, że Zygfryda przywiózł z sobą, albowiem 
młody rycerz chciał go dać w podarunku i dla pomsty Jurandowi.
- Trzeba mi teraz do Juranda! - rzekła, gdy skończył, Jagienka. I wyszła, ale 
Hlawa niedługo pozostał sam, gdyż z alkierza wybiegła ku niemu Sieciechówna, a 
on, czy to dlatego, że nie całkiem był przytomny ze zmęczenia i trudów 
niezmiernych, czy że tęsknił do niej i zapamiętał się na razie na jej widok, 
dość że chwycił ją wpół, przycisnął do piersi i począł całować jej oczy, 
policzki, usta, tak jakby dawno już przedtem powiedział jej wszystko, co przed 
takim uczynkiem powiedzieć dziewczynie wypada.
I może, że istotnie wypowiedział jej to już w duchu w czasie podróży, bo całował 
i całował bez końca, a tulił ją do się z taką siłą, że aż w niej oddech 
zapierało, ona zaś nie broniła się, z początku ze zdumienia, a potem z 
omdlałości tak wielkiej, że byłaby osunęła się na ziemię, gdyby trzymały ją 
mniej krzepkie ręce. Na szczęście, nie trwało to wszystko zbyt długo, gdyż na 
schodach dały się słyszeć kroki i po chwili wpadł do izby ojciec Kaleb.
Odskoczyli więc od siebie, a ksiądz Kaleb począł znów zarzucać Hlawę pytaniami, 
na które ów, nie mogąc tchu złapać, z trudnością odpowiadał. Ksiądz myślał, że 
to z trudu. Usłyszawszy jednak potwierdzenie nowiny, że Danusia odbita i 
znaleziona, a kat jej przywiezion do Spychowa, rzucił się na kolana, aby Bogu 
dzięki uczynić. Przez ten czas uspokoiła się nieco krew w żyłach Hlawy i gdy 
ksiądz wstał, mógł mu już spokojnie powtórzyć, jakim sposobem znaleźli i odbili 
Danusię.
- Nie po to ją Bóg wybawił - rzekł, wysłuchawszy wszystkiego, ksiądz - aby rozum 
jej i duszę w ciemnościach i we władaniu mocy nieczystych miał pozostawić! 
Położy Jurand na niej swoje święte ręce i jedną modlitwą przywróci jej rozum i 
zdrowie.
- Rycerz Jurand? - zapytał ze zdziwieniem Czech. - Takąż on ma moc? Świętym ci 
może już za życia został?
- Przed Bogiem jest już za życia, a gdy zemrze, będą mieli ludzie w niebiesiech 
jednego więcej patrona-męczennika.
- Powiedzieliście wszelako, wielebny ojcze, że położy ręce na głowie córki. 
Zaliby mu prawica odrosła? bo wiem, żeście o to Pana Jezusa prosili.
- Powiedziałem: "ręce", jako się zwyczajnie mówi - odrzekł ksiądz - ale przy 
łasce boskiej i jedna wystarczy.
- Pewnie - odpowiedział Hlawa.
Ale w głosie jego było nieco zniechęcenia, gdyż myślał, że widomy cud zobaczy. 
Dalszą rozmowę przerwało wejście Jagienki.
- Oznajmiłam mu - rzekła - nowinę ostrożnie, aby go nagła radość nie zabiła, a 
on zaraz padł krzyżem i modli się.
- On i bez tego całymi nocami tak leży, a dziś tym bardziej pewnie do rana nie 
wstanie - powiedział ksiądz Kaleb.
Jakoż tak się stało. Kilka razy zaglądali do niego i za każdym razem znajdowali 
go leżącego, nie w uśpieniu, lecz w modlitwie tak gorliwej, że do zupełnego 
zapamiętania się dochodzącej.
Dopiero nazajutrz, znacznie po jutrzni, gdy Jagienka zajrzała znów do niego, dał 
znać, że chce widzieć Hlawę i jeńca. Wyprowadzono wówczas z podziemia Zygfryda 
ze skrępowanymi w krzyż na piersiach rękoma i wszyscy razem z Tolimą udali się 
do starca.
W pierwszej chwili Czech nie mógł mu się dobrze przyjrzeć, gdyż błoniaste okna 
mało przepuszczały światła, a dzień był ciemny z powodu chmur, które zawaliły 
całkiem niebo i zapowiadały groźną nawałnicę. Ale gdy bystre jego oczy przywykły 
do mroku, zaledwie go poznał, tak jeszcze wychudł i wynędzniał. Olbrzymi mąż 
zmienił się w olbrzymiego kościeja. Twarz miał tak białą, że nie różniła się 
wiele od mlecznej barwy włosów i brody, a gdy przechyliwszy się na poręcz 
krzesła, przymknął powieki, wydał się Hlawie po prostu trupem. Przy krześle stał 
stół, a na nim krucyfiks, dzban z wodą i bochen czarnego chleba z utkwioną w nim 
mizerykordią, czyli groźnym nożem, którego rycerze używali do dobijania rannych. 
Innego pokarmu prócz chleba i wody od dawna już Jurand nie używał. Za odzież 
służyła mu gruba włosiennica, przepasana powrósłem, którą nosił na gołym ciele. 
Tak to od czasu powrotu ze szczcieńskiej niewoli żył możny i straszny niegdyś 
rycerz ze Spychowa.
Posłyszawszy wchodzących, odsunął nogą oswojoną wilczycę, która ogrzewała mu 
bose stopy, i podał się w tył. Wtedy to właśnie wydał się Czechowi jak umarły. 
Nastała chwila oczekiwania, spodziewano się bowiem, że uczyni jaki znak, aby kto 
zaczął mówić, ale on siedział nieruchomy, biały, spokojny, z otwartymi nieco 
ustami, jakoby istotnie pogrążon w wieczystym uśpieniu śmierci.
- Jest tu Hlawa - ozwała się wreszcie słodkim głosem Jagienka - chcecie-li go 
wysłuchać?
Skinął głową na znak zgody, więc Czech rozpoczął po raz
trzeci opowiadanie. Wspomniał pokrótce o bitwach stoczonych z Niemcami pod 
Gotteswerder, opowiedział walkę z Arnoldem von Baden i odbicie Danusi, ale nie 
chcąc przydawać staremu męczennikowi boleści do dobrej nowiny i budzić w nim 
nowego niepokoju, zataił, że umysł Danusi pomieszał się przez długie dni 
okrutnej niedoli.
Natomiast mając serce zawzięte przeciw Krzyżakom i pragnąc, aby Zygfryd jak 
najniemiłosiemiej był pokaran, nie zataił umyślnie, że znaleźli ją przelęknioną, 
wynędzniałą, chorą, że znać było, że obchodzono się z nią po katowsku, i że 
gdyby była dłużej pozostała w tych strasznych rękach, byłaby uwiędła i zgasła 
tak właśnie, jako więdnie i ginie podeptane nogami kwiecie. Ponurej tej 
opowieści towarzyszył niemniej posępny pomruk zapowiadającej się burzy. 
Miedziane zwały chmur kłębiły się coraz potężniej nad Spychowem.
Jurand słuchał opowiadania bez jednego drgnienia i ruchu, tak że obecnym zdawać 
się mogło, iż pogrążony jest we śnie. Słyszał jednak i rozumiał wszystko, bo gdy 
Hlawa zaczął mówić o niedoli Danusi, wówczas w pustych jamach oczu zebrały mu 
się dwie wielkie łzy i spłynęły mu po policzkach. Ze wszystkich ziemskich uczuć 
pozostało mu jeszcze jedno tylko: miłość do dziecka.
Potem sinawe jego usta poczęły się poruszać modlitwą. Na dworze rozległy się 
pierwsze, dalekie jeszcze grzmoty i błyskawice jęły kiedy niekiedy rozświecać 
okna. On modlił się długo i znów łzy kapały mu na białą brodę. Aż wreszcie 
przestał i zapadło długie milczenie, które przedłużając się nad miarę, stało się 
na koniec uciążliwe dla obecnych, bo nie wiedzieli, co mają z sobą robić.
Na koniec stary Tolima, prawa Jurandowa przez całe życie ręka, towarzysz we 
wszystkich bitwach i główny stróż Spychowa, rzekł:
- Stoi przed wami, panie, ten piekielnik, ten wilkołak krzyżacki, który katował 
was i dziecko wasze; dajcie znak, co mam z nim uczynić i jako go pokarać?
Na te słowa przez oblicze Juranda przebiegły nagle promienie - i skinął, aby mu 
przywiedziono tuż więźnia.
Dwaj pachołkowie chwycili go w mgnieniu oka za barki i przywiedli przed starca, 
a ów wyciągnął rękę, przesunął naprzód dłoń po twarzy Zygfryda, jakby chciał 
sobie przypomnieć lub wrazić w pamięć po raz ostatni jego rysy, następnie 
opuścił ją na piersi Krzyżaka, zmacał skrzyżowane na nich ramiona, dotknął 
powrozów - i przymknąwszy znów oczy, przechylił głowę.
Obecni mniemali, że się namyślał. Ale cokolwiek bądź czynił, nie trwało to 
długo, gdyż po chwili ocknął się - i skierował dłoń w stronę bochenka chleba, w 
którym utkwiona była złowroga mizerykordia.
Wówczas Jagienka, Czech, nawet stary Tolima i wszyscy pachołkowie zatrzymali 
dech w piersiach. Kara była stokroć zasłużona, pomsta słuszna, jednakże na myśl, 
że ów na wpół żywy starzec będzie rzezał omackiem skrępowanego jeńca, wzdrygnęły 
się w nich serca.
Ale on, ująwszy w połowie nóż, wyciągnął wskazujący palec do końca ostrza, tak 
aby mógł wiedzieć, czego dotyka, i począł przecinać sznury na ramionach 
Krzyżaka.
Zdumienie ogarnęło wszystkich, zrozumieli bowiem jego chęć - i oczom nie chcieli 
wierzyć. Tego jednak było im zanadto. Hlawa jął pierwszy szemrać, za nim Tolima, 
za tymi pachołkowie. Tylko ksiądz Kaleb począł pytać przerywanym przez 
niepohamowany płacz głosem:
- Bracie Jurandzie, czego chcecie? Czy chcecie darować jeńca wolnością?
- Tak! - odpowiedział skinieniem głowy Jurand.
- Chcecie, by odszedł bez pomsty i kary?
- Tak!
Pomruk gniewu i oburzenia zwiększył się jeszcze, ale ksiądz
Kaleb, nie chcąc, by zmarniał tak niesłychany uczynek miłosierdzia, zwrócił się 
ku szemrzącym i zawołał:
- Kto się świętemu śmie sprzeciwić? Na kolana! I klęknąwszy sam, począł mówić:
- Ojcze nasz, któryś jest w niebie, święć się imię Twoje, przyjdź królestwo 
Twoje...
I odmówił "Ojcze nasz" do końca. Przy słowach: "i odpuść nam nasze winy jako i 
my odpuszczamy naszym winowajcom", oczy jego zwróciły się mimo woli na Juranda, 
którego oblicze zajaśniało istotnie jakimś nadziemskim światłem.
A widok ów w połączeniu ze słowami modlitwy skruszył serca wszystkich obecnych, 
gdyż stary Tolima o zatwardziałej w ustawicznych bitwach duszy, przeżegnawszy 
się krzyżem świętym, objął następnie Jurandowe kolano i rzekł:
- Panie, jeśli wasza wola ma się spełnić, to trzeba jeńca do granicy 
odprowadzić.
- Tak! - skinął Jurand.
Coraz częstsze błyskawice rozświecały okna; burza była bliżej i bliżej.
 Henryk Sienkiewicz: Krzyżacy
Rozdział XXVI
Dwaj jeźdźcy zdążali wśród wichru i nawalnego już chwilami dżdżu ku spychowskiej 
granicy: Zygfryd i Tolima. Ten ostatni odprowadzał Niemca z obawy, aby po drodze 
nie zabili go chłopi czatownicy lub czeladź spychowska, płonąca ku niemu 
straszną nienawiścią i zemstą. Zygfryd jechał bez broni, ale i bez pęt. Burza, 
którą gnał wicher, była już nad nimi. Kiedy niekiedy, gdy huknął niespodziany 
grzmot, konie przysiadały na zadach. Oni jechali w głębokim milczeniu zapadłym 
wądołem, nieraz z powodu ciasnoty drogi tak blisko siebie, że strzemię trącało o 
strzemię. Tolima, przywykły od całych lat do stróżowania jeńców, spoglądał i 
teraz chwilami na Zygfryda bacznym okiem, jak gdyby mu chodziło o to, aby 
niespodzianie nie umknął - i dreszcz mimowolny przejmował go za każdym razem, 
albowiem wydawało mu się, że oczy Krzyżaka świecą w pomroce jak oczy złego ducha 
albo upiora. Przychodziło mu nawet do głowy, aby go przeżegnać, ale na myśl, że 
pod znakiem krzyża może mu zawyje nieludzkim głosem i zmieniwszy się w szkaradny 
kształt pocznie kłapać zębami, zdejmował go strach jeszcze większy. Stary 
wojownik, który umiał bić w pojedynkę w całe kupy Niemców, jak jastrząb bije w 
stado kuropatw - bał się jednakże sił nieczystych i nie chciał mieć z nimi do 
czynienia. Wolałby też był pokazać Niemcowi po prostu dalszą drogę i zawrócić, 
ale wstyd mu było samego siebie, więc odprowadził go aż do granicy.
Tam, gdy dotarli do krańca spychowskiego lasu, nastała przerwa w dżdżu i chmury 
zajaśniały jakimś dziwnym żółtym światłem. Uczyniło się widniej i oczy Zygfryda 
utraciły ów poprzedni niesamowity blask. Ale wówczas napadła na Tolimę inna 
pokusa:
"Kazali mi - mówił sobie - odprowadzić tego wściekłego psa przezpiecznie aż do 
granicy, tom go i odprowadził; ale zaliż ma on odjechać bez pomsty i kary, ów 
kat pana mojego i jego dziecka, i czy nie byłby to godny a miły Bogu uczynek 
zgładzić go? Ej! nużbym go pozwał na śmierć? Nie ma ci on wprawdzie broni, ale o 
milę zaraz, w pana Warcimowym dworzyszczu, dadzą mu przecie jaki miecz albo 
okszę - i będę się z nim potykał. Da Bóg, obalę go, a potem dorżnę jako przystoi 
i głowę w gnoju zakopię!" Tak mówił do siebie Tolima i spoglądając łakomie na 
Niemca, jął poruszać nozdrzami, jakby już zwietrzył zapach świeżej krwi. I 
ciężko musiał walczyć z tą żądzą, ciężko łamać się z sobą, aż dopiero gdy 
pomyślał, że Jurand nie do granicy tylko darował życie i wolność jeńcowi i że w 
takim razie na nic by się nie przydał pański święty uczynek i zmniejszyłaby się 
za niego nagroda niebieska, przezwyciężył się wreszcie i powstrzymawszy konia, 
rzekł:
- Oto granica nasza, a i do waszej niedaleko. Jedźże wolny, a jeśli cię zgryzota 
nie zdławi i piorun boski nie doścignie, to od ludzi nic ci nie grozi.
I to rzekłszy, zawrócił, a tamten pojechał przed siebie z jakąś dziką 
skamieniałością w twarzy, nie odezwawszy się ani jednym słowem i jakby nie 
słysząc, że ktoś do niego przemówił.
I jechał dalej szerszym już gościńcem, rzekłbyś, pogrążon we śnie.
Krótka była przerwa w burzy i krótko trwało rozjaśnienie. Ściemniło się znów 
tak, iż rzekłbyś, na świat padł mrok wieczorny i chmury zstąpiły nisko, prawie 
nad sam bór. Z góry dochodził złowrogi pomruk i jakby niecierpliwy syk i 
warczenie piorunów, które hamował jeszcze anioł burzy. Ale błyskawice 
rozświecały już co chwila oślepiającym blaskiem groźne niebo i przerażoną ziemię 
i wówczas widać było szeroką drogę idącą wśród dwóch czarnych ścian boru, na 
niej zaś w pośrodku samotnego jeźdźca na koniu. Zygfryd jechał na wpół 
przytomny, trawiony przez gorączkę. Rozpacz żrąca mu duszę od czasu śmierci 
Rotgiera, zbrodnie popełnione przez zemstę, zgryzoty, przerażające widzenia, 
duszne targaniny zmąciły jego umysł już od dawna do tego stopnia, że z 
największym tylko wysiłkiem bronił się szaleństwu, a chwilami nawet mu się 
poddawał. Świeżo zaś - i trudy podróży pod twardą ręką Czecha, i noc spędzona w 
spychowskim więzieniu, i niepewność losu, a nade wszystko ów niesłychany, 
nadludzki niemal czyn łaski i miłosierdzia, który po prostu go przeraził, 
wszystko to potargało go do ostatka. Chwilami tężała i krzepła w nim myśl, tak 
że zupełnie tracił rozpoznanie, co się z nim dzieje, ale potem znów gorączka 
budziła go i zarazem budziła w nim jakieś głuche poczucie rozpaczy, zatraty, 
zguby - poczucie, że wszystko już minęło, zgasło, skończyło się, że nadszedł 
jakiś kres, że naokół jeno noc i noc, i nicość, i jakby jakaś otchłań okropna 
wypełniona przerażeniem, ku której musi jednak iść.
- Idź! idź! - szepnął mu nagle nad uchem jakiś głos. A on obejrzał się - i 
ujrzał śmierć. Sama kształtu kościotrupa, siedząc na kościotrupie końskim, 
sunęła tuż obok, biała i klekocąca kościami.
- Jesteś? - zapytał Krzyżak.
- Jestem. Idź! idź!
Ale w tej chwili spostrzegł, że z drugiej strony ma także towarzysza: strzemię w 
strzemię jechał jakiś twór ciałem podobny do człowieka, ale z nieludzką twarzą, 
głowę miał bowiem zwierzęcą, ze stojącymi uszami, długą, spiczastą i pokrytą 
czarną sierścią.
- Ktoś ty? - zawołał Zygfryd.
Ów zaś, zamiast odpowiedzieć, pokazał mu zęby i począł głucho warczeć.
Zygfryd zamknął oczy, ale natychmiast usłyszał potężniejszy chrzęst kości i głos 
mówiący mu w samo ucho:
- Czas! czas! śpiesz się! idź!
I odpowiedział:
- Idę!
Ale odpowiedź ta wyszła z jego piersi tak, jakby ją dał kto inny. Potem, 
rzekłbyś, popychany jakąś nieprzepartą zewnętrzną siłą, zsiadł z konia i zdjął z 
niego wysokie rycerskie siodło, a następnie uzdę. Towarzysze, zsiadłszy także, 
nie odstąpili go ani na mgnienie oka - i zawiedli ze środka drogi na skraj boru. 
Tam czarny upiór pochylił mu gałąź i pomógł przywiązać do niej rzemień uzdy.
- Śpiesz się! - szepnęła śmierć.
- Śpiesz się! - zaszumiały jakieś głosy w wierzchołkach drzew.
Zygfryd, pogrążony jakby we śnie, przewlókł drugi lejc przez sprzączkę, uczynił 
pętlę - i wstąpiwszy na siodło, które złożył poprzednio pod drzewem, założył ją 
sobie na szyję.
- Odepchnij siodło!... już! Aa!
Trącone nogą siodło potoczyło się o kilka kroków i ciało nieszczęsnego Krzyżaka 
zwisło ciężko.
Przez jedno mgnienie oka wydało mu się, że słyszy jakiś chrapliwy, stłumiony ryk 
i że ów ohydny upiór rzucił się na niego, zakołysał nim i począł zębami szarpać 
mu piersi, aby ukąsić go w serce. Ale potem gasnące jego źrenice ujrzały jeszcze 
co innego: oto śmierć rozpłynęła się w jakiś białawy obłok, który z wolna 
posunął się ku niemu, objął go, ogarnął, otoczył i zakrył wreszcie wszystko 
okropną, nieprzenikliwą zasłoną.
W tej chwili burza rozszalała się z niezmierną wściekłością. Piorun huknął w 
środek drogi z tak straszliwym łoskotem, jakby ziemia zapadała się w posadach. 
Cały bór ugiął się pod wichrem. Szum, świst, wycie, skrzypienie pni i trzask 
łamanych gałęzi wypełniły głębie leśne. Fale dżdżu gnane wichrem przesłoniły 
świat - i tylko w czasie krótkich krwawych błyskawic można było dojrzeć 
rozhuśtany dziko nad drogą trup Zygfryda.
Nazajutrz tą samą drogą posuwał się dość liczny orszak. Na przedzie jechała 
Jagienka z Sieciechówną i Czechem, za nimi szły wozy, otoczone przez czterech 
zbrojnych w kusze i miecze pachołków. Z woźniców każdy miał też obok siebie 
oszczep i siekierę, nie licząc okutych wideł i innych narzędzi w drodze 
przydatnych. Potrzebne to było tak dla obrony od dzikiego zwierza, jak od kup 
rozbójniczych, które wiecznie grasowały na krzyżackiej granicy, a na które 
gorzko się skarżył wielkiemu mistrzowi Jagiełło i w listach, i osobiście na 
zjazdach w Raciążu.
Ale mając ludzi sprawnych i dobry sprzęt obronny, można się było ich nie lękać, 
poczet więc jechał ufny w siebie i wolny od obaw. Po wczorajszej burzy nastał 
dzień przecudny, rzeźwy, cichy i tak jasny, że tam, gdzie nie było cienia, oczy 
podróżnych mrużyły się od zbytniego blasku. Żaden liść nie poruszał się na 
drzewach, a z każdego zwieszały się wielkie krople dżdżu, mieniące się tęczą w 
słońcu. Wśród sosnowych igieł błyszczały jakby wielkie diamenty. Ulewa 
potworzyła na gościńcu małe strumyki, które spływały z wesołym szelestem ku 
niższym miejscom, tworząc we wgłębieniach płytkie jeziorka. Cała okolica była 
zroszona, mokra, ale śmiejąca się w porannej jasności. W takie poranki radość 
ogarnia i serce ludzkie, więc woźnice i parobcy podśpiewywali sobie z cicha, 
dziwiąc się milczeniu, które panowało między jadącymi na przedzie.
Oni zaś milczeli, bo na duszy Jagienki osiadła ciężka troska. W życiu jej coś 
się skończyło, coś złamało i dziewczyna, chociaż nie bardzo biegła w rozmyślaniu 
i nie umiejąca wypowiedzieć sobie wyraźnie, co się w niej dzieje i co się jej 
wydaje, czuła jednak, że wszystko, czym dotychczas żyła, zawiodło i poszło na 
marne, że rozwiała się w niej wszelka nadzieja, jako poranna mgła rozwiewa się 
nad polami, że wszystkiego trzeba się będzie wyrzec, wszystkiego zaniechać, o 
wszystkim zapomnieć i zacząć życie jakby całkiem nowe. Myślała też, że choćby z 
woli Bożej nie było ono całkiem złe, jednakże nie może być inne, jeno smutne, a 
w żadnym razie nie tak dobre, jak mogłoby być to, które się właśnie skończyło.
I żal niezmierny ściskał jej serce po owej zamkniętej raz na zawsze przeszłości 
i podnosił się strumieniem łez do oczu. Ale nie chciała płakać, bo i bez tego 
czuła jakby w dodatku do całego brzemienia, które jej gniotło duszę, jeszcze i 
wstyd. Wolałaby była nigdy nie wyjeżdżać ze Zgorzelic, byle tak nie wracać teraz 
ze Spychowa. Bo że tu przyjechała nie tylko dlatego, że nie wiedziała, co czynić 
po śmierci opata, i nie tylko dlatego, by Cztanowi i Wilkowi odjąć przyczynę do 
napaści na Zgorzelice, tego nie mogła przed sobą zaprzeć! Nie! Wiedział o tym i 
Maćko, który też nie z tego powodują brał, a dowie się niechybnie i Zbyszko. Na 
tę myśl zapałały jej policzki i gorycz zalała serce. "Nie byłam ci dość harda - 
mówiła sobie w duszy - a teraz mam, czegom chciała", l do troski, do niepewności 
jutra, do zgryźliwego smutku i do niezgłębionego żalu po przeszłości dołączyło 
się upokorzenie.
Ale dalszy przebieg ciężkich myśli przerwał jej jakiś człowiek nadchodzący z 
przeciwka. Czech, mający na wszystko baczne oko, ruszył też koniem ku niemu i z 
kuszy na ramieniu, z torby borsuczej i z piór sójki na czapce poznał w nim 
borowego.
- Hej, a ktoś jest? stój! - zawołał jednak dla pewności. Ów zbliżył się 
pośpiesznie i z obliczem poruszonym, jakie miewają zwykle ludzie, którzy chcą 
coś niezwykłego oznajmić, zawołał:
- Człowiek przed wami wisi nade drogą! Czech więc zaniepokoił się, czy to nie 
jakaś sprawa zbójecka, i począł pytać żywo:
- Daleko stąd?
- Na strzelenie z kuszy. Nad samą drogą.
- Nikogo przy nim?
- Nikogo. Spłoszyłem jeno wilka, który go obwąchiwał. Wzmianka o wilku uspokoiła 
Hlawę, dowodziła bowiem, że w pobliżu nie było ludzi ni żadnej zasadzki. 
Tymczasem Jagienka rzekła:
- Obacz, co to jest.
Hlawa skoczył przed siebie, a po chwili powrócił jeszcze szybciej.
- Zygfryd wisi! - zawołał, osadzając przed Jagienką konia.
- W imię Ojca i Syna, i Ducha! Zygfryd? Krzyżak?
- Krzyżak! Na uździenicy się powiesił!
- Sam?
- Sam, widać, bo siodło leży wedle niego. Gdyby to zbóje uczynili, byliby go po 
prostu zabili - i siodło byliby zabrali, bo zacne.
- Jakoże przejedziem?
- Nie jedźmy tam, nie jedźmy! - poczęła wołać bojaźliwa Anula Sieciechówna. - 
Jeszcze się co do nas przyczepi!
Jagienka przelękła się nieco także, gdyż wierzyła, że koło trupa samobójcy 
zbierają się całymi gromadami duchy paskudne, ale Hlawa, który był zuchwały i 
niczego się nie bojący, rzekł:
- O wa! Byłem blisko niego, a nawet trąciłem go oszczepem - i jakoś nie czuję 
diabła na karku.
- Nie bluźnij! - zawołała Jagienka.
- Nie bluźnię - odpowiedział Czech - jeno ufam w moc Bożą. Wszelako, jeśli się 
boicie, to można borem objechać.
Sieciechówna poczęła prosić, by objechać, ale Jagienka, namyśliwszy się przez 
chwilę, rzekła:
- Ej! nie godzi się umarłego nie pogrześć! Krześcijański to uczynek, od Pana 
Jezusa nakazany, a to przecie człowiek.
- Ba, ale Krzyżak, wisielec i kat! Kruki i wilcy się nim zajmą.
- Nie powiedaj byle czego! Za winy Bóg go będzie sądził, my zaś uczyńmy swoje. 
Nie przyczepi się też do nas nijakie zło, jeśli pobożne przykazanie spełnimy.
- Ha! to niech się i stanie wedle waszej woli - odrzekł Czech. I wydał 
odpowiedni rozkaz parobkom, którego posłuchali z ociąganiem się i ze wstrętem. 
Bojąc się jednakże Hlawy, pobrali, w niedostatku łopat, widły i topory dla 
wybrania dołu w ziemi i poszli. Czech udał się też z nimi dla przykładu i 
przeżegnawszy się, przeciął własnoręcznie rzemień, na którym trup wisiał.
Zygfryda twarz zbłękitniała już na powietrzu i wyglądał dość okropnie, albowiem 
oczy miał nie zamknięte i przerażone, usta zaś otwarte jakby dla złapania 
ostatniego tchu. Prędko więc wykopali tuż obok dół i zepchnęli do niego ciało 
rękojeściami wideł, twarzą do ziemi, po czym przysypawszy je, poczęli szukać 
kamieni, był bowiem obyczaj odwieczny, że pokrywano nimi samobójców, inaczej 
bowiem wstawali nocami i przeszkadzali podróżnym.
Kamieni było dosyć i na drodze, i między mchami leśnymi, wkrótce więc urosła nad 
Krzyżakiem kopiasta mogiła, a potem Hlawa wyciął siekierą na pniu sosny krzyż, 
co uczynił nie dla Zygfryda, lecz aby złe duchy nie zbierały się w tym miejscu, 
i wrócił do orszaku.
- Dusza w piekle, a ciało już w ziemi - rzekł do Jagienki. - Możem teraz jechać.
I ruszyli. Jednakże Jagienka, przejeżdżając, udarła gałązkę sośniny i cisnęła ją 
na kamienie, a za przykładem pani uczynili tak samo wszyscy inni, bo i to 
nakazywał także obyczaj.
Długi czas jechali w zadumie, rozmyślając o tym złowrogim mnichu-rycerzu, o 
karze, jaka go dosięgła, a wreszcie Jagienka rzekła:
- Sprawiedliwość boska nie folguje. I nie godzi się nawet "Wieczny odpoczynek" 
za niego odmówić, bo dla niego nie masz zmiłowania.
- Litościwą macie i tak duszę, żeście kazali go pogrześć - odpowiedział Czech.
A następnie zaczął mówić z pewnym wahaniem:
- Ludzie prawią, ba! może i nie ludzie, jeno czarownice i czarownik!, że niby 
powróz albo też rzemień z wisielca daje jakoweś szczęście we wszystkim, ale nie 
wziąłem rzemienia z Zygfryda, bo ja dla was nie od czamoksięstwa, tylko od Pana 
Jezusowej mocy szczęścia wyglądam.
Jagienka nie odrzekła na razie nic i po chwili dopiero, westchnąwszy kilkakroć, 
rzekła jakby sama do siebie:
- Hej! Moje szczęście za mną, nie przede mną!
 Henryk Sienkiewicz: Krzyżacy
Rozdział XXVII
Dopiero w dni dziewięć po wyjeździe Jagienki stanął Zbyszko na granicy Spychowa, 
ale Danusia była Już tak bliska śmierci, że zupełnie stracił nadzieję, czyją 
żywą ojcu dowiezie. Zaraz następnego dnia, gdy poczęła nie do rzeczy odpowiadać, 
spostrzegł, iż nie tylko umysł jej jest zwichnięty, ale że przy tym i ciało 
ogarnia jakaś choroba, przeciw której nie ma już sił w tym wycieńczonym przez 
niewolę, więzienie, mękę, i ustawiczny strach dziecku. Może być, że odgłosy 
zaciekłej walki, jaką Zbyszko i Maćko stoczyli z Niemcami, przepełniły ten 
kielich przerażenia i że właśnie w tej chwili napadła ją owa choroba, dość że 
gorączka nie opuszczała jej odtąd prawie aż do końca drogi. Była to nawet 
poniekąd okoliczność pomyślna, albowiem przez straszną puszczę, wśród 
niezmiernych trudów, wiózł ją Zbyszko jak martwą, nieprzytomną i o niczym nie 
wiedzącą. Po przebyciu puszcz, gdy weszli do "zbożnego" kraju, między osady 
kmiece i szlacheckie, skończyły się niebezpieczeństwa i trudy. Ludzie, 
dowiadując się, że to wiozą swojackie dziecko, odbite Krzyżakom, a do tego córkę 
sławnego Juranda, o którym "gądkowie" tyle śpiewali już pieśni po gródkach, 
dwo-rzyszczach i chatach, prześcigali się w usługach i pomocy. Dostarczano 
zapasów i koni. Wszystkie drzwi stawały otworem. Nie potrzebował już Zbyszko 
wieźć Danusi w kolebce między końmi, gdyż silni młodziankowie przenosili ją w 
noszach ode wsi do wsi tak troskliwie i ostrożnie, jakby jakąś świętość nieśli. 
Niewiasty otaczały ją najtkliwszą opieką. Mężowie, słuchając opowieści ojej 
krzywdach, zgrzytali zębami i niejeden nakładał zaraz żelazne blachy, chwytał za 
miecz, za topór albo za kopię i jechał dalej za Zbyszkiem, by pomścić się "z 
nawiązką", bo nie dość wydawało się zawziętemu pokoleniu równo krzywdą za 
krzywdę zapłacić.
Ale Zbyszko nie myślał w tej chwili o zemście, tylko jedynie o Danusi. Żył 
między przebłyskami nadziei, gdy chwilowo czyniło się chorej lepiej, a głuchą 
rozpaczą, gdy stan jej pogarszał się widomie. A co do tego nie mógł się już 
łudzić. Nieraz z początku podróży przelatywała mu przez głowę zabobonna myśl, że 
może tam gdzieś po bezdrożach, które przebywali, jedzie za nimi ślad w ślad 
śmierć i czyha tylko na sposobną chwilę, by się rzucić na Danusię i wyssać z 
niej ostatek życia. Widzenie to, a raczej poczucie, bywało zwłaszcza wśród 
ciemnych nocy tak wyraźne, że nieraz porywała go rozpaczliwa chęć zawrócić, 
wyzwać martwicę, jak się wyzywa rycerza, i potykać się z nią do ostatniego tchu. 
Ale przy końcu drogi było jeszcze gorzej, czuł bowiem śmierć nie za orszakiem, 
ale wśród samego orszaku, niewidzialną wprawdzie, ale tak bliską, iż obwiewało 
ich jej mroźne tchnienie. I rozumiał już, że przeciw temu nieprzyjacielowi na 
nic męstwo, na nic krzepka dłoń, na nic oręż, że trzeba będzie oddać bezradnie 
najdroższą głowę na łup bez walki.
I to było uczucie najstraszniejsze, albowiem łączył się z nim żal, niepohamowany 
jak wicher, bezdenny jak morze. Jakże nie miała jęczeć, jakże nie miała się rwać 
z boleści w Zbyszku dusza, gdy spoglądając na swoją kochaną, mówił jej jakby z 
mimowolną wymówką: "Na to żem cię miłował, na tom cię odszukał i odbił, aby cię 
Jutro ziemią przysypać i nie widzieć cię już nigdy?" A tak mówiąc, spoglądał na 
jej kwitnące gorączką policzki, na jej mętne, nieprzytomne oczy i znów ją pytał: 
"Ostawisz mnie? Nie żal ci? Wolisz ode mnie niż ze mną?" l wówczas myślał, że 
chyba i jemu samemu w głowie się pomiesza, piersi zaś rozpierał mu jakby płacz 
przeogromny, ale zapiekły i nie mogący wybuchnąć, albowiem tamowała mu ujście i 
jakaś złość, i jakiś gniew na tę bezlitosną siłę, która wywarła się na niewinne 
dziecko, ślepa i zimna. Gdyby złowrogi Krzyżak znajdował się wówczas w orszaku, 
byłby go poszarpał jak dziki zwierz.
Dobiwszy się do leśnego dworca, chciał się zatrzymać, ale tam na wiosnę było 
pusto. Od stróżów dowiedział się przy tym, że oboje księstwo wybrali się do 
brata Ziemowita do Płocka, poniechał więc zamiaru jechania do Warszawy, gdzie by 
dworski medyk mógł dać chorej ratunek. Trzeba mu było ciągnąć do Spychowa, co 
było straszne, albowiem zdawało mu się, iż wszystko już się kończy i że trupa 
tylko dowiezie Jurandowi.
Ale właśnie na kilka godzin drogi przed Spychowem padł znów na jego serce 
jaśniejszy promyk nadziei. Policzki Danusi poczęły blednąć, oczy stawały się 
mniej mętne, oddech nie tak głośny i mniej pośpieszny. Zbyszko spostrzegł to 
natychmiast i po niejakim czasie nakazał ostatni postój, aby mogła spokojnie 
oddychać. Byli o milę może od Spychowa, z dala od mieszkań ludzkich, na wąskiej 
drodze między polem a łąką, Ale stojąca w pobliżu dzika grusza dawała ochronę od 
słońca, zatrzymali się więc pod jej gałęziami. Pachołkowie, pozłaziwszy z koni, 
rozkiełznali je, aby łacniej im było szczypać trawę. Dwie niewiasty najęte do 
posług przy Danusi i młodziankowie, którzy ją nieśli, znużeni drogą i upałem 
pokładli się w cieniu i usnęli; tylko Zbyszko czuwał przy noszach i siadłszy tuż 
na korzeniach gruszy, nie spuszczał z chorej oczu.
A ona leżała wśród popołudniowej ciszy, spokojnie, z przymkniętymi powiekami. 
Zbyszkowi wydawało się jednakże, że nie śpi. Jakoż gdy na drugim końcu rozległej 
łąki koszący siano chłop stanął i począł brzękać w kosę osełką, drgnęła lekko i 
otworzyła na chwilę powieki, po czym przymknęła je zaraz; pierś jej podniosła 
się jakby głębszym oddechem, a z ust wyszedł ledwie dosłyszalny szept:
- Kwiecie pachnie...
Były to pierwsze niegorączkowe i niebłędne słowa, jakie od początku podróży 
wymówiła, albowiem z przygrzanej słońcem łąki powiew przynosił istotnie mocną 
woń, w której czuć było i siano, i miód, i przeróżne pachnące zioła. Więc w 
Zbyszku na myśl, że przytomność wraca chorej, zadrżało z radości serce. W 
pierwszym uniesieniu chciał rzucić się do je j nóg, ale z obawy, by jej nie 
przestraszyć, pohamował się, klęknął tylko przy noszach i pochyliwszy się nad 
nią, jął wołać z cicha:
- Danusiu! Danusiu!
A ona otworzyła znów oczy; czas jakiś patrzyła na niego, po czym uśmiech 
rozjaśnił jej twarz i tak samo jako poprzednio w chacie smolarzy, ale daleko 
przytomniej, wymówiła jego imię:
- Zbyszko!...
I próbowała wyciągnąć ku niemu ręce, ale dla zbytniej słabości nie mogła tego 
uczynić; on natomiast objął ją ramionami, z sercem tak wezbranym, jakby jej 
dziękował za jakąś niezmierną łaskę.
- Przebudziłaś się! - mówił. - O, Bogu chwała... Bogu... Po czym zbrakło mu 
głosu - i przez czas jakiś patrzyli na siebie w milczeniu. Ciszę polną mącił 
tylko wonny powiew od strony łąki, któren szemrał w liściach gruszy, ksykanie 
koników w trawach i dalekie, niewyraźne śpiewanie kosiarza.
Danusia spoglądała coraz przytomniej i nie przestawała się uśmiechać, zupełnie 
jak dziecko, które we śnie widzi anioła. Powoli jednak w oczach jej poczęło się 
odbijać jakby pewne zdziwienie:
- Gdziem jest?... rzekła.
Wówczas z ust jego wyrwał się cały rój krótkich, przerywanych przez radość 
odpowiedzi.
- Przy mnieś jest! Pod Spychowem! Do tatusia jedziemy. Skończona twoja niedola! 
Oj! Danuśko moja! Oj, Danuśko! Szukałem cię i odbiłem. Nie w niemieckiej tyś już 
mocy. Nie bój się! Zaraz będzie Spychów. Chorzałaś, ale Pan Jezus się zmiłował! 
Ile było boleści, ile płakania! Danuśko!... Teraz już dobrze!... Nic, jeno 
szczęśliwość przed tobą. Ej, com się naszukał!... com się nawędrował!... Ej, 
mocny Boże!... Ej!
I odetchnął głęboko a prawie z jękiem, jakby ostatek ciężaru boleści zrzucał z 
piersi.
Danusia leżała spokojnie, coś sobie przypominając, coś rozważając, a na koniec 
spytała:
- Toś ty nie zabaczył mnie?
I dwie łzy, wezbrawszy jej w oczach, stoczyły się z wolna po twarzy na 
wezgłowie.
- Ja miałbym ciebie zabaczyć! - zawołał Zbyszko. Było zaś w tym stłumionym 
okrzyku więcej mocy niż w największych zaklęciach i przysięgach, albowiem 
miłował ją zawsze całą duszą, a od czasu gdy ją odzyskał, stała mu się droższą 
niż cały świat.
Ale tymczasem zapadła ponownie cisza; w dali jeno chłop przestał śpiewać i jął 
raz drugi klepać osełką kosę.
Usta Danusi poczęły się znów poruszać, ale szeptem tak cichym, że Zbyszko nie 
mógł jej dosłyszeć, więc pochyliwszy się, zapytał:
- Co zaś, jagódko, mówisz? A ona powtórzyła:
- Kwiecie pachnie...
- Bośmy przy łące - odrzekł - ale wnet pojedziem dalej. Do tatusia, któren też z 
niewoli wybawion. I będziesz moja do śmierci. Słyszyszże ty mnie dobrze? i 
rozumiesz?
Wtem targnął nim nagły niepokój, spostrzegł bowiem, że twarz jej czyni się blada 
i coraz bledsza, a na twarzy osiadają gęsto drobne krople potu.
- Co ci jest? - spytał z okropnym przestrachem. I uczuł, jak włosy zjeżają mu 
się na głowie, a mróz przechodzi przez kości.
- Co ci jest? powiedz! - powtórzył.
- Ciemno! - szepnęła.
- Ciemno? Słonko świeci, a tobie ciemno? - zapytał zdyszanym głosem. - Dopiero 
co mówiłaś przytomnie! Na imię Boskie, rzeknij choć słowo!
Poruszyła jeszcze ustami, ale nie mogła już nawet szeptać. Zbyszko odgadł tylko, 
że wymawia jego imię i że go woła. Wnet potem wychudzone jej dłonie jęły drgać i 
trzepotać się po kilim-ku, którym była okryta. Trwało to chwilę. Nie było już 
się co łudzić - konała!
A on w przerażeniu i rozpaczy począł ją błagać, jakby prośba mogła coś wskórać:
- Danuśka! O Jezu miłosierny!... Poczekaj choć do Spycho-wa! poczekaj! poczekaj! 
O Jezu! Jezu! Jezu!
Podczas tego błagania rozbudziły się niewiasty i nadbiegli pachołkowie, którzy 
byli opodal przy koniach na łące. Ale zrozumiawszy od pierwszego rzutu oka, co 
się dzieje, poklękali i poczęli odmawiać w głos litanię.
Powiew ustał, przestały szemrać liście na gruszy i tylko słowa modlitwy 
rozlegały się wśród wielkiej, polnej ciszy.
Danusia przed samym końcem litanii otworzyła jeszcze oczy, jakby chcąc spojrzeć 
po raz ostatni na Zbyszka i na świat słoneczny, po czym zaraz zasnęła snem 
wiekuistym. *
Niewiasty zamknęły jej powieki, a następnie poszły po kwiaty na łąkę. Pachołcy 
udali się ich śladem - i tak chodzili w słońcu wśród bujnych traw, podobni do 
duchów polnych, pochylając się co chwila i płacząc, albowiem w sercach mieli 
litość i żal. Zbyszko klęczał w cieniu, przy noszach, z głową na kolanach 
Danusi, bez ruchu i słowa, sam jak martwy, a oni krążyli to bliżej, to dalej, 
rwąc złoty kaczeniec i dzwonki, i obficie rosnące różowe smółki, i białą, 
pachnącą miodem drobniczkę. W wilgotnych dołkach znaleźli też lilie polne, a na 
miedzy przy ugorze janowiec. Aż gdy już mieli pełne naręcza, otoczyli smutnym 
korowodem nosze i poczęli je maić. Pokryli więc prawie całkiem kwieciem i ziółmi 
zwłoki zmarłej, nie zasłaniając tylko twarzy, która wśród dzwonków i lilij 
bielała, cicha, ukojona snem nieprzespanym, pogodna i po prostu anielska.
Do Spychowa nie było nawet i mili, więc po niejakim czasie, gdy im smutek i 
boleść łzami spłynęły, podnieśli nosze i ruszyli ku borom, od których zaczynały 
się już Jurandowe ziemie.
Pachołcy wiedli za orszakiem konie. Sam Zbyszko niósł w głowach nosze, a 
niewiasty, obarczone zbywającymi pękami ziół i kwiatów, śpiewały na przedzie 
pieśni pobożne - i tak z wolna szli i szli między zieloną łąką a równym, szarym 
ugorem, jakby jaka procesja żałosna.
Na modrym niebie nie było żadnej chmurki i świat cały wygrzewał się w złotym 
blasku słonecznym.
 Henryk Sienkiewicz: Krzyżacy
Rozdział XXVIII
Przyszli na koniec ze zwłokami dziewczyny do borów spychowskich, na których 
granicy stróżowali dniem i nocą zbrojni pachołkowie Jurandowi. Jeden z nich 
skoczył z wieścią do starego Tolimy i do księdza Kaleba, inni poprowadzili 
orszak z początku krętą i zapadłą, a potem szeroką leśną drogą aż do miejsca, 
gdzie bór się kończył, a poczynały się rozległe wilgotne grudzie i grząskie, 
rojne od błotnego ptactwa trzęsawy, za którymi na suchej wyżni leżał spychowski 
gródek. Poznali też wraz, że już żałobna wieść o nich doszła do Spychowa, gdyż 
zaledwie wychylili się z leśnego cienia na jasne błonie, doleciał do ich uszu 
odgłos dzwonu z gródkowej kaplicy. Wkrótce potem ujrzeli idącą z dali naprzeciw 
liczną drużynę ludzi, w której byli mężowie i niewiasty. Gdy gromada owa 
zbliżyła się na trzy lub dwa strzelenia z łuku, można już było rozróżnić osoby. 
Na czele szedł sam Jurand, podtrzymywany przez Tolimę i macający przed sobą 
koszturem. Łatwo go było poznać po ogromnym wzroście, po czerwonych jamach w 
miejsce oczu i po białych, opadających aż na ramiona włosach. Obok postępował z 
krzyżem i w białej komży ksiądz Kaleb. Za nimi niesiono chorągiew z Jurandowym 
znakiem, przy której szli zbrojni "woje" spychowscy, a za nimi niewiasty zamężne 
w nałęczkach na głowach i przetowłose panny. Na końcu gromady ciągnął wóz, na 
którym miano złożyć zwłoki.
Zbyszko, ujrzawszy Juranda, kazał postawić nosze na ziemi, które sam niósł do 
tej chwili od strony wezgłowia, za czym, posunąwszy się ku niemu, jął wołać 
takim okropnym głosem, jakim woła niezmierna boleść i rozpacz:
- Szukałem ci jej, pókim nie znalazł, i odbiłem, ale ona wolała do Boga niż do 
Spychowa!
I boleść złamała go zupełnie, albowiem padłszy na piersi Juranda, objął go za 
szyję i począł jęczeć:
- O Jezu, o Jezu! o Jezu!...
Na ów widok wzburzyły się serca zbrojnej czeladzi spychow-skiej i poczęli bić 
włóczniami o tarcze, nie wiedząc, jak inaczej swój ból i swoją chęć pomsty 
wyrazić. Niewiasty uczyniły lament i zawodząc jedna przez drugą, podnosiły 
zapaski do oczu albo też całkiem pokrywały nimi głowy, wołając wniebogłosy:
"Hej! Dola! Dola! Tobie wesele, a nam płakanie. Śmierć cię skosiła, Kościej cię 
zabrał - oj! oj!"
A niektóre, przechylając w tył głowy i zamykając oczy, wołały znów:
"Źle ci tu było, kwiatuszku, z nami - źle? Ostał się rodzic w wielkiej żałobie, 
a ty już chodzisz po boskich pokojach - oj! oj!"
Inne na koniec wymawiały zmarłej, że się nie ulitowała tatkowego i mężowego 
sieroctwa i łez. A był ten lament i ten żal na wpół śpiewem, bo nie umiał ów lud 
inaczej swojego bólu wypowiadać.
Atoli Jurand, wysunąwszy się z ramion Zbyszka, wyciągnął kosztur przed siebie na 
znak, że chce iść do Danusi. Wówczas Tolima ze Zbyszkiem chwycili go pod ramiona 
i przywiedli do noszów, a on klęknął przy zwłokach, powiódł po nich dłonią od 
czoła aż do złożonych w krzyż rąk zmarłej i pochylił kilkakrotnie głowę, jakby 
chciał rzec, że ona to jest, jego Danusia, nie kto inny -i że poznaje dziecko. 
Potem objął ją jednym ramieniem, a drugie, pozbawione dłoni, wzniósł w górę, zaś 
obecni odgadli także i tę niemą skargę przed Bogiem, wymowniejszą od wszelkich 
słów boleści. Zbyszko, któremu po chwilowym wybuchu odrętwiała znów twarz 
zupełnie, klęczał z drugiej strony milczący, do kamiennego posągu podobny i 
naokół uczyniło się tak cicho, że słychać było ksykanie koników polnych i 
brzęczenie każdej przelatującej muchy. Wreszcie ksiądz Kaleb pokropił święconą 
wodą Danusię, Zbyszka, Juranda i rozpoczął Requiem aeternam. A po ukończeniu 
pieśni długi czas modlił się głośno, przy czym ludziom zdawało się, że słyszą 
proroczy głos, gdy błagał, aby ta męka niewinnego dziecka była oną kroplą, która 
przepełnia naczynie nieprawości, i aby nastał dzień sądu, kary, gniewu i klęski.
Następnie ruszyli do Spychowa; ale nie położyli Danusi na wóz, tylko nieśli ją 
na przedzie orszaku na umajonych noszach. Dzwon, nie przestając bić, zdawał się 
ich wzywać i zapraszać ku sobie, a oni szli śpiewający szerokim błoniem, pod 
ogromną złotą zorzę wieczorną, jakby ich ta zmarła prowadziła naprawdę do 
odwiecznych blasków i jasności. Wieczór już był i trzody wracały z pól, gdy 
doszli. Kaplica, w której złożono zwłoki, jaśniała od pochodni i świec 
jarzących. Z rozkazu księdza Kaleba siedem panien odmawiało kolejno litanię nad 
ciałem aż do świtu. Do świtu również Zbyszko nie odstępował Danusi i sam o 
jutrzni wkładał ją w trumnę, którą biegli rzemieślnicy uciosali przez noc z pnia 
dębowego, wprawiwszy w wieku nad głową szybę złotego bursztynu.
Juranda nie było przy tym, albowiem działy się z nim rzeczy dziwne. Zaraz po 
powrocie do domu utracił władzę w nogach, a gdy położono go na łożu, utracił 
ruch i świadomość, gdzie jest i co się z nim dzieje. Próżno ksiądz Kaleb 
przemawiał do niego, próżno zapytywał, co mu jest; nie słyszał, nie rozumiał, 
tylko leżąc na wznak, podnosił do góry powieki pustych oczu i uśmiechał się z 
twarzą rozjaśnioną i szczęśliwą, a czasem poruszał ustami, jak gdyby z kim 
rozmawiał. Ksiądz i Tolima rozumieli, że ze zbawioną córką rozmawia i do niej 
się śmieje. Rozumieli również, że już kona i własną wieczną szczęśliwość 
źrenicami duszy ogląda, ale w tym się pomylili, gdyż on, nieczuły i głuchy na 
wszystko, uśmiechał się tak całe tygodnie, i Zbyszko, wyjechawszy wreszcie z 
okupem za Maćka, zostawił go jeszcze przy życiu.
 Henryk Sienkiewicz: Krzyżacy
Rozdział XXIX
Po pogrzebie Danusi Zbyszko nie chorzał obłożnie, ale żył w odrętwieniu. Z 
początku, przez pierwsze dni, nie było z nim tak źle: chodził, rozmawiał o 
swojej zmarłej niewieście, odwiedzał Juranda i siadywał przy nim. Opowiedział 
też księdzu o niewoli Maćkowej i uradzili obaj wysłać do Prus i Malborga Tolimę, 
aby wywiedział się, gdzie Maćko jest, i żeby go wykupił, zapłaciwszy zarazem i 
za Zbyszka tyle grzywien, na ile zgodzili się z Arnoldem von Baden i jego 
bratem. W spychowskich podziemiach nie brakło srebra, które Jurand bądź swego 
czasu wygospodarzył, bądź zdobył, przypuszczał więc ksiądz, że Krzyżacy, byle 
otrzymali pieniądze, łatwo i starego rycerza wypuszczą, i nie będą żądali, aby 
młody stawił się osobiście.
- Jedź do Płocka - rzekł na drogę Tolimie ksiądz - i weź od tamtejszego księcia 
glejt. Inaczej pierwszy lepszy komtur złupi cię i samego uwięzi.
- Ba! przecie ich znam - odrzekł stary Tolima. - Wzdyć umieją oni łupić nawet i 
tych, którzy z glejtami przyjeżdżają.
I pojechał. Ale niebawem pożałował ksiądz Kaleb, że samego Zbyszka nie wyprawił. 
Bał się on wprawdzie, że w pierwszych chwilach boleści nie potrafi się młodzian 
sprawić jak należy lub może przeciw Krzyżakom wybuchnie i na niebezpieczeństwo 
się poda; wiedział również, że trudno mu będzie zaraz odjechać od kochanej 
trumny, w świeżym żalu, w świeżym osieroceniu i wnet po takiej strasznej a 
bolesnej podróży, którą gdzieś od Gotteswerder do Spychowa odbył. Potem jednak 
żałował, iż wziął to wszystko w rachubę, gdyż Zbyszkowi z każdym dniem czyniło 
się ciężej. Żył on aż do śmierci Danusi w okrutnym wysiłku, w okrutnym natężeniu 
wszystkich sił: jeździł na kraje świata, potykał się, odbijał swoją niewiastę, 
przeprawiał się przez dzikie puszcze, i nagle to wszystko skończyło się, jakby 
kto mieczem uciął, a została tylko pamięć, że to wszystko poszło na marne, że 
trudy były daremne - i że wprawdzie przeszły, ale razem z nimi przeszła część 
życia, przeszła nadzieja, przeszło dobro, zginęło kochanie, a nie pozostało nic. 
Każdy żyje jutrem, każdy coś zamierza i coś układa sobie na przyszłość, a 
Zbyszkowi jutro stało się obojętne, co zaś do przyszłości, to miał takie 
poczucie, jakie miała Jagienka, gdy wyjeżdżając ze Spychowa, mówiła: "Moje 
szczęście za mną, nie przede mną". Ale na domiar w jego duszy to poczucie 
bezradności, pustki i niedoli wyrastało na gruncie ogromnej boleści i coraz 
większego żalu po Danusi. Ów żal przejmował go, opanowywał i zarazem tężał w nim 
coraz bardziej, tak że w końcu nie było w Zbyszkowym sercu miejsca na nic 
innego. Więc o nim tylko myślał i hodował go w sobie, i żył z nim jednym, 
nieczuły na wszystko inne, zamknięty w sobie, pogrążon jakby w półśnie, 
nieświadom tego, co się naokół dzieje. Wszystkie władze jego duszy i ciała, jego 
dawna wartkość i dzielność przeszły w stan folgi. W spojrzeniu i w ruchach miał 
teraz jakąś ociężałość starca. Całymi dniami i nocami przesiadywał albo w 
podziemiu przy trumnie Danusi, albo na przyzbie, grzejąc się w południowych 
godzinach w blasku słonecznym. Chwilami zapamiętywał się tak, że nie odpowiadał 
na pytania. Ksiądz Kaleb, który go miłował, począł obawiać się, aby ów ból nie 
przeżarł go tak, jak rdza przeżera żelazo - i ze smutkiem myślał, że może lepiej 
było wyprawić Zbyszka, choćby do Krzyżaków z okupem. "Trzeba mówił do 
miejscowego klechy, z którym w braku kogo innego o swoich frasunkach rozmawiał - 
aby jakowaś przygoda targnęła nim jako wicher drzewem, bo inaczej gotów skapieć 
do szczętu". A klecha przyświadczał roztropnie, mówiąc dla porównania, że gdy 
się człek kością udławi, to także najlepiej dać mu dobrze pięścią po karku.
Przygoda żadna nie przytrafiła się jednak, ale natomiast kilka tygodni później 
przyjechał niespodzianie pan de Lorche. Widok jego wstrząsnął Zbyszka, albowiem 
przypomniał mu wyprawę na Żmujdź i odbicie Danusi. Sam de Lorche bynajmniej nie 
wahał się potrącać tych bolesnych wspomnień. Owszem, dowiedziawszy się o 
nieszczęściu Zbyszka, poszedł zaraz modlić się z nim razem nad trumną Danusi, 
mówił też o niej bez ustanku, a następnie, będąc przez pół minstrelem, ułożył o 
niej pieśń, którą śpiewał przy lutniach w nocy u kraty podziemia tak rzewliwie i 
żałośnie, że Zbyszka, chociaż słów nie rozumiał, od samej nuty chwycił ogromny 
płacz do samego świtania trwający.
A potem zmorzon tym płaczem i żalem, i niewywczasem, zapadł w długi sen, lecz 
gdy się zbudził, znacznie widać mu boleść łzami spłynęła, gdyż był rzeźwiejszy 
niż dni poprzednich i raźniej przed się spoglądał. Ucieszył się też wielce do 
pana de Lorche i począł mu za przybycie dziękować, a następnie wypytywać, skąd 
by się o jego nieszczęściu dowiedział.
A ów odpowiedział mu przez usta księdza Kaleba, że o śmierci Danusi dowiedział 
się dopiero w Lubawie od starego Tolimy, którego widział w więzach u tamtejszego 
komtura, ale że do Spychowa i tak jechał, by oddać się Zbyszkowi w niewolę.
Wieść o uwięzieniu Tolimy wielkie i na Zbyszku, i na księdzu uczyniła wrażenie. 
Zrozumieli, że okup przepadł, albowiem nie było trudniejszej rzeczy w świecie 
niż wydrzeć z gardła Krzyżakom raz zagrabione pieniądze. Wobec tego należało 
jechać z drugim okupem.
- Gorze! - zawołał Zbyszko. - To biedny stryjko czeka tam i myśli, żem go 
przepomniał! Trzeba mi teraz co duchu do niego śpieszyć.
Potem zwrócił się do pana de Lorche:
- Wiesz, jako się zdarzyło? Wiesz, że on w rękach krzyżackich?
- Wiem - odpowiedział de Lorche - bom go widział w Mal-borgu i dlatego sam tu 
przyjechałem.
Tymczasem ksiądz Kaleb począł narzekać.
- Źleśmy postąpili - mówił - ale nikt głowy nie miał... Więcej się też po 
rozumie Tolimy spodziewałem. Czemu zaś nie jechał do Płocka i bez nijakiego 
glejtu między tych rozbójników się puścił!
A na to pan de Lorche ruszył ramionami:
- Co im tam glejty! Albo to sam książę płocki, również jak i wasz tutejszy, mało 
od nich krzywd cierpią? Nad granicą wieczne bitwy i napaści - bo i wasi swego 
nie darują. Każdy też komtur, ba! każdy wójt robi, co chce, a w drapieżności to 
już
chyba jeden drugiego prześciga...
- Tym bardziej powinien był Tolima do Płocka jechać.
- Tak i chciał uczynić, ale go w drodze nad granicą z noclegu porwali. Byliby go 
zabili, gdyby im nie był rzekł, iż dla komtura do Lubawy pieniądze wiezie. Tym 
się ocalił, ale też komtur postawi teraz świadków, jako Tolima sam to mówił.
- A stryj Maćko jakoże się ma? zdrów? Nie nastają tam na jego szyję? - pytał 
Zbyszko.
- Zdrów jest - odrzekł de Lorche. - Zawziętość tam jest na "króla" Witolda i na 
tych, którzy pomagają Żmujdzinom, wielka - i pewnie by starego rycerza ścięli, 
gdyby nie to, że im żal okupu. Bracia von Baden także go z tej samej przyczyny 
bronią, a wreszcie chodzi kapitule o moją głowę, którą gdyby poświęcili, 
zawrzałoby przeciw nim rycerstwo i we Flandrii, i w Geldrii, i w Burgundii... 
Wiecie, jakożemjest krewny grafa geldryjskiego.
- A przeczże o twoją głowę ma chodzić? - przerwał ze zdziwieniem Zbyszko.
- Bom jest przez ciebie pojman. Powiedziałem w Malborgu tak: "Weźmiecie gardło 
staremu rycerzowi z Bogdańca, to młody weźmie moje..."
- Nie wezmę! tak mi dopomóż Bóg!
- Wiem, że nie weźmiesz, ale oni się tego boją i przez to Maćko ostanie miedzy 
nimi bezpieczny. Mówili mi, żeś i ty jest także w niewoli, bo cię tylko na 
rycerskie słowo Badenowie puścili, że zatem nie potrzebuję ci się stawiać. Ale 
ja odrzekłem im, że gdyś mnie w jeństwo brał, byłeś wolny, l ot mnie masz! A 
pókim w twoich rękach, nic oni ani tobie, ani Maćkowi nie uczynią. Ty okup von 
Badenom spłać, zaś za mnie zażądaj we dwoje alibo we troje tyle. Muszą zapłacić. 
Nie dlatego tak mówię, abym mniemał, żem więcej od was wart, ale aby ich 
chciwość pokarać, którą pogardzam. Całkiem inne miałem o nich niegdyś pojęcie, 
ale teraz zbrzydli mi i oni, i ich gościna. Pójdę do Ziemi Świętej, tam szukać 
przygód, bo im dłużej służyć nie chcę.
- Albo też u nas, panie, ostańcie - rzekł ksiądz Kaleb. - A myślę, że tak i 
będzie, bo co do tego, żeby oni mieli okup za was dawać, to mi się nie wydaje.
- Jeśli nie zapłacą, to sam zapłacę - odrzekł de Lorche. - Przyjechałem tu z 
pocztem znacznym i wozy mam ładowne, a tego, co na nich jest, wystarczy...
Ksiądz Kaleb powtórzył Zbyszkowi te słowa, na które Maćko pewnie nie byłby 
pozostał nieczuły, ale Zbyszko, jako młody i mało o majętność dbający, odrzekł:
- Na moją cześć! nie będzie tak, jako mówisz. Byłeś mi jako brat i przyjaciel i 
okupu nijakiego od ciebie nie wezmę.
Po czym uściskali się, czując, że nowy węzeł został między nimi zawiązany. Ale 
de Lorche uśmiechnął się i rzekł:
- Dobrze. Niech jeno Niemce o tym nie wiedzą, bo się o Maćka będą droczyć. A 
widzicie, muszą zapłacić, gdyż będą się bali, że inaczej rozgłoszę po dworach i 
między rycerstwem, że radzi niby zapraszają i widzą rycerskich gości, ale gdy 
który w niewolę popadnie, to o nim zapominają. A Zakonowi o gości okrutnie teraz 
chodzi, bo mu Witolda strach, a jeszcze bardziej Polaków i ich króla.
- To niech tedy tak będzie - rzekł Zbyszko - że ty tu ostaniesz alibo gdzie 
chcesz na Mazowszu, a ja do Malborga po stryj ca pojadę i będę okrutną przeciw 
tobie udawał zawziętość.
- Na świętego Jerzego! uczyń tak! - odpowiedział de Lorche. - Ale wpierw 
wysłuchaj, co ci powiem. W Malborgu mówią, że ma zjechać do Płocka król polski i 
spotkać się z mistrzem w samym Płocku albo gdzie na granicy. Krzyżacy wielce 
tego pragną, albowiem chcą wymiarkować, czy król będzie pomagał Witoldowi, jeśli 
ów otwartą im wojnę o Żmujdź wypowie. Ha! chytrzy oni są jako węże, ale przecie 
w tym Witoldzie mistrza znaleźli. Zakon się go też boi, ponieważ nigdy nie 
wiadomo, co on zamyśla i co uczyni. "Oddał nam Żmujdź - mówią w kapitule - ale 
przez nią trzyma ciągle jakoby miecz nad naszymi karkami". "Słowo - mówią - 
rzeknie i bunt gotów!" Jakoż tak jest. Muszę się kiedy wybrać na jego dwór. Może 
przygodzi się w szrankach u niego potykać, a prócz tego słyszałem, że i 
niewiasty tamtejsze anielskiej czasem bywają urody.
- Mówiliście, panie, o przyjeździe króla polskiego do Płocka? - przerwał ksiądz 
Kaleb.
- Tak jest. Niech Zbyszko przyłączy się do królewskiego dworu. Mistrz chce sobie 
króla ująć i niczego mu nie odmówi. Wiecie, że w potrzebie nikt nie umie być 
pokorniejszy od Krzyżaków. Niech się Zbyszko do orszaku przyłączy i niech się o 
swoje upomina, niech jak najgłośniej na bezprawie krzyczy. Inaczej go będą 
słuchali wobec króla i wobec krakowskich rycerzy, którzy sławni są w świecie i 
których wyroki szeroko rozchodzą się między rycerstwem.
- Przednia rada! na Pański Krzyż! przednia! - zawołał ksiądz.
- Tak - potwierdził de Lorche. - I sposobności też nie braknie. Słyszałem w 
Malborgu, że będą uczty, będą turnieje, bo się goście zagraniczni koniecznie 
chcą z królewskimi rycerzami potykać. Na Boga! toż ma przyjechać i rycerz Jan z 
Aragonii, największy ze wszystkich w chrześcijaństwie. Nie wiecie? Przecie on 
podobno aż z Aragonii rękawicę waszemu Zawiszy przysłał, aby zaś nie mówiono po 
dworach, że jest drugi równy jemu na świecie.
Przyjazd pana de Lorche, jego widok i cała rozmowa tak jednak rozbudziła Zbyszka 
z owej bolesnej martwoty, w której był przedtem pogrążon, że z ciekawością 
słuchał jego nowin. O Janie z Aragonii wiedział, gdyż powinnością było wówczas 
każdego rycerza znać i pamiętać nazwiska wszystkich najsłynniejszych wojowników, 
sława zaś szlachty aragońskiej, a szczególnie owego Jana, obiegła świat cały. 
Żaden rycerz nie sprostał mu nigdy w szrankach, a Maurowie pierzchali na sam 
widok jego zbroi i powszechne było mniemanie, że on jest pierwszy w całym 
chrześcijaństwie.
Więc na wieść o nim ozwała się w Zbyszku bojowa rycerska dusza i począł 
wypytywać się z wielkim zajęciem:
- Pozwał ci Zawiszę Czarnego?
- Rok już podobno, jak przyszła rękawica i jak Zawisza odesłał swoją.
- To Jan z Aragonii na pewno już przyjedzie.
- Czy na pewno, nie wiedzą, ale są takowe posłuchy. Krzyżacy dawno posłali mu 
zaproszenie.
- Daj Bóg takie rzeczy widzieć!
- Daj Bóg! - rzekł de Lorche. - I choćby Zawisza był pokonan, co łatwo się może 
zdarzyć, wielka to chwała dla niego, że go taki Jan z Aragonii pozwał, ba! i dla 
całego waszego narodu.
- A obaczym! - rzekł Zbyszko - mówię tylko: daj Bóg widzieć.
- A ja przywtarzam.
Jednakże życzenie ich nie miało się tym razem spełnić, gdyż stare kroniki 
wspominają, że pojedynek Zawiszy z przesławnym Janem z Aragonii odbył się 
dopiero w kilkanaście lat później w Perpignano, gdzie w obecności cesarza 
Zygmunta, papieża Benedykta XIII, a dalej króla aragońskiego i wielu książąt i 
kardynałów Zawisza Czarny z Garbowa zwalił z konia pierwszym uderzeniem kopii 
swego przeciwnika i świetne nad nim odniósł zwycięstwo. Tymczasem wszelako i 
Zbyszko, i de Lorche cieszyli się w sercach, myśleli bowiem, że gdyby nawet Jan 
z Aragonii nie mógł się na ów termin stawić, to i tak ujrzą znamienite czyny 
rycerskie, bo w Polsce nie brakło zapaśników mało co Zawiszy ustępujących, a 
między gośćmi krzyżackimi można było zawsze znaleźć najprzedniejszych szermierzy 
francuskich, angielskich, burgundzkich i włoskich, gotowych z każdym iść o 
lepszą.
- Słuchaj - rzekł do pana de Lorche Zbyszko. - Cni mi się bez stryja Maćka i 
pilno mi go wykupić, przeto jutro zaraz do dnia do Płocka ruszę. Ale po co ty 
masz tu ostawać? Nibyś to u mnie w niewoli, więc jedź ze mną, a obaczysz króla i 
dwór.
- Chciałem cię właśnie o to prosić - odrzekł de Lorche - bom z dawna chciał 
widzieć waszych rycerzy, a przy tym słyszałem, że damy z dworu królewskiego 
więcej do aniołów niż do mieszkanek ziemskiego padołu są podobne.
- Dopiero coś to powiedział o Witoldowym dworze - zauważył Zbyszko.
 Henryk Sienkiewicz: Krzyżacy
Rozdział XXX
Zbyszko wyrzucał sobie w duszy, iż w swej boleści o stryjcu przepomniał, a że i 
bez tego prędko zwykł był wykonywać, co zamierzył, więc nazajutrz do dnia 
wyruszyli razem z panem de Lorche do Płocka. Nadgraniczne drogi nawet w czasach 
największego spokoju nie bywały bezpieczne z przyczyny łotrów, których liczne 
kupy wspierali i otaczali opieką Krzyżacy, co ostro wymawiał im król Jagiełło. 
Mimo skarg, które aż o Rzym się opierały, mimo pogróżek i srogiego wymiaru 
sprawiedliwości, komturowie sąsiedni pozwalali często zaciężnym knechtom 
zakonnym łączyć się ze zbójami, wypierając się wprawdzie tych, którzy mieli 
nieszczęście wpaść w ręce polskie, ale dając schronienie powracającym ze 
zdobyczą i jeńcami nie tylko we wsiach zakonnych, lecz i w zamkach.
W takie to właśnie zbójeckie ręce dostawali się niejednokrotnie podróżni i 
mieszkańcy nadgraniczni, a zwłaszcza dzieci bogatych ludzi, które porywano dla 
okupu. Ale dwaj młodzi rycerze, mając znaczne poczty, złożone każdy, prócz 
woźniców, z kilkunastu orężnych pieszych i konnych pachołków, nie obawiali się 
napadu i bez przygód dotarli do Płocka, gdzie zaraz na wstępie miła czekała ich 
niespodzianka.
Oto w gospodzie znaleźli Tolimę, który przybył na dzień przed nimi. Stało się to 
takim sposobem, iż starosta krzyżacki z Lubawy, zasłyszawszy, że wysłannik, w 
chwili gdy go napadnięto niedaleko Brodnicy, zdołał ukryć część okupu, odesłał 
go do tego zamku z poleceniem do komtura, aby go zmusił do wskazania, gdzie 
pieniądze zostały schowane. Tolima skorzystał ze sposobności i uciekł, gdy zaś 
rycerze dziwili się, iż udało mu się to tak łatwo, objaśnił im rzecz, jak 
następuje:
- Wszystko przez ich łakomstwo. Nie chciał komtur brodnicki przydawać mi 
znacznej straży, bo nie chciał, by się o pieniądzach rozgłosiło. Może ułożyli 
się z lubawskim, że się podzielą, a bali się, iż gdy się rozgłosi, to trzeba 
będzie znaczną część do Malborga odesłać albo i wszystko owym Badenom oddać. 
Dodał ci mi tedy jeno dwóch ludzi: jednego zaufanego knechta, który musiał po 
Drwęcy razem ze mną wiosłować, i jakowegoś pisarza... A zaś chodziło im, by nikt 
nas nie widział, więc było to pod noc, i wiecie, że granica tuż. Dali mi też 
wiosło dębowe... no - i łaska boska... bom jest oto w Płocku.
- Wiem, a tamci nie wrócili! - zawołał Zbyszko. Na to uśmiech rozjaśnił srogą 
twarz Tolimy.
- Wżdy Drwęca do Wisły płynie - rzekł. - Jakoże im było pod wodę wracać? Znajdą 
ich Krzyżaki chyba w Toruniu. Po chwili zaś, zwróciwszy się do Zbyszka, dodał:
- Pieniędzy część mi komtur lubawski zagrabił, ale te, którem przy napaści 
ukrył, tom odnalazł i teraz dałem je, panie, waszemu giermkowi do schowania, bo 
on w zamku u księcia mieszka, a tam im przezpieczniej niż u mnie w gospodzie.
- To mój giermek jest tu w Płocku? a co on tu robi? - zapytał ze zdziwieniem 
Zbyszko.
- On przecie po przywiezieniu Zygfryda odjechał z tą panną, która w Spychowie 
była, a teraz jest dwórką tutejszej księżny. Tak ci mi wczoraj gadał.
Ale Zbyszko, który przygłuszon boleścią po śmierci Danusi o nic w Spychowie nie 
pytał i o niczym nie wiedział, teraz dopiero przypomniał sobie, że Czech był 
naprzód z Zygfrydem wyprawiony - i na to wspomnienie serce ścisnęło mu się żalem 
i pomstą.
- Prawda! - rzekł. - A gdzie zaś ów kat? Co się z nim stało?
- Nie powiadał wam ksiądz Kaleb? Zygfryd powiesił się i przejeżdżaliście, panie, 
wedle jego mogiły. Nastała chwila milczenia.
- Mówił giermek - rzekł wreszcie Tolima - iże się do was wybiera, a byłby to już 
dawno uczynił, jeno że panny musiał pilnować, która tu po powrocie ze Spychowa 
chorzała.
A Zbyszko spytał znów, otrząsnąwszy się z żałosnych wspomnień jakby ze snu:
- Jakiej panny?
- No, tej - odrzekł stary - waszej siostry albo krewniaczki, która tu z rycerzem 
Maćkiem do Spychowa w pacholikowych szatkach przyjechała, a po drodze pana 
naszego omackiem idącego znalazła. Żeby nie ona, nie byliby rycerz Maćko ani 
wasz giermek pana poznali. Miłował ci też ją potem nasz pan wielce, bo w takim 
go miała starunku jak córka i prócz księdza Kaleba - ona jedna mogła go 
wyrozumieć.
Więc młody rycerz otworzył ze zdumienia szeroko oczy.
- Nie powiadał mi ksiądz Kaleb o żadnej pannie i ja nijakiej krewniaczki nie 
mam...
- Nie powiadał, boście, panie, w zapamiętaniu od boleści żyli i o bożym świecie 
nie wiedzieli.
- A jakoże na ową pannę wołali?
- Wołali na nią: Jagienka.
Zbyszkowi wydawało się, że śni. Myśl, że Jagienka z odległych Zgorzelic mogła 
przyjechać aż do Spychowa, nie chciała mu się w głowie pomieścić. I po co? 
Dlaczego? Nie było mu wprawdzie tajnym, że dziewczyna rada go widziała i lgnęła 
do niego w Zgorzelicach, ale on jej przecie wyznał, że był żonaty -więc wobec 
tego nie mógł żadną miarą przypuścić, aby stary Maćko zabrał ją do Spychowa w 
tym celu. aby ją za niego wydać. Zresztą i Maćko, i Czech nawet mu o niej nie 
wspomnieli... Wszystko to wydało mu się ogromnie dziwne i zupełnie 
niezrozumiałe, więc zaczął znów zarzucać pytaniami Tolimę, jak człowiek, który 
własnym uszom nie wierzy i chce, by mu powtórzono nieprawdopodobną nowinę.
Tolima jednak nie umiał mu nic więcej powiedzieć nad to, co poprzednio 
powiedział, ale natomiast poszedł na zamek szukać giermka i niebawem, jeszcze 
przed zachodem słońca, z nim powrócił. Czech witał młodego pana z radością, ale 
i ze smutkiem, bo się już był poprzednio o wszystkim, co zaszło w Spychowie, 
dowiedział. A Zbyszko również rad mu był z całej duszy, czując, iż to jest serce 
przyjazne i wierne, jedno z takich, jakich człowiek w nieszczęściu najbardziej 
potrzebuje. Rozrzewnił się też i roztkliwił, opowiadając mu o śmierci Danusi, i 
podzielił się z nim bólem, żalem, łzami tak właśnie, jak brat dzieli się z 
bratem. Długo to wszystko trwało, zwłaszcza że w końcu na prośbę Zbyszkową 
powtórzył im pan de Lorche ową pieśń żałosną, którą był o zmarłej ułożył, i 
śpiewał ją przy cytrze w otwartym oknie, podnosząc oczy i twarz ku gwiazdom.
Aż gdy już im wreszcie znacznie ulżyło, poczęli mówić o sprawach, które czekały 
ich w Płocku.
- Wstąpiłem tu po drodze do Malborga - rzekł Zbyszko - bo to wiesz, że stryj 
Maćko w niewoli i że po niego z okupem jadę.
- Wiem - odparł Czech. - Dobrzeście zrobili, panie. Chciałem sam do Spychowa 
jechać, aby wam drogę na Płock doradzić; król w Raciążu ma układy z wielkim 
mistrzem prowadzić, przy królu zaś łatwiej się upomnieć, ile że wobec majestatu 
nie tacy Krzyżacy hardzi i udają poczciwość chrześcijańską.
- A mówił Tolima, że miałeś do mnie jechać, ale cię niezdrowie Jagienki Zychówny 
wstrzymało. Słyszałem, że ją stryj Maćko w te strony przywiózł i że w Spychowie 
też była? Okrutniem się dziwował! Ale gadaj, skroś jakiejże przyczyny stryj 
Maćko ją ze Zgorzelic zabierał?
- Siła było przyczyn. Bał się rycerz Maćko, że gdy ją bez nijakiej opieki 
zostawi, to rycerze Wilk i Cztan będą na Zgorzelice najeżdżali, przy czym mogła 
się stać i młodszym dzieciom krzywda. A bez niej jużci przezpieczniej, bo w 
Polsce, jako wiecie: zdarzy się, iż szlachcic - nie mogąc inaczej - siłą dziewkę 
bierze, ale na małe sieroty nikt ręki nie podniesie, gdyż za to i miecz 
katowski, i gorsza od miecza hańba! Była wszelako i druga takowa przyczyna, że 
opat umarł i pannę dziedziczką swych włości uczynił, nad którymi opiekę miał 
tutejszy biskup. Przeto rycerz Maćko pannę do Płocka przywiózł.
- Ale ją i do Spychowa brał?
- Brał, na czas wyjazdu biskupa i księstwa, gdyż nie było jej przy kim ostawić. 
I szczęście, że ją wziął. Gdyby nie panienka, bylibyśmy ze starszym panem 
przejechali wedle rycerza Juranda jak koło obcego dziada. Dopieroż jak się 
poczęła nad nim litować, uznaliśmy, kto ów dziad. Pan Bóg to wszystko zrządził 
przez jej miłosierne serce.
I począł opowiadać, jak następnie Jurand nie mógł się bez niej obyć, jak ją 
miłował i błogosławił, a Zbyszko, choć to już wiedział od Tolimy, słuchał tego 
opowiadania ze wzruszeniem i wdzięcznością dla Jagienki.
- Niech jej Bóg da zdrowie! - rzekł wreszcie. - Dziwno mi jeno, żeście mi nic o 
niej nie mówili.
A Czech zakłopotał się nieco i chcąc zyskać czas do namysłu nad odpowiedzią, 
zapytał:
- Gdzie, panie?
- A u Skirwoiłły, tam, na Żmujdzi.
- Nie mówiliśmy? Jako żywo! Mnie się wydaje, żeśmy mówili, ale wam w głowie było 
co innego.
- Mówiliście, że Jurand wrócił, ale o Jagience nic.
- Ej! czyście nie zabaczyli? A wreszcie, Bóg raczy wiedzieć! Może rycerz Maćko 
myślał, że ja powiedziałem, a ja, że on. Na nic to było, panie, cośkolwiek wam 
wtedy powiadać. I nie dziwota! Ale teraz rzekę co innego: Szczęście, że panienka 
tu jest, bo ona i rycerzowi Maćkowi się przyda.
- Cóż zaś może wskórać?
- Niech jeno słowo tutejszej księżnie powie, która okrutnie ją miłuje! A znów 
Krzyżacy niczego księżnie nie odmawiają, bo raz, że królewska rodzona, a po 
wtóre, wielka Zakonu przyjaciółka. Teraz, jakoście może słyszeli, kniaź 
Skirgiełł, tez rodzony brat królewski, podniósł się przeciw kniaziowi Witoldowi 
i do Krzyżaków uciekł, którzy chcą go wspomóc i na Witoldowym stolcu posadzić. 
Król bardzo księżnę nawidzi i rad, jako mówią, ucha jej podaje, więc Krzyżacy 
chcą, by na stronę Skirgiełła przeciw Witoldowi króla skłoniła. Rozumieją to - 
mać ich zatracona! - że byle się Witolda pozbyli, będą mieli spokój. Więc posły 
krzyżackie od rana do wieczora księżnie pokłony biją i każdą jej chęć zgadują.
- Jagienka miłuje wielce stryja Maćka i pewnie za nim się wstawi - rzekł 
Zbyszko.
- Jużci, że nie będzie inaczej! Ale chodźcie, panie, na zamek i powiedzcie jej, 
jak i co ma mówić.
- Mieliśmy i tak na zamek z panem de Lorche iść - odrzekł Zbyszko - i po tom tu 
przyjechał. Trzeba nam tylko włosy utrefić i przyodziać się przystojnie.
Po chwili zaś dodał:
- Chciałem z żałości włosy obciąć, alem przepomniał.
- To i lepiej! - rzekł Czech.
I wyszedł wołać służebnych pachołków, wróciwszy zaś z nimi, podczas gdy dwaj 
młodzi rycerze przyozdabiali się godnie na wieczorną ucztę do zamku, powiadał 
dalej, co się na królewskim i książęcym dworze dzieje.
- Krzyżacy - mówił -jako mogą, pod kniaziem Witoldem kopią, bo póki on żyw i z 
ramienia królewskiego potężną krainą władnie, póty nie zaznać im spokoju! 
Naprawdę jego jednego oni się boją! Hej! kopią też, kopią jako krety! Podburzyli 
już na niego tutejszych księstwa oboje, a ponoć dokazali także, że nawet i 
książę Janusz teraz na niego krzyw z przyczyny Wizny...
- A książę Janusz i księżna Anna też tu są? - zapytał Zbyszko. - Siła znajomych 
się znajdzie, bom przecie i w Płocku nie pierwszy raz.
- Jakże - odrzekł giermek - są oboje, mają oni niemało spraw z Krzyżakami, które 
to krzywdy chcą mistrzowi przy królu do oczu wymówić.
- A król co? za kim jest? Zali mu nie gniewne na Krzyżaków i mieczem nad nimi 
nie potrząsa?
- Król Krzyżaków nie kocha i mówią, że z dawna już wojną grozi... A co do 
kniazia Witolda, to woli go król od rodzonego Skirgiełła, któren jest wicher i 
opój... l dlatego rycerze, którzy są przy majestacie, powiadają, że król się 
przeciw Witoldowi nie opowie i nie obiecnie Krzyżakom, że go nie będzie 
wspomagał. I to może być, bo od kilku dni księżna tutejsza, Aleksandra, bardzo 
wedle króla zabiega i jakaś frasobliwa chodzi.
- Zawisza Czarny tu jest?
- Nie masz go, ale i tym, którzy są, napatrzyć się nie można, i gdyby co do 
czego przyszło, hej, mocny Boże! polecą też wióry i paździerze z Niemców, 
polecą!...
- Nie ja ich będę żałował.
W kilka pacierzy później, przybrawszy się pięknie, wyszli na zamek. Uczta 
wieczorna miała się odbyć tego dnia nie u samego księcia, lecz u starosty 
grodowego Andrzeja z Jasieńca, którego obszerne domostwo leżało w obrębie murów 
zamkowych przy Baszcie Większej. Z powodu przecudnej, aż nazbyt ciepłej nocy, 
starosta, bojąc się, aby gościom nie było duszno w izbach, rozkazał zastawić 
stoły na podworcu, na którym spomiędzy kamiennych płyt wyrastały jarzęby i cisy. 
Płonące beczki smolne oświecały je jasnym żółtym płomieniem, ale jeszcze jaśniej 
oświecał księżyc, który błyszczał na bezchmurnym niebie wśród rojów gwiazd jak 
srebrna tarcza rycerska. Koronowani goście jeszcze nie nadeszli, ale roiło się 
już od miejscowego rycerstwa, od duchownych, od dworzan zarówno królewskich, jak 
i książęcych. Zbyszko znał ich wielu, zwłaszcza z dworu księcia Janusza, a z 
dawnych znajomych krakowskich ujrzał Krzona z Kozichgłów. Lisa z Targowiska, 
Marcina z Wrocimowic, Domarata z Kobylan i Staszka z Charbimowic, a wreszcie i 
Powałę z Taczewa, którego widok szczególniej go ucieszył, pamiętał bowiem, jaką 
życzliwość okazał mu swego czasu ów sławny rycerz w Krakowie.
Nie mógł jednakże do żadnego z nich od razu dostąpić, albowiem miejscowi rycerze 
mazowieccy otaczali każdego z nich ciasnym kołem, wypytując się o Kraków, o 
dwór, o zabawy,
o różne przewagi bojowe, a zarazem przypatrując się ich świetnym szatom, ich 
trefieniu włosów, których cudne zwoje polepione były białkiem dla mocy, i biorąc 
z nich we wszystkim wzór dworności i obyczajów.
Wszelako Powała z Taczewa dojrzał Zbyszka i rozsunąwszy Mazurów, zbliżył się ku 
niemu.
- Poznałem cię, młodzianku - rzekł, ściskając jego dłoń. -Jakoż się miewasz i 
skąd się tu znalazłeś? Dla Boga! widzę, że już pas i ostrogi nosisz. Inni do 
siwych włosów na to czekają, ale ty widać godnie świętemu Jerzemu służysz.
- Szczęść wam Boże, szlachetny panie - odrzekł Zbyszko. -Gdybym 
najprzedniejszego Niemca z konia zwalił, nie tak bym się ucieszył jak z tego, że 
was we zdrowiu oglądam.
- Jam też rad. A rodzic twój gdzie?
- Nie rodzic, jeno stryj. W niewoli ci on u Krzyżaków i z wykupem za niego jadę.
- A oważ dzieweczka, która cię nałęczką przykryła? Zbyszko nie odrzekł nic, 
tylko podniósł w górę oczy, które za-łzawiły mu się w jednej chwili, co widząc, 
pan z Taczewa rzekł:
- Padół to jest łez... nic, jeno prawy padół! Ale chodźmy na ławę podjarzęba, to 
mi opowiesz swoje rzewliwe przygody.
I pociągnął go w kąt dziedzińca. Tam Zbyszko, siadłszy obok niego, począł mu 
opowiadać o niedoli Juranda, o pochwyceniu Danusi i o tym, jako jej szukał i 
jako mu zmarła po odbiciu. A Powała słuchał uważnie i na przemian to zdumienie, 
to gniew, to zgroza, to litość odbijały mu się na obliczu. Wreszcie, gdy Zbyszko 
skończył, rzekł:
- Opowiem to królowi, panu naszemu! Ma on i tak upomnieć się u mistrza o małego 
Jaśka z Kretkowa i srogiej domagać się kary na tych, którzy go porwali. A 
porwali dlatego, że bogaty i chcą wykupu. Nic to u nich na dziecko rękę 
podnieść.
Tu zamyślił się nieco, po czym mówił dalej jakby do siebie samego:
- Nienasycone to plemię, gorsze od Turków i Tatarów. Bo oni w duszy i króla, i 
nas się boją, a jednak od grabieży i mordów nie mogą się powstrzymać. Napadają 
wsie, rzezają kmieciów, topią rybaków, chwytają dzieci jako wilcy. Cóż by to 
było, gdyby się nie bali!... Mistrz na króla listy do obcych dworów wysyła, a w 
oczy mu się łasi, bo lepiej od innych naszą potęgę rozumie. Ale przebierze się w 
końcu miara!
I znów na chwilę ucichł, a potem położył dłoń na ramieniu Zbyszka.
- Powiem królowi - powtórzył - a w nim wre już z dawna gniew jak ukrop w garnku 
i tego bądź pewien, że kara okrutna nie minie sprawców twojej niedoli.
- Z tych, panie, już żaden nie żywie - odparł Zbyszko. A Powała spojrzał na 
niego z wielką przyjacielską życzliwością:
- Bogdajże cię! To widać swego nie darujesz. Jednemu Lichtensteinowi jeszcześ 
nie odpłacił, bo wiem, żeś nie mógł. Myśmy mu także w Krakowie ślubowali, ale z 
tym trzeba chyba wojny -którą daj Bóg - czekać, gdyż on bez pozwoleństwa 
mistrzowego stanąć nie może, a mistrzowi jego rozum potrzebny, dla którego 
ciągle go na różne dwory posyła, więc mu i niełatwo pozwoli.
- Pierwej muszę stryjca wykupić.
- Tak... i wreszcie pytałem się o Lichtensteina. Nie ma go tu i nie będzie w 
Raciążku, gdyż wysłan jest do króla angielskiego po łuczników. A o stryja niech 
cię głowa nie boli. Gdy król albo tutejsza księżna słowo rzekną, to z okupem nie 
pozwoli mistrz kręcić.
- Tym bardziej że mam jeńca znacznego, rycerza de Lorche, któren jest pan możny 
i między nimi sławny. Rad by on się pewnie wam, panie, pokłonić i znajomość z 
wami uczynić, bo nikt więcej nad niego nie wielbi sławnych rycerzy.
To rzekłszy, skinął na pana de Lorche, któren stał w pobliżu, a ów rozpytawszy 
się już poprzednio, z kim Zbyszko rozmawia, zbliżył się skwapliwie, bo istotnie 
zapłonął chęcią poznania tak sławnego jak Powała rycerza.
Więc gdy ich Zbyszko zaznajomił, skłonił się wytworny Gel-dryjczyk jak 
najukładniej i rzekł:
- Jeden tylko byłby większy zaszczyt, panie, od uściśnięcia waszej dłoni, a to 
potykać się z wami w szrankach albo w bitwie.
Na to uśmiechnął się potężny rycerz z Taczewa, gdyż przy drobnym i szczupłym 
panu de Lorche wyglądał jak góra, i rzekł:
- A ja tam rad, że się spotkamy jeno przy pełnych konwiach i da Bóg, nigdy 
inaczej.
De Lorche zaś zawahał się nieco, a potem ozwał się jakby z pewną nieśmiałością:
- Gdybyście jednak, szlachetny panie, chcieli twierdzić, że panna Agnieszka z 
Długolasu nie jest najpiękniejszą i najcno-tliwszą damą w świecie... Wielki 
byłby dla mnie honor... zaprzeczyć i...
Tu przerwał i począł patrzeć w oczy Powale z szacunkiem, ba! nawet z 
uwielbieniem, ale bystro i uważnie.
Ale ów, czy dlatego że wiedział, iż zgniótłby go w dwóch palcach jak orzech, czy 
dlatego że duszę miał niezmiernie dobrotliwą i wesołą, roześmiał się głośno i 
rzekł:
- Ba, ja swego czasu ślubowałem księżnie burgundzkiej, ale ona wówczas miała z 
dziesięć roków więcej ode mnie; jeżelibyście więc, panie, chcieli twierdzić, że 
moja księżna nie jest starsza od waszej panny Agnieszki, to trzeba nam będzie 
zaraz na koń...
Usłyszawszy to, de Lorche popatrzał przez chwilę w zdumieniu na pana z Taczewa, 
po czym twarz poczęła mu drgać i wreszcie wybuchnął i on szczerym śmiechem.
A Powała pochylił się, otoczył mu biodra ramieniem, nagle podniósł go z ziemi i 
począł kołysać go z taką łatwością, jakby pan de Lorche był niemowlęciem.
- Pax! pax! - rzekł -jak mówi biskup Kropidło... Udaliście mi się, rycerzu, i 
prze Bóg, nie będziemy się potykali o żadne damy.
Za czym, uściskawszy go, postawił na ziemi, gdyż właśnie przy wejściu na 
dziedziniec huknęły nagle trąby - i wszedł książę Ziemowit płocki z małżonką.
- Tutejsi księstwo przed królem i przed księciem Januszem przybywają - rzekł do 
Zbyszka Powała - bo choć to uczta u starosty, ale zawsze Płocku - oni 
gospodarze. Pójdź ze mną do pani boć ją znasz jeszcze z Krakowa, gdzie się do 
króla za tobą przyczyniała.
I wziąwszy go za rękę, powiódł przez dziedziniec. Za księciem i za księżną szli 
dworzanie i dwórki, wszyscy z powodu obecności króla bardzo strojni i świetni, 
że aż cały dziedziniec zajaśniał od nich jak od kwiatów. Zbyszko, zbliżając się 
z Powałą, przepatrywał z dala twarze, czyli nie dojrzy między nimi znajomych, i 
nagle aż przystanął ze zdumienia.
Bo oto tuż za księżną ujrzał rzeczywiście znajomą postać i znajomą twarz, ale 
tak poważną, tak piękną i tak pańską, iż pomyślał, że go chyba oczy mylą.
- Jagienka-li to czyli może córka księstwa na Płocku?
Ale to była Jagienka Zychówna ze Zgorzelic, gdyż w chwili gdy oczy ich spotkały 
się, uśmiechnęła się do niego zarazem przyjaźnie i litościwie, a potem 
przybladła nieco i nakrywszy oczy powiekami, stała w złotej przepasce na 
ciemnych włosach i w niezmiernym blasku swej piękności, wysoka, smutna i cudna, 
nie tylko do księżniczki, ale do prawdziwej królewny podobna.
 Henryk Sienkiewicz: Krzyżacy
Rozdział XXXI
Zbyszko podjął panią na Płocku pod nogi i służby jej swoje ofiarował, ale ona 
nie poznała go w pierwszej chwili, gdyż nie widziała go od dawnego czasu. Aż 
dopiero, gdy jej powiedział, jako go wołają - rzekła:
- Prawdziwie! A ja myślałam, że kto z dworu królewskiego. Zbyszko z Bogdańca! 
Jakże! gościł tu u nas wasz stryjko, stary rycerz z Bogdańca, i pamiętam, jako i 
mnie, i moim dwórkom śluzy ciurkiem leciały, gdy nam o was prawił. A 
odnaleźliście waszą niewiastę? gdzie ona teraz?
- Zmarła mi, miłościwa pani...
- O miły Jezu! Nie mówcie, bo płakania nie strzymam. Jedno to pociecha, że 
pewnie w niebie, a wyście młodzi. Mocny Boże! mdłe to stworzenie - każda 
niewiasta. Ale w niebie za wszystko nagroda i tam ją znajdziecie. Zaś stary 
rycerz z Bogdańca jest tu z wami?
- Nie masz go, bo w niewoli u Krzyżaków, z której jadę go wykupić.
- To i jemu się nie poszczęściło. A zdawał się człek bystry i wszelaki obyczaj 
znajęcy. Ale jak go wykupicie, zajedźcie też do nas. Radzi was ugościm, bo 
szczerze powiadam, że jemu na rozumie, a wam na gładkości nie zbywa.
- Uczynim tak, miłościwa pani, tym bardziej żem i teraz umyślnie tu przyjechał, 
aby waszą miłość o dobre słowo za nim prosić.
- Dobrze. Przyjdźcie jutro przed wyjazdem na łowy, to będę miała czas...
Dalsze jej słowa przerwał znowu huk trąb i kotłów oznajmujących przybycie 
księstwa Januszów Mazowieckich. Ponieważ Zbyszko z panią na Płocku stał tuż przy 
wejściu, więc księżna Anna Danuta spostrzegła go od razu i natychmiast zbliżyła 
się do niego, nie zważając na pokłony gospodarza starosty.
A w młodzianku rozdarło się na nowo serce na jej widok, więc klęknął przed nią i 
objąwszy rękoma jej kolana, klęczał w milczeniu, ona zaś pochyliła się nad nim i 
ścisnąwszy mu dłońmi skronie, roniła łzę po łzie na jego jasną głowę, zupełnie 
jak matka, która płacze nad nieszczęściem syna.
I ku wielkiemu zdziwieniu dworzan i gości płakała tak długo, powtarzając: "O 
Jezu, o Jezu miłosierny!" - po czym podniosła Zbyszka z klęczek i rzeka:
- Płaczę po niej, po mojej Danuśce, i płaczę nad tobą. Bóg tak wszelako 
zrządził, że na nic były twoje trudy i na nic teraz nasze łzy. Ale ty mi praw o 
niej i jej śmierci, bo choćbym do północka słuchała, nigdy nie będzie mi tego 
dosyć.
I wzięła go na stronę, tak jak poprzednio brał go pan z Taczewa. Ci z gości, 
którzy nie znali Zbyszka, poczęli dopytywać się o jego przygody i w ten sposób 
przez jakiś czas wszyscy rozmawiali tylko o nim, o Danusi i o Jurandzie. 
Dopytywali się także posłowie krzyżaccy, Frydrych von Wenden, komtur toruński, 
wysłany na spotkanie króla, i Jan von Schonfeld, komtur z Osterody. Ten ostatni, 
Niemiec, ale rodem ze Śląska, umiejąc dobrze po polsku, z łatwością dopytał, o 
co chodzi, i wysłuchawszy opowieści z ust Jaśka z Zabierza, dworzanina księcia 
Janusza, rzekł:
- Danveld i de Lowe byli samemu mistrzowi podejrzani - że zajmowali się czarną 
magią.
Po czym pomiarkował wnet, że jednak opowiadanie podobnych rzeczy mogło rzucić na 
cały Zakon cień taki. jaki padł swego czasu na Templariuszów, i dodał prędko:
- Tak przynajmniej bajczarze prawili, ale to nie była prawda, bo takich nie masz 
między nami.
Lecz stojący w pobliżu pan z Taczewa odpowiedział:
- Komu wadził chrzest Litwy, tego może mierzić i krzyż.
- My krzyż na płaszczach nosim - odpowiedział z dumą Schonfeld.
Na to zaś Powała:
- A trzeba go nosić w sercach.
Tymczasem zagrały trąby jeszcze rozgłośniej i nadszedł król, a z nim razem 
arcybiskup gnieźnieński, biskup krakowski, biskup płocki, kasztelan krakowski i 
kilku innych dygnitarzy i dworzan, między którymi był i Zyndram z Maszkowic, 
herbu Słońce, i młody kniaź Jamont, przyboczny pański. Król mało się zmienił od 
czasu, jak go Zbyszko nie widział. Na jagodach miał takie same mocne rumieńce, 
takie same długie włosy, które co chwila zakładał za uszy, i tak samo 
niespokojnie strzelające oczy. Zdawało się tylko Zbyszkowi, że więcej ma w sobie 
powagi i więcej majestatu, jak gdyby się już czuł pewniejszy na tym tronie, 
który po śmierci królowej chciał był zrazu opuścić, nie wiedząc, czy się na nim 
osiedzi, i jak gdyby świadomszy teraz był swej niezmiernej potęgi i siły. Obaj 
książęta mazowieccy ustawili się zaraz przy bokach pana, od przodu bili 
powitalne pokłony Niemcy-posłowie, a naokół stanęli dygnitarze i przedniejsi 
dworscy. Mury okalające dziedziniec drżały od nieustających okrzyków, od odgłosu 
trąb i grzmienia kotłów.
Gdy wreszcie nastała cisza, poseł krzyżacki von Wenden począł coś mówić o 
sprawach Zakonu, ale król, gdy po kilku słowach zmiarkował, do czego zmierza 
przedmowa, machnął niecierpliwie ręką i ozwał się swym grubym, donośnym głosem:
- Milczałbyś! Na uciechę my tu przyszli - i jadło a napitek, nie twoje 
pergaminy, radzi obaczym.
Lecz uśmiechnął się przy tym dobrotliwie, nie chcąc, aby Krzyżak myślał, że mu 
gniewnie odpowiada, i dodał:
- O sprawach będzie czas gadać z mistrzem w Raciążku. Potem do księcia 
Ziemowita:
- A jutro do puszczy na łów - co?
Pytanie to było zarazem oznajmieniem, że tego wieczoru nie chce o czym innym 
mówić, jeno o łowach, w których z całej duszy się kochał i dla których rad na 
Mazowsze przyjeżdżał, gdyż Mało- i Wielkopolska mniej były lesiste, a w 
niektórych ziemiach tak już zaludnione, że im zgoła brakło lasów.
Więc poweselały oblicza, bo wiedziano, że król przy rozmowie o łowach bywa także 
i wesół, i niezmiernie łaskaw. Książę Ziemowit począł też zaraz opowiadać, dokąd 
pojadą i na jakiego zwierza będą polowali, a książę Janusz posłał jednego z 
dworzan, aby sprowadził z miasta jego dwóch "brońców", którzy żubry wywodzili z 
ostępów za rogi i łamali kości niedźwiedziom, pragnął ich bowiem królowi 
pokazać.
Zbyszko chciał bardzo pójść pokłonić się panu, ale nie mógł do niego dostąpić. Z 
dala tylko kniaź Jamont, zapomniawszy widocznie o ostrej odpowiedzi, jaką swego 
czasu młody rycerz dał mu w Krakowie, kiwnął mu przyjaźnie głową, dając zarazem 
znać na migi, aby się do niego przy sposobności zbliżył. Ale w tej chwili jakaś 
ręka dotknęła ramienia młodego rycerza i słodki, smutny głos ozwał się tuż przy 
nim:
- Zbyszku...
Młodzian odwrócił się i ujrzał przed sobą Jagienkę. Zajęty poprzednio powitaniem 
księżny Ziemowitowej, a następnie rozmową z księżną Januszową, nie mógł 
dotychczas zbliżyć się do dziewczyny, więc ona sama, korzystając z zamieszania, 
jakie wywołało przybycie króla, przyszła ku niemu.
- Zbyszku - powtórzyła - niech cię pocieszy Bóg i Najświętsza Panna.
- Bóg wam zapłać - odpowiedział rycerz.
I spojrzał z wdzięcznością w jej modre oczy, które w tej chwili przesłoniły się 
jakby rosą. Po czym stali przed sobą w milczeniu, bo choć ona przyszła do niego 
jak dobra i smutna siostra, wydała mu się jednak w swej królewskiej postawie i w 
świetnych dworskich szatach tak inną od dawnej Jagienki, że w pierwszej chwili 
nie śmiał nawet mówić jej: ty, jak ongi w Zgorzelicach i w Bogdańcu. Ona zaś 
myślała, że po tych słowach, które wyrzekła, nie ma mu nic więcej do 
powiedzenia.
I aż zakłopotanie odbiło się na ich twarzach. Ale w tej chwili rum uczynił się 
na dziedzińcu, albowiem król zasiadł do wieczerzy. Do Zbyszka zbliżyła się znów 
księżna Januszowa i rzekła:
- Żałośliwa to będzie dla nas obojga uczta, ale mi służ, jakoś dawniej sługiwał.
Więc młody rycerz musiał odejść od Jagienki i gdy goście zasiedli, stanął przy 
ławce za plecami księżny, aby zmieniać miski i nalewać jej wody i wina. Służąc, 
mimo woli spoglądał kiedy niekiedy na Jagienkę, która będąc dwórką księżny na 
Płocku, siedziała tuż obok niej i - również mimo woli musiał podziwiać jej 
urodę. Jagienka od tych kilku lat urosła znacznie, ale zmienił ją jednak nie 
tyle wzrost, ile powaga, której nie miała przedtem ani śladu. Dawniej, gdy w 
kożuszku i z liśćmi w roztarganych włosach ganiała na koniu po borach i lasach, 
można ją było poczytać bogdaj za urodziwą chłopiankę, teraz na pierwszy rzut oka 
widać w niej było dziewkę znacznego rodu i wielkiej krwi - taki rozlewał się w 
jej twarzy spokój. Zbyszko zauważył też, że znikła jej dawna wesołość, ale temu 
mniej się dziwił, wiedział bowiem o śmierci Zycha. Dziwiła go natomiast 
najwięcej ta jakowaś jej godność, i z początku zdawało mu się, że to strój daje 
jej takie pozory. Więc spoglądał kolejno to na złotą przepaskę, która obejmowała 
jej białe jak śnieg czoło i ciemne włosy spadające w dwóch warkoczach na plecy, 
to na niebieską, obcisłą, a bramowaną purpurowym szlakiem szatę, pod którą 
rysowała się wyraźnie jej strzelista postać i dziewicza pierś i - mówił sobie: 
"Iście prawa księżniczka!" Ale potem uznał, że to nie tylko ubiór jest przyczyną 
odmiany i że choćby teraz wzięła na siebie prosty kożuch, to już by nie potrafił 
jej tak lekko brać i tak być z nią śmiałym jak dawniej.
Zauważył następnie, że rozmaici młodzi, a nawet starsi rycerze wpatrują się w 
nią pilnie i łakomie, a raz, gdy zmieniał przed księżną misę, spostrzegł 
zapatrzoną i jakby wniebowziętą twarz pana de Lorche i na ten widok uczuł na 
niego gniew w duszy. Nie uszedł geldryjski rycerz baczności i księżny 
Januszowej, która poznawszy go nagle, rzekła:
- Widzisz: de Lorche! Pewnikiem znów się w kim kocha, bo całkiem olśnął.
Za czym pochyliła się nieco nad stołem i spojrzawszy w bok ku Jagience, rzekła:
- Wiera, że gasną inne świeczki przy tej pochodni. Zbyszka ciągnęło jednak do 
Jagienki, gdyż wydała mu się jakby kochająca i kochana krewna, i czuł, że 
lepszej spólniczki do smutku i większej litości w niczyim sercu nie znajdzie, 
ale tego wieczora nie mógł do niej więcej przemówić, a to dlatego, że był zajęty 
służbą, a po wtóre, że przez cały czas uczty gądkowie śpiewali pieśni albo trąby 
czyniły tak hałaśliwą muzykę, że ci nawet, którzy koło siebie siedzieli, 
zaledwie mogli się dosłyszeć. Obie też księżne, a z nimi niewiasty, wstały 
wcześniej od stołów, od króla, książąt i rycerzy, którzy mieli zwyczaj do późna 
w noc zabawiać się kielichami. Jagience, która niosła poduszkę do siedzenia dla 
księżny, nijako się było zatrzymać, więc odeszła także, tylko na odchodnym 
uśmiechnęła się znów Zbyszkowi i skinęła mu głową.
Późno dopiero przede dniem młody rycerz, pan de Lorche i dwaj ich giermkowie 
wracali do gospody. Czas jakiś szli pogrążeni w myślach, ale gdy już byli 
niedaleko domu, de Lorche począł coś mówić do swego giermka, Pomorzanina, 
umiejącego dobrze po polsku, a ten zwrócił się następnie do Zbyszka:
- Pan mój chciałby o coś waszą miłość zapytać.
- Dobrze - odpowiedział Zbyszko. Wówczas tamci znów pogadali chwilę z sobą, po 
czym Pomorzanin, uśmiechając się nieco pod wąsem, rzekł:
- Pan mój chciałby spytać: czy to jest pewna, że ta panna, z którą wasza miłość 
rozmawiała przed ucztą, jest śmiertelna, czyli też to jest właśnie anioł albo 
święta?
- Powiedz twemu panu - odpowiedział z pewną niecierpliwością Zbyszko - że już 
mnie drzewiej tak samo pytał i że aż mi cudnie tego słuchać. Bo jakże: w 
Spychowie mówił mi, że się na dwór księcia Witoldowy dla urody Litwinek wybiera, 
potem skroś tejże przyczyny chciał jechać do Płocka, w Płocku dziś chciał 
rycerza z Taczewa dla Agnieszki z Długolasu pozywać, a teraz znów w inną godzi. 
Zali taka to u niego stateczność i taka rycerska wiara?
Pan de Lorche wysłuchał tej odpowiedzi z ust swego Pomorczyka, westchnął 
głęboko, popatrzył chwilę w blednące nocne niebo i tak na zarzuty Zbyszkowe 
odpowiedział:
- Słusznie mówisz. Ni statku, ni wiary! bom jest człek grzeszny i niegodny 
ostróg rycerskich nosić. Co do panny Agnieszki z Długolasu prawda - ślubowałem 
jej i Bóg da, że wytrwam, ale uważ, jak cię wzruszę, gdy ci opowiem, jak 
okrutnie ze mną w czerskim zamku postąpiła.
Tu znów westchnął, znów spojrzał w niebo, na którego wschodzie czyniła się coraz 
jaśniejsza smuga, i poczekawszy, dopóki Pomorzanin nie przetłumaczył jego słów, 
tak dalej po chwili mówił:
- Powiedziała mi, że wrogiem jej jest pewien czarnoksiężnik w wieży wśród lasów 
mieszkający, który corocznie smoka przeciw niej wysyła, a ów podchodzi każdej 
wiosny pod mury czerskie i patrzy, czyby jej pochwycić nie zdołał. Co gdy 
rzekła, wraz oświadczyłem, że będę walczył ze smokiem. Ach! uważ, co dalej 
opowiem: gdym stanął na wskazanym miejscu, ujrzałem okropną potworę czekającą 
mnie nieruchomie i radość zalała mi duszę, bom myślał, że albo polegnę, albo 
dziewicę z plugawej paszczy ocalę i nieśmiertelną sławę pozyskam. Ale gdym 
natarł z bliska kopią na poczwarę, cóżem, jak mniemasz, ujrzał? Oto wielki wór 
słomy na drewnianych kołkach, z ogonem z powróseł! I śmiech ludzki, nie sławę, 
zyskałem, i aż dwóch mazowieckich rycerzy musiałem potem pozwać, od których obu 
ciężki szwank w szrankach poniosłem. Tak postąpiła ze mną ta, którąm nad 
wszystkie uwielbił i jedną jedyną kochać chciałem...
Pomorzanin, tłumacząc słowa rycerza, wypychał językiem od środka policzki i 
chwilami przygryzał go, aby nie parsknąć, a i Zbyszko w innych czasach byłby się 
roześmiał z pewnością, ale że boleść i niedola wyszlamowały w nim do cna 
wesołość, więc odrzekł poważnie:
- Może z pustoty to jeno uczyniła, nie ze złości.
- Toteż jej przebaczyłem odpowiedział de Lorche - a najlepszy dowód masz w tym, 
żem się z rycerzem z Taczewa chciał ojej piękność i cnotę potykać.
- Nie czyń tego - rzekł jeszcze poważniej Zbyszko.
- Ja wiem, że to śmierć, ale wolej mi polec niż w ciągłym smutku i strapieniu...
- Panu Powale już takie rzeczy nie w głowie. Pójdź lepiej jutro ze mną do niego 
i zawrzyj z nim przyjaźń.
- Tak i postąpię, bo mnie do serca przycisnął, ale on jutro na łowy z królem 
jedzie.
- To pójdziem z rana. Król miłuje łowy, atoli i wywczasem nie gardzi, a dziś do 
późna biesiadował.
I tak uczynili, ale na próżno, gdyż Czech, który jeszcze przed nimi na zamek 
pośpieszył, aby się widzieć z Jagienką, oznajmił im, że Powała spał nie u siebie 
tej nocy, jeno na pokojach królewskich. Opłacił im się wszelako zawód, bo 
spotkał ich książę Janusz i kazał im się do swego orszaku przyłączyć, przez co 
mogli wziąć udział w łowach. Jadąc ku puszczy, znalazł też Zbyszko sposobność 
rozmówienia się z kniaziem Jamontem, który powiedział mu dobrą nowinę.
- Rozbierając króla do łoża - rzekł - przypomniałem mu ciebie i twoją krakowską 
przygodę. A że był przy tym rycerz Powała, więc zaraz przydał, że ci stryj ca 
Krzyżaki chyciły, i prosił króla, aby się o niego upomniał. Król, który okrutnie 
jest na nich za porwanie małego Jaśka z Kretkowa i za inne napaści zagniewan, 
rozsierdził się jeszcze więcej: "Nie z dobrym słowem - powiada - by do nich, ale 
z dzidą! z dzidą! z dzidą!" A Powała umyślnie drew na ów ogień dorzucał. Rano 
też, gdy posłowie krzyżaccy czekali przy bramie, ani ci na nich król spojrzał, 
chociaż się do ziemi kłaniali. Hej, nie wydobędą oni z niego teraz obietnicy, 
iże nie będzie kniazia Witolda wspomagał - i nie będą wiedzieli, co począć. Ale 
ty bądź pewien, że o twego stryjca nie zaniecha król samego mistrza przycisnąć.
I tak pocieszył jego duszę kniazik Jamont, a jeszcze bardziej pocieszyła ją 
Jagienka, która towarzysząc księżnie Ziemowitowej do puszczy, postarała się o 
to, aby z powrotem jechać obok Zbyszka. Podczas łowów bywała wielka swoboda, 
wracano przeto zwykle parami, a że nie chodziło o to żadnej parze, by być zbyt 
blisko drugiej, więc można się było rozmówić swobodnie. Jagienka dowiedziała się 
już poprzednio o Maćkowej niewoli od Czecha i nie straciła czasu. Na jej prośbę 
dała księżna list do mistrza, a prócz tego wymogła, że nadmienił o tym i kom-tur 
toruński von Wenden w piśmie, w którym zdawał sprawę z tego, co w Płocku się 
dzieje. Chwalił się on sam przed księżną, iż dopisał, że: "chcąc króla 
udobruchać, nie można mu w tej sprawie czynić trudności". A mistrzowi chodziło 
wielce w tej chwili o to, aby jak najbardziej potężnego władcę udobruchać i z 
całkowitym bezpieczeństwem obrócić wszystkie siły na Witolda, z którym Zakon 
istotnie nie umiał sobie dotychczas dać rady.
- I tak, com mogła, tom wskórała, bacząc, aby zaś nie było mitręgi - kończyła 
Jagienka - a że król, nie chcąc siostrze w wielkich sprawach ustąpić, będzie się 
pewnie starał wygodzić jej choć w mniejszych, przeto mam jako najlepszą 
nadzieję.
- Żeby nie z tak zdradliwymi ludźmi sprawa - odpowiedział Zbyszko - tobym po 
prostu odwiózł okup i na tym by się skończyło, z nimi wszelako może się 
przygodzić, jako się Tolimie przygodziło, że i pieniądze zagrabią, i temu, co je 
przywiózł, nie przepuszczą, jeśli za nim jakowaś potęga nie stoi.
- Rozumiem - odrzekła Jagienka.
- Wy teraz wszystko rozumiecie - zauważył Zbyszko - i pókim żyw, wdzięczen wam 
będę.
A ona, podniósłszy na niego swe smutne i dobre oczy, zapytała:
- Czemu zaś nie mówisz mi: ty, jako znajomce od małego.
- Nie wiem - odpowiedział szczerze. - Coś mi niełacno... i wyście już nie ten 
dawny skrzat, jakości e bywali, jeno... niby... coś całkiem...
I nie umiał znaleźć porównania, ale ona przerwała mu wysiłek i rzekła:
- Bo mi kilka roków przybyło... A Niemce i mnie rodzica na Śląsku zabiły.
- Prawda! - odrzekł Zbyszko. - Daj mu Boże światłość wiekuistą.
Czas jakiś jechali cicho obok siebie, zamyśleni i jakby zasłuchani w nieszporny 
szum sosen, po czym ona spytała znowu:
- A po wykupie Maćka ostaniecie w tych stronach? Zbyszko spojrzał na nią jakby 
ze zdziwieniem, gdyż dotąd oddany był tak wyłącznie żalowi i smutkom, że ani do 
głowy nie przyszło mu pomyśleć o tym, co będzie później. Więc podniósł oczy w 
górę, jakby się namyślając, a po chwili odrzekł:
- Nie wiem! Chryste miłosierny! skądże mam wiedzieć? To jeno wiem, że gdzie 
powędruję, tam i dola moja pójdzie za mną. Hej! ciężka dola!... Stryja wykupię, 
a potem chyba do Witolda pójdę, ślubów przeciw Krzyżakom dopełnić - i może 
zginę.
A na to zamgliły się oczy dziewczyny i pochyliwszy się nieco ku młodziankowi, 
zaczęła mówić z cicha, jakby z prośbą:
- Nie giń, nie giń!
I znów przestali rozmawiać, aż dopiero pod samymi murami miasta Zbyszko 
otrząsnął się z myśli, które go gryzły, i rzekł:
- A wy... a ty - ostaniesz tu przy dworze?
- Nie - odpowiedziała. - Cni mi się bez braci i bez Zgorzelic. Cztan i Wilk 
musieli się tam już pożenić, a chociażby i nie, to się już ich nie boję.
- Da Bóg, że cię stryj Maćko do Zgorzelic odwiezie. Taki on ci przyjaciel, że we 
wszystkim możesz się na niego zdać. Ale i ty o nim pamiętaj...
- Święcie ci to przyrzekam, że mu będę jako rodzone dziecko...
I po tych słowach rozpłakała się na dobre, bo w sercu uczyniło się jej ogromnie 
smutno.
Nazajutrz dzień Powała z Taczewa przyszedł do gospody Zbyszka i rzekł mu:
- Po Bożym Ciele król zaraz do Raciąża wyjeżdża na spotkanie z wielkim mistrzem, 
a tyś jest do rycerzy królewskich zaliczon i razem z nami ruszysz.
A Zbyszko aż się spłonił z uciechy po tych słowach - nie tylko bowiem 
ubezpieczało go to zaliczenie do rycerzy królewskich od zdrad i podstępów 
krzyżackich, ale okrywało go chwałą niezmierną. Należał przecie do tych rycerzy 
i Zawisza Czarny, i bracia jego: Farurej i Kruczek, i sam Powała, i Krzon z 
Kozichgłów, i Stach z Charbimowic, i Paszko Złodziej z Biskupic, i Lis z 
Targowiska - i wielu innych strasznych, najsławniejszych, o których wiedziano w 
kraju i za granicą. Niewielki ich zastęp wziął król Jagiełło z sobą, bo 
niektórzy w domu zostali, a inni szukali przygód w zamorskich, odległych 
krajach, ale to wiedział, że i z tymi mógł, nie lękając się zdrady krzyżackiej, 
choćby do Malborga jechać, gdyż w razie czego mury pokruszyliby potężnymi 
ramiony i wy siekli mu drogę wśród Niemców. Mogło też zapłonąć dumą młode 
Zbyszkowe serce na myśl, że takich będzie miało towarzyszów.
Więc Zbyszko w pierwszej chwili zapomniał nawet o swoim żalu - i ściskając ręce 
Powały z Taczewa, mówił do niego z radością:
- Wam to, nie komu, winienem, panie, wam! wam!
- Mnie w części - odrzekł Powała - w części tutejszej księż-nie, ale najbardziej 
panu naszemu miłościwemu, którego idź zaraz podjąć pod nogi, by cię zaś o 
niewdzięczność nie posądził.
- Jakom dla niego zginąć gotów, tak mi dopomóż Bóg! - zawołał Zbyszko.
 Henryk Sienkiewicz: Krzyżacy
Rozdział XXXII
Zjazd na wyspie wiślanej w Raciążu, na który król udał się koło Bożego Ciała, 
odbywał się pod złą wróżbą i nie doprowadził do takiej zgody i załatwienia 
różnych spraw jak te, które w tym samym miejscu odbyły się we dwa lata później i 
na których odzyskał król zastawioną zdradliwie przez Opolczyka Krzyżakom ziemię 
dobrzyńską wraz z Dobrzyniem i Bobrownikami. Jagiełło przybył rozdrażnion wielce 
obmową, jakiej dopuszczali się względem niego Krzyżacy po dworach zachodnich i w 
samym Rzymie, a zarazem zgniewany nieuczciwością Zakonu. Mistrz nie chciał 
układów o Dobrzyń prowadzić, czynił zaś to umyślnie - i zarówno on sam, jak i 
inni dygnitarze zakonni powtarzali codziennie Polakom: "Wojny ni z wami, ni z 
Litwą nie chcemy, ale Żmujdź nasza, bo sam Witold nam ją oddał. Obiecnijcie, iże 
nie będziecie mu pomagali, to wojna z nim prędzej się skończy, a wówczas pora 
będzie gadać o Dobrzyniu, i siła wam ustępstw poczynimy". Ale rajcy królewscy, 
mając bystry, doświadczony rozum i znając kłamstwo krzyżackie, nie dawali się 
zdurzyć: "Gdy w potęgę wzrośniecie, zuchwałości wam jeszcze przybędzie - 
odpowiadali mistrzowi. - Mówicie, że nic wam do Litwy, a Skirgiełłę chcecie na 
stolcu w Wilnie posadzić. Ależ na miły Bóg! wżdy to Jagiełłowe dziedzictwo, 
który jeden, kogo chce, księciem na Litwie stanowi - przeto się hamujcie, aby 
was nie pokarał nasz wielki król!" Na co mistrz mówił, że jeśli król jest 
prawdziwym panem Litwy, niechże nakaże Witoldowi, by wojny zaniechał i Zakonowi 
Żmujdź wrócił - gdyż inaczej Zakon musi uderzyć w Witolda tam, gdzie go 
dosięgnąć i zranić może. I w ten sposób spory wlokły się od rana do wieczora 
jakoby błędną drogą idącą w kółko. Król, nie chcąc się do niczego zobowiązać, 
niecierpliwił się coraz bardziej i mówił mistrzowi, ze gdyby Żmujdź była pod 
krzyżacką ręką szczęśliwa, nie poruszyłby się Witold i jednym palcem, bo nie 
znalazłby ni pozoru, ni przyczyny. Mistrz, który był człowiekiem spokojnym i 
lepiej od innych braci zdawał sobie sprawę z potęgi Jagiełłowej, starał się 
króla ułagodzić i nie zważając na szemranie niektórych zapalczywych i dumnych 
kom-turów, nie szczędził pochlebnych słów, a chwilami uderzał i w pokorę. Ale że 
nawet w tej pokorze nieraz odzywały się ukryte pogróżki, przeto nie wiodło to do 
niczego. Układy o rzeczy ważne rozchwiały się prędko i drugiego już dnia poczęto 
mówić tylko o sprawach pomniejszych. Natarł król ostro na Zakon o utrzymywanie 
kup łotrów, o napaści i grabieże nad granicą, o porwanie Jurandówny i małego 
Jaśka z Kretkowa, o mordowanie kmieciów i rybaków. Mistrz wypierał się, 
wykręcał, przysięgał, że to było bez jego wiedzy, i wzajem wyrzuty czynił, że 
nie tylko Witold, ale i rycerze polscy pomagali pogańskim Żmujdzinom przeciw 
Krzyżakowi - na dowód czego przytoczył Maćka z Bogdańca. Szczęściem, wiedział 
już król przez Powałę, czego rycerze z Bogdańca szukali na Żmujdzi - i umiał na 
zarzut odpowiedzieć, tym łatwiej, że w orszaku jego był Zbyszko, a w mistrzowym 
obaj von Badenowie, którzy przybyli w tej nadziei, że zdarzy im się może z 
Polakami w szrankach potykać.
Ale nie było i tego. Chcieli Krzyżacy, w razie gdyby im gładko poszło, zaprosić 
wielkiego króla do Torunia i tam przez kilka dni wyprawiać na jego cześć uczty i 
igrzyska, ale wobec nieuda-łych układów, które zrodziły zobopólną niechęć i 
gniew, brakło do zabaw ochoty. Na boku tylko w porannych godzinach między sobą 
popisywali się nieco wzajem rycerze siłą i zręcznością, lecz jak mówił wesoły 
kniaź Jamont, poszło i to pod włos Krzyżakom, gdyż Powała z Taczewa okazał się 
tęższym na rękę od Arnolda von Baden, Dobek z Oleśnicy kopią, a Lis z Targowiska 
skakaniem przez konie wszystkich przewyższył. Przy tej sposobności porozumiewał 
się Zbyszko z Arnoldem von Baden o okup. De Lorche, który jako grabia i pan 
wielkiego znaczenia patrzył na Arnolda z góry. sprzeciwiał się temu. twierdząc, 
iż sam wszystko na siebie bierze. Zbyszko jednak mniemał, że cześć rycerska 
nakazuje mu zapłacić tę ilość grzywien, do której się zobowiązał, i dlatego 
chociaż sam Arnold chciał spuścić z ceny, nie przyjął ani tego ustępstwa, ani 
pośrednictwa pana de Lorche.
Arnold von Baden był człowiekiem dość prostym, którego największą zaletę 
stanowiła olbrzymia siła ramienia, dość głupowa-tym, nieco na pieniądze łakomym, 
ale prawie uczciwym. Nie było w nim chytrości krzyżackiej i dlatego nie ukrywał 
przed Zbyszkiem. z jakiej przyczyny nie chce spuścić z umówionej ceny: "Do 
układów - mówił - między wielkim królem a mistrzem nie przyjdzie, ale przyjdzie 
do wymiany jeńców - a w takim razie będziesz mógł stryja darmo odebrać. Ja wolę 
wziąć coś niż nic, gdyż mieszek u mnie zawsze próżny i nieraz ledwie na trzy 
garnce piwa dziennie wstrzyma, zaś bez pięciu lub sześciu krzywda mi!" Lecz 
Zbyszko gniewał się na niego za takie słowa: "Płacę, bom dał rycerskie słowo, a 
taniej nie chcę, abyś wiedział, żeśmy tyle warci". Na to ściskał go Arnold, a 
rycerze i polscy, i krzyżaccy chwalili go, mówiąc: "Słuszna, iże w tak młodych 
latach pas i ostrogi nosi, bo się do czci i godności poczuwa".
Tymczasem król z mistrzem ułożyli się istotnie o wymianę jeńców, przy czym 
ukazały się dziwne rzeczy, o których biskupi i dygnitarze Królestwa pisali 
później listy do papieża i różnych dworów: oto w rękach polskich sporo było 
wprawdzie jeńców. ale byli to mężowie dorośli, w sile wieku, wzięci zbrojną ręką 
w nadgranicznych bitwach i potyczkach. Tymczasem w rękach krzyżackich znajdowała 
się większość niewiast i dzieci, pojmanych wśród nocnych napadów dla okupu. Sam 
papież w Rzymie zwrócił na to swoją uwagę i pomimo całej przebiegłości Jana von 
Felde, prokuratora krzyżackiego w stolicy apostolskiej, głośno wyrażał swój 
gniew i oburzenie na Zakon.
Co do Maćka, były trudności. Nie czynił ich mistrz naprawdę, ale tylko pozornie, 
aby każdemu ustępstwu przydać wagi. Twierdził więc, że rycerz chrześcijanin, 
który wojował razem ze Żmujdzinami przeciw Zakonowi, powinien być po 
sprawiedliwości skazan na śmierć. Próżno rajcy królewscy przytaczali na nowo 
wszystko, co im było wiadomym o Jurandzie i jego córce, oraz o straszliwych 
krzywdach, jakich się względem tych dwojga i względem rycerzy z Bogdańca 
dopuścili słudzy Zakonu. Mistrz w odpowiedzi przytoczył dziwnym trafem te same 
prawie słowa, które powiedziała w swoim czasie księżna Aleksandra Ziemowitowa do 
starego rycerza z Bogdańca:
- Za baranków się podajecie, a naszych za wilków. Tymczasem z tych czterech 
wilków, którzy w porwaniu Jurandówny wzięli udział, ani jeden nie żywie, a 
barankowie chodzą przezpiecznie po świecie.
I była to prawda, wszelako na tę prawdę odpowiedział obecny przy obradach pan z 
Taczewa następującym pytaniem:
- Tak, ale czy zabito którego zdradą? I zali ci, którzy polegli, nie polegli 
wszyscy z mieczami w ręku?
Mistrz nie miał co na to odrzec, a gdy spostrzegł przy tym, że król poczyna 
marszczyć się i błyskać oczyma, ustąpił, nie chcąc doprowadzać groźnego władcy 
do wybuchu. Uradzono potem, że każda strona wyśle postów po odbiór jeńców. Ze 
strony polskiej mianowani zostali w tym celu Zyndram z Maszkowic, który pragnął 
się potędze krzyżackiej z bliska przypatrzeć, i rycerz Powała, a z nimi razem 
Zbyszko z Bogdańca.
Zbyszkowi usługę tę oddał kniaź Jamont. Przyczynił się za nim do króla w tej 
myśli, że młodzian i zobaczy prędzej stryjca, i tym pewniej go odwiezie, gdy 
pojedzie po niego jako poseł królewski. A król nie odmówił prośbie kniazika, 
który z powodu swej wesołości, dobroci i cudnego oblicza był i jego, i całego 
dworu ulubieńcem, a przy tym nigdy o nic dla siebie nie prosił. Zbyszko 
dziękował mu też z całej duszy, gdyż teraz był już zupełnie pewien, że Maćka z 
rąk krzyżackich wydostanie.
- Tobie niejeden zajrzy - mówił mu - że przy majestacie zostajesz, ale to 
sprawiedliwie tak jest, bo jeno na dobro ludzkie swojej podufałości z królem 
używasz i lepszego nad cię serca nikt chyba nie ma.
- Przy majestacie dobrze - odrzekł bojarzynek - ale ja bym jeszcze wolał w pole 
ku Krzyżakom i tego tobie zajrzę, żeś w nich już bijał.
Po chwili zaś dodał:
- Komtur toruński von Wenden przyjechał wczoraj, a dziś wieczór pojedziecie do 
niego na noc z mistrzem i z mistrzowym orszakiem.
- A potem do Malborga.
- A potem do Malborga.
Tu kniaź Jamont począł się śmiać:
- Niedaleka to będzie droga, ale kwaśna, bo nic od króla nie potrafili Niemce 
uzyskać, a z Witoldem nie będą mieli też uciechy. Zebrał ci on pono całą potęgę 
litewską i na Żmujdź idzie.
- Jeśli go król wspomoże, to będzie wielka wojna.
- Proszą o to Pana Boga wszyscy nasi rycerze. Ale choćby król z żalu nad krwią 
krześcijańską wielkiej wojny nie uczynił, wspomoże Witolda zbożem i pieniędzmi, 
a nie bez tego także, aby coś polskich rycerzy na ochotnika do niego nie poszło.
- Jako żywo - odpowiedział Zbyszko. - A może za to sam Zakon wypowie królowi 
wojnę?
- Ej, nie! - odpowiedział kniaź - póki dzisiaj mistrz żywie, nie będzie tego.
I miał słuszność. Zbyszko znał już mistrza dawniej, ale teraz, po drodze do 
Malborga, będąc razem z Zyndramem z Maszkowic i z Powałą prawie ciągle przy jego 
boku, mógł mu się lepiej przypatrzyć i lepiej go przeznać. Owóż ta podróż 
utwierdziła go tylko w przekonaniu, że wielki mistrz Konrad von Jungingen nie 
był złym i zepsutym człowiekiem. Musiał on często postępować w sposób nieprawy, 
gdyż cały Zakon krzyżacki stał na nieprawości. Musiał czynić krzywdy, bo cały 
Zakon zbudowany był na ludzkiej krzywdzie. Musiał kłamać, bo kłamstwo 
odziedziczył razem z oznakami mistrzostwa, a od wczesnych lat przywykł uważać je 
tylko za polityczną przebiegłość. Ale nie był okrutni-kiem, bał się sądu Bożego 
i ile mógł, hamował pychę i zuchwałość tych dygnitarzy zakonnych, którzy pchali 
umyślnie do wojny z potęgą Jagiełłową. Był jednakże człowiekiem słabym. Zakon 
tak dalece przywykł od całych wieków czyhać na cudze, grabić, zabierać siłą lub 
podstępem przyległe ziemie, że Konrad nie tylko nie umiał powściągnąć tego 
drapieżnego głodu, ale mimo woli, siłą nabytego pędu sam poddawał mu się i 
usiłował go zaspokoić. Dalekie też były już czasy Winrycha von Kniprode, czasy 
żelaznej karności, którą Zakon wprawiał w podziwienie świat cały. Już za 
poprzedniego przed Jungingenem mistrza, Konrada Wallenroda, Zakon upoił się 
własną coraz wzrastającą potęgą, której nie zdołały osłabić chwilowe klęski, 
odurzył się sławą, powodzeniem, krwią ludzką, tak że rozluźniły się karby, które 
trzymały go w sile i jedności. Mistrz przestrzegał, ile mógł, prawa i 
sprawiedliwości, ile mógł, łagodził osobiście żelazną rękę Zakonu ciążącą na 
chłopach, mieszczanach, a nawet na duchowieństwie i szlachcie siedzącej na 
prawie lennym w ziemiach krzyżackich, więc w pobliżu Malborga ten i ów kmieć 
albo mieszczanin mógł się pochwalić nie tylko dostatkiem, lecz i bogactwem. Ale 
w dalszych ziemiach samowola, srogość i rozpasanie komturów deptały prawa, 
szerzyły ucisk i zdzierstwa, wyciskały z pomocą nakładanych na własną rękę 
podatków albo i bez wszelkiego pozoru ostatni grosz, wyciskały łzy, często krew, 
tak że w całych obszernych krainach jeden był jęk, jedna nędza i jedna skarga. 
Jeśli nawet dobro Zakonu nakazywało, jak chwilami na Żmujdzi, większą łagodność 
- i takie nakazy szły wniwecz wobec niesforności komturów i przyrodzonego im 
okrucieństwa. Czuł się więc Konrad von Jungingen niby woźnicą, który rozhukanymi 
powodując końmi, wypuścił lejce z rąk i zdał wóz na wolę losu. Często też 
opanowywały jego duszę złe przeczucia, często przychodziły mu na myśl prorocze 
słowa:
"Postanowiłem ich pszczołami pożyteczności i utwierdziłem na progu ziem 
chrześcijańskich, ale oto powstali przeciw mnie. Bo nie dbają o duszę i nie 
litują się ciał tego ludu, który z błędu nawrócił się ku wierze katolickiej i ku 
mnie. I uczynili z niego niewolników i nie nauczając go przykazań Bożych, i 
odejmując mu Sakramenta święte, na większe jeszcze piekielne męki go skazują, 
niż gdyby był w pogaństwie pozostał. A wojny toczą ku rozpostarciu swej 
chciwości. Przeto przyjdzie czas, iże wyłamane im będą zęby i będzie ucięta im 
ręka prawa, a prawa noga im ochromieje, aby uznali grzechy swoje".
Mistrz wiedział, że owe wyrzuty, które tajemniczy Głos uczynił Krzyżakom w 
objawieniu świętej Brygidy, były słuszne. Rozumiał, że gmach zbudowany na cudzej 
ziemi i cudzej krzywdzie, wsparty na kłamstwie, podstępie, srogości, nie może 
się długo ostać. Bał się, że podmywany od lat całych krwią i łzami, runie od 
jednego uderzenia potężnej ręki polskiej; przeczuwał, że wóz, który ciągną 
rozhukane konie, musi skończyć w przepaści, więc starał się, aby przynajmniej 
godzina sądu, gniewu, klęski i nędzy przyszła jak najpóźniej. Z tej przyczyny, 
pomimo swej słabości, w jednym tylko stawiał niezłomny opór swym dumnym i 
zuchwałym racjom: oto nie dopuszczał do walki z Polską. Próżno zarzucano mu 
bojaźń i niedołęstwo, próżno pograniczni komturowie parli wszelkimi siłami do 
wojny. On, gdy ogień miał już, już wybuchnąć, cofał się zawsze w ostatniej 
chwili, a potem Bogu czynił dzięki w Malborgu, że mu się udało miecz podniesiony 
nad głową Zakonu zatrzymać.
Ale wiedział, że do tego przyjść musi. Więc owo przeświadczenie, że Zakon stoi 
nie na prawie Bożym, ale na nieprawości i kłamstwie, i owo przeczucie bliskiego 
dnia zaguby czyniło go jednym z najbardziej nieszczęsnych ludzi w świecie. Byłby 
niechybnie dał życie i krew, gdyby mogło być inaczej i gdyby czas był jeszcze 
zawrócić na prawą drogę, ale sam czuł, że już nie czas! Zawrócić - to by 
znaczyło oddać prawym posiadaczom całe ziemie żyzne, bogate i pochwycone przez 
Zakon od Bóg wie jak dawna, a z nimi razem mnóstwo miast tak bogatych jak 
Gdańsk. I nie dość! To znaczyło wyrzec się Żmujdzi, wyrzec się zamachów na 
Litwę, włożyć miecze do pochew, wreszcie całkiem wynieść się z tych krain, w 
których Zakon nie miał już kogo nawracać - i osiąść chyba znów w Palestynie lub 
na której z wysp greckich, aby tam Krzyża od prawdziwych bronić Saracenów. Ale 
było to niepodobieństwem, gdyż równałoby się wyrokowi zagłady na Zakon. Kto by 
się na to zgodził? i jakiż mistrz mógł czegoś podobnego zażądać? Konradowi von 
Jungingen zawłóczyła się cieniem dusza i życie, ale człowieka, który by z 
podobną radą wystąpił, on pierwszy skazałby, jako pozbawionego zmysłów, na 
ciemną izbę. Trzeba było iść dalej i dalej, aż do dnia, w którym sam Bóg kres 
naznaczy. Więc szedł, ale w dusznej trosce i smutku. Włos na brodzie i skroniach 
już mu się posrebrzył, a bystre niegdyś oczy pokryły się do połowy ociężałymi 
powiekami. Zbyszko ani razu nie dostrzegł na jego twarzy uśmiechu. Oblicze 
mistrzowe nie było groźne ani nawet chmurne, było tylko jakby zmęczone jakimś 
cichym cierpieniem. W zbroi, z krzyżem na piersiach, w środku którego był w 
czworokącie czarny orzeł - w białym wielkim płaszczu, również przyozdobionym 
krzyżem, czynił wrażenie powagi, majestatu i smutku. Konrad niegdyś wesoły był i 
kochał się w krotofilach, a i teraz nawet nie usuwał się od wspaniałych uczt, 
widowisk i turniejów - owszem, sam je wyprawiał, ale ani w natłoku świetnego 
rycerstwa, które przybywało w gości do Malborga, ani w zgiełku radosnym, wśród 
huku trąb i szczęku oręża, ani przy pucharach przepełnionych małmazją - nie 
rozweselał się nigdy. Wówczas, gdy wszystko wokół niego zdawało się dyszeć 
potęgą, świetnością, nieprzebranym bogactwem, niezłomną mocą, gdy posłowie 
cesarza i innych królów zachodnich wykrzykiwali w uniesieniu, że Zakon sam 
starczy za wszystkie królestwa i za potęgę całego świata - on jeden się nie 
łudził - i on jeden pamiętał złowrogie słowa objawione świętej Brygidzie: 
"Przyjdzie czas, iże wyłamane będą ich zęby i będzie im ucięta ręka prawa, a 
prawa noga im ochromieje, aby uznali grzechy swoje".
 Henryk Sienkiewicz: Krzyżacy
Rozdział XXXIII
Jechali suchą drogą na Chełmżę do Grudziądza, gdzie zatrzymali się na noc i 
dzień, gdyż wielki mistrz miał tam do osądzenia sprawę o rybołówstwo między 
zamkowym staro-stą krzyżackim a okoliczną szlachtą, której ziemie przylegały do 
Wisły. Stamtąd płynęli na szkutach krzyżackich rzeką aż do Malborga. Zyndram z 
Maszkowic, Powała z Taczewa i Zbyszko znajdowali się przez cały czas przy boku 
mistrza, który ciekawy był, jakie wrażenie uczyni, zwłaszcza na Zyndramie, 
widziana z bliska potęga krzyżacka. Chodziło zaś mistrzowi o to dlatego, że 
Zyndram z Maszkowic był nie tylko mężnym i strasznym w pojedynkę rycerzem, ale 
nadzwyczaj biegłym wojownikiem. W całym Królestwie nikt tak jak on nie znał się 
na prowadzeniu wielkich wojsk, na szykowaniu hufców do bitwy, na budowie i 
burzeniu zamków, na rzucaniu mostów przez szerokie rzeki, na "armacie", to jest 
na uzbrojeniu u rozmaitych narodów, i na wszelkich wojennych sposobach. Mistrz, 
wiedząc, że na radzie królewskiej dużo zależało od zdania tego męża, mniemał, że 
jeśli zdoła go przerazić wielkość zakonnych bogactw i wojsk, to wojna odwlecze 
się jeszcze na długo. A przede wszystkim sam widok Malborga mógł przejąć trwogą 
serce każdego Polaka, albowiem z twierdzą ową, licząc Wysoki Zamek, Średni i 
Przedzamcze, żadna inna w całym świecie nie mogła się nawet w przybliżeniu 
porównać. Już z dala, płynąc Nogatem, ujrzeli rycerze potężne baszty rysujące 
się na niebie. Dzień był jasny i przeźroczy, więc widać je było doskonale, a po 
niejakim czasie, gdy szkuty zbliżyły się, jeszcze bardziej rozbłysły szczyty 
kościoła na Wysokim Zamku i olbrzymie mury piętrzące się jedne nad drugimi - w 
części barwy ceglanej, przeważnie jednak pokryte ową słynną szarobiałą zaprawą, 
którą przyrządzać umieli tylko mularze krzyżaccy. Ogrom ich przewyższał 
wszystko, co w życiu widzieli polscy rycerze. Zdawać się mogło, że tam gmachy 
wyrastają na gmachach, tworząc w nizinnym z natury miejscu jakby górę, której 
szczytem był Stary Zamek, a stokami - Średni i rozłożyste Przedzamcze. Biła od 
tego olbrzymiego gniazda zbrojnych mnichów moc i potęga tak nadzwyczajna, że 
nawet długa i zwykle posępna twarz mistrza wypogodziła się nieco na ów widok.
- Ex luto Marienburg - z błota Marienburg - rzekł, zwracając się do Zyndrama - 
ale tego błota moc ludzka nie pokruszy.
Zyndram nie odpowiedział - i w milczeniu obejmował oczyma wszystkie baszty i 
ogrom murów wzmocnionych potwornymi skarpami.
A Konrad von Jungingen dodał po chwili milczenia:
- Wy, panie, którzy się na twierdzach znacie, cóż nam o tej powiecie?
- Twierdza widzi mi się nie do zdobycia - odrzekł jakby w zamyśleniu polski 
rycerz - ale...
- Ale co? Co w niej możecie przyganić?
- Ale każda twierdza może zmienić panów. Na to mistrz zmarszczył brwi.
- W jakiejże to myśli mówicie?
- W tej, że zakryte są przed oczyma ludzkimi sądy i wyroki Boże.
I znów patrzał w zamyśleniu na mury, a Zbyszko, któremu Powała przetłumaczył 
należycie odpowiedź, spoglądał na niego z podziwem i wdzięcznością. Uderzyło go 
przy tym w tej chwili podobieństwo między Zyndramem a żmujdzkim wodzem 
Skirwoiłłą. Obaj mieli takie same ogromne głowy, jak gdyby wbite między szerokie 
ramiona, obaj równie potężne piersi i takie same pałąkowate nogi.
Tymczasem mistrz, nie chcąc, by ostatnie słowo zostało przy polskim rycerzu, 
znów zaczął:
- Mówią - rzekł - że nasz Marienburg sześć razy większy od Wawelu.
- Tam na skale nie masz tyle miejsca, ile tu w równi - odparł pan z Maszkowic - 
ale serce, widzę, u nas na Wawelu większe. Konrad podniósł ze zdziwieniem brwi:
- Nie rozumiem.
- Bo cóż ci jest sercem w każdym zamku, jeśli nie kościół? A nasza katedra za 
trzy takie jak oto ów obstanie.
I to rzekłszy, wskazał na istotnie niewielki kościół zamkowy, na którego 
prezbiterium błyszczała na złotym tle olbrzymia mozaikowa figura Najświętszej 
Panny.
A mistrz znowu był nierad z takiego obrotu rozmowy.
- Prędkie, ale dziwne macie, panie, odpowiedzi - rzekł. W tymże czasie 
dojechali. Wyborna policja krzyżacka uprzedziła widocznie miasto i zamek o 
przyjeździe wielkiego mistrza, gdyż u przeprawy czekali już, prócz kilku braci, 
trębacze miejscy, którzy przygrywali zwykle wielkiemu mistrzowi w czasie 
przewozu. Z drugiej strony czekały gotowe konie, na które siadłszy, przebył 
orszak miasto i przez Szewcką bramę, wedle Wróblej baszty wjechał do 
Przedzamcza. W bramie witali mistrza: wielki komtur Wilhelm von Helfenstein, 
który zresztą tytuł już tylko nosił, albowiem od kilku miesięcy obowiązki jego 
sprawował naprawdę Kuno Lichtenstein, wysłany podówczas do Anglii; a dalej: 
wielki szpitalnik, krewny Kunona. Konrad Lichtenstein. wielki szatny Rumpenheim 
i wielki podskarbi Burghard von Wobecke, i wreszcie mały komtur, przełożony nad 
warsztatami i nad zarządem zamku. Prócz tych dostojników stało tam kilkunastu 
braci wyświęconych, którzy zawiadowali rzeczami dotyczącymi Kościoła w Prusiech, 
i ciężko gnębili inne klasztory oraz świeckie duchowieństwo, zmuszając je nawet 
do robót przy drogach i przy łamaniu lodów - a z nimi gromada braci świeckich, 
to jest rycerzy nie obowiązanych do godzin kanonicznych. Rosłe i silne ich 
postawy (słabych nie chcieli Krzyżacy przyjmować), szerokie ramiona, kręte brody 
i srogie spojrzenia czyniły ich podobniejszymi do drapieżnych zbójów-rycerzy 
niemieckich niż do mnichów. Z oczu patrzała im odwaga, hardość i pycha 
niezmierna. Nie lubili oni Konrada za jego obawę wojny z potęgą Jagiełłową; 
nieraz na kapitułach otwarcie wyrzucali mu bojaźliwość, rysowali go na murach i 
podmawiali błaznów do wyśmiewania go w oczy. Jednakże na jego widok pochylili 
teraz głowy z pozorną pokorą, zwłaszcza że mistrz wjeżdżał w towarzystwie obcych 
rycerzy, i poskoczyli hurmem, aby potrzymać mu konia za uzdę i strzemię.
Mistrz zaś, zsiadłszy, zwrócił się zaraz do Helfensteina i zapytał :
- Są-li jakie nowiny od Wernera von Tettingen? Wemer von Tettingen, jako wielki 
marszałek, czyli przywódca zbrojnych sił krzyżackich, był w tej chwili na 
wyprawie przeciw Żmujdzinom i Witoldowi.
- Ważnych nowin nie ma - odpowiedział Helfenstein - ale są szkody. Dzicz 
popaliła osady pod Ragnetą i miasteczka przy innych zamkach.
- W Bogu nadzieja, że jedna wielka bitwa złamie ich złość i zatwardziałość - 
odparł mistrz.
I to rzekłszy, podniósł oczy w górę, a usta jego poruszały się przez chwilę 
modlitwą, którą odmawiał za powodzenie wojsk zakonnych.
Po czym ukazał na polskich rycerzy i rzekł:
- To są wysłannicy króla polskiego: rycerz z Maszkowic, rycerz z Taczewa i 
rycerz z Bogdańca, którzy z nami dla wymiany jeńców przybyli. Niechaj komtur 
zamkowy wskaże im gościnne komnaty i podejmie ich, i ugości, jako przystało.
Na te słowa bracia-rycerze poczęli spoglądać z ciekawością na wysłanników, a 
zwłaszcza na Powałę z Taczewa, którego imię, jako słynnego zapaśnika, było 
niektórym znane. Tych zaś, którzy nie słyszeli o jego czynach na dworze 
burgundzkim, czeskim i krakowskim, przejmowała podziwem jego ogromna postawa i 
jego ogier bojowy tak nadzwyczajnej wielkości, że bywalcom, którzy za młodych 
lat zwiedzili Ziemię Świętą i Egipt, przypomniał wielbłądy i słonie.
Kilku poznało też Zbyszka, który swego czasu potykał się w szrankach w Malborgu, 
i ci witali go dość uprzejmie, pamiętając, że potężny i mający wielką wziętość w 
Zakonie brat mistrzów, Ulryk von Jungingen, okazywał mu szczerą przyjaźń i 
przychylność. Najmniej zwracał uwagi i podziwu ten, który w niedalekiej już 
przyszłości miał być najstraszliwszym pogromcą Zakonu, to jest Zyndram z 
Maszkowic, albowiem gdy zsiadł z konia, wydawał się z powodu swej niezwykłej 
krępości i wysokich ramion prawie garbatym. Nazbyt długie jego ręce i pałąkowate 
nogi budziły uśmiech w twarzach młodszych braci. Jeden z nich, znany 
krotofilnik, przystąpił nawet do niego, chcąc mu przymówić, ale spojrzawszy w 
oczy pana z Maszkowic, stracił jakoś ochotę i odszedł w milczeniu.
Tymczasem komtur zamkowy zabrał gości i powiódł ich z sobą. Weszli naprzód na 
niewielki dziedziniec, na którym prócz szkoły, starego lamusa i warsztatu 
siodlarskiego, znajdowała się kaplica Św. Mikołaja, po czym przez most 
Mikołajski wkroczyli na właściwe Przedzamcze. Komtur prowadził ich przez niejaki 
czas wśród potężnych murów, bronionych tu i ówdzie mniejszymi i większymi 
basztami. Zyndram z Maszkowic pilnie przypatrywał się wszystkiemu, przewodnik 
zaś, nawet nie zapytywany, chętnie pokazywał rozmaite budynki, jakby mu zależało 
właśnie na tym, aby goście przypatrzyli się wszystkiemu jak najdokładniej.
- Ten okrutny gmach, który wasze miłoście widzicie przed sobą po lewej ręce - 
mówił - to nasze stajnie. Ubodzyśmy mnisi, a przecie ludzie mówią, że gdzie 
indziej i rycerze tak nie mieszkają jak u nas konie.
- Nie pomawiają was ludzie o ubóstwo - odrzekł Powała - ale coś tu musi być 
więcej prócz stajni, bo gmach okrutnie wysoki, a koni przecie po schodach nie 
sprowadzacie.
- Nad stajnią, która jest w dole i w której czterysta koni się mieści - odrzekł 
komtur zamkowy - są śpichrze, a w nich zboża choćby na dziesięć lat, nie 
przyjdzie tu nigdy do oblężenia, ale gdyby przyszło, to głodem nas nie wezmą.
To rzekłszy, zawrócił w prawo i znów przez most między basztą Św. Wawrzyńca a 
basztą Pancerną wwiódł ich na inny dziedziniec, olbrzymi, leżący w samym środku 
Podzamcza.
- Zważcie, wasze moście - rzekł Niemiec - że to wszystko, co ku północy 
widzicie, jakkolwiek za łaską Bożą nie do zdobycia, jest tylko Vorburg - i 
utwierdzeniem nie może się porównać ani ze Średnim Zamkiem, do którego was 
prowadzę, ani tym bardziej z Wysokim.
Jakoż oddzielna fosa i oddzielny zwodzony most dzieliły Średni Zamek od 
dziedzińca i dopiero w bramie zamkowej, która leżała znacznie wyżej, rycerze, 
obróciwszy się za poradą komtura, jeszcze raz mogli objąć oczyma cały ów 
olbrzymi kwadrat zwany Podzamczem. Gmach tam wznosił się przy gmachu, tak iż 
wydawało się Zyndramowi, iż widzi przed sobą całe miasto. Były tam nieprzebrane 
zapasy drzewa ułożone w szychty tak wielkie jak domy, składy kul kamiennych 
sterczące na kształt piramid, cmentarze, lazarety, magazyny. Nieco z boku, wedle 
leżącego w środku stawu, czerwieniały potężne mury "templu", to jest wielkiego 
magazynu z jadalnią dla najemników i czeladzi. Pod północnym wałem widać było 
inne stajnie dla koni rycerskich i dla wyborowych mistrzowskich. Wzdłuż młynówki 
wznosiły się koszary dla giermków i wojsk najemnych, a po przeciwległej stronie 
czworoboku mieszkania dla przeróżnych zawiadowców i urzędników zakonnych - znów 
składy, śpichrze, piekarnie, szatnie, ludwisarnie, niezmierny arsenał, czyli 
karwan, więzienia, stara puszkarnia, każdy gmach tak niezłomny i obronny, że w 
każdym można się było tak jak w osobnej twierdzy bronić, a wszystko otoczone 
murem i gromadą groźnych baszt, za murem fosą, za fosą wieńcem olbrzymich 
palisad, za którymi dopiero na zachód toczył żółte fale Nogat, na północ i 
wschód błyszczała toń ogromnego stawu, a od południa sterczały silniej jeszcze 
umocnione zamki: Średni i Wysoki.
Gniazdo straszne, od którego biła nieubłagana potęga i w którym skupiły się dwie 
największe znane wówczas w świecie siły: siła duchowna i siła miecza. Kto oparł 
się jednej, tego pokruszyła druga. Kto podniósł przeciw nim ramię, na tego krzyk 
powstawał we wszystkich krajach chrześcijańskich, że przeciw Krzyżowi je 
podnosi.
I wnet rycerstwo zbiegało się ze wszystkich stron na pomoc. Gniazdo też roiło 
się wiecznie rzemieślniczym i zbrojnym ludem i wrzało w nim ciągle jak w ulu. 
Przed gmachami, w przejściach, przy bramach, w warsztatach - wszędzie panował 
ruch jak na jarmarku. Echo roznosiło odgłos młotów i dłut krzesających kamienne 
kule, huczenie młynów i deptaków, rżenie koni, szczęk zbroi i oręża, dźwięk trąb 
i piszczałek, nawoływania i rozkazy. Na owych dziedzińcach słyszałeś wszystkie 
mowy świata i mogłeś napotkać żołnierzy ze wszystkich narodów: więc niechybnych 
łuczników angielskich, którzy o sto kroków przeszywali gołębia uwiązanego na 
maszcie, a których groty przebijały pancerze tak łatwo jak sukno, i strasznych 
szwajcarskich piechurów walczących dwuręcznymi mieczami, i mężnych, choć 
niepomiarkowanych w jedle i napoju Duńczyków, i skłonnych zarówno do śmiechu, 
jak zwady rycerzy francuskich, i małomówną a dumną szlachtę hiszpańską, i 
świetnych rycerzy włoskich, najbieglej szych fechtmistrzów przybranych w 
jedwabie, aksamity, a na wojnę w niezłomne zbroje, kowane w Wenecji, Mediolanie 
i Florencji -i rycerzy burgundzkich, i Fryzów, i wreszcie Niemców ze wszystkich 
ziem niemieckich. Kręciły się między nimi "białe płaszcze", jako gospodarze i 
zwierzchnicy. "Wieża pełna złota", a ściślej: osobna izba zbudowana na Wysokim 
Zamku obok mieszkania mistrza, napełniona od dołu do góry pieniędzmi i sztabami 
z drogocennego metalu, pozwalała Zakonowi na godne podejmowanie "gości", również 
jak na zaciągi najemnego żołdactwa, które wysyłano stąd na wyprawy i do 
wszystkich zamków, do rozporządzenia wójtów, starostów i komturów. Tak to z siłą 
miecza i z siłą duchowną kojarzyło się tu niezmierne bogactwo, a zarazem żelazny 
ład, który lubo rozluźnion już po prowincjach przez zbytnią ufność i upojenie 
się własną potęgą, trzymał się jeszcze w samym Malborgu mocą dawnego 
wezwyczajenia. Monarchowie przybywali tu nie tylko walczyć z pogany lub pożyczać 
pieniędzy, lecz i uczyć się sztuki rządzenia, rycerze - uczyć się sztuki 
wojennej. W całym bowiem świecie nikt nie umiał tak rządzić i wojować jak Zakon. 
Gdy niegdyś przybył w te strony, prócz szczupłej okolicy i kilku zamków 
podarowanych przez niebacznego księcia polskiego, nie należała do niego ani 
piędź ziemi, teraz zaś władał obszerną, większą od wielu królestw krainą, pełną 
ziem żyznych, potężnych miast i niezdobytych zamków. Władał i czuwał, jak włada 
pająk rozpiętą siecią, której wszystkie nici dzierży pod sobą. Stąd, z tego 
Wysokiego Zamku, od mistrza i od białych płaszczów rozbiegały się przez 
pocztowych pachołków rozkazy na wszystkie strony: do lennej szlachty, do rad 
miejskich, do burmistrzów, do wójtów, podwójcich i kapitanów najemnych wojsk, a 
co tu zrodziła i postanowiła myśl i wola, tam wnet wykonywały setki i tysiące 
żelaznych dłoni. Tu spływał pieniądz z całego kraju, tu zboże, tu wszelkiego 
rodzaju spyża, tu daniny od jęczącego pod srogim jarzmem świeckiego 
duchowieństwa i od innych klasztorów, na które patrzał niechętnym okiem Zakon; 
stąd wreszcie wyciągały się drapieżne ramiona ku wszystkim okolicznym krajom i 
ludom.
Liczne pruskie mówiące litewską mową narody starte już były z oblicza ziemi. 
Litwa czuła do niedawna żelazną stopę krzyżacką ciążącą jej na piersiach tak 
straszliwie, że za każdym tchnieniem oddawała zarazem krew spod serca; Polska, 
lubo zwycięska w straszliwej bitwie pod Płowcami, straciła jednak za 
Łokietkowych czasów swe dzierżawy na lewym brzegu Wisły razem z Gdańskiem, 
Tczewem, Gniewem i Świeciem. Rycerski Zakon Inflancki sięgał po ziemie ruskie, i 
szły oba te zakony jak pierwsza olbrzymia fala niemieckiego morza, które 
zalewało coraz szerzej i szerzej słowiańskie ziemie.
Aż nagle zaszło chmurą słońce krzyżacko-niemieckiej pomyślności. Litwa przyjęła 
chrzest z rąk polskich, a tron krakowski razem z ręką cudnej królewny odzierżył 
Jagiełło. Nie utracił wprawdzie Zakon przez to ani jednej ziemi, ani jednego 
zamku, ale uczuł, że przeciw sile stanęła siła, i stracił przyczynę, dla której 
istniał w Prusiech. Po chrzcie Litwy wrócić im było chyba do Palestyny i strzec 
pątników dążących do świętego miejsca. Ale wrócić
- to znaczyło wyrzec się bogactw, władzy, potęgi, panowania, miast, ziem i 
całych królestw. Więc począł miotać się Zakon w przerażeniu i wściekłości jak 
potworny smok, w którego boku utkwiło żeleźce. Mistrz Konrad bał się stawić 
wszystkiego na jeden rzut kości i drżał na myśl o wojnie z wielkim królem, 
władcą ziem polskich, litewskich i obszernych dzierżaw ruskich, które Olgierd 
wydarł z gardła Tatarom, ale większość rycerzy krzyżackich parła do niej, 
czując, że trzeba stoczyć bój na śmierć i życie, póki siły są nienaruszone, póki 
urok Zakonu nie zblednie, póki świat cały śpieszy mu na pomoc i póki gromy 
papieskie nie spadną na to ich gniazdo, dla którego rzeczą życia i śmierci było 
teraz - nie rozszerzanie chrześcijaństwa, lecz właśnie utrzymanie pogaństwa.
A tymczasem między narodami i po dworach oskarżano Jagiełłę i Litwę o chrzest 
pozorny i fałszywy, przedstawiając jako rzecz niepodobną, aby stać się mogło w 
ciągu roku to, czego miecz zakonny nie mógł przez wieki dokonać. Burzono przeciw 
Polsce i przeciw jej władcy królów i rycerzy, jako przeciw opiekunom i obrońcom 
pogaństwa - a głosy te, którym jedynie w Rzymie nie dowierzano, rozchodziły się 
szeroką falą po świecie i ściągały ku Malborgowi książąt, grafów i rycerzy z 
Południa i Zachodu. Zakon nabierał ufności i poczuwał się w mocy. Marienburg ze 
swymi groźnymi zamkami i Przedzamczem olśniewał ludzi potęgą więcej niż 
kiedykolwiek i olśniewało bogactwo, olśniewał pozorny ład - i cały Zakon wydawał 
się być władniejszy i bardziej na wiek wieków niepożyty niż dawniej. I nikt z 
książąt, nikt z owych rycerskich gości - nikt - prócz mistrza - nawet spomiędzy 
Krzyżaków nie rozumiał, że od czasu chrztu Litwy stało się coś takiego, jak 
gdyby te fale Nogatu, które osłaniały z jednej strony straszną twierdzę - 
zaczęły podmywać cicho i nieubłaganie jej mury. Nikt nie rozumiał, że w owym 
olbrzymim ciele została jeszcze siła - ale uleciała z niego dusza; kto świeżo 
przybył i spojrzał na ów wzniesiony ex luto Marienburg, na owe mury, baszty, na 
czarne krzyże w bramach, na budynkach i na szatach, temu przede wszystkim 
przychodziło na myśl, że i bramy piekielne nie przemogą tej północnej Krzyża 
stolicy.
Z podobną też myślą patrzyli na nią nie tylko Powała z Taczewa i Zbyszko, który 
tu już bywał poprzednio, lecz i wiele bystrzejszy od nich Zyndram z Maszkowic. I 
jemu, gdy w tej chwili spoglądał na to zbrojne rojowisko żołnierskie objęte w 
ramę baszt i olbrzymich tynów, zmierzchła twarz, a na pamięć nasunęły się mimo 
woli dumne słowa, którymi niegdyś Krzyżacy grozili królowi Kazimierzowi:
"Większać nasza moc i jeśli nie ustąpisz, do samego Krakowa mieczami naszymi 
ścigać cię będziem".
Ale tymczasem komtur zamkowy powiódł rycerzy dalej, do Średniego Zamku, w 
którego wschodniej połaci leżały gościnne komnaty.
 Henryk Sienkiewicz: Krzyżacy
Rozdział XXXIV
Maćko i Zbyszko długi czas trzymali się w ramionach, gdyż miłowali się wzajem 
zawsze, a w ostatnich latach wspólne przygody i nieszczęścia uczyniły tę miłość 
jeszcze silniejszą. Stary rycerz od pierwszego wejrzenia na bratanka odgadł, że 
Danusi nie ma już na świecie, więc nie pytał o nic, jeno tulił do siebie 
młodzianka, chcąc przez moc tego uścisku pokazać mu, że nie został zupełnym 
sierotą i że ma jeszcze bliską żywą duszę, gotową podzielić się z nim niedolą.
Aż dopiero, gdy im smutek i boleść znacznie łzami spłynęły, zapytał po długim 
milczeniu Maćko:
- Zali wydarli ci ją znów, czyli też ci na ręku skonała?
- Na ręku mi skonała pod samym Spychowem - odrzekł młodzian.
I począł opowiadać, jak i co było, płaczem i wzdychaniami przerywając sobie 
opowiadanie, a Maćko słuchał uważnie, wzdychał także i w końcu znów jął 
wypytywać:
- A Jurand żywie jeszcze?
- Juranda żywiącegom odjechał, ale niedługo mu na świecie i pewnie go już nie 
obaczę.
-To może lepiej było nie odjeżdżać.
- Jakoże mi było was tu ostawiać?
- Parę niedziel wcześniej alibo później, wszystko jedno!
Ale Zbyszko popatrzył na niego bacznie i rzekł:
- I tak musieliście tu chorzeć?! Jako Piotrowin wyglądacie.
- Bo choć słonko na ziemi przygrzewa, w podziemiu zawsze zimno i wilgoć tam jest 
okrutna z takowej przyczyny, że tu naokół zamku wody. Myślałem, że do szczętu 
spleśnieję. Dychać też nie ma czym i od tego wszystkiego rana mi się odnowiła - 
ta, wiesz... co to mi w Bogdańcu dopiero po bobrowym sadle szczebrzuch wylazł.
- Pamiętam - rzekł Zbyszko - bośmy po bobra z Jagienką chodzili. A to was tu 
psubraty w podziemiu trzymali? Maćko poruszył głową i odpowiedział:
- Żeby ci tak szczerze rzec, to nieradzi oni mnie widzieli i już było ze mną 
źle. Wielka tu jest zawziętość na Witolda i Żmujdzinów, ale jeszcze większa na 
tych spomiędzy nas, którzy im pomagają. Próżnom gadał, dlaczegośmy między 
Żmujdzinów poszli. Byliby mi głowę ucięli i jeśli tak nie uczynili, to jeno 
dlatego, że im wykupu było żal, bo jako wiesz, pieniądz im nawet i od pomsty 
wdzięczniejszy, a po wtóre chcieli mieć w ręku dowód, że król Polaków poganom w 
pomoc posyła. Bo że Żmujdzini, niebożęta proszą się o krzest, byle nie z ich 
rąk, to wiemy, którzyśmy tam byli, ale Krzyżaki udają, że nie wiedzą, i skarżą 
ich po wszystkich dworach, a z nimi razem i naszego króla.
Tu porwała Maćka zadyszka, tak że musiał na chwilę umilknąć, i dopiero 
odsapnąwszy, mówił dalej:
- I byłbym może skapiał w podziemiu. Wstawiał ci się za mną po prawdzie Arnold 
von Baden, któremu też o okup chodziło. Ale on nie ma między nimi nijakiej 
powagi i nazywają go niedźwiedziem. Szczęściem de Lorche dowiedział się o mnie 
od Arnolda i okrutnego zaraz narobił warchołu. Nie wiem, czy ci o tym powiadał, 
bo on rad kryje swoje dobre uczynki... Jego oni tu to za coś mają, bo już jeden 
de Lorche wielkie niegdyś w Zakonie piastował godności, a ten jest znamienitego 
rodu i bogacz. Mówił im tedy, że sam jest naszym jeńcem i że gdyby mi tu gardło 
wzięli albo gdybym skapiał z głodu i wilgotności, to ty jemu szyję utniesz. 
Groził ci kapitule, że rozpowie po zachodnich dworach, jak Krzyżacy z pasowanymi 
rycerzami postępują. Aż zlękli się i wzięli mnie do lazaretu, gdzie i powietrze, 
i strawa lepsza.
- Od Lorchego jednej grzywny nie wezmę, tak mi dopomóż Bóg!
- Miło od nieprzyjaciela brać, ale przyjacielowi słuszna rzecz przepuścić - 
rzekł Maćko - a skoro jako słyszę, ugoda z królem o wymianę jeńców stanęła, to i 
za mnie nie potrzebujesz płacić.
- Ba! a nasze słowo rycerskie? - zapytał Zbyszko. - Ugoda ugodą, a Arnold 
bezecność mógłby nam zadać.
Usłyszawszy to, zatroskał się Maćko, pomyślał nieco i rzekł:
- Ale można by coś odtargować?
- Samiśmy się cenili. Zaliśmy to teraz mniej warci? Maćko zatroskał się jeszcze 
bardziej, ale w oczach odbił się podziw i jakby jeszcze większa miłość dla 
Zbyszka.
- A czci potrafi strzec!... Taki ci się już urodził - mruknął sam do siebie.
I począł wzdychać. Zbyszko myślał, że z żalu o te grzywny, które mieli von 
Badenowi zapłacić, więc rzekł:
- Wiecie! Pieniędzy i tak jest dość, byle ona dola nie była taka ciężka.
- Bóg ci ją odmieni! - rzekł ze wzruszeniem stary rycerz. -Mnie tam niedługo już 
na świecie.
- Nie powiadajcie! Będziecie zdrowi, niech jeno was wiater przewieje.
- Wiater? Wiater młode drzewo przygnie, a stare złamie.
- Owa! nie próchnieją w was jeszcze gnaty i do starości wam daleko. Nie smućcie 
się!
- Żeby tobie było wesoło, to i ja bym się śmiał. Wszelako mam ci ja i inną do 
smutku przyczynę, a prawdę rzekłszy, nie tylko ja, ale i my wszyscy.
- Co zaś? - zapytał Zbyszko.
- A pamiętasz, jakom cię w obozie u Skirwoiłły zgromił za to, żeś moc krzyżacką 
sławił? W polu juści twardy jest nasz naród, ale tak z bliska, to ja się 
tutejszym psubratom dopiero teraz przypatrzył!...
Tu Maćko jakby w obawie, aby go kto nie dosłyszał, zniżył głos:
- I teraz widzę, żeś ty był praw, nie ja. Niech ręka boska broni, co to za moc, 
co to za potęga! Swędzą naszych rycerzy ręce i chce im się jak najprędzej 
k'Niemcom, a nie wiedzą, że Krzyżaków wszystkie narody i wszyscy królowie 
wspomagają, że pieniędzy u nich więcej, że ćwiczenie lepsze, że zamki 
warowniejsze i sprzęt wojenny godniejszy. Niech ręka boska broni!... I u nas, i 
tu mówią, że do wielkiej wojny przyjść musi i przyjdzie, ale gdy przyjdzie, to 
niechże Bóg zmiłuje się nad naszym Królestwem i naszym narodem!
Tu objął dłońmi swą szpakowatą głowę, łokcie wsparł na kolanach i zamilkł.
Zbyszko zaś rzekł:
- A widzicie. W pojedynkę niejeden z naszych od nich tęż-szy, ale co do wielkiej 
wojny, pomiarkowaliście sami.
- Oj, pomiarkowałem! a da Bóg, i ci posłowie królewscy po-miarkują także, a 
zwłaszcza rycerz z Maszkowic.
- Widziałem, jako spochmumiał. Wielki z niego sprawca wojenny i powiadają, że 
nikt na świecie nie rozumie się tak na wojnie.
- Jeśli prawda, to chyba jej nie będzie.
- Jeśli Krzyżacy obaczą, że mocniejsi, to właśnie będzie. I powiem wam szczerze: 
bogdaj już przyszedł wóz alibo przewóz, gdyż dłużej nie lża nam tak żyć...
I z kolei Zbyszko, jakby przygniecion niedolą własną i powszechną, opuścił 
głowę, a Maćko rzekł:
- Szkoda zacnego Królestwa, a boję się, by nas Bóg za zbytnią zuchwałość nie 
pokarał. Pamiętasz, jak to rycerstwo przed katedrą na Wawelu przede mszą, wtedy 
kiedy ci to mieli głowę uciąć i nie ucięli - samego Tymura Kuternogę wyzywało, 
któren czterdziestu królestw jest panem i któren góry z głów ludzkich uczynił... 
Nie dość im Krzyżaków! wszystkich naraz chcieliby wyzwać - i w tym może być 
obraza boska.
A Zbyszko na owo wspomnienie chwycił się za płowe włosy, bo go niespodzianie 
ogarnął żal okrutny - i zakrzyknął:
- A któż mnie wówczas od kata zratował, jeśli nie ona! O Jezu! Danuśka moja!... 
O Jezu!...
I począł drzeć włosy, a następnie gryźć pięści, którymi łkanie chciał potłumić, 
tak rozskowyczało się w nim serce z nagłego bólu.
- Chłopie! miej Boga w sercu!... cichaj! - wołał Maćko. - Co wskórasz? Hamuj 
się! cichaj!...
Ale Zbyszko długi czas nie mógł się uspokoić i upamiętał się dopiero, gdy Maćko, 
który był istotnie jeszcze chory, zesłabł tak bardzo, że zachwiał się na nogach 
i padł na ławę w zupełnym zmysłów zamroczeniu. Wówczas młodzian położył go na 
tapczanie, pokrzepił winem, które przysłał komtur zamkowy, i czuwał nad nim, 
póki stary rycerz nie zasnął.
Nazajutrz zbudzili się późno, rzeźwiejsi i wypoczęci.
No - rzekł Maćko - chyba jeszcze na mnie nie czas, i tak myślę, że byle mnie 
wiater polny przewiał, to i na koniu dosiedzę.
- Posłowie ostaną jeszcze kilka dni - odpowiedział Zbyszko -bo coraz to do nich 
ludzie przychodzą z prośbą o jeńców, którzy na Mazowszu albo w Wielkopolsce na 
rozboju schwytani, ale my możem jechać, kiedy chcecie i kiedy poczujecie się w 
siłach.
W tej chwili wszedł Hlawa.
- Nie wiesz zaś, co tam czynią posłowie? - spytał go stary rycerz.
- Zwiedzają Wysoki Zamek i kościół - odrzekł Czech. -Komtur zamkowy sam ich 
oprowadza, a potem pójdą do wielkiego refektarza na obiad, na który i wasze 
miłości ma mistrz zaprosić.
- A ty coś od rana czynił?
- A ja przypatrywałem się niemieckiej najemnej piechocie, którą kapitanowie 
ćwiczyli, i przyrównywałem ją z naszą czeską.
- A ty czeską pamiętasz?
- Wyrostkiem mnie pojmał rycerz Zych ze Zgorzelic, ale pamiętam dobrze, bom od 
małego był do takich rzeczy ciekawy.
- No i cóż?
- A nic! Jużci tęga jest krzyżacka piechota i ćwiczona godnie, ale to są woły, a 
nasi Czesi wilcy. Gdyby tak przyszło co do czego, to przecie wasze miłoście 
wiedzą: woły wilków nie jadają, a wilki okrutnie na wołowinę łakome.
- Prawda jest - rzekł Maćko, który widocznie coś o tym wiedział - kto się o 
waszych otrze, to jako od jeża odskoczy.
- W bitwie konny rycerz za dziesięciu piechoty stanie - rzekł Zbyszko.
- Ale Marienburga jeno piechota może dobyć - odpowiedział giermek.
I na tym skończyła się rozmowa o piechocie, gdyż Maćko, idąc za biegiem swych 
myśli, rzekł:
- Słysz, Hlawa, dziś, jak podjem i poczuję się w mocy - to pojedziemy.
- A dokąd? - spytał Czech.
- Wiadomo, że na Mazowsze. Do Spychowa - rzekł Zbyszko.
- I tam już ostaniem?...
Na to spojrzał Maćko na Zbyszka pytającym wzrokiem, gdyż dotychczas nie było 
między nimi mowy o tym, co dalej uczynią. Młodzian może miał gotowe 
postanowienie, ale nie chciał nim widocznie stryjca zasmucić, więc rzekł 
wymijająco:
- Wpierw musicie wy dobrzeć.
- A potem co?
- Potem? Wrócicie do Bogdańca. Wiem, jako Bogdaniec miłujecie.
- A ty?
- I ja go miłuję.
- Nie mówię, żebyś do Juranda nie jechał - rzekł powoli Maćko - bo jeśli zamrze, 
to pogrześć go przystojnie należy, ale ty bacz, co powiem, gdyż, jako młody, 
rozumem mi nie dorównasz. Nieszczęśliwa to jakowaś ziemia ten Spychów. Co cię 
spotkało dobrego - to gdzie indziej, a tam nic, jeno strapienia ciężkie i 
frasunki.
- Prawdę mówicie - rzekł Zbyszko - ale tam Danusina truchełka...
- Cichaj! - zawołał Maćko w obawie, że Zbyszka chwyci taki sam niespodziany ból 
jak wczoraj.
Ale na twarzy młodzianka odbiło się tylko rozrzewnienie i smutek.
- Będzie czas uradzać - rzekł po chwili. - W Płocku i tak musicie odpocząć.
- Starunku waszej miłości tam nie zbraknie - wtrącił Hiawa.
- Prawda! - rzekł Zbyszko - wiecie, że tam jest Jagienka? Jest dwórką przy 
księżnie Ziemowitowej. Ba - ale przecie wiecie, bościeją sami tam przywieźli. 
Była i w Spychowie. Aż mi to dziwno, żeście mi nic o niej u Skirwoiłły nie 
wspomnieli.
- Nie tylko była w Spychowie, ale bez niej Jurand alboby dotychczas macał 
koszturem drogi, alboby zamarł gdzie przy drodze. Przywiozłem ją do Płocka wedle 
opatowego dziedzictwa, a nie wspomniałem ci o niej, bo choćbym był wspomniał, 
byłoby to samo. Na nic tyś, niebożę, wówczas nie baczył.
- Wielce ona was kocha - rzekł Zbyszko. - Chwalić Boga, że nijakie listy nie 
były potrzebne, ale ona od księżny dostała listy za wami i przez księżnę od 
posłów krzyżackich.
- Niech Bóg za to dziewce błogosławi, bo lepszej na świecie nie ma! - rzekł 
Maćko.
Dalszą rozmowę przerwało im wejście Zyndrama z Maszkowic i Powały z Taczewa, 
którzy zasłyszawszy o wczorajszym omdleniu Maćka, przyszli go dziś odwiedzić.
- Pochwalony Jezus Chrystus! - rzekł, przestąpiwszy próg, Zyndram. - Jakoże wam 
dziś?
- Bóg zapłać! Pomału! Zbyszko prawi, że byle mię wiater obwiał, to będzie 
całkiem dobrze.
- Co nie ma być?... będzie! Wszystko będzie dobrze - wtrącił Powała.
- Wywczasowałem się też na porządek! - odrzekł Maćko. -Nie tak jak wasze 
miłoście, którzy, jako słyszę, ranoście wstali.
- Naprzód przychodzili do nas ludzie tutejsi mianować jeńców - rzekł Zyndram - a 
potem oglądaliśmy gospodarstwo krzyżackie: Przedzamcze i oba zamki.
- Tęgie gospodarstwo i tęgie zamki! - mruknął posępnie Maćko.
- Pewnie, że tęgie. Na kościele są arabskie ozdobności, o których powiadali 
Krzyżacy, że się takiego murowania od Saracenów w Sycylii nauczyli, a w zamkach 
komnaty ci osobliwe, na Słupcach w pojedynkę alibo gromadami stojących. 
Obaczycie sami wielki refektarz. Utwierdzenie też wszędy okrutne, jakiego 
nigdzie nie masz. Takich murów i kula kamienna, chociażby największa, nie 
ugryzie. Wiera, iż miło patrzeć...
Zyndram mówił to tak wesoło, że Maćko spojrzał na niego zdziwiony i zapytał:
- A bogactwo ich, a porządki, a wojsko i gości - widzieliście?
- Wszystko nam pokazywali niby z gościności, a w rzeczy dlatego, aby serce w nas 
upadło.
- No i cóż?
- Ano, da Bóg, że jak przyjdzie wojna, wyżeniem ich het, za góry i morza - tam, 
skąd przyszli.
A Maćko, przepomniawszy w tej chwili o chorobie, aż zerwał się na równe nogi ze 
zdziwienia.
- Jak to, panie - rzekł. - Mówią, że rozum macie bystry... Bo mnie aż zemdliło, 
gdym się ich potęgi napatrzył... Dla Boga! z czegoż to miarkujecie?
Tu zwrócił się do bratanka:
- Zbyszku, każ zaś to wino, które nam przysłali, postawić. Siadajcie, wasze 
moście, i mówcie, bo lepszej driakwi żaden medyk na moje choróbsko nie wymyśli.
Zbyszko, zaciekawion też bardzo, sam postawił dzbaniec z winem, a przy nim 
kubki, po czym siedli naokół stołu i pan z Maszkowic tak mówić począł:
- Utwierdzenie to jest nic, bo co ręką ludzką stawiane, to ręka ludzka zburzyć 
zdoła. Wiecie, co trzyma w kupie cegły? -wapno! - A wiecie, co ludzi? - miłość.
- Rany boskie! miód wam, panie, z gęby płynie - zawołał Maćko.
A Zyndram uradował się w sercu tą pochwałą i tak dalej rzecz prowadził:
- Z tutejszych ludzi - ten ci ma u nas w pętach brata, ten syna, ten krewniaka, 
inny zięcia alibo kogo. Komturowie graniczni każą im na rozbój do nas chodzić - 
więc niejeden polegnie i niejednego nasi ułapią. Ale że tu już się zwiedzieli 
ludzie o ugodzie między królem a mistrzem - przychodzili tedy do nas od samego 
rana podawać nazwiska jeńców, które nasz pisarz spisywał. Był naprzód bednarz 
tutejszy, możny mieszczanin, Niemiec, mający dom w Malborgu, który w końcu 
rzekł: "Bym mógł waszemu królowi i Królestwu w czym się przysłużyć, nie tylko 
bym majętność, ale i głowę oddał". Odprawiłem go, myśląc, że Judasz. Ale potem 
przychodzi ksiądz świecki spod Oliwy, prosi o brata i tak powiada: "Prawda-li 
to, panie, że na naszych pruskich panów wojną nastąpicie? bo wiedzcie, że tu już 
cały naród, gdy mówi: "Przyjdź Królestwo Twoje", to o waszym królu myśli". Było 
potem o synów dwóch szlachty, co na lennych ziemiach wedle Sztumu siedzą; byli 
kupcy z Gdańska, byli rzemieślnicy, był, który dzwony w Kwidzyniu leje, była 
różnych ludzi kupa - i wszyscy gadali to samo.
Tu przerwał pan z Maszkowic, wstał, obaczył, czy za drzwiami nikt nie 
podsłuchuje, i wróciwszy, kończył przyciszonym nieco głosem:
- Długom ja o wszystko wypytywał. Nienawidzą w całych Prusiech Krzyżaków i 
księża, i szlachta, i mieszczanie, i kmiecie. I nienawidzi ich nie tylko ten 
naród, któren naszą alibo pruską mową mówi, ale nawet i Niemcy. Kto musi służyć, 
służy - ale zaraza każdemu milsza niż Krzyżak. Ot, co jest...
- Ba, ale co się to ma do krzyżackiej mocy - rzekł niespokojnie Maćko.
A Zyndram pogładził dłonią swoje potężne czoło, pomyślał chwilę, jakby szukał 
porównania, a wreszcie uśmiechnął się i zapytał:
- Potykaliście się kiedy w szrankach?
- Jużci i nieraz - odrzekł Maćko.
- To jakże myślicie? Nie zwali ci się z konia przy pierwszym starciu rycerz, 
choćby najmocniejszy, ale taki, któren ma poderżnięty poprąg u siodła i 
strzemiona?
- Jako żywo!
- No, widzicie: Zakon to taki rycerz.
- Prze Bóg! - zawołał Zbyszko. - Pewnie i w książce nic lepszego nie wyczytasz!
A Maćko aż wzruszył się i rzekł nieco drżącym głosem:
- Bóg wam zapłać. Na waszą głowę, panie, chyba umyślnie płatnerz musi hełm 
robić, bo gotowego na nią nigdzie nie masz.
 Henryk Sienkiewicz: Krzyżacy
Rozdział XXXV
Obiecywali sobie Maćko i Zbyszko wyjechać zaraz z Malborga, ale tego dnia, w 
którym tak bardzo pokrzepił ich dusze Zyndram z Maszkowic, nie wyjechali, gdyż 
był na Wysokim Zamku obiad, a potem wieczerza na cześć posłów i gości, na którą 
Zbyszko był zaproszon jako królewski rycerz, a dla Zbyszka i Maćko. Obiad 
odbywał się w mniejszym gronie, we wspaniałym wielkim refektarzu, który 
oświecało dziesięć okien, a którego palczaste sklepienie wspierało się, rzadko 
widzianym kunsztem budowniczym, tylko na jednym słupie. Prócz królewskich 
rycerzy zasiadł do stołu z obcych tylko jeden graf szwabski i jeden burgundzki, 
który, lubo bogatych władców poddany, przyjechał w ich imieniu pożyczyć 
pieniędzy od Zakonu. Z miejscowych, obok mistrza, wzięło udział w obiedzie 
czterech dostojników zwanych filarami Zakonu, to jest wielki komtur, jałmużnik, 
szatny i podskarbi. Piąty filar, to jest marszałek, był w tym czasie na wyprawie 
przeciw Witoldowi.
Jakkolwiek Zakon ślubował ubóstwo, jedzono na złocie i srebrze, a popijano 
małmazją, albowiem mistrz chciał olśnić oczy posłów polskich. Lecz pomimo 
mnóstwa potraw i obfitego poczęstunku przykrzyła się nieco gościom ta uczta z 
powodu trudności rozmowy i powagi, jaką wszyscy musieli zachowywać. Natomiast 
wieczerza w olbrzymim refektarzu zakonnym (Convents Remter) wiele była weselsza, 
albowiem zgromadził się na nią cały konwent i wszyscy ci goście, którzy nie 
zdążyli jeszcze pociągnąć przeciw Witoldowi z wojskiem marszałka. Wesołości tej 
nie zmącił żaden spór ni żadna kłótnia. Wprawdzie rycerze zagraniczni, 
przewidując, że przyjdzie im się kiedyś spotkać z Polakami, patrzali na nich 
niechętnym okiem, ale Krzyżacy z góry zapowiedzieli im, że muszą się zachować 
spokojnie, i prosili ich o to bardzo usilnie, bojąc się w osobach posłów obrazić 
króla i całe Królestwo. Ale nawet i w tym wypadku okazała się nieżyczliwość 
Zakonu, przestrzegali bowiem gości przed zapalczywością Polaków: "że gdy ma w 
głowie, za każde ostrzejsze słowo wraz brodę ci wyszarpie albo cię nożem 
pchnie". Więc goście zadziwieni byli potem dobrodusznością i Powały z Taczewa, i 
Zyndrama z Maszkowic, a bystrzejsi pomiarkowali, że nie obyczaje polskie są 
grube, lecz języki krzyżackie złośliwe i jadowite.
Niektórzy, przywykli do wykwintnych zabaw na polerownych dworach zachodnich, 
nieszczególne nawet wynieśli pojęcie o obyczajach samychże Krzyżaków, gdyż była 
na tej uczcie wrzaskliwa nad miarę kapela, grubiańskie pieśni szpylmanów, grube 
żarty trefnisiów, pląsy niedźwiedzie i pląsy bosych dziewek. A gdy dziwiono się 
obecności niewiast na Wysokim Zamku, wydało się, że zakaz łamano już od dawna, i 
że sam wielki Winrych Kniprode tańcował tu swego czasu z piękną Marią von 
Alfleben. Bracia tłumaczyli, że na Zamku niewiasty nie mogą tylko mieszkać, ale 
mogą przychodzić do refektarza na uczty i że zeszłego roku księżna Witoldowa, 
która mieszkała w urządzonej po królewsku starej Puszkami na Przedzamczu, 
przychodziła jednak tu codziennie grywać w złote arcaby, które jej każdego 
wieczora darowywano.
Grano i tego wieczora nie tylko w arcaby i w szachy, lecz i w kości; więcej tego 
nawet było niż rozmowy, którą głuszyły pieśni i owa zbyt wrzaskliwa kapela. 
Jednakże wśród powszechnego gwaru zdarzały się chwile ciszy i raz, korzystając z 
takiej chwili, Zyndram z Maszkowic, niby to nie wiedząc o niczym, zapytał 
wielkiego mistrza, czyli poddani we wszystkich ziemiach bardzo miłują Zakon.
Na co Konrad von Jungingen rzekł:
- Kto miłuje Krzyż, ten i Zakon powinien miłować. Odpowiedź ta podobała się i 
zakonnikom, i gościom, więc poczęli go za nią chwalić, ów zaś, ucieszywszy się, 
tak mówił dalej:
- Kto nam przyjaciel, temu pod nami dobrze, a kto nieprzyjaciel, na tego mamy 
dwa sposoby,
- Jakież to? - pytał polski rycerz.
- Wasza cześć może nie wiesz, że ja tu z moich komnat schodzę do tego refektarza 
małymi schodami w murze, a przy tych schodach jest pewna sklepiona izba, do 
której gdybym waszą cześć zaprowadził, poznałbyś pierwszy sposób.
- Jako żywo! - zawołali bracia.
A pan z Maszkowic domyślił się, że mistrz mówi o owej "wieży" pełnej złota, 
którą się chlubili Krzyżacy, więc zastanowił się nieco i odpowiedział:
- Niegdyś - hej! okrutnie już temu dawno, pokazał pewien cesarz niemiecki 
naszemu posłowi, który zwał się Skarbek, taką komorę i rzekł: "Mam ja twojego 
pana czym pobić!" A Skarbek dorzucił ci mu pierścień kosztowny i powiada: "Idź 
złoto do złota, my Polacy barziej w żelezie się kochamy..." I wiecie, wasze 
czeście, co potem było? - potem było Hundsfeld...
- Co to takiego Hundsfeld? - zapytało kilkunastu naraz rycerzy.
- To - odpowiedział spokojnie Zyndram - takie pole, na którym nikt nie mógł 
nadążyć grześć Niemców i grzebli ich w końcu psi.
Więc stropili się bardzo i rycerze, i bracia zakonni, usłyszawszy taką 
odpowiedź, i nie wiedzieli, co mają mówić, a Zyndram z Maszkowic rzekł jakby na 
zakończenie:
- Złotem przeciw żelazu nie wskórasz.
- Ba! - zawołał mistrz - wżdy to nasz drugi sposób - żelazo. Widziałeś wasza 
cześć na Przedzamczu płatnerskie majsternie. Kują tam młoty noc i dzień, i 
takich pancerzy, równie jak mieczów, na świecie nie masz.
Lecz na to znów Powała z Taczewa wyciągnął rękę ku środkowi stołu, wziął długi 
na łokieć i szeroki więcej niż na pół piędzi tasak służący do rąbania mięsa, 
zwinął go lekko w trąbkę jak pergamin, podniósł w górę, tak aby wszyscy mogli go 
widzieć, a potem podał mistrzowi.
- Jeśli takie i w mieczach żelazo - rzekł - to niewiela nimi dokażecie.
I uśmiechnął się, rad z siebie, a duchowni i świeccy aż popod-nosili się ze 
swych miejsc i hurmem zbiegli się do wielkiego mistrza, po czym jeden drugiemu 
podawał zwinięty w trąbkę tasak, ale milczeli wszyscy, mając na widok takiej 
mocy struchlałe w piersiach serca.
- Na głowę świętego Liboriusza! - zawołał w końcu mistrz -żelazne, panie, macie 
ręce. A grafburgundzki dodał:
- I z lepszego niż to żelaza. Tak ci zwinął ten tasak, jakby był z wosku.
- Nawet się nie spłonił i żyły mu nie nabrały! - zawołał jeden z braci.
- Bo - odpowiedział Powała - prosty jest nasz naród, nie znajęcy takich 
dostatków i wygód, jakie tu widzę, ale czerstwy.
A tu zbliżyli się ku niemu rycerze włoscy i francuscy i poczęli odzywać się do 
niego swym dżwiękliwym językiem, o którym stary Maćko mówił, że jest taki, jakby 
kto cynowe misy potrząsał. Podziwiali tedy jego siłę, on zaś trącał się z nimi 
kielichem i odpowiadał:
- Często u nas przy biesiadach takie rzeczy czynią, a zdarzy się, że mniejszy 
tasak to ci i poniektóra dziewka zwinie.
Ale Niemcom, którzy lubili się chełpić między obcymi wzrostem i mocą, wstyd było 
- i brała ich złość, więc stary Helfenstein jął wołać przez cały stół:
- Hańba to dla nas! Bracie Arnoldzie von Baden, pokaż, że i nasze kości nie ze 
świec kościelnych uczynione! Dajcie mu tasak!
Służba przyniosła wnet tasak i położyła go przed Arnoldem, ale on, czy to że 
zmieszał go widok tylu świadków, czy że siłę w palcach miał istotnie mniejszą od 
Powały, zgiął wprawdzie tasak przez połowę, ale nie zdołał go skręcić.
Więc niejeden z gości zagranicznych, któremu nieraz poprzednio szeptali 
Krzyżacy, jako w zimie nastąpi wojna z królem Jagiełłą, zamyślił się mocno i 
przypomniał sobie w tej chwili, że zima w tym kraju okrutnie bywa ciężka i że 
lepiej by może wrócić póki czas pod łagodniejsze niebo, do rodzinnego zamku.
A było w tym to dziwnego, że podobne myśli poczęły im przychodzić do głowy w 
lipcu, czasu pięknej pogody i upałów.
 Henryk Sienkiewicz: Krzyżacy
Rozdział XXXVI
W Płocku Zbyszko i Maćko nie zastali nikogo z dworu, albowiem oboje księstwo 
razem z ośmiorgiem dzieci pojechali w odwiedziny do Czerska, dokąd ich zaprosiła 
księżna Anna Danuta. O Jagience dowiedzieli się od biskupa, że miała zostać w 
Spychowie przy Jurandzie aż do jego śmierci. Wiadomości te były im na rękę, bo i 
sami chcieli jechać do Spychowa. Maćko wysławiał przy tym bardzo poczciwość 
Jagienki, że wolała udać się do umierającego człowieka, który nie był nawet jej 
krewny, niż na zabawy czerskie, na których pląsów i wszelakiej ochoty nie mogło 
zabraknąć.
- Może też uczyniła to i dlatego, aby się z nami nie zminąć - mówił stary 
rycerz. - Nie widziałem jej już dawno i rad ją oba-czę, gdyż wiem, że i ona dla 
mnie życzliwa. Musiała mi dziewka wyrosnąć - i pewno jeszcze gładsza, niż była.
A Zbyszko rzekł:
- Odmieniła się okrutnie. Gładka była zawsze, ale pamiętałem ją prostą dziewką, 
a teraz to jej... choćby na pokoje królewskie.
- Tak że ci się odmieniła? Ba! ale to i stary ród tych Jastrzębców ze Zgorzelic, 
którzy się "Na gody!" czasu wojen wołają.
Nastała chwila milczenia, po czym znów ozwał się stary rycerz:
- Pewnie tak będzie, jakom ci mówił, że jej się zechce do Zgorzelic.
- Mnie i to dziwno było, że z nich wyjeżdżała.
- Bo chorego opata chciała doglądać, któren należytego starunku nie miał. Bała 
się przy tym Cztana i Wilka, a ja sam jej rzekłem, że przezpieczniej będzie 
braciom bez niej niżeli przy niej.
- Wiera, że nijak im było sieroty najeżdżać. A Maćko zamyślił się.
- Ale czy się tam na mnie nie pomścili za to, żem ją wywiózł, i czy z Bogdańca 
choć jedno drewno zostało, Bóg raczy wiedzieć! Nie wiem też, czy wróciwszy, 
podołam im się obronić. Chłopy młode i krzepkie, a ja stary.
- Ej! to, to już chyba mówcie temu, kto was nie zna - odpowiedział Zbyszko.
Jakoż Maćko nie mówił tego zupełnie szczerze, chodziło mu bowiem o co innego, 
ale na razie machnął tylko ręką:
- Żebym był nie chorzał w Malborgu, no, to jeszcze! - rzekł. - Ale o tym w 
Spychowie pogadamy.
I nazajutrz po noclegu w Płocku ruszyli do Spychowa. Dni były jasne, droga 
sucha, łatwa, a przy tym bezpieczna, gdyż z powodu ostatnich układów wstrzymali 
Krzyżacy rozboje na granicy. Zresztą dwaj rycerze należeli do takich podróżnych, 
którym i dla zbója lepiej się z dala pokłonić niż z bliska ich zaczepić, więc 
podróż szła wartko i piątego dnia po wyjeździe z Płocka stanęli rankiem bez 
trudu w Spychowie. Jagienka, która była przywiązana do Maćka jak do najlepszego 
w świecie przyjaciela, witała go niemal tak, jakby witała ojca, a on, choć nie 
byle co mogło go poruszyć, rozrzewnił się jednak tą życzliwością kochanej 
dziewczyny - i gdy w chwilę później Zbyszko, wypytawszy się o Juranda, poszedł 
do niego i do swojej "truchełki" - odetchnął stary rycerz głęboko i rzekł:
- Ano, kogo Bóg chciał wziąć, to wziął, a kogo chciał ostawić, to ostawił, ale 
tak myślę, że przecie skończone już te nasze mitręgi i te nasze wędrowania po 
różnych mierzejach i wertepach.
Po chwili zaś dodał:
- Hej! gdzie to nas Pan Jezus przez te ostatnie lata nie nosił!
- Ale was ręka boska piastowała - odrzekła Jagienka.
- Prawda, że piastowała, wszelako szczerze rzekłszy, czas już do dom.
- Trzeba nam tu zostać, póki Jurand żywie - rzekła dziewczyna.
- Ajakoże z nim?
- Patrzy do góry i śmieje się; widać już raj ogląda, a w nim Danuśkę.
- Pilnujesz go?
- Pilnuję, ale ksiądz Kaleb powiada, że i anieli go pilnują. Wczoraj gospodyni 
tutejsza dwóch widziała.
- Powiadają - rzekł na to Maćko - że szlachcicowi najprzy-stojniej w polu 
umierać, ale tak jak Jurand kona, to i na łożu dobrze.
- Nie je nic, nie pije, jeno się cięgiem śmieje - rzekła Jagienka.
- Pójdźmy do niego. Zbyszko też tam musi być. Ale Zbyszko krótko zabawił przy 
Jurandzie, który nikogo nie poznawał - i poszedł następnie do Danusinej trumny, 
do podziemia. Tam zabawił dopóty, dopóki stary Tolima nie przyszedł szukać go na 
posiłek. Wychodząc, zauważył przy blasku pochodni, że na trumnie pełno było 
wianuszków z chabru i z nagietków, a naokół wymieciona czysto polepa 
przytrząśnięta była tatarakiem, kaczeńcem i kwiatem lipowym, który roznosił woń 
miodową. Więc wezbrało w młodzianku na ten widok serce i zapytał:
- Któż to tak zdobi tę truchełkę?
- Panna ze Zgorzelic - odpowiedział Tolima. Młody rycerz nie rzekł na to nic, 
ale w chwilę później, ujrzawszy Jagienkę, pochylił się nagle do jej kolan i 
objąwszy je, zawołał:
- Bógże ci zapłać za twoją poczciwość i za one kwiecie dla Danuśki.
I to rzekłszy, rozpłakał się rzewnie, a ona objęła mu rękoma głowę jak siostra, 
która pragnie kwilącego brata utulić, i rzekła:
- Oj, mój Zbyszku, rada by ja cię bardziej pocieszyć! Po czym łzy obfite puściły 
się i jej z oczu.
 Henryk Sienkiewicz: Krzyżacy
Rozdział XXXVII
Jurand umarł w kilka dni później. Przez cały tydzień odprawiał ksiądz Kaleb 
nabożeństwo nad jego ciałem, które nie psuło się wcale - w czym wszyscy cud Boży 
widzieli - i przez cały tydzień roiło się od gości w Spychowie. Potem przyszedł 
czas ciszy, jaki zwykle bywa po pogrzebach. Zbyszko chadzał do podziemia, a 
czasem też z kuszą do boru, z której zresztą nie strzelał do zwierza, jeno 
chodził w zapamiętaniu, aż wreszcie pewnego wieczora przyszedł do izby, w której 
dziewczyny siedziały z Maćkiem i Hlawą - i niespodzianie rzekł:
- Posłuchajcie, co powiem! Nie płuży smutek nikomu, a przez to lepiej wam do 
Bogdańca i do Zgorzelic wracać niżeli tu w smutku siedzieć.
Nastało milczenie, wszyscy bowiem odgadli, że to będzie wielkiej wagi rozmowa - 
i dopiero po chwili ozwał się Macko:
- Lepiej nam, ale i tobie lepiej.
Lecz Zbyszko potrząsnął swymi jasnymi włosami.
- Nie! - rzekł - wrócę, da Bóg, i ja do Bogdańca, ale teraz w inną mi trzeba 
drogę.
- Hej! - zawołał Macko. - Mówiłem, że koniec, a tu nie koniec! Bójże ty się 
Boga, Zbyszku!
- Przecie wiecie, iżem ślubował.
- To to jest przyczyna? Nie masz Danuśki, nie masz i ślubowania. Śmierć cię od 
przysięgi zwolniła.
- Moja by mnie zwolniła, ale nie jej. Na rycerską cześć ja Bogu przysięgał! 
Jakoże chcecie? Na rycerską cześć!
Każde słowo o rycerskiej czci wywierało na Maćku jakby czarodziejski wpływ. W 
życiu, prócz przykazań boskich i kościelnych, niewielu się innymi kierował, ale 
natomiast tymi kilkoma kierował się niezachwianie.
- Ja ci nie mówię, żebyś przysięgi nie dotrzymał - rzekł.
- Jeno co?
- Jeno to, żeś młody i że na wszystko masz czas. Jedź teraz z nami; wypoczniesz 
- z żalu i boleści się otrząśniesz - a potem ruszysz, dokąd zechcesz.
- To już wam tak szczerze jak na spowiedzi powiem - odrzekł Zbyszko. - Jeżdżę, 
widzicie, gdzie trzeba, gadam z wami, jem i piję jak każdy człowiek, a 
sprawiedliwie mówię, że we wnątrzu i w duszy rady sobie nijakiej dać nie mogę. 
Nic, jedno smutek we mnie, nic, jedno boleść, nic jedno te gorzkie śluzy -same 
mi z oczu płyną!
- To ci właśnie między obcymi będzie najgorzej.
- Nie? - mówił Zbyszko. - Bóg widzi, że do reszty bym ska-piał w Bogdańcu. Kiedy 
wam mówię, że nie mogę, to nie mogę! Wojny mi trza, bo w polu łacniej 
przepomnieć. Czuję, że jak ślubu dokonam, jak onej zbawionej duszy będę mógł 
rzec: wszyst-kom ci spełnił, com przyobiecał - dopiero mnie popuści. A pierwej - 
nie! Nie utrzymalibyście mnie i na powrozie w Bogdańcu...
Po tych słowach stało się w izbie cicho, tak że słychać było muchy latające pod 
pułapem.
- Ma-li skapieć w Bogdańcu, to niech lepiej jedzie - ozwała się wreszcie 
Jagienka.
Macko założył obie ręce na kark, jak miał zwyczaj czynić w chwilach wielkiego 
frasunku, po czym westchnął ciężko i rzekł:
- Ej, mocny Boże!... Jagienka zaś mówiła dalej:
- Zbyszku, ale ty przysięgnij, że jeżeli cię Bóg zachowa, to nie ostaniesz 
tutaj, jeno powrócisz do nas.
- Co bym nie miał wrócić! Jużci nie ominę Spychowa, ale tu nie ostanę.
- Bo - ciągnęła dalej cichszym nieco głosem dziewczyna - jeśli ci o tę truchełkę 
chodzi, to my ci ją zawiezieni do Krześni...
- Jaguś! - zawołał z wybuchem Zbyszko.
I w pierwszej chwili uniesienia i wdzięczności padł jej do nóg.
 Henryk Sienkiewicz: Krzyżacy
Rozdział XXXVIII
Stary rycerz pragnął koniecznie towarzyszyć Zbyszkowi do wojsk księcia 
Witoldowych, ale ów nie dał sobie nawet o tym mówić. Uparł się jechać sam, bez 
pocztu, bez wozów, z trzema tylko konnymi pachołkami, z których jeden miał wieźć 
spyżę, drugi zbroję i ubiory, trzeci niedźwiedzie skóry do spania. Próżno 
Jagienka i Maćko błagali go, by wziął z sobą chociaż Hla-wę, jako giermka 
wypróbowanej siły i wierności. Uparł się i nie chciał, mówiąc, że trzeba mu o 
tej boleści, która go toczy, zapomnieć, a obecność giermka przypominałaby mu 
właśnie wszystko, co było i przeszło.
Ale jeszcze przed jego wyjazdem toczyły się ważne narady nad tym, co uczynić ze 
Spychowem. Maćko radził tę majętność sprzedać. Mówił, iż to jest ziemia 
nieszczęsna, która nikomu nie przyniosła nic prócz klęsk i niedoli. W Spychowie 
dużo było wszelakiego bogactwa, począwszy od pieniędzy aż do zbroi, koni, szat, 
kożuchów, drogich skór, kosztownych sprzętów i stad, więc Maćkowi chodziło w 
duszy o to, aby owym bogactwem wspomóc Bogdaniec, który milszy był mu od 
wszystkich innych ziem. Radzili tedy nad tym długo, ale Zbyszko żadną miarą nie 
chciał się zgodzić na sprzedaż.
- Jakoże mi - mówił - Jurandowe kości przedawać? Tak ci to mu się mam wypłacić 
za one dobrodziejstwa, którymi mię obsypał?
- Obiecaliśmy ci wziąć Danusiną truchłeczkę - odrzekł Maćko - możemy i Juranda 
ciało zabrać.
- Ba, on tu z ojcami, a bez ojców będzie mu się cniło w Krześni. Weźmiecie 
Danuśkę, to on tu ostanie z dala od dziecka, weźmiecie i jego, to tu ojce sami 
ostaną.
- Bo ty nie baczysz, że Jurand w raju wszystkich co dzień ogląda, a ojciec Kaleb 
powiada, że on w raju - odpowiedział stary rycerz.
Ale ksiądz Kaleb, który był po stronie Zbyszka, rzekł:
- Dusza w raju, ale ciało na ziemi aż do dnia sądu. Maćko zaś zastanowił się 
nieco i idąc dalej za własną myślą, dodał:
- Jużci, takiego chyba Jurand nie widzi, któren nie został zbawion, na to 
wszelako nie ma rady.
- Co tu wyroków boskich dochodzić! - odrzekł Zbyszko. - Ale i tego nie daj Bóg, 
aby tu obcy człek nad tymi świętymi prochami mieszkał. Lepiej tu wszystkich 
ostawię, a Spychowa nie przedam, choćby mi za niego księstwo dawali.
Po tych słowach wiedział już Maćko, że nie ma rady, bo znał uporczywość bratanka 
i wielbił ją w głębi duszy na równi ze wszystkim, co tylko w młodzianku było.
Więc po chwili rzekł:
- Prawda jest, że pod włos mi chłop mówi, ale w tym, co mówi, to praw.
I zafrasował się, bo jednakże nie wiedział, co czynić. Ale Jagienka, która 
milczała dotychczas, wystąpiła z nową radą:
- Żeby tak znaleźć poczciwego człeka, co by tu rządził alibo dzierżawą Spychów 
wziął, toby była wyborna rzecz. Najsłuszniej by wydzierżawić, bo nijakich nie 
mielibyście kłopotów, jeno gotowy grosz. Może by Tolima?... Stary on jest i 
więcej się na wojnie niż na gospodarstwie rozumie, ale jeśli nie on, to może 
ojciec Kaleb?...
- Miła panno! - odpowiedział na to ksiądz Kaleb - obu nam z Tolimą ziemia się 
patrzy, ale ta, która nas pokryje, nie ta, po której chodzim.
I to rzekłszy, zwrócił się do Tolimy:
- Prawda, stary?
Więc Tolima ogarnął dłonią spiczaste ucho i zapytał:
- O co chodzi? - a gdy mu powtórzono głośniej, rzekł:
- Święta to prawda. Nie do gospodarstwa ja! Topór głębiej orze od pługa... Pana 
i dziecko to bym rad jeszcze pomścił...
I wyciągnął chude, lecz żylaste dłonie z zakrzywionymi na kształt szponów 
drapieżnego ptaka palcami, po czym, zwracając swą siwą, podobną do wilczej głowę 
w stronę Maćka i Zbyszka, dodał:
- Na Niemców, wasze moście, mnie weźcie - to moja służba!
I miał słuszność. Przysporzył on niemało bogactwa Jurandowi, ale tylko drogą 
wojny i łupów - nie gospodarstwem.
Więc Jagienka, która przez czas tej rozmowy namyślała się, co ma powiedzieć, 
rzekła znów:
- Tu by się patrzył człek młody, a nie bojący, bo zaś ściana krzyżacka obok; 
taki, powiadam, co by się przed Niemcami nie tylko nie chował, ale jeszcze ich 
szukał, więc tak myślę, że nie przymierzając Hlawa - w sam raz by się do tego 
nadawał...
- Obaczcie, jak to uradza! - rzekł Maćko, któremu, pomimo całej miłości do 
Jagienki, nie chciało się w głowie pomieścić, by w takiej sprawie zabierała głos 
niewiasta, a do tego dziewka przetowłosa.
Ale Czech podniósł się z ławy, na której siedział, i rzekł:
- Bóg na mnie patrzy, że rad bym z panem Zbyszkiem na wojnę iść, bośmy już razem 
trocha Niemców wyłuskali - i jeszcze by się zdarzyło... Ale jeśli mam zostawać, 
tobym tu został... Tolima mi przyjaciel i on mnie zna... Ściana krzyżacka obok, 
to  co? To właśnie! A obaczym, komu się somsiedztwo wpierw uprzykrzy! Miałbym 
się ja ich bać, to niech oni się mnie boją. Nie daj też. Panie Jezu, abym ja 
waszym mościom krzywdę w gospodarstwie czynił i k'sobie wszystko garnął. W tym 
panienka za mną poświadczy, bo wie, iżebym wolał sczeznąć sto razy niźli jej 
nierzetelne oczy pokazać... Na gospodarstwie tyle się znam, ilem się go w 
Zgorzelicach napatrzył, ale tak miarkuję, że więcej tu trzeba toporem i mieczem 
niż pługiem gospodarzyć. I to wszystko wielce mi jest po myśli, jeno, że 
przecie, tak... niby tu zostać...
- To i co? - zapytał Zbyszko. ~ Czego się ociągasz? A Hlawa zmieszał się wielce 
i tak dalej, zająkając się, mówił:
- Niby, że jak panienka odjedzie, to z nią i wszyscy odjadą. Wojować - dobrze i 
gospodarzyć też, ale tak samemu... bez nijakiej pomocy... Okrutnie by mi się tu 
cniło bez panienki i bez... tego, jako właśnie chciałem rzec... i jako że 
panienka nie sama jeździła po świecie... to jakby mi tu nikt nie pomógł... to 
nie wiem!
- O czym ten chłop gada? - spytał Maćko.
- Rozum macie bystry, a niceście nie pomiarkowali - odrzekła Jagienka.
- Bo co?
A ona zamiast odpowiedzi zwróciła się do giermka:
- A jakby tak Anula Sieciechówna z tobą ostała - wytrzymałbyś?
Na to Czech grzmotnął się do jej nóg, aż kurz powstał z polepy.
- I w piekle bym z nią wytrzymał! - zawołał, obejmując jej stopy.
Zbyszko, usłyszawszy ten okrzyk, patrzał ze zdumieniem na giermka, gdyż 
poprzednio o niczym nie wiedział i niczego się nie domyślał, a Maćko dziwił się 
także temu w duszy, ile to niewiasta znaczy we wszystkich ludzkich sprawach i 
jak przez nią każda rzecz może się udać albo też zgoła chybić.
- Bóg łaskaw - mruknął - że już ja do nich nie ciekaw. Jednakże Jagienka, 
zwróciwszy się znów do Hlawy, rzekła:
- To teraz trzeba nam jeno wiedzieć, czy i Anula z tobą wytrzyma.
I zawołała Sieciechównę, a ta weszła, wiedząc lub domyślając się widocznie, o co 
chodzi, gdyż weszła z zasłonionymi ramieniem oczyma i z głowa spuszczoną tak, że 
widać było tylko rozbiór jej jasnych włosów, które rozjaśniał jeszcze bardziej 
padający na nie promień słońca. Naprzód zatrzymała się przy odrzwiach, potem, 
skoczywszy ku Jagience, padła przed nią na kolana i ukryła twarz w fałdach jej 
spódnicy.
A Czech klęknął koło niej i rzekł do Jagienki:
- Pobłogosławcie nas, panienko.
 Henryk Sienkiewicz: Krzyżacy
Rozdział XXXIX
Nazajutrz nadeszła chwila odjazdu Zbyszka. On sam siedział wysoko na rosłym 
koniu bojowym, a swoi otaczali go dokoła. Jagienka, stojąc wedle strzemienia, 
wznosiła ku młodziankowi w milczeniu swe smutne niebieskie oczy, jakby chcąc 
przed rozstaniem napatrzyć się na niego dowoli. Maćko razem z księdzem Kalebem 
przy drugim strzemieniu, a tuż obok giermek z Sieciechówną. On zwracał głowę to 
w jedną, to w drugą stronę, zamieniając z nimi takie krótkie słowa, jakie zwykle 
wypowiada się przed długą podróżą: "Ostańcie zdrowi!" - "Niech cię Bóg 
prowadzi!" - "Czas już!" - "Hej, czas! czas!" Poprzednio już był pożegnał się ze 
wszystkimi i z Jagienką, którą pod nogi podjął, dziękując jej za życzliwość. A 
teraz, gdy spoglądał na nią z wysokiego rycerskiego siodła, miał ochotę 
powiedzieć jej jeszcze jakie dobre słowo, gdyż jej wzniesione oczy i twarz 
mówiły mu tak wyraźnie: "Wróć!" - że serce wzbierało mu rzetelną wdzięcznością.
I jak gdyby odpowiadając na tę jej niemą wymowę, rzekł:
- Jaguś, ku tobie jako ku siestrze rodzonej... Wiesz!... Nic więcej nie rzekę!
- Wiem. Bóg ci zapłać.
- I o stryjcu pamiętaj.
- I ty pamiętaj.
- Jużci, wrócę, jeśli nie zginę.
- Nie giń.
Raz już, w Płocku, gdy wspomniał o wyprawie, powiedziała mu tak samo: "Nie giń", 
ale teraz słowa te wyszły z jeszcze większej głębi jej duszy i może dla ukrycia 
łez pochyliła się przy tym tak, że czoło jej dotknęło na chwilę kolana Zbyszka.
A tymczasem pachołkowie konni przy bramie trzymający juczne konie, gotowi już do 
drogi, poczęli śpiewać:
Nie zginie pierścień, złocisty pierścień
Nie zginie. Kruk go odniesie, z pola odniesie
Dziewczynie.
- W drogę! - zawołał Zbyszko.
- W drogę.
- Boże cię prowadź! Matko Najświętsza!
Zatętniły kopyta na drewnianym zwodzonym moście, jeden z koni zarżał przeciągle, 
inne poczęły parskać i orszak ruszył.
Ale Jagienka, Maćko, ksiądz, Tolima oraz Czech ze swą niewiastą i ci słudzy, 
którzy zostawali w Spychowie, wyszli na most i patrzyli na odjeżdżających. 
Ksiądz Kaleb żegnał ich krzyżem czas długi, aż gdy wreszcie znikli za wysokimi 
krzami olszyny, rzekł:
- Pod tym znakiem nie dosięgnie ich zła przygoda. A Maćko dodał:
- Pewnie, ale i to też dobrze, że konie czyniły parskanie okrutne.
*
Lecz i oni nie zostali już długo w Spychowie. Po dwóch tygodniach załatwił stary 
rycerz sprawy z Czechem, który osiadł dzierżawą na majętności, sam zaś na czele 
długiego szeregu wozów otoczonych zbrojną czeladzią ruszył z Jagienką w stronę 
Bogdańca. Niezupełnie radzi patrzyli na owe wozy ksiądz Kaleb i stary Tolima, 
bo, prawdę rzekłszy, Maćko złupił trochę Spy-chów - ale ponieważ Zbyszko całkiem 
zdał na niego rządy -nikt nie śmiał mu się sprzeciwić. Zresztą byłby zabrał 
jeszcze więcej, gdyby go nie była hamowała Jagienka, z którą sprzeczał się 
wprawdzie, wydziwiając na "babskie rozumy" - ale której słuchał jednak prawie we 
wszystkim.
Trumny Danusinej nie wieźli jednak, gdyż skoro Spychów nie został sprzedany, 
Zbyszko wolał, aby została z ojcami.
Wieźli natomiast moc pieniędzy i różnych bogactw, w znacznej części złupionych 
swego czasu na Niemcach w rozlicznych bitwach, które stoczył z nimi Jurand. 
Toteż Maćko, spoglądając teraz na ładowne, pokryte rogożami wozy, radował się w 
duszy na myśl, jak wspomoże i urządzi Bogdaniec. Zatruwała mu jednak tę radość 
obawa, że Zbyszko może polec, ale znając sprawność rycerską młodzianka, nie 
tracił jednak nadziei, że wróci szczęśliwie, i z rozkoszą o tej chwili 
rozmyślał.
- Może to Bóg tak chciał - mówił sobie - żeby wpierw dostał Zbyszko Spychów. a 
potem Moczydoły i wszystko, co po opacie zostało? Niech jeno wróci szczęśliwie, 
to mu kasztel godny w Bogdańcu wystawię; a wtedy obaczym!...
Tu przypomniało mu się, że Cztan z Rogowa i Wilk z Brzozowej pewnie niezbyt mile 
go przyjmą i że może trzeba się będzie z nimi potykać, ale o to nie dbał, równie 
jak stary koń bojowy nie dba, gdy mu do bitwy iść przyjdzie. Zdrowie mu wróciło, 
czuł siłę w kościach i wiedział, że tym zabijakom, groźnym wprawdzie, ale nie 
mającym nijakiego ćwiczenia rycerskiego, łatwo da rady. Wprawdzie co innego 
mówił przed niedawnym czasem Zbyszkowi - mówił to jednak tylko dlatego, by go do 
powrotu skłonić.
"Hej! szczuka ja, a oni kiełbie - myślał - niech mi lepiej od głowy nie 
zachodzą!"
Natomiast zaniepokoiło go co innego: Zbyszko Bóg wie kiedy oto wróci, a przy tym 
Jagienkę uważa całkiem tylko za siostrę. Nuż dziewka patrzy na niego też jak na 
brata i nuż nie zechce czekać na jego niepewny powrót?
Więc zwrócił się do niej i rzekł:
- Słuchaj, Jagna, nie mówię ja o Cztanie i Wilku, bo to grube chłopiska i nie 
dla ciebie. Tyś teraz dworka!... Ale wedle tego, że to roki ci są!... Już 
nieboszczyk Zych powiadał, że czujesz Bożą wolę, a to temu kilka lat... Boja tam 
wiem! Mówią, że jak dziewce za ciasno we wianuszku, to ci sama gotowa szukać 
takiego, co by jej go z głowy zdjął... Ma się rozumieć, że ni Cztan, ni Wilk... 
Ale jakoże miarkujesz?
- O co wy się pytacie?
- Nie wydasz-li ty się za kogo bądź?
- Ja?... Ja mniszką ostanę.
-Nie powiadaj byle czego! A jak Zbyszko wróci? Ale ona potrząsnęła głową:
- Mniszką ostanę.
- No, a jakby cię pokochał? Jakby cię prosił okrutnie? Na to dziewczyna 
odwróciła zarumienioną twarz do pola, ale wiatr, który właśnie od pola wiał, 
przyniósł Maćkowi cichą odpowiedź:
- To nie ostanę.
 Henryk Sienkiewicz: Krzyżacy
Rozdział XL
Zabawili czas jakiś w Płocku, aby się z dziedzictwem i z testamentem opatowym 
uładzić, a potem, zaopatrzeni w należyte dokumenta, ruszyli dalej, niewiele 
wypoczywając w drodze, która była łatwa i bezpieczna, gdyż upał osuszył błota, 
pozwężał rzeki, a gościńce szły krajem spokojnym, zamieszkałym przez lud 
swojacki i gościnny. Z Sieradza pchnął jednak ostrożny Maćko pachołka do 
Zgorzelic, ażeby o przybyciu swoim i Jagienkowym oznajmić, skutkiem czego Jaśko, 
brat Jagienki, wyskoczył ku nim na pół drogi i na czele dwudziestu zbrojnych 
parobków odprowadził ich do domu.
Było przy tym spotkaniu niemało radości, powitań i okrzyków. Jaśko podobny był 
zawsze do Jagienki jak dwie krople wody, ale już ją przerósł. Chłopak był na 
schwał: dziarski, wesoły jak nieboszczyk Zych, po którym ochotę do ciągłego 
śpiewania odziedziczył, a żywy jak skra. Poczuł się też już w latach, w sile i 
za dojrzałego męża się uważał, bo rządził swymi pachołkami jak prawy wódz, a oni 
w mig każdy jego rozkaz spełniali, bojąc się widocznie jego powagi i władzy.
Dziwili się więc temu Maćko i Jagienka, a on dziwił się także z wielką uciechą 
urodzie i dwomości siostry, której od dawna nie widział. Mówił przy tym, że już 
się ku niej wybierał i że maluczko, a byliby go w domu nie zastali, gdyż i tak 
trzeba mu świat obaczyć, o ludzi się otrzeć, ćwiczenia rycerskiego nabrać i 
sposobność tu i owdzie znaleźć do potykania się z wędrownymi rycerzami.
- Świat i obyczaje ludzkie poznać - rzekł mu na to Maćko -dobra jest to rzecz, 
gdyż uczy to, jak się w każdej przygodzie znaleźć, co powiedzieć, i wzmaga 
przyrodzony rozum. Ale co do potykania się, lepiej, że ja ci powiem, iżeś na to 
jeszcze za młody, niż żeby ci to miał jaki obcy rycerz powiedzieć, któren by cię 
przy tym wyśmiać nie omieszkał.
- Toby po tym śmiechu zapłakał - odrzekł na to Jaśko - a jeśli nie on, to jego 
żona i dzieci.
I spojrzał z okrutną zuchwałością przed siebie, jakby chciał rzec wszystkim 
wędrownym rycerzom na świecie: "Gotujcie się na śmierć!" Lecz stary rycerz z 
Bogdańca zapytał:
- A Cztan i Wilk ostawili tu was w spokoju? Bo to oni radzi na Jagienkę 
patrzyli.
- Ba! Wilk zabit na Śląsku. Chciał tam jednego kasztelu niemieckiego dobyć i 
dobył, ale że go kłodą z murów przywalili, więc po dwóch dniach ostatnią parę 
puścił.
- To go szkoda. Chadzał i jego ojciec na Niemców do Śląska, którzy tam nasz 
naród cisną - i łupy z nich brał... Najgorsze to dobywanie zamków, bo przy nim 
ni zbroja, ni ćwiczenie rycerskie nie pomoże. Da Bóg, że tam książę Witold nie 
będzie zamków dobywał, jeno w polu Krzyżaków gnębił... A Cztan? Co z nim 
słychać?
Jaśko począł się śmiać:
- Cztan się ożenił! Wziął córkę kmiecia z Wysokiego Brzegu, sławną z urody. Hej! 
nie tylko gładka dziewka, ale i zaradna, bo Cztanowi niejeden woli z drogi 
ustąpić, a ona go po włochatym pysku bije i za nozdrza ci go wodzi jako 
niedźwiedzia na łańcuchu.
Rozweselił się, usłyszawszy to, stary rycerz.
- Widzisz ją! wszystkie baby jednakie! Jagienka, i ty taka będziesz! Chwała 
Bogu, że nie było z tymi dwoma zabijakami kłopotu, bo szczerze mówiąc, aże mi to 
dziwno, że na Bogdańcu złości nie wywarli.
- Cztan chciał, ale Wilk, który był mądrzejszy, nie dał mu. Przyjechał do nas do 
Zgorzelic pytać, co się z Jagienką stało? Rzekłem, iż pojechała po opatowe 
dziedzictwo. A on powiada: "Czemu zaś mi Maćko o tym nie mówili?" Więc ja znów 
na to: "A cóż to, Jagienka twoja, żeby ci się mieli opowiadać?!" On też, 
pomyślawszy chwilę: "Prawda, mówi, że nie moja". I jako to rozum miał bystry, 
zaraz widać pomiarkował, że was i nas sobie zjedna, jeśli Bogdańca będzie przed 
Cztanem bronił. Potykali się też na Ławicy wedle Piasków i poszczerbili się 
wzajem, a potem pili na umór, jak to im się zawdy przytrafiało.
- Panie świeć nad Wilkową duszą - rzekł Maćko. I odetchnął głęboko, rad, że w 
Bogdańcu nie znajdzie innych szkód nad te, których długa jego nieobecność mogła 
być przyczyną.
Jakoż i nie znalazł; owszem, pomnożył się nawet dobytek w stadach, a z 
niewielkiego stadka świerzop były już źrebaki dwulatki, niektóre - po bojowych 
fryzyjskich ogierach nad zwykłą miarę rosłe i silne. Szkoda znalazła się tylko w 
tym, że kilku brańców uciekło, ale niewielu, bo mogli uciekać wyłącznie do 
Śląska, a tam niemieccy lub zniemczeni rabusie-rycerze gorzej obchodzili się z 
jeńcami niż szlachta polska. Stare, ogromne domisko pochyliło się jednakże 
znacznie do upadku. Popękały polepy, skrzywiły się ściany i pułapy, a 
modrzewiowe belki zrębione przed dwustu albo i więcej laty poczęły próchnieć. We 
wszystkich izbach, które zamieszkiwał ongi liczny ród Gradów Bogdanieckich, 
zaciekało w czasie obfitych dżdżów letnich. Dach zdziurawiał i pokrył się całymi 
kępami zielonych i rudych mchów. Cała budowa przysiadła i wyglądała jak grzyb 
rozłożysty, ale zmurszały.
- Żeby był starunek. toby jeszcze trwało, bo od niedawna zaczęło się psować - 
mówił Maćko do starego karbowego Kondra-ta, który pod nieobecność panów 
zawiadował majętnością.
A po chwili:
- Ja bym i tak do śmierci domieszkał, ale Zbyszkowi kasztel się patrzy.
- O dla Boga! Kasztel?
- He! Albo co?
Była to ulubiona myśl starego postawić Zbyszkowi i przyszłym jego dzieciakom 
kasztel. Wiedział, że szlachcica, który nie w zwykłym dworcu, ale za rowem i 
częstokołem siedzi, a przy tym czatownię ma, z której straż spogląda na okolicę, 
zaraz i sąsiedzi "za coś uważają" - i o urząd mu łatwiej. Dla siebie niewiele 
już żądał Maćko, ale dla Zbyszka i jego synów nie chciał na małym poprzestać, 
tym bardziej teraz, gdy majętność wzrosła tak znacznie.
"Niechby jeszcze Jagienkę wziął - myślał - a z nią Moczydoły i opatowe 
dziedzictwo: nikt by w okolicy nie był z nami na równi - co daj Boże!"
Ale to wszystko zależało od tego, czy Zbyszko wróci - a to była rzecz niepewna i 
zależna od łaski boskiej. Mówił sobie tedy Maćko, że trzeba mu być teraz z Panem 
Bogiem jak najlepiej i nie tylko w niczym mu się nie narazić, ale czym można, to 
go zjednać. W tej chęci nie żałował dla kościoła w Krześni ni wosku, ni odsepów, 
ni zwierzyny, a pewnego wieczora, przyjechawszy do Zgorzelic, tak rzekł do 
Jagienki:
- Do Krakowa ci jutro jadę, do grobu świętej naszej królowej Jadwigi.
A ona aż zerwała się z ławy ze strachu.
- Zaliście dostali jaką złą nowinę?
- Nijakiej nowiny nie było, bo i nie mogło jeszcze być. Ale ty pamiętasz, jako 
wtedy, gdym chorzał od tego zadziora w boku -co toście, wiesz, po bobry ze 
Zbyszkiem chodzili - ślubowałem, że jeśli Bóg mi wróci zdrowie, to do tego grobu 
pójdę. Bardzo mi wonczas wszyscy tę chęć chwalili. I pewnie! Ma tam Pan Bóg dość 
świętej czeladzi, ale przecie byle święty nie znaczy i tam tyle, co nasza Pani, 
której urazić nie chcę i wskroś tej przyczyny, że mi i o Zbyszka chodzi.
- Prawda! jako żywo! - rzekła Jagienka. - Ale żeście dopiero z takiej okrutnej 
wędrówki wrócili...
- To i co! Wolę już wszystko naraz odbyć, a potem siedzieć spokojnie doma aż do 
Zbyszkowego powrotu. Niech jeno królowa nasza wstawi się za nim do Pana Jezusa, 
to mu przy dobrej zbroi i dziesięciu Niemców nie poradzi... Będę potem z lepszą 
nadzieją kasztel budował.
- Ale też kości macie niepożyte!
- Pewnie, żem jeszcze jary. Powiem ci też i co innego. Niech Jaśko, któren się w 
drogę rwie, jedzie ze mną. Jam człek doświadczony i pohamować go potrafię. A 
gdyby przygoda się jaka trafiła - bo to chłopaka ręce swędzą - to wiesz przecie, 
że i potykać mi się nie nowina, zarówno pieszo, jak konno - na miecze alibo na 
topory...
- Wiem! Nikt go lepiej od was nie ustrzeże.
- Ale tak myślę, że nie przygodzi się potykać, bo póki królowa żyła, to pełno 
bywało w Krakowie obcych rycerzy, którzy jej urodę chcieli oglądać - ale teraz 
wolą do Malborga ciągnąć, bo tam beczki z małmazją pękatsze.
- Ba! przecie jest nowa królowa.
A Maćko skrzywił się i machnął ręką:
- Widziałem! - i nic więcej nie rzekę - rozumiesz. Po chwili zaś dodał:
- Za trzy albo cztery niedziele będziemy z powrotem. Jakoż tak się stało. Kazał 
tylko stary rycerz poprzysiąc Jaśkowi na rycerską cześć i na głowę świętego 
Jerzego, że się w żadną dalszą drogę nie będzie napierał - i wyjechali.
W Krakowie stanęli bez przygody, bo kraj był spokojny, a od wszelkich napadów ze 
strony zniemczonych książątek granicznych i zbójów-rycerzy niemieckich 
ubezpieczał go strach przed potęgą Królestwa i męstwem mieszkańców. Po 
odprawieniu ślubów dostali się przez Powałę z Taczewa i kniazika Jamonta na dwór 
królewski. Myślał Maćko, że i na dworze, i po urzędach będą go skwapliwie 
wypytywali o Krzyżaków, jako człeka, który ich przeznał dobrze i który im się z 
bliska przypatrywał. Ale po rozmowie z kanclerzem i z miecznikiem krakowskim 
przekonał się ze zdziwieniem, że wiedzą oni o Krzyżakach nie tylko nie mniej, 
ale więcej od niego. Wiedziano wszystko aż do najdrobniejszych szczegółów, co 
się działo i w samym Malborgu, i w innych, choćby najodleglejszych zamkach. 
Wiedziano, jakie są komendy, jaka gdzie liczba żołnierza, jaka ilość dział, ile 
czasu potrzeba na zebranie wojsk, jakie są zamiary Krzyżaków na wypadek wojny. 
Wiedziano nawet o każdym komturze, czy jest człowiek porywczy i zapalczywy, czy 
rozważny, a zapisywano wszystko tak troskliwie, jakby wojna miała jutro 
wybuchnąć.
Stary rycerz uradował się tym w sercu wielce, zrozumiał bowiem, że do owej wojny 
gotują się daleko rozważniej, rozumniej i potężniej w Krakowie niż w Malborgu. 
"Pan Jezus dał nam takie albo i większe męstwo - mówił sobie Maćko - a widać 
większy rozum i większą zapobiegliwość". I tak wówczas było. Dowiedział się też 
niebawem, skąd pochodzą owe wiadomości: oto dostarczali ich sami mieszkańcy 
Prus, ludzie wszystkich stanów, zarówno Polacy jak i Niemcy. Zakon potrafił taką 
wzbudzić przeciw sobie nienawiść, że wszyscy w Prusiech wyglądali jak zbawienia 
przyjścia wojsk Jagiełłowych.
Maćkowi przypomniało się wówczas, co swego czasu mówił w Malborgu Zyndram z 
Maszkowic - i jął powtarzać sobie w duchu:
- Ten ci ma głowę! czysty ceber!
I rozpamiętywał każde jego słowo, a raz zapożyczył nawet od niego mądrości, bo 
gdy trafiło się, że młody Jaśko począł wypytywać o Krzyżaków, rzekł:
- Mocni oni, juchy, są, ale jakoże myślisz? zali nie wyleci z siodła rycerz 
najmocniejszy, jeśli ma poderżnięty poprąg i strzemiona?
- Wyleci, jako to prawda, że tu stoję! - odrzekł młodzianek.
- Ha! widzisz! - zawołał grzmiącym głosem Maćko. - Do te-gom cię chciał 
przywieść!
- Bo co?
- Bo Zakon to taki rycerz! A po chwili dodał:
- Z lada gęby tego nie usłyszysz - nie bój się! I - gdy młody rycerzyk nie mógł 
jeszcze wymiarkować dobrze, o co chodzi, począł mu rzecz wyjaśniać, zapomniał 
jednak dodać, że porównanie to nie sam wymyślił, ale że wyszło ono co do słowa z 
potężnej głowy Zyndrama z Maszkowic.
 Henryk Sienkiewicz: Krzyżacy
Rozdział XLI
W Krakowie niedługo zabawili a byliby zabawili jeszcze krócej, gdyby nie prośby 
Jaśka, który chciał się ludziom i miastu napatrzyć, albowiem wszystko wydawało 
mu się snem cudownym. Jednakże staremu rycerzowi śpieszyło się okrutnie do 
domowych pieleszy i do żniw, więc niewiele pomogły i prośby, tak że na 
Wniebowzięcie Najświętszej Panny byli już z powrotem - jeden w Bogdańcu, drugi w 
Zgorzelicach przy siostrze.
l od tej pory zaczęło im się życie wlec dość jednostajnie, zapełnione pracą 
gospodarczą i zwykłymi wiejskimi zabiegami. Żniwa w położonych nizinnie 
Zgorzelicach, a zwłaszcza w Jagienkowych Moczydołach, wypadły wyśmienicie, ale w 
Bogdańcu z powodu suchego roku plon okazał się chudy i nie trzeba było dużo 
trudu, by go zebrać. W ogóle skąpo tam mieli ziemi uprawnej, bo majętność była 
pod borem, a wskutek długiej niebytności panów te nawet lechy, które już był 
karczunkiem przysposobił pod orkę opat, zapuszczono z braku rąk na nowo. Stary 
rycerz, jakkolwiek czuły na każdą stratę, nie brał tego zbytnio do serca, 
wiedział bowiem, iż przy pieniądzach łatwo będzie wprowadzić we wszystkim ład i 
porządek - byle tylko było dla kogo trudzić się i pracować. Ale właśnie ta 
wątpliwość zatruwała mu pracę i dni. Rąk wprawdzie nie opuszczał, wstawał do 
dnia, jeździł do stad, doglądał robót polnych i leśnych, wybrał nawet miejsce na 
kasztel i przysposabiał budulec, ale gdy po dniu znojnym słońce roztapiało się w 
złotych i czerwonych blaskach zórz, nieraz chwytała go tęsknota okrutna, a obok 
niej i niepokój, jakiego przedtem nigdy nie doznawał. "Ja tu zabiegam, ja się tu 
mozolę - mówił sobie - a tam chłopisko mój leży może gdzie w polu włócznią 
przebodzion i wilcy mu zębami pozgonne dzwonią". Na tę myśl ściskało mu się 
serce i wielką miłością, i wielkim bólem. Nasłuchiwał też wówczas pilnie, czy 
tętentu nie usłyszy, który zwiastował codzienne przybycie Jagienki, udając 
bowiem przy niej, że ma dobrą otuchę, nabierał jej sam i krzepił się nieco w 
strapionej duszy.
Ona zaś przyjeżdżała codziennie, zwykle pod wieczór, z kuszą przy siodle i z 
oszczepem, od wypadku w drodze powrotnej. Nie była to rzecz wcale możliwa, aby 
mogła kiedy niespodzianie zastać Zbyszka już w domu, gdyż Maćko nie śmiał się go 
przed jakimś rokiem albo i półtora spodziewać - ale widocznie i ta nadzieja 
taiła się w dziewczynie, gdyż przybywała nie tak jak niegdyś za dawnych czasów, 
w zaściągniętej tasiemką koszuli-nie, w kożuszku wełną do góry i z liśćmi w 
powichrzonych włosach, ale z pięknie splecionym warkoczem i z piersią opiętą w 
barwne sieradzkie sukno. Maćko wychodził ku niej - i pierwsze jej pytanie było 
zawsze, jakby kto zapisał: "A co?" -a pierwsza jego odpowiedź: "A nic!" - potem 
wprowadzał ją do izby i gwarzyli przy ogniu o Zbyszku, o Litwie, o Krzyżakach i 
o wojnie - ciągle w kółko, ciągle o tym samym - a nigdy żadnemu z nich nie tylko 
nie naprzykrzyły się te rozmowy, ale nigdy nie mieli ich dosyć.
I tak było przez całe miesiące. Bywało, że i on jeździł do Zgorzelic, ale 
częściej ona do Bogdańca. Czasem jednak, gdy w okolicy zdarzały się jakieś 
niepokoje albo w porze rui niedźwiedzich, gdy stare samce, idąc rozwścieczone za 
samicą, skłonne bywały do zaczepki, Maćko odprowadzał dziewczynę do dom. Zbrojny 
dobrze, nie obawiał się stary żadnych dzikich zwierząt, był bowiem 
niebezpieczniejszy dla nich niż one dla niego. Jeździli tedy wówczas strzemię w 
strzemię - i często bór odzywał im się z głębin groźnie, lecz oni, zapominając o 
wszystkim, co im się mogło przygodzić, rozmawiali tylko o Zbyszku: gdzie jest? 
co robi? zali już nabił albo czy prędko nabije tylu Krzyżaków, ilu nieboszczce 
Danusi i jej nieboszczce matce ślubował - i czyli rychło powróci? Jegienka 
zadawała przy tym Maćkowi pytania, które już ze sto razy zadawała poprzednio, a 
on odpowiadał na nie z taką uwagą i rozmysłem, jakby je pierwszy raz słyszał.
- To mówicie - pytała - że bitwa w polu nie tak dla rycerza straszna jak zamków 
dobywanie?
- A obacz, co się Wilkowi przygodziło? Przed kłodą, którą z wałów stoczą, żadna 
zbroja nie uchroni, a w polu, byle rycerz ćwiczenie należyte miał, może się i 
dziesięciu nie dać.
- A Zbyszko? Zali zacną ma zbroję?
- Ma ich kilka zacnych, a najlepszą tę zdobyczną po Fryzie, bo w Mediolanie 
kuta. Jeszcze przed rokiem była cośkolwiek na Zbyszka za luźna, ale ninie w sam 
raz.
- To już przeciw takiej żadna broń nie poradzi, prawda?
- Co ręka ludzka zrobiła, przeciw temu ręka ludzka poradzi. Na mediolańską 
zbroję - mediolański miecz albo też strzały Angielczyków.
- Strzały Angielczyków? - pytała z niepokojem Jagienka.
- A tom ci nie mówił? Nie masz nad nich w świecie łuczników... chyba Mazurowie 
puszczańscy, ale i ci tak godnego sprzętu nie mają. Angielska kusza przeszyje na 
sto kroków najlepszą zbroję. Widziałem pod Wilnem. I żaden z nich nie chybi, a 
znajdzie się poniektóry, co i jastrzębia w lot ustrzeli.
- O pogańscy synowie! Jakożeście sobie z nimi radzili?
- Nie było innej rady, jeno zaraz w nich! Dobrze psiajuchy i berdyszami 
obracają, ale z bliska to już nasz sobie poradzi.
- Piastowała was przecie ręka boska, to i teraz Zbyszka ustrzeże.
- Często ja też tak mówię: "Panie Boże, skoroś nas stworzył i w Bogdańcu 
osadził, to teraz pilnuj, abyśmy zaś nie sczezli!" Ha! boska to już sprawa. Po 
prawdzie, niemała to rzecz na cały świat dawać baczenie i o niczym nie 
przepomnieć, ale po pierwsze, człek się tam, czym może, przypomina, Kościołowi 
świętemu nie skąpiąc, a po wtóre, co boska głowa, to nie ludzka.
Tak to oni nieraz z sobą gwarzyli, dodając sobie wzajem otuchy i nadziei. 
Tymczasem jednak płynęły dni, tygodnie i miesiące. W jesieni zdarzyła się 
Maćkowi sprawa ze starym Wilkiem z Brzozowej. Był z dawna spór graniczny między 
Wilkami a opatem o leśne nowocie, które opat, trzymając zastawem Bogdaniec, 
wykarczował i zagarnął. W swoim czasie pozywał on nawet obu naraz Wilków w pole, 
na kopie albo na długie miecze, ci wszelako nie chcieli stawać z duchownym, w 
sądzie zaś nie mogli nic wskórać. Teraz stary Wilk upomniał się o owe grunta, 
Maćko zaś, który na nic w świecie nie był tak chciwy jak na ziemię, idąc zrazu 
za popędem swej natury, a zarazem podniecon myślą, że jęczmiona udają się 
doskonale na nowinach, ani chciał słyszeć o ich ustąpieniu. Byliby też 
niechybnie poszli do grodu, gdyby nie to, że wypadkiem zjechali się u proboszcza 
w Krześni. Tam gdy nagle stary Wilk rzekł w końcu srogiej kłótni: "Zanim ludzie 
rozsądzą, na Boga się zdaję, który na waszym rodzie za moją krzywdę się pomści" 
- zmiękł nagle zawzięty Maćko, pobladł, na chwilę umilkł, a potem tak ozwał się 
do kłótliwego sąsiada:
- Słuchajcie, nie ja począłem sprawę, jeno opat. Bóg wie, czyja sprawa słuszna, 
ale macie-li złorzeczyć Zbyszkowi, to bierzcie nowiny, a Zbyszkowi niech tak Bóg 
da zdrowie i szczęście, jako je wam z serca odstępuję.
I wyciągnął ku niemu dłoń, a ów, znając go z dawnych czasów, zdumiał się 
niezmiernie, ani bowiem domyślał się, jaka w tym twardym pozornie sercu tkwiła 
miłość dla bratanka i jaki panował niepokój o jego losy. Przez długi też czas 
nie mógł i słowa przemówić, aż dopiero gdy ucieszony takim obrotem sprawy 
proboszcz krześnieński przeżegnał ich znakiem krzyża - odrzekł:
- A kiedy tak, to co innego! Nie o zysk mi chodziło, bom stary i majętności nie 
mam komu ostawić - jeno o słuszność. Kto ze mną po dobroci - temu jeszcze i 
swego ustąpię. A waszemu bratankowi niech tam Bóg błogosławi - abyście na 
starość nie płakali po nim, jako ja po moim jedynym chłopie...
I rzucili się sobie wzajem w ramiona, a potem długi czas spierali się o to, kto 
weźmie nowiny. Maćko dał się wszelako w końcu przekonać - ile że Wilk sam był na 
świecie - i majętności nie miał istotnie komu zostawić.
Po czym zaprosił starego do Bogdańca, gdzie uczcił go obficie jadłem i napojem - 
albowiem i sam miał w duszy radość wielką. Cieszyła go i nadzieja, że jęczmień 
na nowinach tęgo zejdzie, i zarazem myśl, że odwrócił od Zbyszka niełaskę Bożą.
"Byle wrócił, to mu ta ziemi i dobytku nie zbraknie!" - myślał.
Jagienka nie mniej była z tej zgody zadowolona.
- Jużci teraz - mówiła, wysłuchawszy, jak się wszystko odbyło -jeśli Pan Jezus 
miłosierny zechce okazać, że mu zgoda od swarów milsza, to musi wam Zbyszka 
szczęśliwie powrócić.
Na to twarz Maćka pojaśniała, jakby padł na nią promień słońca.
- Tak i ja myślę! - rzekł. - Pan Bóg wszechmocny, bo wszechmocny, ale i na moce 
niebieskie są sposoby, trzeba jeno rozum mieć...
- Wam chytrości nigdy nie brakło - odpowiedziała dziewczyna, podnosząc w górę 
oczy.
I po chwili, jakby się nad czym namyśliwszy, ozwała się znowu:
- Ale też wy tego waszego Zbyszka miłujecie! miłujecie! hej!
- Kto by jego nie miłował! - odparł stary rycerz. - A ty? Niby to go 
nienawidzisz?
Jagienka nie odpowiedziała nic wprost, tylko jak siedziała na ławie w podle 
Maćka, tak przysunęła się do niego jeszcze bliżej i odwróciwszy głowę, poczęła 
go trącać z lekka łokciem:
- Dajcie spokój! com wam winna!
 Henryk Sienkiewicz: Krzyżacy
Rozdział XLII
Jednakże wojna o Żmujdź między Krzyżakami a Witoldem zbyt zajmowała ludzi w 
Królestwie, aby nie mieli dopytywać się o jej przebieg. Niektórzy pewni byli, że 
Jagiełło przyjdzie w pomoc stryjecznemu bratu i że walnej wyprawy przeciw 
Zakonowi rychło patrzeć. Rycerstwo rwało się do niej, a po wszystkich siedzibach 
szlacheckich powtarzano sobie, że i znaczna liczba panów krakowskich 
zasiadających w królewskiej radzie przechyla się na stronę wojny, mniemając, że 
raz trzeba skończyć z tym nieprzyjacielem, który nigdy nie chciał poprzestać na 
swoim, a o zagrabieniu cudzego myślał nawet wówczas, gdy ogarniała go bojaźń 
przed potęgą sąsiedzką. Lecz Maćko, który był człowiekiem rozumnym, a jako 
bywalec widział i przeznał wiele, nie wierzył w bliską wojnę i tak nieraz o tym 
mówił do młodego Jaśka ze Zgorzelic i do innych sąsiadów, których w Krześni 
spotykał:
- Póki mistrz Konrad żywie, nie będzie z tego nic, bo on mądrzejszy od innych i 
wie, że nie byłaby to zwyczajna wojna, ale jakoby rzec: "twoja albo moja 
śmierć!" I do tego on, znając moc królewską, nie dopuści.
- Ba! a jeśli król pierwszy wojnę wypowie? - pytali sąsiedzi. Lecz Maćko kręcił 
głową;
- Widzicie... z bliska ja się wszystkiemu przypatrował i niejednom potrafił 
wymiarkować. Żeby to był król z naszego dawnego rodu królów od wiek wieków 
krześcijańskich, toby może i pierwszy na Niemców uderzył. Ale nasz Władysław 
Jagiełło (nie chcę ja mu czci umknąć, bo zacny to pan, którego niech Bóg w 
zdrowiu zachowa), nimeśmy go królem sobie obrali, był wielkim księciem litewskim 
i poganinem; krześcijaństwo dopiero co przyjął, a Niemce szczekają po świecie, 
że dusza jeszcze w nim pogańska. Przeto okrutnie mu nie przystoi pierwszemu 
wojnę wypowiadać i krześcijańską krew rozlewać. Dla której przyczyny i Witoldowi 
w pomoc nie rusza, chociaż go ręce swędzą, bo i to wiem, że nienawidzi on jak 
trądu Krzyżaków.
Takimi mowami jednał sobie Maćko sławę bystrego człowieka, któren każdą rzecz 
potrafi jako na stole położyć. W Krześni też otaczano go co niedziela po mszy 
kołem, a potem weszło w zwyczaj, że ten lub ów sąsiad, zasłyszawszy jaką nowinę, 
zajeżdżał do Bogdańca, aby mu stary rycerz wytłumaczył to, czego zwykła 
szlachecka głowa nie mogła wyrozumieć. On zaś przyjmował wszystkich gościnnie i 
rozmawiał z każdym ochotnie, a gdy wreszcie gość, nagawędziwszy się, odjeżdżał, 
nie zapominał nigdy pożegnać go takimi słowy:
- Dziwujecie się mojemu dowcipowi, ale gdy Zbyszko, da Bóg, wróci, to się 
dopiero będziecie dziwowali! Jemu choćby w radzie królewskiej zasiadać, taka 
jucha łebska i przemyślna.
I wmawiając to gościom, wmówił na końcu sobie, a zarazem i Jagience. Zbyszko 
wydawał się im obojgu z dala jak królewicz w bajce. Gdy nadeszła wiosna, 
zaledwie już mogli usiedzieć w domu. Wróciły jaskółki, wróciły bociany; 
chruściele poczęły grać po łąkach, przepiórki odzywać się w zielonej runi zbóż; 
przyleciały przedtem jeszcze klucze żurawi i cyranek - Zbyszko jeden nie wracał. 
Ale gdy ptactwo ciągnęło z południa, natomiast z północy wicher skrzydlaty 
przynosił wieści o wojnie. Mówiono o bitwach i licznych potyczkach, w których 
obrotny Witold to zwyciężał, to bywał pobity; mówiono o wielkich klęskach, które 
poczyniła między Niemcami zima i choroby. Aż wreszcie rozgrzmiała po całym kraju 
radosna wieść, że dzielny Kiejstutowicz wziął Nowe Kowno, czyli Gotteswerder, 
zburzył je, kamienia na kamieniu i belki na belce nie zostawił. Maćko, gdy 
doszła go ta wiadomość, siadł na koń i w te pędy poleciał do Zgorzelic.
- Ha! - mówił - znane mi to strony, bośmy tam ze Zbyszkiem i ze Skirwoiłłą tęgo 
Krzyżaków potłukli. Tam wzięt był przez nas i ten poćciwy de Lorche. Oto Bóg 
dał, że się Niemiaszkom noga powinęła, bo to kasztel był do zdobycia trudny.
Jagienka jednak słyszała już była przed przybyciem Maćka o zburzeniu Nowego 
Kowna, a nawet słyszała i coś więcej, a mianowicie, że Witold rozpoczął układy o 
pokój. Ta ostatnia nowina więcej ją nawet obeszła od poprzedniej, albowiem gdyby 
pokój stanął, Zbyszko, jeśli został żyw - musiałby powrócić do domu.
Więc zaczęła wypytywać starego rycerza, czy to jest rzecz podobna do wiary, a 
ów, zastanowiwszy się, tak jej odrzekł;
- Z Witoldem wszystko jest do wiary podobne, gdyż to człek całkiem od innych 
różny i pewnie ze wszystkich panów krześcijańskich najchytrzejszy. Gdy mu trzeba 
ku Rusi swe panowanie rozszerzyć, to pokój z Niemcami czyni, a jak tam dokaże 
tego, co przed się zamierzył, znów Niemców za łeb! Nie mogą sobie oni dać rady 
ani z nim, ani z tą nieszczęsną Żmujdzią. Raz on ją im odbiera, drugi raz oddaje 
- i nie tylko oddaje, ale sam im ją pomaga pognębić. Są tacy między nami, ba i 
na Litwie, którzy mu to za złe mają, że on ze krwią tego nieszczęsnego plemienia 
tak igra... I ja bym, szczerze mówiąc, za hańbę mu to miał, żeby to nie był 
Witold... Bo wżdy tak sobie czasem myślę: a nuże on ode mnie mądrzejszy i wie, 
co robi? Jakoż słyszałem od samego Skirwoiłły, że on z tej krainy wrzód wiecznie 
ciekący w krzyżackim ciele uczynił, aby zaś nigdy do zdrowia nie przyszło... 
Matki na Żmujdzi zawdy będą rodziły, a krwi nie szkoda, byle nie szła na marne.
- Mnie tam jeno o to chodzi, czy Zbyszko wróci.
- Jak Bóg pozwoli, ale bogdajeś to, dziewczyno, w szczęśliwą godzinę 
powiedziała!
Jednakże upłynęło jeszcze kilka miesięcy. Doszły wieści, że pokój istotnie 
stanął; zboża stały się płowe, ciężarne kłosami, poletki zasiane gryką dobrze 
już zrudziały, a o Zbyszku nie było i słychu.
Na koniec po pierwszych sprzętach nie mógł już wytrzymać Maćko i zapowiedział, 
że wyruszy do Spychowa, wieści tam, jako w bliższych stronach Litwy, zasięgnąć i 
zarazem gospodarstwo Czecha obejrzeć.
Jagienka naparła się z nim jechać, ale on jej nie chciał brać, więc poczęły się 
między nimi o to spory, które trwały przez cały tydzień. Aż gdy pewnego wieczoru 
sprzeczali się tak z sobą w Zgorzelicach, wpadł jak wicher na dworski podwórzec 
chłopak z Bogdańca boso, oklep, bez kapelusza na płowej czuprynie i zakrzyknął 
im przed przyłapem, na którym właśnie siedzieli:
- Młody pan wrócił!
Zbyszko wrócił istotnie, ale jakiś dziwny: nie tylko wychudły, spalony wichrem 
polnym, wynędzniały, lecz zarazem obojętny i małomówny. Czech, który przyjechał 
wraz z żoną z nim razem - gadał za niego i za siebie. Mówił tedy, że wyprawa 
widocznie się jednak udała młodemu rycerzowi, gdyż w Spychowie złożył na 
trumnach Danusi i jej matki cały pęk rycerskich pawich i strusich pióropuszów. 
Wrócił też ze zdobycznymi końmi i zbrojami, z których dwie były nadzwyczaj 
cenne, choć okrutnie razami miecza i topom pocięte. Maćko płonął z ciekawości, 
aby się o wszystkim dokładnie z ust bratanka wywiedzieć, ale ów machał tylko 
ręką i odpowiadał półsłówkami - a trzeciego dnia zachorzał i musiał się położyć. 
Pokazało się, że miał zbity lewy bok i złamane dwa żebra, które źle złożone 
"przeszkadzały" mu w chodzeniu i oddychaniu. Odezwały się także i te 
dolegliwości, na które swego czasu cierpiał po wypadku z turem - a do zupełnego 
poderwania jego sił przyczyniła się i droga ze Spychowa. Nie było to wszystko 
samo w sobie groźne, bo chłop był młody i niepożyty jak dąb - ale na razie 
ogarnęło go jakieś niezmierne znużenie, jak gdyby wszystkie trudy, które 
poniósł, teraz dopiero zaczynały mu chodzić po kościach. Z początku myślał 
Maćko, że po dwóch albo trzech dniach odpoczynku w łożu wszystko minie, a 
tymczasem stało się przeciwnie. Nie pomogły żadne smarowania ni okadzania 
ziółmi, które owczarz miejscowy zalecił, ni odwary przysyłane przez Jagienkę i 
księdza z Krześni: Zbyszko coraz był słabszy, coraz bardziej znużon i - coraz 
smutniejszy.
- Co ci jest? może byś czego chciał? - wypytywał go stary rycerz.
- Niczego nie chcę - i wszystko mi za jedno - odpowiadał Zbyszko.
I w ten sposób upływał dzień za dniem. Jagienka, wpadłszy na myśl, że to może 
jest coś więcej niżeli zwyczajna krzypota - i że młodzian ma chyba jakąś 
tajemnicę, która go gnębi, poczęła namawiać Maćka, aby raz jeszcze popróbował 
wypytać, co by to mogło być.
Maćko zgodził się bez wahania, jednak pomyślawszy chwilę, rzekł:
- A nużby tobie chętniej powiedział niż mnie? Bo - lubić - to on cię przecie 
lubi, a to też widziałem, że jak się tam kręcisz po izbie, to za tobą oczyma 
wodzi.
- Widzieliście? - zapytała Jagienka.
- Kiedy powiedziałem, że wodzi, to wodzi. A jak cię długo nie ma, to raz po raz 
na drzwi spogląda. Pytaj go ty.
I na razie na tym stanęło. Jednakże pokazało się, że Jagienka nie umie i nie 
śmie. Dopiero gdy przyszło co do czego, zrozumiała, że trzeba by jej mówić o 
Danusi i o miłości Zbyszka do nieboszczki - a te rzeczy nie chciały się jej 
przez usta przecisnąć.
- Wyście chytrzejsi - rzekła do Maćka - i rozum a doświadczenie macie lepsze; wy 
mówcie, ja nie mogę.
Więc Maćko rad nierad zabrał się do rzeczy - i pewnego ranka, gdy Zbyszko zdawał 
się być nieco rzeżwiejszy niż zwykle, taką rozpoczął z nim rozmowę:
- Powiadał mi Hlawa, żeś godną wiązkę czubów pawich w Spychowie w podziemiu 
położył.
A ów, nie odejmując oczu od pułapu, na który, leżąc na wznak, patrzał - skinął 
tylko głową na znak potwierdzenia.
- No! Pan Jezus ci poszczęścił, bo przecie i na wojnie łatwiej o ciurów niż o 
rycerzy... Knechtów możesz nabić, ilu chcesz - ale za rycerzem trzeba się nieraz 
dobrze oglądać... Tak-że ci to sami leźli pod miecz?
- Pozywałem różnych kilkakroć na udeptaną ziemię, a raz otoczyli mnie w bitwie - 
odrzekł leniwie młodzian.
- I zdobycznego dobra dość przywiozłeś...
- W części kniaź Witold obdarzył.
- Zawsze taki hojny?
Zbyszko skinął znów głową, widocznie nie mając ochoty do dalszej rozmowy.
Ale Maćko nie dał za wygraną i postanowił przystąpić do rzeczy.
- Powiedz mi tak szczerze - rzekł. - Jakeś już tam owymi czubami truchełkę 
nakrył - musiało ci okrutnie ulżyć?... Człek zawsze rad, gdy ślub spełni... 
Radeś był? co?
Zbyszko oderwał swe smutne oczy od pułapu, zwrócił je na Maćka - i odpowiedział 
jakby z pewnym zdziwieniem:
- Nie.
- Nie? Bójże się Boga! Bo ja myślałem, że jak tam te dusze w niebie ucieszysz, 
to już będzie i koniec.
A młodzian zamknął na chwilę oczy jakby w zamyśleniu i wreszcie odrzekł:
- Na nic widać zbawionym duszom krew ludzka. Nastała chwila milczenia.
- To po cóżeś na tę wojnę chodził? - zapytał wreszcie Maćko.
- Po co? - odpowiedział z pewnym ożywieniem Zbyszko - ja sam myślałem, że mi 
ulży! sam myślałem, że i Danuśkę, i siebie ucieszę... A potem aże mi się dziwno 
uczyniło. Wyszedłem z podziemia od tych trucheł i tak samo mi ciężko było jako i 
przedtem. Tak ci to widać jest, że na nic zbawionym duszom krew ludzka.
- Musiał ci to ktoś powiedzieć, bo sam byś tego nie wymyślił.
- Samem wymiarkował z tego właśnie, że mi się świat nie wydał weselszy potem niż 
przedtem. Ksiądz Kaleb tylko mi przytwierdził.
- Zabić nieprzyjaciela na wojnie nie grzech to żaden, ba ! nawet chwalebna 
rzecz, a to przecie nieprzyjaciele naszego plemienia.
- Ja też za grzech sobie tego nie mam i nie żałuję ich.
- Jeno ciągle Danuśki?
- Jużci: jako ją sobie wspomnę, to mi żal. Ale wola boska! Lepiej jej na dworcu 
niebieskim i - już ja do tego przywykł.
- To czemu się ze smutków nie otrząchniesz? Czego ci trzeba?
- Bo ja wiem...
- Wypocznienia ci nie brak, a krzypota cię rychło popuści. Idź do łaźni, wykąp 
się, wypij łagiewkę miodu na poty - i hoc!
- No i co?
- I wnet wesołości nabierzesz.
- A skąd jej wezmę? W sobie ci jej nie znajdę, a pożyczyć mi jej - nikt nie 
pożyczy.
- Bo ty coś skrywasz! Zbyszko ruszył ramionami.
- Nie mam wesołości, ale nie mam też nic do skrywania. I powiedział to tak 
szczerze, że Maćko od razu przestał posądzać go o tajemnicę, a natomiast począł 
się gładzić szeroką dłonią po siwej czuprynie, jak miał zwyczaj czynić zawsze, 
gdy się nad czymś mocno namyślał, i w końcu rzekł:
- To ja ci powiem, czego ci brak: tobie się jedno skończyło, a drugie się 
jeszcze nie zaczęło - rozumiesz?
- Nie bardzo, ale może być! - odpowiedział młodzianek. I przeciągnął się jak 
człowiek, którego ogarnia sen. Maćko jednak był pewien, że odgadł prawdziwą 
przyczynę, i rad był ogromnie, albowiem przestał się zupełnie niepokoić. Nabrał 
też jeszcze większej niż przedtem ufności do własnego rozumu i mówił sobie w 
duchu: "Nie dziwować się ludziom, że się mnie radzą!"
A gdy po owej rozmowie wieczorem tego samego dnia przyjechała Jagienka -jeszcze 
nim zdążyła zsiąść z konia, powiedział jej, że wie, czego Zbyszkowi brakuje.
Więc dziewczyna zsunęła się w jednej chwili z siodła i nuż dopytywać:
- No co? czego? mówcie!
- Ty właśnie masz dla niego lekarstwo.
- Ja? jakie?
A on objął ją wpół i począł szeptać jej coś do ucha, ale niedługo, gdyż po 
chwili odskoczyła od niego jak oparzona i ukrywszy między czaprakiem a wysokim 
siodłem spłonioną twarz, zawołała:
- Idźcie sobie! Nie cierpię was!
- Jak mi Bóg miły, tak prawdę mówię - rzekł, śmiejąc się, Maćko.
 Henryk Sienkiewicz: Krzyżacy
ROZDZIAŁ XLIII
Stary Maćko odgadł dobrze, ale tylko w połowie. Zbyszkowi istotnie jedna część 
życia skończyła się całkowicie. Za każdym wspomnieniem było mu Danusi żal, ale 
sam przecie powiadał, że lepiej jej musi być na dworcu niebieskim, niż było na 
książęcym. Zżył się już z myślą, że jej na świecie nie ma, przywykł do niej i 
uważał, że wcale nie mogło być inaczej. Swego czasu w Krakowie podziwiał bardzo 
na szybach kościelnych wycięte ze szkła i pooprawiane w ołów postacie różnych 
świętych panienek - barwne, przeświecające w słońcu, a teraz wyobrażał sobie tak 
samo Danusię. Widział ją niebieską, przeźroczystą, odwróconą bokiem, ze 
złożonymi rączkami, ze wzniesionymi oczyma i grającą na luteńce, wśród różnych 
zbawionych Bożych skrzypaczków, którzy w niebie grywają Matce Boskiej i 
Dzieciątku. Nic już w niej nie było ziemskiego, a stała mu się duchem tak 
czystym i bezcielesnym, że gdy czasem wspomniał sobie, jak w leśnym dworcu 
posługiwała księżnie, śmiała się, rozmawiała, siadała z innymi do stołu - 
przejmowało go jakby zdziwienie, że to być mogło. Już w czasie wyprawy, przy 
Witoldzie, gdy sprawy wojenne i bitwy pochłaniały jego uwagę, przestał tęsknić 
do swojej nieboszczki, tak jak tęskni mąż do niewiasty, a myślał tylko tak, jak 
myśli pobożny człowiek o swej patronce. W ten sposób miłość jego, tracąc 
stopniowo ziemskie pierwiastki, zmieniała się coraz bardziej tylko w słodkie, 
tak błękitne jak właśnie samo niebo, wspomnienie - i po prostu w cześć nabożną.
Gdyby był człekiem wątłego ciała i głębszej myśli, byłby został mnichem - i w 
cichym życiu klasztornym byłby przechował jak świętość owo niebieskie 
wspomnienie aż do chwili, w której duch z więzów cielesnych ulata w nieskończone 
przestworza jak ptak z klatki. Ale jemu ledwie się zaczynał trzeci dziesiątek 
lat - i sok z surowego wióra w pięści wyciskał, i konia, ścisnąwszy udami, mógł 
tchu pozbawić. Był taki, jakimi byli wówczas powszechnie szlachta i włodykowie - 
którzy jeśli nie marli w dzieciństwie lub nie zostawali księżmi - to nie znając 
granic ni miary w zapędach cielesnych i sile, albo puszczali się na zbój, 
rozpustę i pijactwo - albo też, żeniąc się młodo, stawali, gdy wici wyszły na 
wojnę, z dwudziestu czterema albo i więcej synami do dzików siłą podobnymi.
Ale on nie wiedział, że był taki - tym bardziej że z początku chorzał. Powoli 
jednak źle ustawione żebra zrosły mu się, tworząc nieznaczną zaledwie z boku 
wyniosłość, która nie przeszkadzała mu w niczym i którą nie tylko pancerz, ale i 
zwykła szata mogła całkowicie pokryć. Znużenie mijało. Bujne, płowe włosy 
obcięte na znak żałoby po Danusi odrosły mu znów do wpół pleców. Wracała mu 
dawna nadzwyczajna uroda. Gdy kilka lat temu w Krakowie szedł na śmierć z ręki 
kata, wyglądał jak pacholę z wielkiego rodu - a teraz stał się jeszcze 
piękniejszy, istny królewicz, podobien z barków, z piersi, z lędźwi i ramion do 
olbrzyma, z twarzy zaś do dziewicy. Moc i życie kipiało w nim jak war w garnku - 
a spotężnione czystością i długim wypoczynkiem chodziło mu po kościach jak 
płomię. On nie wiedząc, co to jest, myślał, że wciąż chorzeje, i wylegiwał się w 
łożu, rad, że Maćko i Jagienka strzegą go, pilnują i dogadzają mu we wszystkim. 
Chwilami wydawało mu się, że mu jest tak dobrze jak w niebie, chwilami - 
zwłaszcza gdy nie było przy nim Jagienki - że źle, smutno, nieznośnie. Brało go 
wówczas ziewanie, ciągoty, gorączka, i zapowiadał Maćkowi, że wróciwszy do 
zdrowia, pójdzie znów na koniec świata, na Niemców, na Tatarów - albo na inną 
podobną dzicz - byle zbyć życia, które mu cięży okrutnie. A Maćko, zamiast 
sprzeciwiać się, kiwał głową, przyświadczał - ale tymczasem posyłał po Jagienkę, 
za której przyjazdem topniały zaraz w Zbyszku myśli o nowych wyprawach 
wojennych, tak jak topnieją śniegi, gdy je wiosenne słońce przygrzeje.
Ona zaś przyjeżdżała skwapliwie i na wezwanie, i z własnej woli - gdyż pokochała 
Zbyszka ze wszystkich sił duszy i serca. Za czasów swego pobytu na dworze 
biskupim i książęcym w Płocku widywała rycerzy równie pięknych, równie sławnych 
z siły i męstwa, którzy nieraz klękali przed nią, ślubując jej wierność do 
zgonu, ale ten był jej wybrany, tego ukochała w zaraniu lat pierwszą miłością, a 
nieszczęścia, przez jakie przeszedł, wzmogły tylko jej kochanie do tego stopnia, 
że był jej milszym i stokroć droższym nie tylko od wszystkich rycerzy, ale i od 
wszystkich książąt ziemi. Teraz, gdy przychodząc do zdrowia, stawał się z dnia 
na dzień cudniejszy, miłość jej zmieniła się niemal w zapamiętanie i przesłoniła 
jej cały świat.
Nie przyznawała się jednak do niej nawet sama przed sobą, a przed Zbyszkiem 
taiła ją jak najstaranniej z obawy, aby nią znowu nie wzgardził. Nawet z 
Maćkiem, o ile dawniej skora była do zwierzeń, o tyle teraz stała się ostrożna i 
milcząca. Mogła ją tylko zdradzić troskliwość, jaką okazywała w pielęgnowaniu 
Zbyszka, ale i tej troskliwości starała się inne nadać pozory - i w tym celu tak 
pewnego razu ozwała się przebiegle do Zbyszka:
- Bo, że cię tam trochę doglądam, to jeno z przychylności dla Maćka, a tyś zara 
co pomyślał? powiadaj!
I niby poprawiając włosy na czole, przysłoniła twarz dłonią i poczęła pilnie 
patrzeć na niego przez palce, on zaś, zaskoczony niespodzianym pytaniem, 
zaczerwienił się jak panna i dopiero po niejakim czasie odrzekł:
- Nicem nie pomyślał. Tyś teraz inna. Nastała znów chwila milczenia.
- Inna? - zapytała wreszcie dziewczyna jakimś cichym i miękkim głosem. - No! 
pewnie, że inna. Ale żebym cię już tak całkiem miała nie cierpieć, to tego też 
Boże nie daj!
- Bóg ci zapłać i za to - odrzekł Zbyszko.
I odtąd bywało im z sobą dobrze, tylko jakoś niezręcznie i niesporo. Nieraz 
mogło się zdawać, że oboje o czym innym mówią, a o czym innym myślą. Zapadało 
między nimi częste milczenie. Zbyszko, wylegując się wciąż w łożu, wodził wedle 
słów Maćka za nią oczyma, gdziekolwiek się ruszyła, albowiem, chwilami 
zwłaszcza, wydawała mu się tak cudna, że się jej napatrzyć nie mógł. Bywało 
także, że spojrzenia ich spotykały się nagle, a wówczas płoniły im się twarze i 
wypukła pierś dziewczyny poruszała się śpiesznym oddechem, i serce jej biło 
jakby w oczekiwaniu, czy czegoś nie usłyszy, od czego stopnieje i rozpłynie się 
w niej dusza. Ale Zbyszko milczał, albowiem stracił do niej dawną śmiałość i bał 
się ją spłoszyć niebacznym słowem, i wbrew temu, co widziały jego oczy, sam w 
siebie wmawiał, że ona mu tylko siostrzaną przychylność gwoli Maćkowej przyjaźni 
okazuje.
I raz począł mówić o tym z Maćkiem. Starał się mówić niby spokojnie, a nawet 
obojętnie, i ani się spostrzegł, jak słowa jego stawały się coraz podobniejsze 
do skargi przez pół gorzkiej, przez pół smutnej. Maćko zaś wysłuchał cierpliwie 
wszystkiego, a w końcu rzekł tylko jedno jedyne słowo:
- Głupiś!
I wyszedł z izby.
Ale na oborze począł zacierać ręce i klepać się z wielkiej radości po udach.
"Ha! - mówił sobie - wtedy, kiedy ci tanio mogła przyjść, toś i patrzeć na nią 
nie chciał, najedzże się teraz strachu, kiedyś głupi. Ja będę kasztel stawiał, a 
ty się przez ten czas oblizuj. Nic ci nie rzekę i bielma z oczu nie zdejmę, 
choćbyś rżał głośniej od wszystkich koni w Bogdańcu. Gdzie wióry na zarzewiu 
leżą, tam i tak prędzej czy później płomię buchnie, aleja ci nie będę na 
zarzewie dmuchał, bo tak myślę, że i nie trzeba".
I nie tylko nie dmuchał, ale się nawet Zbyszkowi sprzeciwiał i drażnił go jako 
stary przechera, który rad igra z niedoświadczonym młodzieńcem. Więc razu 
pewnego, gdy Zbyszko znów mu powtórzył, że chyba na jaką daleką wyprawę pójdzie, 
aby się nieznośnego żywota pozbyć, rzekł mu:
- Pókiś goło miał pod nosem, tom tobą rządził, ale teraz -twoja wola. Chcesz-li 
koniecznie swojemu jeno rozumowi dufać i iść - to idź.
A Zbyszko aż zerwał się ze zdziwienia i siadł na łożu.
- Jak to? To już się nawet i temu nie przeciwicie?
- Co mam się przeciwiać? Żal mi tylko okrutnie rodu, który by razem z tobą 
zaginął, ale i na to może znajdzie się rada.
- Jaka rada? - pytał niespokojnie Zbyszko.
- Jaka? No! nie ma co gadać, że roki mi godne są - ale też i mocy w kościach nie 
brak. Jużci, Jagience patrzyłby się młodszy jakowyś chłop - ale żem to jej 
nieboszczykowi ojcu był przyjacielem - to kto wie...
- Byliście jej ojcu przyjacielem - odrzekł Zbyszko - ale dla mnie nigdyście nie 
mieli życzliwości - nigdy, nigdy!... I przerwał, bo się mu poczęła broda trząść, 
a Maćko rzekł:
- Ba! skoro koniecznie chcesz ginąć - to cóż mam robić?
- Dobrze! róbcie, co chcecie -ja jeszcze dziś w świat pojadę!
- Głupiś! - powtórzył Maćko.
I znów wyszedł z izby doglądać chłopów i bogdanieckich, i tych, których 
pożyczyła ze Zgorzelic i z Moczy dołów Jagien-ka, aby pomagali w kopaniu rowu 
mającego otaczać kasztel.
 Henryk Sienkiewicz: Krzyżacy
Rozdział XLIV
Zbyszko nie spełnił wprawdzie swej groźby i nie wyjechał, ale za to po upływie 
jeszcze tygodnia zdrowie wróciło mu zupełnie i nie mógł już dłużej wylegiwać się 
w łożu. Maćko powiedział, że wypada im teraz pojechać do Zgorzelic i podziękować 
Jagience za starunek, więc pewnego dnia, wyprażywszy się dobrze w łaźni, 
postanowił jechać, nie zwłócząc. W tym celu kazał wydobyć ze skrzyni piękne 
szaty, aby nimi zastąpić zwykłą odzież, którą miał na sobie - a następnie zajął 
się trefieniem włosów. Była to jednak czynność niełatwa i niemała, a to nie 
tylko z powodu bujności Zbyszkowej czupryny, która z tyłu spadała mu jak grzywa 
aż za łopatki. Rycerze w życiu codziennym nosili włosy w pątlikach kształtu 
grzyba, co miało i tę dobrą stronę, że w czasie wypraw hełm daleko mniej ich 
uwierał, natomiast na rozmaite uroczystości, wesela lub jadąc w odwiedziny do 
domów, w których były panny, układali je w pięknie poskręcane zwoje, które 
często smarowano białkiem dla połysku i mocy. Tak to właśnie chciał utrefić się 
Zbyszko. Ale dwie niewiasty wezwane z czeladnej, nieprzywykłe do takiej roboty, 
nie umiały sobie dać rady. Wyschłe i wzburzone po łaźni włosy nie chciały się 
układać i jeżyły się jako źle poszyta strzecha na chałupie. Nie pomogły ani 
zdobyczne na Fryzach grzebienie ozdobnie z bawolego rogu wyrobione, ani nawet 
zgrzebło, po które jedna z niewiast poszła do stajni. Zbyszko począł się w końcu 
niecierpliwić i gniewać - gdy wtem do izby wszedł Maćko w towarzystwie Jagienki, 
która przez ten czas niespodzianie nadjechała.
- Pochwalony Jezus Chrystus! - rzekła dziewczyna.
- Na wieki wieków! - odpowiedział z rozpromienioną twarzą Zbyszko. - O, to 
dziwne! Bo myśmy właśnie chcieli do Zgorzelic jechać, a ty ś tu!
I oczy rozbłysły mu radością, bo już tak było, iż ilekroć ją zobaczył, tylekroć 
czyniło mu się w duszy tak jasno, jakby na wschód słońca patrzał.
A Jagienka, ujrzawszy zakłopotane baby z grzebieniami w ręku, zgrzebło leżące na 
ławie wpodle Zbyszka i jego zwichrzoną czuprynę, poczęła się śmiać.
- Ej, wiecha też to, wiecha! - zawołała, ukazując spod koralowych ust cudne 
białe zęby. - W konopiach by cię albo w sadzie wiśniowym na strach ptactwu 
postawić!
On zaś zasępił się i rzekł:
- Chcieliśmy do Zgorzelic jechać, ale w Zgorzelicach nijak by ci było gościowi 
uchybiać, a tu możesz sobie ze mnie dworować, ile chcesz, co, wiera, zawsze rada 
czynisz.
- Ja rada to czynię? - zapytała dziewczyna. - Ej, mocny Boże! Toż przyjechałam 
prosić was na wieczerzę, a śmieję się nie
z ciebie, jeno z tych bab, bo żeby tak na mnie, wnet bym tu sobie dała rady.
- Nie wskórałabyś i ty!
- A Jaśkowi to niby kto to robi?
- Jasiek ci brat - odparł Zbyszko.
- Jużci!...
Lecz tu stary i doświadczony Maćko postanowił im przyjść z pomocą.
- Po domach - rzekł - gdy po postrzyżynach rycerskiemu pacholęciu włosy odrosną, 
trefi mu je siostra, a w źrałym wieku żona mężowi; ale obyczaj też jest, że gdy 
rycerz siostry albo żony nie ma, to mu dziewki szlacheckie służą, nawet i 
całkiem obce.
- Zali istotnie jest taki obyczaj? - pytała, spuszczając oczy, Jagienka.
- Nie tylko po dworach, lecz i po zamkach, ba! nawet na królewskim dworze - 
odrzekł Maćko. Po czym zwrócił się do niewiast:
- Kiedyście do niczego, ruszajcie do czeladnej!
- To niech mi też grzanej wody przyniosą - dodała dziewczyna.
Maćko wyszedł razem z niewiastami, niby dla pilnowania, aby w posłudze nie było 
marudztwa - i po chwili wysłał grzaną wodę, którą gdy zostawiono w izbie, młodzi 
zostali sami. Jagienka, zamoczywszy naprzód nałęczkę, poczęła nią zwilżać silnie 
włosy Zbyszkowe, gdy zaś przestały się wichrzyć i opadły ciężarem wilgoci, 
wzięła grzebień i siadła na ławie obok młodzianka, aby zabrać się do dalszej 
roboty.
I tak siedzieli tuż koło siebie, oboje nad miarę śliczni i nad miarę w sobie 
rozkochani, ale stropieni i milczący. Jagienka poczęła wreszcie układać jego 
złote włosy, a on czuł bliskość jej wzniesionych ramion, jej dłoni i drżał od 
stóp do głowy, hamując się całą siłą woli, aby nie porwać jej wpół i nie 
przycisnąć ze wszystkich sił do piersi.
W ciszy słychać było przyspieszone ich oddechy.
- Możeś ty chory? - spytała po chwili dziewczyna. - Co ci jest?
- Nic! - odpowiedział młody rycerz.
- Bo jakoś tak dychasz.
- I ty dychasz...
Znów zapadła cisza. Policzki Jagienki zakwitły jak róże, czuła bowiem, że 
Zbyszko oczu nie odrywa ani na chwilę od jej twarzy, więc chcąc zagadać własne 
zakłopotanie, znów zapytała:
- Czego się tak patrzysz?
- Wadzi ci?
- Nie wadzi mi, jeno się pytam.
- Jagienka?
- Co...
Zbyszko nabrał w piersi powietrza, westchnął, poruszył ustami, jakby zabierając 
się do dłuższej rozmowy, ale widać nie starczyło mu jeszcze odwagi, bo tylko 
powtórzył znów:
- Jagienka?...
- Co?
- Kiedy się boję coś rzec...
- Nie bój się. Prosta ja dziewczyna, nie żaden smok.
- Jużci, nie smok! Ale że stryj Maćko powiada, że cię chce brać!...
- Bo chce, jeno nie dla siebie.
I zamilkła, jakby przestraszona własnymi słowy.
- Przemiły Bóg! Jaguś moja... A ty co na to, Jaguś? - zawołał Zbyszko.
Lecz jej niespodzianie oczy wezbrały łzami, śliczne usta poczęły drgać, a głos 
stał się tak cichy, że Zbyszko ledwo mógł dosłyszeć, gdy rzekła:
- Tatuś i opat chcieli... a ja - to... ty wiesz!... Na te słowa radość buchnęła 
mu w sercu jak nagły płomień - więc porwał dziewczynę na ręce, podniósł ją w 
górę jak piórko i począł krzyczeć w zapamiętaniu:
- Jaguś! Jaguś! złoto ty moje! słonko ty moje - hej! hej!... I krzyczał tak, że 
stary Maćko, myśląc, że stało się coś niezwykłego, wpadł do izby. Dopieroż, 
ujrzawszy Jagienkę na ręku
Zbyszka, zdumiał się, że wszystko poszło tak niespodziewanie prędko, i zawołał:
- W imię Ojca i Syna! Miarkuj się, chłopie! A Zbyszko przypadł do niego, 
postawił Jagienkę na ziemi i oboje chcieli przyklęknąć, lecz nim zdołali to 
uczynić, chwycił
ich stary w kościste ramiona i przycisnął ze wszystkich sił do piersi.
- Pochwalony! - rzekł. - Wiedziałem ci ja, że tak się skończy, ale mi przecie 
radość! Boże wam błogosław! Lżej będzie umierać... Dziewucha jako złoto 
najszczersze... Ku Bogu i ku ludziom! Prawdziwie! A niech ta już będzie, co 
chce, kiedym się takiej pociechy doczekał... Bóg doświadczył, ale i Bóg 
pocieszył. Trzeba jechać do Zgorzelic, Jaśkowi oznajmić. Hej, żeby stary Zych 
żył!... i opat... Aleja wam za obu strzymam, bo żeby tak prawdę rzec, to was tak 
oboje miłuję, że i wstyd gadać.
I chociaż miał w piersi serce hartowne, wzruszył się tak, że aż ścisnęło go coś 
w gardle, więc ucałował jeszcze Zbyszka, a potem w oba policzki Jagienkę i 
wykrztusiwszy na wpół przez łzy:
"Miód, nie dziewczyna!" - poszedł do stajen, aby kazać konie
kulbaczyć.
Wyszedłszy, zatoczył się z radości na dziewanny, które rosły przed domem, i 
począł spoglądać na ich ciemne kręgi otoczone żółtymi liśćmi, zupełnie jak 
człowiek pijany.
- Ano! Kupa was - rzekł - ale da Bóg, Gradów Bogdanieckich będzie więcej.
Po czym, idąc ku stajni, jął znów mruczeć i wyliczać:
- Bogdaniec, opatowe majątki, Spychów, Moczydoły... Bóg zawsze wie, do czego 
prowadzi, a przyjdzie czas na starego Wilka, toby i Brzozową warto kupić... Łęki 
godne!...
Tymczasem Jagienka i Zbyszko wyszli także przed dom, radośni, szczęśliwi 
Jaśniejący jak słońce.
- Stryjku! - ozwał się z dala Zbyszko.
A on zwrócił się ku nim, otworzył ręce i począł wołać jak w lesie:
- Hop! hop! By-waj-cie!!
 Henryk Sienkiewicz: Krzyżacy
Rozdział XLV
Oni mieszkali w Moczydołach, a stary Maćko wznosił dla nich kasztel w Bogdańcu. 
Wznosił mozolnie, gdyż chciał, żeby odsady były z kamienia na wapno, a czatownia 
z cegły, o którą trudno było w okolicy. W pierwszym roku wykopał rowy, co 
przyszło dość łatwo, albowiem wzgórze, na którym miał stanąć kasztel, było 
niegdyś okopane, może za czasów jeszcze pogańskich, należało więc tylko oczyścić 
owe wądoły z drzew i z głogowych gąszczów, którymi zarosły, a następnie umocnić 
je i pogłębić należycie. Przy pogłębianiu dokopano się też obfitego źródła, 
które w niedługim czasie napełniło fosę tak, że musiał Maćko obmyślać ujście dla 
zbytku wody. Potem na wale wzniósł częstokół i począł zgromadzać budulec na 
ściany zameczku, bale dębowe tak grube, że trzech chłopów jednego objąć nie 
mogło, i modrzewiowe, nie gnijące ni pod glinianą polepą, ni pod przykryciem z 
darniny. Do wznoszenia tych ścian zabrał się pomimo stałej pomocy chłopów ze 
Zgorzelic i Moczydołów dopiero po roku, ale zabrał się tym gorliwiej dlatego, że 
przedtem jeszcze Ja-gienka powiła bliźnięta. Niebo otworzyło się wówczas przed 
starym rycerzem, miał już bowiem dla kogo pracować, zabiegać i wiedział, że ród 
Gradów nie zaginie, a Tępa Podkowa nieraz jeszcze ubroczy się we krwi 
nieprzyjacielskiej.
Bliźniakom dano imiona: Maćko i Jaśko. "Chłopy - mówił stary - na schwał, tak że 
w całym Królestwie nie masz podobnych, a przecie jeszcze nie wieczór". I ukochał 
ich od razu wielką miłością, a za Jagienką świata nie widział. Kto mu ją w oczy 
sławił, ten wszystko mógł u niego uzyskać. Zazdroszczono jej jednak Zbyszkowi 
szczerze i sławiono ją nie tylko dla korzyści, gdyż istotnie jaśniała ona w 
okolicy niby kwiat najpiękniejszy ze wszystkich na łące. Przyniosła mężowi 
wielkie wiano, ale i więcej niż wiano, bo wielkie kochanie i urodę olśniewającą 
oczy ludzkie, i dworność, i dzielność taką, że niejeden rycerz mógłby się nią 
pochlubić. Nic to dla niej było w kilka dni po połogu do gospodarstwa wstać, a 
potem z mężem na łowy jechać albo konno z Moczydołów do Bogdańca rano skoczyć i 
przed południem do Jaśka i Maćka wrócić. Kochał ją tedy jak źrenicę oka mąż, 
kochał stary Maćko, kochała czeladź, dla której ludzkie miała serce, a w 
Krześni, gdy w niedzielę wchodziła do kościoła, witał ją szmer podziwu i 
uwielbienia. Dawniejszy jej zalotnik, groźny Cztan z Rogowa, żeniaty z córką 
kmiecą, który po mszy pijał w karczmie ze starym Wilkiem z Brzozowej, mawiał, 
podpiwszy, do niego:
"Szczerbiliśmy się o nią nieraz z waszym synem i chcieliśmy ją brać, ale to tak 
właśnie było, jakby po miesiąc na niebie sięgać".
Inni zaś głośno wyznawali, że takiej chybaby na dworze królewskim w Krakowie 
szukać. Bo obok bogactwa, urody i dworności czczono także niezmiernie jej 
czerstwość i siłę. I był o tym jeden głos, że "to dopiero niewiasta, co 
niedźwiedzia oszczepem w boru podeprze, a orzechów nie potrzebuje gryźć, jeno je 
na ławie ułoży i z nagła przysiędzie, to ci się wszystkie tak pokruszą, jakobyś 
je młyńskim kamieniem przycisnął". Tak to ją sławiono i w parafialnej Krześni, i 
po sąsiednich wsiach, a nawet w wojewódzkim Sieradzu. Jednakże, zazdroszcząc 
Zbyszkowi z Bogdańca, nie dziwiono się zbytecznie, że ją dostał, albowiem 
opromieniła i jego taka chwała wojenna, jakiej nikt w okolicy nie miał.
Młodzi włodykowie i szlachta prawili sobie wzajem całe opowieści o Niemcach, 
których "nałuszczył" w bitwach pod wodzą Witolda i w pojedynkę, na udeptanej 
ziemi. Mówiono, że żaden mu się nigdy nie odjął, że w Malborgu dwunastu ich zbił 
z koni, między nimi brata mistrzowego Ulryka, wreszcie, że nawet z krakowskimi 
rycerzami mógł się potykać i że sam niezwyciężony Zawisza Czarny był mu 
życzliwym przyjacielem.
Niektórzy nie chcieli tak nadzwyczajnym klechdaniom wierzyć, ale i ci jednak, 
gdy była mowa o tym, kogo by okolica wybrała, gdyby polskim rycerzom przyszło z 
obcymi iść w zawód, mówili: "Jużci, Zbyszka" - a potem dopiero włochatego Cztana 
z Rogowa i innych miejscowych osiłków, którym pod względem ćwiczenia rycerskiego 
daleko było do młodego dziedzica z Bogdańca.
Wielka zamożność jednała mu na równi ze sławą szacunek ludzki. Bo że za Jagienką 
wziął Moczy doły i wielką majętność opatową, to nie była jego zasługa, ale on 
już przedtem miał Spy-chów wraz z ogromnymi skarbami zgromadzonymi przez 
Juranda, a prócz tego szeptali sobie ludzie, że samych łupów zdobytych i 
wziętych przez rycerzy z Bogdańca w zbrojach, koniach, szatach, klejnotach 
wstrzymałoby na trzy albo i cztery dobre wsie.
Widziano więc w tym jakąś szczególną łaskę Bożą nad rodem Gradów herbu Tępa 
Podkowa, który do niedawna podupadły, tak że prócz pustego Bogdańca nic nie 
miał, wyrastał teraz nad wszystkie inne w okolicy. "Przecie w Bogdańcu ostało po 
pogorzeli jeno garbate domisko - mówili starzy ludzie - i samą majętność z braku 
rąk roboczych musieli krewnemu zastawić, a teraz kasztel wznoszą". I podziw był 
wielki, ale że towarzyszyło mu ogólne, instynktowne poczucie, że cały naród 
idzie także niepowstrzymanym pędem do jakiegoś niezmiernego dorobku i że z woli 
Bożej taki ma być właśnie porządek rzeczy, więc nie było w tym podziwie złej 
zawiści. Owszem, chełpiła się okolica i była dumna z tych rycerzy z Bogdańca. 
Byli oni jakby oczywistym dowodem, do czego może doprowadzić szlachcica krzepkie 
ramię w połączeniu z mężnym sercem i rycerską pożądliwością przygód. Niejeden 
też na ich widok uczuwał, że mu za ciasno w domowych pieleszach, w rodzimych 
granicach, i że o ścianę są we wrażej mocy wielkie bogactwa i obszerne ziemie, 
które można zdobyć z niezmierną dla siebie i dla Królestwa korzyścią. A ów 
nadmiar sił, który odczuwały rody, rozpierał całą społeczność, tak iż była jakby 
war, który musi z naczynia wykipieć. Mogli mądrzy panowie krakowscy i miłujący 
pokój król hamować te siły do czasu i odkładać wojnę z odwiecznym wrogiem na 
długie lata, ale żadna moc ludzka me mogła przytłumić ich całkowicie ani też 
powstrzymać tego pędu, którym idzie ku wielkości dusza powszechna.
 Henryk Sienkiewicz: Krzyżacy
Rozdział XLVI
Dożył Maćko szczęśliwych dni żywota. Nieraz mawiał też sąsiadom, że więcej 
dostał, niźli sam się spodziewał. Nawet starość ubieliła mu tylko włos na głowie 
i brodzie, ale nie odjęła mu dotychczas ni sił, ni zdrowia. Serce miał pełne tak 
wielkiej wesołości, jakiej dotychczas nie zaznał. Surowa niegdyś jego twarz 
stawała się coraz więcej dobroduszną, a oczy śmiały się do ludzi dobrym 
uśmiechem. W duszy miał przekonanie, że wszystko zło skończyło się na zawsze i 
że żadna troska, żadna niedola nie zmąci już płynących tak spokojnie jak jasny 
strumień dni życia. Do starości wojować, na starość gospodarzyć i majętność dla 
"wnęków" powiększać - to było przecie jego największe pragnienie we wszystkich 
czasach, a oto właśnie wszystko spełniło mu się doskonale. Gospodarka szła jak z 
płatka. Bory były znacznie wycięte; wykarczowane i obsiane nowocie zieleniły się 
co wiosna runią zbóż rozmaitych; mnożył się dobytek; na łąkach było czterdzieści 
świerzop ze źrebięty, które stary szlachcic codziennie oglądał; stada baranów i 
bydła pasły się po ugorach i zagaj ach;
Bogdaniec zmienił się całkowicie: z opustoszałej osady czynił się wsią ludną i 
zamożną, a kto się do niego zbliżał, tego oczy olśniewała widna z dala czatownia 
i nie poczerniałe jeszcze ściany kasztelu, błyszczące złotem w słońcu, a purpurą 
zorzy wieczorem.
Więc radował się stary Maćko w sercu dobytkiem, gospodarstwem, pomyślną dolą - i 
nie przeczył, gdy ludzie mówili, że ma szczęsną rękę. W rok po bliźniętach 
przyszedł znowu na świat chłopak, którego Jagienka, na cześć i dla pamięci swego 
rodzica, nazwała Zychem. Maćko przyjął go z radością i nie zatroszczył się tym 
bynajmniej, że gdyby tak miało pójść dalej, majętność z takim trudem i 
zabiegliwością zebrana musiałaby się rozdrobnić: "Bo co my mieli? - mówił o tym 
pewnego razu do Zbyszka. - Nic! a przecie Bóg przysporzył. Stary Pakosz z 
Sulisławic - mówił -ma jedną wieś, synów zaś dwudziestu dwóch, a przecie głodem 
nie przymierają. Małoż to jest ziem w Królestwie i na Litwie? Małoż to wsi i 
zamków w psubrackich rękach Krzyżaków? Hej! nuż-by tak Pan Jezus zdarzył! Byłoby 
godne pomieszczenie, bo tam zamki całe z cegły czerwonej, z których by 
kasztelanie nasz miłościwy król poczynił". I była to rzecz godna uwagi, że Zakon 
stał przecie na szczycie potęgi, że bogactwy, siłą, mnogością ćwiczonych wojsk 
wszystkie zachodnie królestwa przewyższał, a jednak ten stary rycerz myślał o 
zamkach krzyżackich jako o przyszłych siedzibach dla swoich wnuków. I wielu 
zapewne tak samo myślało w Królestwie Jagiełłowym, nie tylko dlatego, że to były 
stare polskie ziemie, na których Zakon siedział, ale i w poczuciu tej siły 
potężnej, która burząc się w piersiach narodu, szukała na wszystkie strony 
ujścia.
W czwartym dopiero roku, licząc od małżeństwa Zbyszka, stanął kasztel, a i to z 
pomocą rąk roboczych nie tylko miejscowych, zgorzelickich, moczydłowskich, lecz 
i sąsiedzkich, a szczególnie starego Wilka z Brzozowej, który zostawszy sam po 
śmierci syna na świecie, zaprzyjaźnił się bardzo z Maćkiem, a potem zwrócił 
serce ku Zbyszkowi i Jagience. Maćko przyozdobił komnaty łupami z wojen, które 
albo sami ze Zbyszkiem wzięli, albo po Jurandzie ze Spychowa odziedziczyli, 
przydał do tego dostatki po opacie i to, co Jagienka z domu wywiozła, okna 
szklane sprowadził z Sieradza - i wspaniałą urządził siedzibę. Zbyszko z żoną i 
dziećmi przeniósł się jednak do kasztelu w piątym dopiero roku, gdy już i inne 
budowy, jak oto; stajnie, obory, kuchnie i łaźnie, były ukończone, a z nimi 
razem i sklepy podziemne, które stawił stary na kamień i wapno, aby zaś trwałość 
miały niepożytą. Sam się jednak do zamku nie przeniósł; wolał zostać w starym 
domostwie, a na wszelkie prośby Zbyszka i Jagienki odpowiadał odmownie, w taki 
sposób myśl swoją wyłuszczając:
- Tu już zamrę, gdziem się urodził. Widzicie, za czasów wojny Grzymalitów z 
Nałęczami spalon był do cna Bogdaniec - wszystkie budynki, wszystkie chałupy - 
ba! płoty nawet, jeno to domo-sko ostało. Ludzie gadali, że dla zbytku mchów na 
dachu nie chciało gorzeć - ale ja myślę, że była w tym i łaska Boża - i wola, 
abyśmy tu wrócili i stąd znowu wyrośli. Za czasów naszej wojaczki biadałem ja 
nieraz, że nie mamy do czego wracać, alem nie całkiem słusznie tak mówił, bo, 
wiera, nie było na czym gospodarzyć i co do gęby włożyć, ale było się gdzie 
schronić. Wy młodzi to co innego, aleja tak już myślę, że skoro nas ów stary dom 
nie poniechał - to i mnie nie godzi się go poniechać.
I został. Lubił jednakże przychodzić do zameczku, aby oglądać jego wielkość i 
wspaniałość w porównaniu z dawną siedzibą, a zarazem patrzeć na Zbyszka, na 
Jagienkę i na "wnęków". Wszystko, co tam widział, było w znacznej części jego 
dziełem, a jednak przejmowało go ono dumą i podziwem. Przyjeżdżał czasem do 
niego stary Wilk, aby z nim "ugwarzyć" przy ognisku, albo też on sam odwiedzał 
go w tymże zamiarze w Brzozowej, więc raz tak mu swoje myśli o tych "nowych 
porządkach" wypowiedział:
- Wiecie! Aże mi czasem cudnie. Bo przecie wiadomo, że Zbyszko i w Krakowie na 
zamku u króla bywał (ba! mało mu tam głowy nie ucięli!), i na Mazowszu, i w 
Malborgu, i u księcia Janusza, a Jagienka też się w dostatku chowała, ale 
przecie własnego kasztelu nie mieli... Ale teraz to tak, jakby nigdy inaczej nie 
żywili... Chodzą, mówię wam, po komnatach, chodzą, chodzą - i służbie rozkazania 
dają, a jak się zmęczą, to sobie siedną. Prawy kasztelan i kasztelanowa! Mają ci 
też komnatę, w której z sołtysami, z karbowymi i czeladzią obiadują, a w niej 
ławy, dla niego i dla niej wyższe - inni zaś poniżej siedzą i czekają, póki 
państwo godnie mis nie nałożą. Taki to dworski obyczaj, aże człek musi sobie 
przypominać, że to nie żadne wielkie państwo, jeno bratanek i bratankowa, którzy 
po ręku starego boćka-ją, na pierwszym miejscu sadzą i dobrodziejem swoim zowią.
-Dlatego im też Pan Jezus błogosławi - zauważył stary Wilk.
Za czym, pokiwawszy smutnie głową, popił miodu, poruszył żelaznym pogrzebaczem 
głownie w ognisku i rzekł:
- A mojemu chłopu się sczezło!
- Wola boska.
- Ano! Starsi, których było pięciu, przedtem dawno polegli. Przecie wiecie. 
Jużci, wola boska. Ale ten był ze wszystkich najtęższy. Prawy Wilk i gdyby nie 
był legł, toby dziś też może na własnym zamku siedział.
- Wolej by był Cztan poległ.
- Co ta Cztan! Niby to kamienie młyńskie na plecy bierze, a ile to razy mój go 
poszczerbił! Mój miał ćwiczenie rycerskie, a Cztana teraz żona po pysku pierze, 
bo choć jest chłop mocarny, ale głupi.
- Hej! jako podogonie! - przyświadczył Maćko. I przy sposobności wynosił pod 
niebo nie tylko ćwiczenie rycerskie, ale i rozum Zbyszka, że to w Malborgu z 
najprzedniejszymi rycerzami gonił na ostre, "a z książęty to ci wam tak będzie 
gadał, jakoby orzechy gryzł". Chwalił też jego porządek w głowie i zabiegliwość 
w gospodarce, bez której prędko by kasztel majętność zjadł. Nie chcąc jednak, by 
stary Wilk myślał, że coś podobnego im może grozić, kończył przyciszonym głosem:
- No z łaski Boga jest ta wszelkiego dobra dosyć, więcej niż ludzie wiedzą, ale 
nie mówcie o tym nikomu.
Ludzie jednak domyślali się, wiedzieli i opowiadali sobie aż do przesady 
zwłaszcza o bogactwach, które Bogdanieccy mieli wywieźć ze Spychowa. Mówiono, że 
pieniądze solówkami wozili z Mazowsza. Wygodził też raz Maćko pożyczką 
kilkunastu grzywien możnym dziedzicom na Koniecpolu, co do ostatka utwierdziło 
okolicę w mniemaniu o jego "skarbach". Z tego powodu rosło znaczenie 
Bogdanieckich, rósł szacunek ludzki i gości nigdy nie brakło w kasztelu, na co 
Maćko, choć oszczędny, nie patrzał niechętnym okiem, gdyż wiedział, że i to 
sławy rodowi przymnaża.
Szczególnie chrzciny bywały sute, a raz na rok, po Matce Boskiej Zielnej, 
wyprawiał Zbyszko wielką ucztę dla sąsiedztwa, na którą i szlachcianki 
przyjeżdżały patrzeć na ćwiczenia rycerskie, słuchać gądków i pląsać z młodymi 
rycerzami przy smolnych pochodniach aż do rana. Wtedy to pasł oczy i radował się 
w sercu stary Maćko widokiem Zbyszka i Jagienki, tak wyglądali dwornie i pańsko. 
Zbyszko zmężniał, rozrósł się, a choć przy potężnej i wyniosłej postawie twarz 
jego wydawała się zawsze zbyt młoda, jednakże gdy bujny włos opiął przepaską z 
purpury, przybrał się w świetną, naszytą srebrnymi i złotymi nićmi szatę, to nie 
tylko Maćko, ale i niejeden szlachcic mówił sobie w duszy: "Boga mi! iście 
książę jakoweś na zamku swoim siedzące". A przed Jagienką przyklękali nieraz 
rycerze znający zachodni obyczaj, prosząc, by chciała im być damą ich myśli - 
taki bił od niej blask zdrowia, młodości, siły i urody. Sam stary dziedzic na 
Koniecpolu, który był wojewodą sieradzkim, zdumiewał się jej widokiem i z zorzą 
poranną, a nawet i z słonkiem ją porównywał, "które światu jasność daje, a nawet 
i stare kości żywszą gorącością napełnia".
 Henryk Sienkiewicz: Krzyżacy
Rozdział XLVII
Jednakże w piątym roku, gdy ład był wprowadzeń we wszystkich wsiach 
nadzwyczajny, gdy nad skończoną czatownią powiewała już od kilku miesięcy 
chorągiew z Tępą Podkową, a Jagienka powiła szczęśliwie czwartego syna, którego 
nazwano Jurandem - tak rzekł raz stary Maćko do Zbyszka:
- Wszystko się darzy i gdyby Pan Jezus jeszcze jedno zdarzył szczęśliwie - tobym 
już umarł spokojny.
A Zbyszko popatrzał nań pytającym wzrokiem i po chwili zapytał:
- Chyba o wojnie z Krzyżaki mówicie, bo czegóż by wam więcej trzeba?
- To ci rzekę, com drzewiej mówił - odpowiedział Maćko -że póki mistrz Konrad 
żywie, wojny nie będzie.
- Albo to mu wiecznie żyć?
- Ale i mnie niewiecznie i dlatego o czym innym myślę.
- A zaś o czym?
- Ii! lepiej nie zapowiadać. Tymczasem się do Spychowa wybieram, a może zdarzy 
się i książąt na Płocku i na Czersku odwiedzić.
Zbyszka nie zdziwiła zbytnio ta zapowiedź, albowiem w ciągu ostatnich lat 
kilkakrotnie stary Maćko wyjeżdżał do Spychowa, więc tylko zapytał:
- Długo zabawicie?
- Dłużej niż zwykle, bo się w Płocku zatrzymam.
Jakoż w tydzień później wyjechał Maćko, wziąwszy ze sobą kilka wozów i zbroję 
dobrą, "na wypadek, jeśli się przyjdzie w szrankach potykać". Na odjezdnym 
zapowiedział, że może zabawi dłużej niż zwykle, i istotnie zabawił dłużej, gdyż 
przez pół roku nie było o nim żadnej wieści. Zbyszko począł się niepokoić i w 
końcu wyprawił umyślnego do Spychowa, ale ów spotkał Maćka za Sieradzem i wrócił 
z nim razem.
Stary rycerz wrócił jakiś chmurny, ale wypytawszy dokładnie Zbyszka o wszystko, 
co się podczas jego niebytności działo - i za-spokojon, że wszystko szło dobrze, 
rozpogodził się nieco - i pierwszy zaczął mówić o swej wyprawie.
- Wiesz, że byłem w Malborgu - rzekł.
- W Malborgu?
- A gdzie by indziej?
Zbyszko popatrzał na niego przez chwilę zdumionymi oczyma, po czym uderzył się 
nagle dłonią po udzie i rzekł:
- O prze Bóg! A ja na śmierć zapomniałem.
- Wolno było tobie zapomnieć, boś ślubów dopełnił - odrzekł Maćko - ale nie daj 
Bóg, abym ja przysiędze i czci własnej umknął. Nie nasz to obyczaj, aby czegoś 
zaniechać - i tak mi dopomóż Święty Krzyż, jako póki mi tchu w nozdrzach, póty 
ja go nie zaniecham.
Tu zmierzchła twarz Maćka i stała się tak groźną i zawziętą, jako ją Zbyszko 
widywał tylko za dawnych lat u Witolda i Skirwoiłły, gdy miało przyjść do bitwy 
z Krzyżaki.
- No i co? - zapytał. - Odjął się wam?
- Nie odejmował się, bo mi nie stanął.
- Czemu zaś?
- Komturem wielkim został.
- Kuno Lichtenstein komturem ci wielkim został?
- Ba! Może go i wielkim mistrzem obiorą. Kto go wie! Ale on już i teraz z 
książęty się równym być mniema. Mówią, że wszystkim rządzi i że wszystkie sprawy 
Zakonu na jego głowie, a mistrz nic bez niego nie poczyna. Gdzie ci tam taki 
stanie na udeptaną ziemię! Na śmiech ludzki jeno zarobisz.
- Wyśmieli was? - zapytał Zbyszko, któremu oczy zaiskrzyły się nagle gniewem.
- Śmiała się księżna Aleksandra w Płocku: "Jedźże, powiada, i cesarza rzymskiego 
pozwdj! Jemu, powiada (niby Lichtensteinowi), jako wiemy, przysłali także pozwy 
i Zawisza Czarny, i Powała, i Paszko z Biskupic, a też nawet takim mężom nie 
odkazał nic, bo nie może. Przecie nie serca mu brak, jeno że jest zakonnik i że, 
prawi, urząd ma tak znaczny i godny, że mu te rzeczy nie w głowie - i że więcej 
by czci uchybił, przyjmując niźli na pozwy nie zważając". Tak ci to pani mówiła.
- A wy co na to?
- Zafrasowałem się okrutnie, ale rzekłem, że i tak do Malborga muszę jechać, 
abym mógł powiedzieć Bogu i ludziom: "Co było w mojej mocy - tom uczynił". 
Prosiłem tedy pani, żeby mi obmyśliła jakoweś poselstwo i dała pisanie do 
Malborga, bom wiedział, że inaczej głowy z tego wilczego gniazda nie wywiozę. W 
duszy zaś myślałem tak: "Jużci nie chciał wyznaczyć zroku ni Zawiszy, ni Powale, 
ni Paszkowi, ale jeśli go wobec samego mistrza, wszystkich komturów i gości za 
gębę porwę, a wąsy i brodę mu wyszarpnę - to przecie stanie".
- Bogdajże was! - zawołał z zapałem Zbyszko.
- Co? - rzekł stary rycerz, - Na wszystko jest rada, byle głowę na karku mieć. 
Ale tu Pan Jezus łaski umknął, bom go w Malborgu nie zastał. Powiedzieli, że do 
Witolda w posły pojechał. Nie wiedziałem wtedy, co czynić: czekać czy za nim 
jechać. Bałem się rozminąć. Ale żem to z mistrzem i wielkim szatnym miał z 
dawnych czasów znajomość - spuściłem im się z tajemnicy, dlacze-gom przyjechał, 
oni zaś zakrzyknęli, że to nie może być.
- Czemu?
- Skroś tej samej przyczyny, którą księżna na Płocku wyłuszczyła. I mistrz przy 
tym rzekł: "Co byś o mnie myślał, gdybym ja każdemu rycerzowi z Mazowsza albo z 
Polski stawał?" No - i praw był, bo dawno by go już na świecie nie było. 
Cudowali się tedy obaj z szatnym - i opowiedzieli to przy stole na wieczerzy. To 
ci mówię. jakobyś w ul dmuchnął! A szczególnie między gośćmi podniosła się ich 
zaraz kupa: "Kuno - krzyczeli - nie może, ale my możem!" Wybrałem sobie tedy 
trzech, chcąc się z nimi po kolei potykać, ale mistrz po wielkich prośbach 
pozwolił jeno z jednym, któremu na przezwisko było też Lichtenstein i który był 
Kuna krewny.
- No i co? - zakrzyknął Zbyszko.
- Ano, jużci przywiozłem jego blachy, ale tak całkiem popękane, że i jednej 
grzywny nikt za nie nie da.
- Bójcie się Boga, toście przysięgę spełnili!
- Zrazu byłem rad, bom i sam tak mniemał, ale potem pomyślałem: "Nie! - to nie 
to samo!" I teraz spokoju nijakiego nie mam, bo nuż to nie to samo!
Lecz Zbyszko począł go pocieszać.
- Mnie też znacie, że w takich rzeczach ni sobie, ni komu nie folguję, ale gdyby 
mi się tak przygodziło, to miałbym dosyć. I to wam mówię, że najwięksi rycerze w 
Krakowie mi w tym przyświadczą. Sam Zawisza, który na czci rycerskiej najlepiej 
się zna, pewnie nie co innego powie.
- Tak mówisz? - zapytał Maćko.
- Pomyślcie jeno: oni sławni w całym świecie - i pozwali go też, a żaden nie 
sprawił nawet i tyle, ile wyście sprawili. Ślubowaliście śmierć Lichtensteinowi 
- i przecie Lichtensteinaście zarżnęli.
- Może - rzekł stary rycerz.
A Zbyszko, który był ciekaw spraw rycerskich, zapytał:
- Nuże! mówcie: młody był czy stary? i jakże było: z konia czy piechtą?
- Było mu ze trzydzieści pięć roków i brodę miał do pasa, a było z konia. Bóg mi 
pomógł, że go kopią zmacałem, ale potem przyszło do mieczów. To tak, mówię ci, 
krew mu z gęby buchała, że cała broda była jakoby jeden sopel.
- A narzekaliście nieraz, że się starzejecie?
- Bo jak na koń siędę alboli się na ziemi rozkraczę, to się trzymam krzepko, ale 
już na siodło we zbroi całej nie skoczę.
- Ale i Kuno nie byłby się wam odjął. Stary machnął pogardliwie ręką na znak, że 
z Kunonem byłoby mu poszło znacznie łatwiej - po czym poszli oglądać zdobyczne 
"blachy", które Maćko zabrał tylko na znak zwycięstwa, bo zresztą były zbyt 
potrzaskane i dlatego bez wartości. Tylko nabiodrza i nagolenniki były 
nietknięte i roboty bardzo przedniej.
- Wolałbym wszelako, żeby to były Kunona - mówił posępnie Maćko.
Na co Zbyszko:
- Wie Pan Bóg, co lepiej. Kunona, jeśli mistrzem zostanie, to już nie 
dostaniecie, chybaby w jakowej wielkiej bitwie.
- Nastawiałem ci ja ucha, co ludzie mówią - odrzekł Maćko. -Jedni tedy gadają, 
że po Kondracie będzie Kuno, a drudzy, że brat Kondratowy, Ulryk.
- Wolałbym, żeby był Ulryk - rzekł Zbyszko.
- I ja, a wiesz dlaczego? Kuno rozum ma większy i chytrzejszy, a Ulryk 
zapalczywszy. Prawy to jest rycerz, któren czci dochowuje, ale do wojny z nami 
aż drży. Powiadają też, że byle mistrzem ostał, to przyjdzie wnet taka 
nawałnica, jakiej na świecie nie bywało. A na Kondrata omdlałości pono już 
często przychodzą. Raz go zamroczyło i przy mnie. Hej! może doczekamy.
- Daj to Bóg! A są jakie nowe niezgody z Królestwem?
- Są stare i nowe. Krzyżak zawsze Krzyżakiem. Chociaż wie, żeś mocniejszy i że z 
tobą źle zadrzeć, będzie ci na twoje dybał, bo inaczej nie może.
- Przecie oni myślą, że Zakon od wszystkich królestw mocniejszy.
- Nie wszyscy, ale wielu, a między nimi i Ulryk. Bo w rzeczy, potęga to jest 
okrutna.
- A pamiętacie, co mówił Zyndram z Maszkowic?
- Pamiętam i tam z każdym rokiem gorzej. Brat brata tak nie przyjmie jako mnie 
tam przyjmowali, gdy żaden Krzyżak nie poglądał. Mają ich tam wszyscy dosyć.
- To i niedługo czekać!
- Niedługo albo i długo - rzekł Maćko. I po chwili zastanowienia dodał:
- A tymczasem trza harować - i majętności przysparzać, aby godnie w pole 
wystąpić.
 Henryk Sienkiewicz: Krzyżacy
Rozdział XLVIII
Mistrz Konrad zmarł jednak dopiero w rok później. Jaśko ze Zgorzelic, brat 
Jagienki, który pierwszy usłyszał w Sieradzu nowinę i o jego śmierci, i o 
obiorze Ulryka von Jungingen, pierwszy też przywiózł ją do Bogdańca, w którym 
zarówno jak i we wszystkich szlacheckich siedzibach wstrząsnęła ona do głębi 
dusze i serca. "Nastają czasy, jakich dotychczas nie było" -rzekł uroczyście 
stary Maćko, a Jagienka przyprowadziła w pierwszej chwili wszystkie dzieci przed 
Zbyszka i sama poczęła się z nim żegnać, jakby już nazajutrz miał wyruszyć. 
Maćko i Zbyszko wiedzieli wprawdzie, że wojna nie rozpala się tak od razu jak 
ogień w kominie, niemniej jednak wierzyli, że do niej przyjdzie -i poczęli się 
gotować. Wybierali konie, zbroje, ćwiczyli w wojennym rzemiośle giermków, 
czeladź, sołtysów ze wsi, siedzących na niemieckim prawie, którzy obowiązani 
byli konno stawać na wyprawę - i uboższą szlachtę - włodyków - ci bowiem radzi 
garnęli się do możniejszych. A to samo czyniono i po wszystkich innych dworach, 
wszędy biły młoty w kuźniach, wszędy czyszczono stare pancerze, nacierano 
stopionym w sałhanach sadłem łuki i rzemienie, kowano wozy, czyniono zapasy 
spyży w krupach i wędzonym mięsiwie. Przy kościołach w niedziele i święta 
wypytywano o nowiny i smucono się, gdy przychodziły pokojowe, albowiem każdy 
nosił w duszy głębokie poczucie, że raz trzeba skończyć z tym strasznym wrogiem 
całego plemienia i że nie zakwitnie w potędze, w spokoju i pracy Królestwo, póki 
wedle słów świętej Brygidy, nie będą wyłamane Krzyżakom zęby i nie będzie 
odcięta im prawa ręka.
W Krześni zaś szczególnie otaczano Maćka i Zbyszka, jako ludzi znających Zakon i 
świadomych wojny z Niemcami. Wypytywano się ich nie tylko o nowiny, ale i 
sposoby na Niemców: jak najlepiej w nich bić, jak mają zwyczaj się potykać, w 
czym od Polaków wyżsi, a w czym niżsi i czy po skruszeniu kopii łatwiej na nich 
zbroje łamać toporem czyli też mieczem. Oni zaś byli istotnie tych rzeczy 
świadomi, więc słuchano ich z wielką uwagą, tym bardziej że było przekonanie 
powszechne, że wojna to nie będzie łatwa, że przyjdzie się mierzyć z 
najprzedniejszym rycerstwem wszelkich krajów i nie poprzestawać na tym, że tu i 
owdzie pokołacze się nieprzyjaciela, jeno uczynić to rzetelnie do "cna" albo też 
zginąć z kretesem. Mówili tedy między sobą włodykowie:
"Skoro trzeba, to trzeba - ich śmierć albo nasza". I pokoleniu, które w duszach 
nosiło poczucie przyszłej wielkości, nie odbierało to ochoty, owszem! rosła ona 
z każdą godziną i dniem, ale przystępowano do dzieła bez próżnej chwalby i 
chełpliwości, a raczej z pewnym zawziętym skupieniem i z gotową na śmierć 
powagą. - Nam alibo im śmierć pisana.
Ale tymczasem czas upływał i dłużył się, a wojny nie było. Mówiono wprawdzie o 
niezgodach między królem Władysławem a Zakonem - i jeszcze o ziemi dobrzyńskiej, 
choć była już przed laty wykupiona, i o sporach nadgranicznych, o jakowymś 
Drezdenku, o którym wielu po raz pierwszy w życiu słyszało, a o które spierały 
się jakoby obie strony, ale wojny nie było. Niektórzy poczęli nawet już wątpić, 
czy będzie, bo przecie spory bywały zawsze, ale kończyło się zwykle na zjazdach, 
układach i wysyłaniu poselstw. Owóż rozeszła się wieść, że i teraz przyjechali 
jacyś posłowie krzyżaccy do Krakowa, a polscy udali się do Malborga. Poczęto 
mówić o pośrednictwie królów czeskiego i węgierskiego, a nawet samego papieża. Z 
dala od Krakowa nie wiedziano niczego dokładnie, więc rozmaite, a często 
dziwaczne i niepodobne chodziły między ludźmi słuchy, ale wojny nie było.
W końcu i sam Maćko, za którego pamięci niemało przeszło gróźb wojennych i 
układów - nie wiedział, co o wszystkim myśleć, i wybrał się do Krakowa, aby 
jakiejś pewniejszej wieści zasięgnąć. Zabawił tam niedługo, bo szóstego tygodnia 
był już z powrotem - i wrócił z twarzą wielce wyjaśnioną. Gdy zaś w Krześni 
otoczyła go jak zwykle ciekawa nowin szlachta, na liczne pytania odpowiedział im 
pytaniem:
- A groty u kopij i topory macie wyostrzone?
- Albo co? Nuże! Na rany boskie! Jakie nowiny? Kogoście widzieli? - wołano ze 
wszystkich stron.
- Kogo widziałem? Zyndrama z Maszkowic! A jakie nowiny? Takie, że pono wraz 
konie siodłać przyjdzie.
- Prze Bóg! Jakże to? Powiadajcie!
- A słyszeliście o Drezdenku?
- Jużci, żeśmy słyszeli. Ale zameczek to, jakich wiele, i ziemi bogdaj tam nie 
więcej niźli u was w Bogdańcu.
- Mama to wojny przyczyna, co?
- Pewnie, że mama; bywały i większe, a przecie nic potem nie nastąpiło.
- A wiecie, jaką mi przypowieść Zyndram z Maszkowic z przyczyny Drezdenka 
powiedział?
- Prędzej mówcie, bo nam czapki na łbach zgorzeją!
- Powiedział mi tedy tak: "Szedł ślepy gościńcem i przewalił się przez kamień. 
Przewalił się, bo był ślepy, ale przecie kamień przyczyną". Otóż Drezdenko to 
taki kamień.
- Jakże to? co? Jeszcze ci Zakon stoi.
- Nie rozumiecie? Tedy wam inaczej tak powiem: gdy naczynie zbyt pełne, to jedna 
kropla je przeleje.
Więc zapał ogarniał rycerstwo tak wielki, iż Maćko musiał go hamować, bo chcieli 
zaraz na koń siadać i do Sieradza ciągnąć.
- Bądźcie gotowi - mówił im - ale czekajcie cierpliwie. Już też i o nas nie 
zapomną
Więc trwali w gotowości, ale czekali długo, tak nawet długo, że niektórzy 
poczęli znów wątpić. Lecz Maćko nie wątpił, bo jako z przylotu ptactwa poznaje 
się nadejście wiosny, tak on, jako człek doświadczony, umiał z rozmaitych oznak 
wywnioskować, że zbliża się wojna - i to wielka.
Więc naprzód nakazano łowy we wszystkich borach i puszczach królewskich, tak 
ogromne, jakich najstarsi ludzie nie pamiętali. Zbierano tedy tysiącami 
osaczników na obławy, na których padały całe stada żubrów, turów, jeleni, dzików 
i różnej pomniejszej zwierzyny. Lasy dymiły przez całe tygodnie i miesiące, w 
dymach zaś wędzono solone mięsiwo, a następnie odsyłano je do miast 
wojewódzkich, a stamtąd na skład do Płocka. Oczywistym było, że szło o zapasy 
dla wielkich wojsk. Maćko wiedział dobrze, co o tym myśleć, bo takie same łowy 
nakazywał przed każdą większą wyprawą na Litwie Witold. Lecz były i inne oznaki. 
Oto chłopi poczęli całymi gromadami uciekać "spod Niemca" do Królestwa i na 
Mazowsze. W okolicę Bogdańca przybywali głównie poddani niemieckich rycerzy ze 
Śląska, ale wiedziano, że wszędzie dzieje się to samo, a zwłaszcza na Mazowszu. 
Czech gospodarzący w Spychowie na Mazowszu przysłał stamtąd kilkunastu Mazurów, 
którzy schronili się do niego z Prus. Ludzie ci prosili, by im pozwolono wziąć 
udział w wojnie "na piechtę" - albowiem chcieli pomścić się swych krzywd na 
Krzyżakach, których nienawidzili duszą całą. Powiadali też, że niektóre 
nadgraniczne wsie w Prusiech prawie zupełnie opustoszały, albowiem kmiecie 
przenieśli się z żonami i dziećmi do księstw mazowieckich. Krzyżacy wieszali 
wprawdzie schwytanych zbiegów, ale nieszczęsnego ludu nic już nie mogło 
powstrzymać i niejeden wolał śmierć od życia pod straszliwym jarzmem niemieckim. 
Następnie poczęli się roić w całym kraju "dziadowie" z Prus. Ciągnęli oni 
wszyscy do Krakowa. Napływali z Gdańska, z Malborga, z Torunia, z dalekiego 
nawet Królewca, ze wszystkich pruskich miast i ze wszystkich komandorii. Byli 
między nimi nie tylko dziady, ale klechowie, organiści, różni słudzy klasztorni, 
a nawet klerycy i księża. Domyślano się, że znoszą wiadomości o wszystkim, co 
się dzieje w Prusiech: o przygotowaniach wojennych, o utwierdzaniu zamków, o 
załogach, o wojskach najemnych i gościach. Jakoż szeptano sobie, że wojewodowie 
po miastach wojewódzkich, a w Krakowie rajcy królewscy zamykali się z nimi 
całymi godzinami, słuchając ich i spisując ich wiadomości. Niektórzy wracali 
chyłkiem do Prus, a potem znowu zjawiali się w Królestwie. Dochodziły wieści z 
Krakowa, że król i panowie rada wiedzą przez nich o każdym kroku Krzyżaków.
Przeciwnie działo się w Malborgu. Pewien duchowny, zbiegły z tej stolicy, 
zatrzymał się u dziedziców Koniecpola i opowiadał im, że mistrz Ulryk i inni 
Krzyżacy nie troszczą się o wieści z Polski i że pewni są, iż jednym zamachem 
zawojują i obalą na wieki wieków całe Królestwo, "tak, aby ślad po nim nie 
został". Powtarzał przy tym słowa mistrza wypowiedziane na uczcie w Malborgu: 
"Im ich więcej będzie, tym bardziej kożuchy w Prusiech potanieją". Gotowali się 
więc do wojny w radości i upojeniu, durni we własną siłę i pomoc, którą im 
wszystkie najdalsze nawet królestwa nadeślą.
Lecz mimo tych wszystkich wojennych oznak, przygotowań i zabiegów, wojna nie 
przychodziła tak prędko, jak sobie ludzie życzyli. Młodemu dziedzicowi z 
Bogdańca "cniło się" już także w domu. Wszystko było od dawna gotowe, dusza 
rwała się w nim do sławy i do boju, przeto ciężki mu był każdy dzień zwłoki - i 
często czynił o to wymówki stryjcowi, tak jakby wojna lub pokój od niego 
zależały.
- Boście obiecywali na pewno, że będzie - mówił - a tu nic i nic!
Na to zaś Maćko:
- Mądryś, ale nie bardzo! A to nie widzisz, co się dzieje?
- A jak się król w ostatniej godzinie zgodzi? Mówią, że nie chce wojny.
- Bo nie chce, ale któż jak nie on zakrzyknął: "Chybabym nie był królem, gdybym 
Drezdenko zabrać pozwolił", a Drezdenko Niemce jak wzięli, tak i dotychczas 
dzierżą. Ba! król nie chce rozlewu krwi chrześcijańskiej, ale panowie rada, 
którzy rozum mają bystry, czując większą moc polską, przypierają Niemców do 
ściany - i to ci jeno rzekę, że gdyby nie było Drezdenka, toby się znalazło co 
innego.
- Bo jako słyszałem, to jeszcze mistrz Kondrat zabrał Drezdenko, a on się 
przecie króla bał.
- Bał się, gdyż lepiej od innych przeznał potęgę polską, ale chciwości zakonnej 
i on nie umiał pohamować. W Krakowie mówili mi tak: stary von Ost, dziedzic 
Drezdenka, w czasie gdy Krzyżaki zabierały Nową Marchię, pokłonił się jako 
hołdownik królowi, gdyż to ziemia była od wieków polska, więc chciał do 
Królestwa należeć. Ale zaprosili ci go Krzyżacy do Malborga, spoili winem i 
uzyskali od niego zapis. Wtedy to zbrakło już do ostatka królowi cierpliwości.
- Wiera, że mogło mu zbraknąć - zawołał Zbyszko.
Lecz Maćko rzekł:
- Ale to tak jest, jako Zyndram z Maszkowic powiadał: Drezdenko to jeno kamień, 
przez który się ślepy przewalił.
- Gdyby zaś Niemce oddali Drezdenko, to co będzie?
- To znajdzie się inny kamień. Ale nie odda ci Krzyżak tego, co raz połknął, 
chyba mu brzuch rozpłatasz, co daj Bóg, abyśmy prędko uczynili.
- Nie! - zawołał pokrzepiony na duchu Zbyszko. - Kondrat może by oddał, Ulryk 
nie odda. Prawy to rycerz, na którym skazy nijakiej nie masz, ale okrutnie 
zapalczywy.
Tak to oni ze sobą rozmawiali, a tymczasem zdarzenia staczały się, jakby 
kamienie potrącone na stromych ścieżkach górskich nogą przechodnia, z coraz 
większym pędem ku przepaści.
Nagle rozgrzmiała po całym kraju wiadomość, że Krzyżacy napadli i zagrabili 
staropolski, zastawiony johannitom Santok. Nowy mistrz Uiryk, który gdy posłowie 
polscy przybyli, aby mu złożyć życzenia z powodu jego wyboru, wyjechał umyślnie 
z Malborga i który od pierwszej chwili swych rządów nakazał, by w stosunkach z 
królem i Polską miasto łaciny używać języka niemieckiego - pokazał wreszcie, kim 
jest. Krakowscy panowie, którzy po cichu pchali do wojny, zrozumieli, że on do 
niej pcha głośno i nie tylko głośno, ale na oślep i z takim zuchwalstwem, 
jakiego względem polskiego narodu nie dopuszczali się nigdy mistrzowie nawet 
wówczas, gdy ich potęga była w istocie większą, a Królestwa mniejszą niż ninie.
Jednakże mniej zapalczywi a przebieglejsi od Ulryka dostojnicy Zakonu, którzy 
znali Witolda, starali się go sobie zjednać darami i pochlebstwy tak 
przechodzącymi wszelką miarę, iż podobnych trzeba było chyba szukać w tych 
czasach, gdy cezarom rzymskim wznoszono za życia świątynie i ołtarze. "Dwóch 
jest dobrodziejów Zakonu - mówili posłowie krzyżaccy, bijąc czołem temu 
namiestnikowi Jagiełły - pierwszy Bóg, a drugi Witold;
przeto jest święte każde życzenie i każde słowo Witolda dla Krzyżaków". I 
błagali go o rozjemstwo w sprawie o Drezdenko w tej myśli, że gdy jako podległy 
królowi podejmie się sądzić swego zwierzchnika, tym samym go obrazi - i dobre 
ich stosunki przerwą się, jeśli nie na zawsze, to przynajmniej na czas dłuższy. 
Lecz że panowie rada wiedzieli o wszystkim, co się w Malborgu dzieje i zamierza, 
przeto król wybrał także Witolda na rozjemcę.
I pożałował Zakon wyboru. Dostojnicy krzyżaccy, którym zdawało się, że znają 
wielkiego księcia, znali go nie dość jeszcze, albowiem Witold nie tylko 
przysądził Drezdenko Polakom, lecz wiedząc zarazem i odgadując, na czym się 
sprawa skończyć musi - podniósł znów Żmujdź i coraz groźniejsze ukazując 
Zakonowi oblicze, jął wspomagać ludźmi, orężem i zbożem z żyznych ziem polskich 
nadsyłanym.
Co gdy się stało, wszyscy po wszystkich ziemiach olbrzymiego państwa zrozumieli, 
że wybiła stanowcza godzina. Jakoż wybiła.
Raz w Bogdańcu, gdy stary Maćko, Zbyszko i Jagienka siedzieli przed bramą 
kasztelu, zażywając cudnej pogody i ciepła -zjawił się nagle na spienionym koniu 
nieznany człowiek, osadził go przed bramą, cisnął coś na kształt wieńca 
splecionego z łozy i wierzbiny pod nogi rycerzy - i krzyknąwszy: "Wici! wici!" 
-pomknął dalej.
A oni zerwali się na równe nogi w wielkim wzruszeniu. Twarz Maćka stała się 
groźna i uroczysta. Zbyszko skoczył, aby pchnąć giermka z wicią dalej, po czym 
wrócił z ogniem w źrenicach i zawołał:
- Wojna! Wreszcie Bóg dał! Wojna!
- I taka jakiejśmy przedtem nie widzieli! - dorzucił poważnie Maćko.
Następnie krzyknął na czeladź, która w mig zebrała się wokół państwa:
- Dąć w rogi z czatowni na cztery strony świata! a inni niech skoczą na wsie po 
sołtysów. Konie ze stajen wywieść i wozy zaprzęgać! Duchem!
I głos jego jeszcze nie przegrzmiał, gdy czeladź kopnęła się w różne strony, aby 
spełnić rozkazy, które nie były trudne, gdyż wszystko z dawna było gotowe: 
ludzie, wozy, konie, broń, zbroje, zapasy - tylko siadać i jechać!
Lecz przedtem Zbyszko jeszcze zapytał Maćka:
- A wy nie ostaniecie w domu?
- Ja? Co ci w głowie?
- Bo wedle prawa możecie, że to człowiek z was w leciech podeszły, a byłaby 
jakowaś opieka nad Jagienką i dziećmi.
- No, to słuchaj: ja do białego włosa czekał na tę godzinę.
I dosyć było spojrzeć na jego zimne, zawzięte oblicze, aby poznać, że na nic 
wszelka namowa. Zresztą, mimo siódmego krzyżyka, chłop był jeszcze czerstwy jak 
dąb i ręce łatwo chodziły mu w stawach, a topór w nich aż warczał. Nie mógł już 
wprawdzie skoczyć w pełnej zbroi bez strzemion na konia, ale i wielu młodych, 
zwłaszcza między zachodnimi rycerzami, tego uczynić nie mogło. Natomiast 
ćwiczenie rycerskie posiadał ogromne i bardziej doświadczonego wojownika nie 
było w całej okolicy.
Jagienka też widocznie nie obawiała się sama zostać, gdyż usłyszawszy słowa 
męża, wstała i ucałowawszy go w rękę, rzekła:
- Nie frasuj się ty o mnie, miły Zbyszku, bo kasztel jest godny, a i to wiesz, 
że ja tam niezbyt płochliwa, i że ni kusza, ni sulica mi nie nowina. Nie czas o 
nas myśleć, gdy trza Królestwo ratować, a nad nami tu Bóg będzie opiekunem.
I nagle oczy jej wezbrały łzami, które stoczyły się w wielkich kroplach po 
cudnej liliowej twarzy. Więc ukazawszy gromadkę dzieci, tak dalej mówiła 
wzruszonym, drgającym głosem:
- Hej! żeby nie one pędraki, poty by ja ci u nóg leżała, póki byś mnie nie wziął 
na tę wojnę!
- Jaguś! - zawołał Zbyszko, chwytając ją w ramiona. A ona objęła mu też szyję i 
jęła powtarzać, tuląc się do niego z całej siły:
-Jeno mi ty wróć, mój złoty, mój jedyny, mój najmilejszy!
- A zaś co dzień dziękuj Bogu, że ci dał taką niewiastę! - dodał grubym głosem 
Maćko.
I w godzinę później ściągnięto z czatowni chorągiew na znak nieobecności panów. 
Zbyszko i Maćko zezwolili, aby Jagienka razem z dziećmi odprowadziła ich do 
Sieradza, więc po obfitym posiłku ruszyli wszyscy razem z ludźmi i całym taborem 
wozów.
Dzień był jasny, bez wiatru. Bory stały w ciszy nieruchome. Stada na polach i 
ugorach zażywały także południowego spoczynku, przeżuwając paszę powolnie i 
jakby w zamyśleniu. Jeno z powodu suchości powietrza wznosiły się tu i ówdzie po 
drogach kłęby złotego kurzu, a nad owymi kłębami płonęły jakby ogniki 
niezmiernie w słońcu błyszczące. Zbyszko ukazywał je żonie i dzieciom, mówiąc:
- Wiecie, co to się tam tak łyska nad kurzawą? To groty ko-pij i sulic. Wszędy 
już widać wici doszły i zewsząd ciągnie naród na Niemca.
Jakoż tak było. Niedaleko za granicą Bogdańca spotkali brata Jagienki, młodego 
Jaśka ze Zgorzelic, który jako dziedzic dość możny szedł w trzy kopie, a luda 
prowadził z sobą dwudziestu.
Wkrótce potem na rozstaju wychyliło się ku nim z tumanów zarosłe oblicze Cztana 
z Rogowa, który nie był wprawdzie przyjacielem Bogdanieckich, ale teraz krzyknął 
z dala: "Bywaj na psubraty!" - i skłoniwszy się im życzliwie, pocwałował w siwym 
obłoku dalej. Spotkali także i starego Wilka z Brzozowej. Głowa już mu się 
trzęsła nieco ze starości, ale ciągnął i on, by pomścić śmierć syna, którego mu 
na Śląsku Niemcy zabili.
I w miarę jak zbliżali się do Sieradza, coraz częstsze były po drogach obłoki 
kurzawy, a gdy z dala ukazały się już wieże miejskie, cały gościniec roił się od 
rycerstwa, od sołtysów i od zbrojnych miejskich pachołków, którzy wszyscy 
ciągnęli na miejsce zbioru. Widząc tedy ów lud rojny a czerstwy i tęgi, w boju 
upo-my, a na niewygody, słoty, chłody i wszelkie trudy nad wszystkie inne 
wytrzymały, krzepił się w sercu stary Maćko i pewne wróżył sobie zwycięstwo.
 Henryk Sienkiewicz: Krzyżacy
Rozdział XLIX
I wojna wybuchła wreszcie, nieobfita z początku w bitwy, ale w pierwszych 
chwilach niezbyt dla Polaków pomyślna. Nim nadciągnęły siły polskie, zdobyli 
Krzyżacy Bobrowniki, zrównali z ziemią Złotoryję - i znów zajęli nieszczęsną, a 
z takim trudem niedawno odzyskaną ziemię dobrzyńską. Lecz pośrednictwo czeskie i 
węgierskie przygasiło na czas burzę wojenną. Nastąpił rozejm, w czasie którego 
Wacław, król czeski, miał sądzić spory między Polską a Zakonem.
Nie przestano jednak gromadzić wojsk i posuwać ich ku sobie w czasie zimowych i 
wiosennych miesięcy, gdy zaś przekupiony król czeski wydał wyrok na korzyść 
Zakonu, wojna musiała wybuchnąć na nowo.
A tymczasem nadeszło lato, a z nim razem nadciągnęły "narody" pod Witoldem. Po 
przeprawie pod Czerwieńskiem połączyły się oba wojska i chorągwie książąt 
mazowieckich. Z drugiej strony w obozie pod Świeciem stanęło sto tysięcy 
zakutych w żelazo Niemców. Chciał król przeprawić się przez Drwęcę i pójść 
krótką drogą ku Malborgowi, lecz gdy przeprawa okazała się niepodobną, zawrócił 
od Kurzętnika ku Działdowu i po skruszeniu zamku krzyżackiego Dąbrowna, czyli 
Gilgenburga, położył się tamże obozem.
Zarówno on, jak i dostojnicy polscy i litewscy wiedzieli, że walna rozprawa musi 
wkrótce nastąpić, nikt jednak nie sądził, żeby miało przyjść do niej prędzej niż 
za kilka dni. Przypuszczano, że mistrz, zabieżawszy drogę królowi, zechce dać 
wypoczynek swym zastępom, aby do śmiertelnej walki stanęły nieutrudzone i 
świeże. Tymczasem wojska królewskie zatrzymały się na noc w Dąbrownie. Wzięcie 
tej fortecy, lubo bez rozkazów, a nawet wbrew woli rady wojennej, napełniło 
otuchą serce króla i Witolda, zamek to bowiem był potężny, oblany jeziorem, o 
grubych murach i licznej załodze. A jednak rycerstwo polskie wzięło go niemal w 
mgnieniu oka, z zapałem tak niepohamowanym, że nim cały obóz nadciągnął, już z 
miasta i zamku pozostały tylko gruzy i zgliszcza, wśród których dzicy wojownicy 
Witolda i Tatarzy pod Saladynem wycinali ostatki broniących się z rozpaczą 
niemieckich knechtów.
Pożar jednakże nie trwał długo, gdyż zgasiła go krótko wprawdzie trwająca, ale 
ogromna ulewa. Cała noc z czternastego na piętnasty lipca była dziwnie zmienna i 
nawałnista. Wicher przypędzał burzę za burzą. Chwilami niebo zdało się całe 
płonąć od błyskawic i grzmoty roztaczały się ze straszliwym łoskotem między 
wschodem a zachodem. Częste gromy napełniały zapachem siarki powietrze, to znów 
szum dżdżu zagłuszał wszystkie inne odgłosy. A potem wiatr rozpędzał chmury i 
wpośród ich strzępów widać było gwiazdy i jasny, wielki miesiąc. Po północy 
dopiero uciszyło się nieco, tak że można było przynajmniej ognie rozpalić. Jakoż 
w tej chwili zabłysły ich tysiące i tysiące w niezmiernym polsko-litewskim 
obozie. Wojownicy suszyli przy nich przemokłe szaty i śpiewali pieśni bojowe.
Król czuwał również, albowiem w domu położonym na samym skraju obozów, do 
którego schronił się przed burzą, zasiadała rada wojskowa, przed którą zdawano 
sprawę ze zdobycia Gilgenburga. Ponieważ w szturmie brała udział chorągiew 
sieradzka, więc przywódca jej. Jakub z Koniecpola, wezwany był wraz z innymi do 
usprawiedliwienia się. dlaczego bez rozkazów dobywali miasta i nie zaniechali 
szturmu, chociaż król wysłał dla powstrzymania ich swego podwojskiego i kilku 
podręcznych pachołków.
Z tej przyczyny wojewoda, nie będąc pewien, czy nie spotka go nagana albo nawet 
i kara, zabrał z sobą kilkunastu przedniej -szych rycerzy, a między nimi starego 
Maćka i Zbyszka, jako świadków, że podwojski dotarł do nich dopiero wówczas, gdy 
byli już na murach zamku i w chwili najzawziętszej bitwy z załogą. A co do tego, 
że uderzył na zamek: "Trudno, mówił, pytać o wszystko, gdy wojska na kilka mil 
się rozciągają". Wysłany będąc w przodku, rozumiał, iż ma powinność kruszyć 
przeszkody przed wojskiem i bić nieprzyjaciela, gdzie go napotka. Więc 
wysłuchawszy tych słów, król, książę Witold i panowie, którzy w duszy radzi byli 
temu, co się stało, nie tylko nie przyganili wojewodzie i Sieradzanom ich 
postępku, ale sławili jeszcze ich męstwo, że "tak wartko pożyli zamek i mężną 
załogę". Mogli wówczas Maćko i Zbyszko napatrzyć się największym głowom w 
Królestwie, bo prócz króla i książąt mazowieckich znajdowali się tam dwaj 
przywódcy wszystkich zastępów: Witold, który Litwinom, Żmujdzi, Rusinom, 
Besarabom, Wołochom i Tatarom przywodził - i Zyndram z Maszkowic, herbu "tego 
samego co słońce", miecznik krakowski, główny sprawca wojsk polskich, 
przewyższający wszystkich znajomością spraw wojennych. Oprócz nich byli w tej 
radzie wielcy wojownicy i statyści: kasztelan krakowski Krystyn z Ostrowa i 
wojewoda krakowski Jaśko z Tamowa, i poznański Sędziwój z Ostroroga, i 
sędomier-ski Mikołaj z Michałowie, i proboszcz od Św. Floriana, a zarazem 
podkanclerzy Mikołaj Trąba, i marszałek Królestwa Zbigniew z Brzezia, i Piotr 
Szafraniec, podkomorzy krakowski, i wreszcie Ziemowit, syn Ziemowita, księcia na 
Płocku, jeden między nimi młody, ale dziwnie "do wojny przemyślny", którego 
zdanie wysoce sobie sam wielki król cenił.
A w przyległej obszernej izbie czekali, aby być pod ręką i w razie zapytania 
radą się przysłużyć, najwięksi rycerze, których sława grzmiała szeroko w Polsce 
i za granicą: więc ujrzeli tam Maćko i Zbyszko Zawiszę Czarnego Sulimczyka i 
jego brata Farureja, i Skarbka Abdanka z Gór, i Dobka z Oleśnicy, który swego 
czasu dwunastu niemieckich rycerzy w Toruniu na turnieju z siodła wysadził, i 
olbrzymiego Paszka Złodzieja z Biskupic, i Powałę z Taczewa, który życzliwym im 
był przyjacielem, i Krzona z Kozichgłów, i Marcina z Wrocimowic, który wielką 
chorągiew całego Królestwa nosił, i Floriana Jelitczyka z Korytnicy, i 
strasznego w ręcznym spotkaniu Lisa z Targowiska, i Staszka z Charbimowic, który 
w pełnej zbroi przez dwa rosłe konie mógł przeskoczyć.
Było i wielu innych słynnych rycerzy przedchorągiewnych z rozmaitych ziem z 
Mazowsza, których przedchorągiewnymi zwano dlatego, że w pierwszym szeregu 
stawali do bitwy. Lecz znajomkowie, a szczególnie Powała, radzi witali Maćka i 
Zbyszka i zaraz poczęli z nimi o dawnych czasach i przygodach rozmawiać.
- Hej! - mówił do Zbyszka pan z Taczewa. - Jużci ciężkie ty masz z Krzyżaki 
rachunki, ale tak tuszę, że im teraz za wszystkie czasy zapłacisz.
- Zapłacę choćby krwią, jako i wszyscy zapłacim! – odrzekł Zbyszko.
- A wiesz, że twój Kuno Lichtenstein jest ninie wielkim kom-turem? - ozwał się 
Paszko Złodziej z Biskupic.
- Wiem i stryj wiedzą też.
- Daj mi go Bóg spotkać - przerwał Maćko - bo ja osobną mam z nim sprawę.
- Ba! Przecie pozywaliśmy go i my - odpowiedział Powała - ale odrzekł, że urząd 
nie pozwala mu się potykać. No, teraz chyba pozwoli.
Na to zaś Zawisza, który zawsze mówił z powagą wielką, rzekł:
- Tego on będzie, komu go Bóg przeznaczy. Lecz Zbyszko z samej ciekawości 
wytoczył zaraz przed sąd Zawiszy sprawę stryjka i zapytał, czy nie zadość się 
stało ślubowaniu przez to, że Maćko potykał się z krewnym Lichtensteina, który 
się ofiarował w zastępstwo, i takowego zabił. I wszyscy zakrzyknęli, że zadość. 
Sam tylko zawzięty Maćko, chociaż ucieszył się z wyroku, rzekł:
- Ba, przecież pewniejszy byłbym zbawienia, gdybym samego Kunona spotkał!
I następnie poczęli mówić o wzięciu Gilgenburga i o przyszłej wielkiej bitwie, 
której spodziewali się wkrótce, bo przecie nie miał mistrz nic innego do 
zrobienia, jeno królowi drogę zabiec.
Ale gdy właśnie łamali głowy nad tym, za ile dni spotkanie może nastąpić, 
zbliżył się ku nim chudy i długi rycerz, przybrany w czerwone sukno, z takąż 
mycką na głowie i rozłożywszy ręce, rzekł miękkim, prawie niewieścim głosem:
- Pozdrowienie ci, rycerzu Zbyszku z Bogdańca!
- De Lorche! - zakrzyknął Zbyszko - tyś tu? I chwycił go w objęcia, gdyż 
wdzięczne pozostało mu o nim wspomnienie, a gdy ucałowali się jakby najbliżsi 
przyjaciele, począł wypytywać z radością:
- Tyś tu? po naszej stronie?
-Wielu może geldryjskich rycerzy znajduje się po tamtej stronie - odrzekł de 
Lorche - ale jam panu memu, księciu Januszowi, służby z Długolasu powinien.
- Toś ty dziedzicem po starym Mikołaju na Długolesie?
- Tak. Bo po śmierci Mikołaja i syna jego, któren pod Bo-brownikami zabit, 
Długolas przypadł na cudną Jagienkę, a od lat pięciu moją niewiastę i panią.
- Dla Boga! - zawołał Zbyszko - powiadaj, jako ci to przyszło? Lecz de Lorche, 
powitawszy starego Maćka, rzekł:
- Dawny wasz giermek, Głowacz, powiedział mi, że was tu znajdę, a teraz czeka u 
mnie w namiocie i nad wieczerzą czuwa. Dalekoć to wprawdzie, bo na drugim końcu 
obozu, ale końmi prędko się przejedzie - więc jedźcie ze mną.
Po czym, zwróciwszy się do Powały, którego poznał w dawniejszych czasach w 
Płocku, dodał:
- I wy, szlachetny panie. Będzie to dla mnie szczęście i honor.
- Dobrze - odparł Powała. - Miło ze znajomymi ugwarzyć, a po drodze jeszcze się 
obozowi przypatrzym.
Więc wyszli, by siąść na koń i jechać. Przedtem jednak sługa de Lorchego 
ponarzucał im na ramiona opończe, które widocznie przywiózł umyślnie. Ów, 
zbliżywszy się do Zbyszka, pocałował go w rękę i rzekł:
- Pokłon i cześć wam, panie. Jam dawny sługa wasz, ale w ciemności nie możecie 
mnie rozeznać. Czy pamiętacie Sanderusa?
- Prze Bóg! - zawołał Zbyszko.
I na chwilę odżyły w nim wspomnienia przeżytych smutków, bólów i dawnej niedoli, 
tak samo jak parę tygodni temu, gdy po połączeniu się wojsk królewskich z 
chorągwiami książąt mazowieckich spotkał po długim niewidzeniu dawnego swego 
giermka Hlawę.
Więc rzekł:
- Sanderus! Hej! Pamiętam i te dawne czasy, i ciebie! Cóżeś od onej pory 
porabiał i gdzieś się obracał? Zali już nie nosisz relikwij?
- Nie, panie. Aż do ostatniej wiosny byłem klechą przy kościele w Długolesie, 
ale że nieboszczyk ojciec mój wojennym rzemiosłem się zajmował, przeto gdy wojna 
wybuchła, zaraz mi zbrzydła miedź na kościelnych dzwonach, a zbudziła się chętka 
do żelaza i stali.
- Co słyszę! - zawołał Zbyszko, który jakoś nie mógł wyobrazić sobie Sanderusa 
stawającego z mieczem, rohatyną albo toporem do boju.
Ów zaś rzekł, podając mu strzemię:
- Rok temu z rozkazu biskupa płockiego chodziłem do pruskich krajów, przez co 
znaczną posługę oddałem, ale to później opowiem, a teraz siadajcie, wasza 
wielkość, na koń, gdyż ów grabia czeski, którego wołacie Hlawa, czeka na was z 
wieczerzą w namiotach pana mego.
Więc Zbyszko siadł na koń i zbliżywszy się do pana de Lorche, jechał w pobok, 
aby swobodnie z nim rozmawiać, albowiem ciekawy był jego dziejów.
- Okrutniem rad - rzekł - iżeś po naszej stronie, ale mi to dziwne, boś przecie 
u Krzyżaków służył.
- Służą ci, którzy żołd biorą - odparł de Lorche - a jam go nie brał. Nie. Jam 
między Krzyżaków przyjechał w tym jeno celu, aby przygód szukać i pas rycerski 
pozyskać, który, jak ci wiadomo, z rąk polskiego księcia pozyskałem. I bawiąc 
długie lata w tych krajach, poznałem, po czyjej stronie słuszność, a gdym się 
przy tym tu ożenił i osiedlił, jakże mi było przeciw wam stawać? Jam już 
tutejszy i patrz, jakom się mowy waszej wyuczył. Ba! swojej już nieco 
zapomniałem.
- A twoja majętność w Geldrii? Bo jakom słyszał, toś tamtejszemu władcy pokrewny 
i dziedzic wielu zamków i włości.
- Dziedzictwo moje krewnemu, Fulkonowi de Lorche, ustąpiłem, który mi je 
spłacił. Pięć roków temu byłem w Geldrii i dostatki wielkie stamtąd przywiozłem, 
za którem się na Mazowszu okupił.
- A jakże się to stało, żeś się z Jagienką z Długolasu ożenił?
- Ach! - odpowiedział de Lorche - kto zdoła odgadnąć niewiastę? Dworowała ci ona 
ze mnie zawsze, aż gdym, mając tego dosyć, oświadczył jej, że do Azji na wojnę z 
żalu pojadę i już nigdy nie wrócę, rozpłakała się niespodzianie i rzekła: "To ja 
mniszką ostanę". Padłem jej do nóg za te słowa, a we dwie niedziele później 
biskup płocki pobłogosławił nam w kościele.
- Dzieci zaś macie? - zapytał Zbyszko.
- Po wojnie Jagienka wybiera się do grobu waszej królowej Jadwigi, aby ją o 
błogosławieństwo uprosić - odrzekł, wzdychając, de Lorche.
- Dobrze. Powiadają, że to pewny sposób i że w tych rzeczach nie masz lepszej 
nad naszą świętą królową orędowniczki. Walne spotkanie nastąpi za kilka dni, a 
potem będzie spokój.
-Tak.
- Ale Krzyżacy pewnie cię za zdrajcę poczytują.
- Nie! - rzekł de Lorche. - Wiesz, jako czci rycerskiej przestrzegam. Jeździł 
Sanderus ze zleceniami biskupa płockiego do Malborga, więc posłałem przez niego 
pismo do mistrza Ulryka, w którym wypowiedziałem mu służbę i wyłuszczyłem mu 
przyczyny, dla których po waszej stronie staję.
- Ha! Sanderus! - zawołał Zbyszko. - Mówił mi, że mu spiż na dzwonach zbrzydł i 
że do żelaza zbudziła się w nim chętka, co mi i dziwne, bo zajęcze zawsze miał 
on serce. A pan de Lorche począł się śmiać:
- Sanderus tyle ma ze stalą albo z żelazem do czynienia, że mnie i moich 
giermków goli.
- Tak to? - zapytał rozweselony Zbyszko. Czas jakiś jechali w milczeniu, po czym 
de Lorche podniósł oczy ku niebu i rzekł:
- Prosiłem was na wieczerzę, ale nim zajedziem, to chyba będzie śniadanie.
- Miesiąc jeszcze świeci - odparł Zbyszko. - Jedźmy. Więc zrównawszy się z 
Maćkiem i Powałą, jechali dalej razem we czwórkę szeroką obozową ulicą, którą 
wytykano zawsze z rozkazu dowódców między namiotami i ogniskami, aby przejazd 
był wolny. Chcąc dostać się do stojących na drugim końcu obozu chorągwi 
mazowieckich, musieli go cały wzdłuż przejechać.
- Jak Polska Polską - ozwał się Maćko -jeszcze takich wojsk nie widziała, bo 
spłynęły narody ze wszystkich krain ziemi.
- Żaden też inny król takich nie postawi - odpowiedział de Lorche - bo żaden tak 
potężnym państwem nie władnie. A stary rycerz zwrócił się do Powały z Taczewa:
- Ile, mówicie, panie, przyszło chorągwi z kniaziem Witoldem?
- Czterdzieście - odrzekł Powała. - Naszych polskich wraz z Mazurami jest 
pięćdziesiąt, ale nie tak okryte jak Witoldowe, bo u niego czasem i kilka 
tysięcy ludzi pod jednym znakiem służy. Ha! Słyszeliśmy, iż mistrz rzekł, iż to 
hołota lepsza do łyżek niż do miecza, ale bogdajże w złą godzinę to wymówił, bo 
tak myślę, że litewskie sulice okrutnie się od krzyżackiej juchy zaczerwienią.
- A ci, wedle których teraz przejeżdżamy, którzy są? - zapytał de Lorche.
- To Tatary; przywiódł ich Witoldowy hołdownik, Saladyn.
- Dobrzyż do bitwy?
- Litwa umie z nimi wojować i znaczną ich część podbiła, z której przyczyny 
musieli na tę wojnę przyciągnąć. Ale zachodniemu rycerstwu ciężko z nimi, gdyż 
oni w ucieczce straszniejsi niż w spotkaniu.
- Przypatrzmy się im bliżej - rzekł de Lorche.
I pojechali ku ogniskom, które otaczali ludzie z nagimi całkiem ramionami, 
odziani mimo pory letniej w owcze tułuby, wełną do góry. Większa część ich spała 
wprost na gołej ziemi albo na mokrej i parującej od żaru słomie, lecz wielu 
siedziało w kuczki przy płonących stosach; niektórzy skracali sobie godziny 
nocne, podśpiewując przez nos dzikie pieśni i uderzając do wtóru jednym 
piszczelem końskim o drugi, co czyniło dziwny i nieprzyjemny łoskot; inni mieli 
małe bębenki lub brzdąkali na naciągniętych cięciwach łuków. Inni żarli świeżo 
wyjęte z ognia, dymiące, a zarazem krwawe kawały mięsiwa, na które dmuchali 
wzdętymi, sinymi wargami. W ogóle wyglądali tak dziko i złowrogo, że łatwiej ich 
było wziąć za jakieś okropne stwory leśne niż za ludzi. Dymy ognisk były gryzące 
od końskiego i baraniego tłuszczu, który w nich topniał, a prócz tego rozchodził 
się naokół nieznośny swąd przypalonej sierści, przygrzanych tułubów i ckliwa woń 
świeżo zdartych skór i krwi. Z drugiej ciemnej strony ulicy, gdzie stały konie, 
zawiewało ich potem. Szkapy owe, których kilkaset trzymano dla rozjazdów w 
pobliżu, wygryzłszy trawę spod nóg, gryzły się między sobą, kwicząc przeraźliwie 
i chrapiąc. Koniu-chowie uśmierzali walkę głosem i batami z surowca.
Niebezpiecznie było zapuszczać się w pojedynkę między nich, gdyż dzicz to była 
niesłychanie drapieżna. Tuż za nimi stały niewiele mniej dzikie watahy 
Besarabów, z rogami na głowach, długowłosych Wołochów, noszących miast pancerzy 
drewniane, malowane deski na piersiach i plecach, z niezgrabnymi wizerunkami 
upiorów, kościotrupów lub zwierząt; dalej Ser-by, których uśpiony teraz obóz 
rozbrzmiewał we dnie w czasie postojów jakby jedna wielka lutnia, tyle w nim 
było fletni, bała-bajek, multanków i różnych innych narzędzi muzycznych.
Świeciły ognie, a z nieba wśród chmur, które mocny wiatr rozwiewał, świecił 
jasny wielki miesiąc i przy owych blaskach przypatrywali się nasi rycerze 
obozom. Za Serbami stała nieszczęsna Żmujdź. Niemcy wytoczyli z niej potoki 
krwi, a jednak na każde wezwanie Witolda zrywała się do nowych bojów. I teraz 
jakby w przeczuciu, że niedola jej skończy się wkrótce raz na zawsze, 
przyciągnęła tu przejęta duchem tegoż Skirwoiłły, którego samo imię przejmowało 
Niemców wściekłością i trwogą. Ogniska żmujdzkie stykały się wprost z 
litewskimi, gdyż ten sam był to naród, ten sam obyczaj i mowa.
Lecz przy wjeździe do litewskich obozów posępny obraz uderzył oczy rycerzy. Oto 
na zbitej z okrąglaków szubienicy zwieszały się dwa trupy ludzkie, które wiatr 
kołysał, huśtał, okręcał i podrzucał z taką siłą, że aż bale szubienicy 
skrzypiały żałośnie. Chrapnęły na widok trupów i przysiadły nieco na zadach 
konie, więc rycerze poczęli się żegnać pobożnie, a gdy przejechali, Powała 
rzekł:
- Kniaź Witold był razem z królem, a ja byłem przy królu, gdy przywiedziono tych 
winowajców. Już poprzednio skarżyli się nasi biskupi i panowie, że Litwa zbyt 
okrutnie wojuje i kościołów nawet nie oszczędza. Więc gdy ich przywiedziono (a 
byli to znaczni ludzie, ale Najświętszy Sakrament nieszczęśnicy pono 
znieważyli), napęczniał kniaź tak gniewem, że strach było nań spojrzeć - i 
powiesić im się kazał. To niebożęta sami szubienicę utwierdzić musieli i sami ci 
się powiesili, a jeszcze jeden drugiego naganiał: "Nuże, prędzej, bo kniaź się 
gorzej rozgniewa!" I strach padł na wszystkich Tatarów i Litwinów, bo oni nie 
śmierci, ale książęcego gniewu się boją.
- Ba, pomnę - rzekł Zbyszko - że gdy onego czasu w Krakowie król rozgniewał się 
na mnie o Lichtensteina, to młody kniaź Jamont, który był rękodajnym królewskim, 
też zaraz radził mi się powiesić. I z dobrego serca dawał tę radę, chociaż 
byłbym go za nią pozwał na udeptaną ziemię, gdyby nie to, że i tak mieli mi, 
jako wiecie, szyję uciąć.
- Kniaź Jamont nauczył się już rycerskich obyczajów - odrzekł Powała.
Tak rozmawiając, minęli wielki obóz litewski i trzy świetne pułki ruskie, z 
których najliczniejszy był smoleński, a wjechali do polskiego obozu. Stało tam 
pięćdziesiąt chorągwi - jądro i zarazem czoło wszystkich wojsk. Zbroje tu były 
lepsze, konie ogromniejsze, rycerstwo bardziej ćwiczone, w niczym zachodniemu 
nie ustępujące. Siłą członków ciała, wytrwałością na głód, zimno i trudy 
przewyższali nawet ci dziedzice z Wielko- i Małopolski bardziej dbałych o wygody 
wojowników z Zachodu. Obyczaj ich był prostszy, pancerze grubiej kowane, ale 
hart większy, a ich pogardę śmierci i niezmierną w boju uporczywość podziwiali 
już swego czasu nieraz przybyli z daleka francuscy i angielscy rycerze.
De Lorche, który znał polskie rycerstwo od dawna, tak też mówił:
- Tu cała siła i cała nadzieja. Pamiętam, jako w Malborgu nieraz narzekano, że w 
bitwie z wami każdą piędź ziemi trzeba rzeką krwi okupić.
- Rzeką też i teraz krew popłynie - odpowiedział Maćko. -Bo i Zakon nigdy 
dotychczas takiej potęgi nie zebrał. Na to zaś Powała:
- Powiadał rycerz Korzbóg, który od króla do mistrza z listami jeździł, iż 
Krzyżacy mówią, że ni cesarz rzymski, ni żaden król nie ma takiej potęgi i że 
Zakon mógłby wszystkie królestwa zawojować.
- Ba, przecie nas więcej! - rzekł Zbyszko.
- Tak, ale oni lekko sobie Witoldowe wojsko ważą, że to lud byle jako zbrojny i 
że się od pierwszego uderzenia skruszy jako gliniany garnek pod młotem. A 
prawda-li to czy też nieprawda, nie wiem.
- I prawda, i nieprawda! - ozwał się roztropny Maćko. - My ze Zbyszkiem znamy 
ich, bośmy razem z nimi wojowali. Jużci, zbroja u nich gorsza i chmyzowate 
konie, przeto, często bywa, że się pod naporem rycerstwa ugną, ale serca mają 
tak chrobre albo i mężniejsze niż Niemce.
- Niezadługo się to pokaże - rzekł Powała. - Królowi ciągle śluzy do oczu płyną 
na myśl, że tyle się krwie chrześcijańskiej rozleje, i do ostatniej chwili rad 
by sprawiedliwy pokój zawrzeć, ale pycha krzyżacka do tego nie dopuści.
- Jako żywo! Znam ja Krzyżaków i wszyscy ich znamy -przytwierdził Maćko. - Bóg 
już tam wagi przyładował, na których położy krew naszą i nieprzyjaciół naszego 
plemienia.
Już byli niedaleko chorągwi mazowieckich, między którymi tkwiły namioty pana de 
Lorche, gdy wtem na środku "ulicy" spostrzegli sporą gromadę ludzi zbitych w 
kupę i patrzących na niebo.
- Stójcie tam! stójcie! - zawołał jakiś głos na środku gromady.
- A kto mówi i co tu robicie? - zapytał Powała.
- Proboszcz kłobucki. A wy kto?
- Powała z Taczewa, rycerze z Bogdańca i de Lorche.
- Ach, to wy, panie - rzekł tajemniczym głosem ksiądz proboszcz, zbliżając się 
do konia Powały. - Spojrzyjcie jeno na miesiąc i patrzcie, co się na nim 
wyrabia. Wróżebna to i cudowna noc!
Więc rycerze podnieśli głowy i poczęli patrzeć na księżyc, który już zbladł i 
bliski był zachodu.
- Nie mogę nic rozeznać! - rzekł Powała. - A wy co widzicie?
- Mnich w kapturze potyka się z królem w koronie! Patrzcie! o tam! W imię Ojca i 
Syna, i Ducha! O, jakże się okrutnie zmagają... Boże, bądź miłościw nam 
grzesznym!
Naokół zapadła cisza, bo wszyscy wstrzymali oddech w piersiach.
- Patrzcie, patrzcie! - wołał ksiądz.
- Prawda! coś ci takiego jest! - rzekł Maćko.
- Prawda! prawda! - potwierdzili inni.
- Ha! król obalił mnicha - zakrzyknął nagle proboszcz kłobucki - nogę na nim 
postawił! Pochwalony Jezus Chrystus.
- Na wieki wieków!
W tej chwili duża, czarna chmura przykryła księżyc - i noc stała się ciemna - 
tylko blask ognisk drgał krwawymi pasmami w poprzek drogi.
Rycerze ruszyli dalej, a gdy już odjechali od gromady, Powała spytał:
- Widzieliście co?
- Z początku nic - odpowiedział Maćko - ale potem widziałem wyraźnie i króla, i 
mnicha.
- I ja.
- I ja.
- Znak Boży - ozwał się Powała. - Ha! to już mimo łez naszego króla nic widać z 
pokoju nie będzie.
- A bitwa będzie taka, jakiej świat nie pamięta - rzekł Maćko.
I jechali dalej w milczeniu, mając serca wezbrane i uroczyste. Lecz gdy już byli 
niedaleko namiotu pana de Lorche, zerwał się znów wicher z taką siłą, że w 
mgnieniu oka porozrzucał ogniska Mazurów. Powietrze zaroiło się tysiącami 
głowni, płonących szczypek, skier, a zarazem przesłoniło się kłębami dymu.
- Hej, dmie okrutnie! - mówił Zbyszko, ociągając opończę, którą mu wiatr na 
głowę zarzucił.
- A w wichurze jakoby jęki i płacz ludzki słychać.
- Świt już niezadługo, ale nikt nie wie, co mu dzień przyniesie - dodał de 
Lorche.
 Henryk Sienkiewicz: Krzyżacy
Rozdział L
Nad ranem wichura nie tylko nie ustała, ale wzmogła się do tego stopnia, że 
niepodobna było rozpiąć namiotu, w którym król zwykł był od początku wyprawy 
słuchać codziennie trzech mszy świętych. Przybiegł wreszcie Witold z prośbami i 
błaganiem, aby nabożeństwo do stosowniejszej pory w zaciszach leśnych odłożyć i 
nie wstrzymywać pochodu. Jakoż stało się zadość jego życzeniu, bo i nie mogło 
być inaczej.
O wschodzie słońca ruszyły wojska ławą, a za nimi nieprzejrzany tabor wozów. Po 
godzinie pochodu wiatr uciszył się nieco, tak że można było rozwinąć chorągwie. 
I wówczas pola, jak okiem sięgnąć, pokryły się niby kwieciem stubarwnym. Żadne 
oko nie mogło objąć zastępów i tego lasu rozmaitych znaków, pod którymi pułki 
posuwały się naprzód. Szła więc ziemia krakowska pod czerwoną chorągwią z białym 
orłem w koronie, była zaś to chorągiew naczelna całego Królestwa, wielki znak 
dla wszystkich wojsk. Niósł ją Marcin z Wrocimowic, herbu Pół-kozy, rycerz 
potężny i w świecie sławny. Za nim szły hufce nadworne, jeden mając nad sobą 
podwójny krzyż litewski, drugi pod Pogonią. Zaś pod znakiem świętego Jerzego 
ciągnął potężny zastęp najemników i ochotników zagranicznych, przeważnie z 
Czechów i Morawców złożony. Tych wielu stanęło na tę wojnę, bo i cała 
czterdziesta dziewiąta chorągiew była wyłącznie z nich złożona. Lud to był 
zwłaszcza w piechocie, która ciągnęła za kopijnikami, dziki, niesforny, ale do 
bitwy tak zaprawny, a w spotkaniu tak zaciekły, iż wszelkie inne piechoty, gdy 
się o nich otarły, odskakiwały co prędzej jako pies od jeża. Berdysze, kosy, 
topory, a szczególnie żelazne cepy stanowiły ich broń, którą władali wprost 
strasznie. Najmowali się oni każdemu, kto ich płacił, albowiem żywiołem ich 
jedynym była wojna, grabież i rzeź.
W pobok Morawców i Czechów szło pod swymi znakami szesnaście chorągwi ziem 
polskich, w tym jedna przemyska, jedna lwowska i jedna halicka, i trzy 
podolskie, a za nimi piechoty tychże ziem, przeważnie zbrojne w rohatyny i w 
kosy. Książęta mazowieccy Janusz i Ziemowit wiedli chorągwie dwudziestą 
pierwszą, drugą i trzecią. Tuż szły biskupie, a potem pańskie w liczbie 
dwudziestu dwóch. Więc Jaśka z Tamowa, Jędrka z Tęczyna, Spytka Leliwy i Krzona 
z Ostrowa, i Mikołaja z Michałowa, i Zbigniewa z Brzezia, i Krzona z Kozichgłów, 
i Kuby na Koniecpolu, i Jaśka Ligęzy, i Kmity, i Zakliki, a oprócz nich rodowa 
Gryfitów, i Bobowskich, i Koźlich Rogów, i różnych innych, którzy w bitwach 
zbierali się pod wspólnym herbowym godłem i wspólne wykrzykiwali "zawołanie".
I tak rozkwitła pod nimi ziemia, jak rozkwitają łąki na wiosnę. Szła fala koni, 
fala ludzi, nad nimi las kopij i z barwnymi "płachetkami" na kształt 
drobniejszych kwiatów, a z tyłu, w obłokach kurzawy, miejskie i kmiece piechoty. 
Wiedzieli, że ku bitwie straszliwej idą, ale wiedzieli, że "trzeba", więc szli z 
ochotnym sercem.
Na prawym zaś skrzydle płynęły Witoldowe watahy, pod chorągwiami różnej barwy, 
ale z jednakim wyobrażeniem litewskiej Pogoni. Żaden wzrok nie mógł objąć 
wszystkich zastępów, ciągnęły się one bowiem wśród pól i lasów na szerokość 
przeszło mili niemieckiej.
Przed południem przyszedłszy wojska w pobliże wsi Logdau i Tannenberga, 
zatrzymały się na krawędzi lasu. Miejsce zdało się dobre na spoczynek i 
zabezpieczone od wszelkiej niespodzianej napaści, gdyż z lewej strony oblewała 
je łacha Jeziora Dąbrowskiego, z prawej zaś jezioro Lubeń, przed wojskami zaś 
otwierała się szeroka na milę przestrzeń polna. W środku owej przestrzeni, 
wznoszącej się ku zachodowi łagodnie w górę, zieleniły się łęgi Grunwaldu, a 
nieco w dali szarzały słomiane dachy i puste, smutne ugory Tannenberga. 
Nieprzyjaciela, który by spuszczał się ku lasom z wyniosłości, łatwo było 
dostrzec, ale nie spodziewano się, aby mógł prędzej niż nazajutrz nastąpić. 
Zatrzymały się też tu wojska tylko na postój, że jednak biegły w rzeczach wojny 
Zyndram z Maszkowic nawet w pochodzie przestrzegał bojowego porządku, więc 
stanęły tak, aby w każdej chwili mogły być do sprawy gotowe. Z rozkazu wodza 
wysłano wnet na lekkich a ści-głych koniach gońców hen, przed się, w stronę 
Grunwaldu i Tannenberga, i dalej, aby zbadali okolicę, a tymczasem dla łaknącego 
nabożeństwa króla ustawiono na wysokim brzegu jeziora Lubeń namiot kapliczny, 
aby mógł zwykłych mszy wysłuchać.
Jagiełło, Witold, książęta mazowieccy i rada wojenna udali się do namiotu. Przed 
nim zaś zgromadziło się przedniejsze rycerstwo, już to dlatego, aby polecić się 
Bogu przed dniem stanowczym, już, aby na króla popatrzeć. I widziano go, jak 
szedł w szarej obozowej szacie, z twarzą poważną, na której osiadła wyraźnie 
ciężka troska. Lata mało zmieniły jego postać i nie pokryły mu zmarszczkami 
oblicza ani nie ubieliły mu włosów, które i teraz zakładał tak samo prędkim 
ruchem za uszy, jak wówczas gdy Zbyszko widział go po raz pierwszy w Krakowie. 
Ale szedł jakby pochylony pod brzemieniem strasznej odpowiedzialności, która 
ciążyła na jego ramionach, jak gdyby pogrążon w wielkim smutku. W wojsku mówiono 
sobie, że król płacze ustawicznie nad tą krwią chrześcijańską, która ma być 
przelana, i tak było istotnie. Jagiełło wzdrygał się przed wojną, zwłaszcza z 
ludźmi, którzy na płaszczach i chorągwiach krzyż nosili, i z całej duszy pragnął 
pokoju. Próżno mu panowie polscy, a nawet pośrednicy węgierscy, Ścibor i Gara, 
wystawiali pychę i dufność krzyżacką, którą przepełnion mistrz Ulryk gotów był 
cały świat wyzwać do boju; próżno mu jego własny wysłannik Piotr Korzbóg 
przysięgał na Krzyż Pański i na swoje ryby herbowe, że Zakon ani chce słyszeć o 
pokoju i że jedynego komtura gniewskiego, hrabiego von Wende, który do pokoju 
nakłaniał, inni obrzucili szyderstwy i obelgami - on jeszcze miał nadzieję, że 
nieprzyjaciel uzna słuszność jego żądań, pożałuje krwi ludzkiej i sprawiedliwym 
układem straszliwą waśń zakończy.
Więc i teraz poszedł się modlić o to do kaplicy, gdyż prostą a dobrotliwą duszę 
jego dręczył ogromny niepokój. Nawiedzał już ongi Jagiełło ogniem i żelazem 
ziemie krzyżackie, ale czynił to jako pogański książę litewski, lecz teraz, gdy 
jako król polski i chrześcijanin ujrzał płonące sioła, zgliszcza, krew i łzy, 
ogarnęła go bojaźń gniewu Bożego, zwłaszcza że to był dopiero początek wojny. 
Gdyby choć na tym poprzestać! Ale oto dziś, jutro zetrą się narody i ziemia 
rozmięknie od krwi. Jużci, nieprawy jest ten nieprzyjaciel, ale jednak krzyże na 
płaszczach nosi i bronią go tak wielkie i święte relikwie, że myśl cofa się 
przed nimi przerażona. W całym wojsku myślano przecież o nich z obawą i nie 
grotów, nie mieczów, nie toporów, ale tych świętych szczątków obawiali się 
głównie Polacy. "Jakoże nam będzie na mistrza ramię podnosić - mówili nie 
znający trwogi rycerze - gdy na pancerzu u niego relikwiarz, a w nim i kości 
święte, i drzewo Krzyża Zbawiciela!" Witold gorzał wprawdzie wojną, pchał do 
niej i spieszył się do bitwy, lecz pobożne serce króla truchlało po prostu na 
wspomnienie tych mocy niebieskich, którymi Zakon osłaniał swą nieprawość.
 Henryk Sienkiewicz: Krzyżacy
Rozdział LI
Już właśnie ksiądz Bartosz z Kłobucka skończył jedną mszę, a Jarosz, proboszcz 
kaliski, miał wkrótce wyjść z drugą i król wyszedł przed namiot, aby 
rozprostować nieco zmęczone klęczeniem kolana, gdy na spienionym koniu wpadł jak 
burza szlachcic Hanko Ostojczyk i nim z siodła zeskoczył, zakrzyknął:
- Niemce, miłościwy panie, idą!
Porwali się na te słowa rycerze, król zmienił się na twarzy, zamilkł przez 
mgnienie oka, po czym zawołał:
- Pochwalony Jezus Chrystus! Gdzieś ich widział i ile chorągwi?
- Widziałem jedną chorągiew przy Grunwaldzie - odpowiedział zdyszanym głosem 
Hanko - ale zza wzgórza kurzawa szła, jakby ich więcej ciągnęło!
- Pochwalony Jezus Chrystus! - powtórzył król. A wtem Witold, któremu za 
pierwszym słowem Hanki krew uderzyła do twarzy i oczy poczęły się żarzyć jak 
węgle - zwrócił się do dworzan i zawołał:
- Odwołać drugą mszę i konia mi!
Król zaś położył mu rękę na ramieniu i rzekł:
- Jedź ty, bracie, a ja ostanę i drugiej mszy wysłucham. Więc Witold i Zyndram z 
Maszkowic wskoczyli na konie, lecz właśnie w chwili gdy zawrócili ku obozom, 
przyleciał drugi goniec, szlachcic Piotr Oksza z Włostowa, i z dala już począł 
krzyczeć:
- Niemce! Niemce! Widziałem dwie chorągwie!
- Na koń!! - ozwały się głosy między dworzany i rycerstwem. A jeszcze Piotr 
mówić nie przestał, gdy znów rozległ się tętent i przypadł trzeci goniec, a za 
nim czwarty, piąty i szósty:
wszyscy widzieli chorągwie niemieckie, nadciągające w coraz większej liczbie. 
Nie było już wcale wątpliwości, że cała armia krzyżacka zastępuje drogę wojskom 
królewskim.
Rycerze porozjeżdżali się w mgnieniu oka do swoich chorągwi. Z królem przy 
namiocie kaplicznym pozostała tylko garstka dworzan, księży i pachołków. Ale w 
tej chwili rozległ się dzwonek na znak, że proboszcz kaliski wychodzi z drugą 
mszą, więc Jagiełło wyciągnął ramiona, złożył pobożnie dłonie i wzniósłszy oczy 
ku niebu, wolnym krokiem udał się do namiotu.
*
Lecz gdy po skończonej mszy wyszedł znowu przed namiot, mógł już własnymi oczyma 
przekonać się, że prawdę mówili gońce, gdyż na krańcach wznoszącej się coraz 
bardziej ku górze, rozległej równiny zaczerniało coś, jak gdyby bór wyrósł nagle 
na pustych polach, a nad tym borem grała i mieniła się w słońcu tęcza 
chorągwiana. Jeszcze dalej, hen! za Grunwaldem i Tannenbergiem, wznosił się ku 
niebu olbrzymi obłok kurzawy. Król objął wzrokiem cały ten groźny widnokrąg, po 
czym zwróciwszy się do księdza podkanclerzego Mikołaja, zapytał:
- Jakiego dziś patrona?
- Dzień Rozesłania Apostołów - odrzekł ksiądz podkanclerzy.
A król westchnął:
- Więc dzień Apostołów będzie ostatnim życia dla wielu chrześcijan, którzy się 
dziś na tym polu zetrą.
I wskazał ręką na szeroką, pustą równinę, na której w pośrodku tylko, w połowie 
drogi do Tannenberga, wznosiło się kilka odwiecznych dębów.
Tymczasem jednak przyprowadzono mu konia, a w oddali ukazało się sześćdziesiąt 
kopii, które Zyndram z Maszkowic przysłał jako straż osoby królewskiej.
*
Straży królewskiej przywodził Aleksander, młodszy syn księcia na Płocku, a brat 
tego Ziemowita. który, szczególną "przemyślnością" do wojny obdarzon, zasiadał w 
radzie wojskowej. Drugie po nim miejsce trzymał litewski synowiec monarchy 
Zygmunt Korybut, młodzian wielkich nadziei i wielkich przeznaczeń, ale 
niespokojnego ducha. Między rycerstwem najsłynniejsi byli:
Jaśko Mążyk z Dąbrowy, prawdziwy olbrzym, postawą niemal Paszkowi z Biskupic 
równy, a siłą niewiele samemu Zawiszy Czarnemu ustępujący, Żóława, baron czeski, 
drobny i chudy, ale sprawności niezmiernej, słynny na dworze czeskim i 
węgierskim z pojedynków, w których kilkunastu rycerzy rakuskich rozciągnął, i 
drugi Czech, Sokół, łucznik nad łuczniki, i Wielkopolanin Bieniasz Wierusz, i 
Piotr Mediolański, i bojarzyn litewski Sieńko z Pohosta, którego ojciec Piotr, 
jednej chorągwi smoleńskiej przywodził, i krewny króla, kniaź Fieduszko, i kniaź 
Jamont, a zresztą sami polscy rycerze, "wybrani z tysięców", którzy wszyscy 
zaprzysięgli do ostatniej krwi króla bronić i od wszelkiej wojennej przygody go 
osłaniać. Zaś bezpośrednio przy osobie królewskiej znajdował się ksiądz 
podkanclerzy Mikołaj i sekretarz Zbyszko z Oleśnicy, młodzieńczyk uczony, biegły 
w sztuce czytania i w piśmie, ale zarazem siłą do dzika podobny. Nad zbroją pana 
czuwali trzej giermkowie: Czajka z Nowego Dworu, Mikołaj z Morawicy i Daniłko 
Rusin, który dzierżył łuk i sajdak królewski. Dopełniało orszaku kilkunastu 
dworskich, którzy na ścigłych biegunach mieli z rozkazami do wojska latać.
Giermkowie przybrali pana w świetną błyszczącą zbroję, po czym przywiedli mu 
również "wybranego z tysięców" cisawego rumaka, który parskał nozdrzami na dobrą 
wróżbę spod stalowego naczółka i napełniając rżeniem powietrze, przysiadał nieco 
jak ptak, który się chce zerwać do lotu. Król, gdy uczuł pod sobą konia, a w 
ręku kopię, zmienił się nagle. Smutek znikł mu z oblicza, małe czarne oczy 
poczęły błyskać, a na twarzy zjawiły się rumieńce; lecz była to chwila tylko, bo 
gdy ksiądz podkanclerzy począł go żegnać krzyżem, spoważniał znów i pochylił z 
pokorą przybraną w srebrzysty hełm głowę.
*
Tymczasem armia niemiecka, zstępując z wolna z wyniosłej równiny, minęła 
Grunwald, minęła Tannenberg i zatrzymała się w zupełnym bojowym szyku w połowie 
pola. Z dołu, z polskiego obozu, widać było doskonale groźną ławę olbrzymich, 
zakutych w żelazne zbroje koni i rycerzy. Bystrzejsze oczy odróżniały nawet 
dokładnie, o ile wiatr targający chorągwie na to pozwalał, rozmaite znaki na 
nich wyszyte, jako: krzyże, orły, gryfy, miecze, hełmy, baranki, głowy żubrów i 
niedźwiedzi.
Stary Maćko i Zbyszko, którzy wojując poprzednio z Krzyżakami, znali ich wojska 
i herby, pokazywali swoim Sieradzanom dwie chorągwie mistrza, w których służył 
sam kwiat i dobór rycerstwa, i walną chorągiew całego Zakonu, której przewodził 
Fryderyk von Wallenrod, i potężną świętego Jerzego, z krzyżem czerwonym w polu 
białym, i wiele innych zakonnych. Nie znane im były jeno znaki różnych gości 
zagranicznych, których tysiące nadciągały ze wszystkich stron świata: z Rakuz, z 
Bawarii, ze Szwabii, ze Szwajcarii, ze słynnej z rycerstwa Burgundii, z bogatej 
Flandrii, ze słonecznej Francji, o której rycerzach opowiadał ongi Maćko, że 
nawet leżąc już na ziemi, jeszcze waleczne słowa mówią, z zamorskiej Anglii, 
ojczyzny celnych łuczników, i nawet z dalekiej Hiszpanii, gdzie wśród 
ustawicznych walk z Saracena-mi rozkwitło nad wszystkie inne kraje męstwo i 
honor.
A zaś onej twardej szlachcie spod Sieradza, z Koniecpola, z Krześni, z Bogdańca, 
z Rogowa i Brzozowej jak również z innych ziem polskich poczęła burzyć się krew 
w żyłach na myśl, że za chwilę przyjdzie im się związać z Niemcami i całym tym 
świetnym rycerstwem. Twarze starszych stały się poważne i surowe, ci bowiem 
wiedzieli, jak ciężka i okrutna będzie to praca. Atoli serca młodych poczęły 
skowytać tak właśnie, jak skowyczą trzymane na uwięzi psy myśliwe, gdy z daleka 
dzikiego zwierza ujrzą. Więc niektórzy, ściskając silniej w garściach kopie, 
rękojeście mieczów i toporzyska, osadzali na zadach konie jakby do skoku, inni 
płonili się na twarzach, inni poczęli oddychać szybko, jakby stało im się nagle 
za ciasno w pancerzach. Doświadczeńsi jednak wojownicy uspokajali ich, mówiąc: 
"Nie minie was, a starczy dla każdego, daj Bóg, by nie było nadto".
Lecz Krzyżacy, spoglądając z góry na lesistą nizinę, widzieli na krawędzi boru 
tylko kilkanaście polskich chorągwi i wcale nie byli pewni, czy to jest cała 
armia królewska. Wprawdzie na lewo, koło jeziora, widać było także szare gromady 
wojowników, a w kuszczach błyszczało coś na kształt grotów sulic, to jest 
lekkich dzid, których używali Litwini. Mógł to być jednak tylko znaczny podjazd 
polski. Dopiero zbiegowie ze zburzonego Gilgenburga, których kilkunastu 
sprowadzono przed mistrza, zaświadczyli, iż naprzeciw nich stoją wszystkie 
wojska polsko-litewskie.
Lecz próżno mówili o ich potędze. Mistrz Ulryk nie chciał im wierzyć, gdyż od 
początku tej wojny wierzył tylko w to, co było mu na rękę i wróżyło niechybne 
zwycięstwo. Zwiadów i gońców nie rozsyłał, rozumiejąc, że i bez tego wszystkiego 
musi przyjść do walnej bitwy, a bitwa owa nie może zakończyć się inaczej, jeno 
straszliwą klęską nieprzyjaciela. Dumy w siłę, jakiej żaden z mistrzów nie 
wyprowadził dotąd w pole, lekceważył też przeciwnika, a gdy komtur gniewski, 
który na swoją rękę czynił wywiady, przedstawił mu, że jednak wojska Jagiełły są 
liczniejsze - odpowiadał:
- Jakie tam wojska! Jeno z Polaki przyjdzie się nieco wysilić, a reszta, choćby 
ich było i najwięcej, pośledni to lud, lepszy do łyżki niż do oręża.
I dążąc wszelkimi siłami do bitwy, zapłonął teraz wielką radością, gdy nagle 
znalazł się przed nieprzyjacielem i gdy widok walnej chorągwi całego Królestwa, 
ktorej czerwień spostrzeżono na ciemnym tle boru, nie pozwalał już dłużej 
wątpić, że tkwi przed nim główna armia.
Ale na stojących pod lasem i w lesie Polaków nijak było Niemcom uderzać, gdyż 
rycerstwo straszne tylko było w czystym polu, nie lubiło zaś i nie umiało 
walczyć w gęstwinie drzewnej.
Zebrano się więc na krótką naradę przy boku mistrza, jakim sposobem wywabić z 
zarośli nieprzyjaciela.
- Na świętego Jerzego! - zawołał mistrz. - Dwie mile ujechaliśmy, nie 
spoczywając, i upał doskwiera, a ciała oblewają się nam potem pod zbroją. Nie 
będziemże tu czekali, póki nieprzyjacielowi nie spodoba się wystąpić w pole.
A na to hrabia Wende, mąż poważny wiekiem i rozumem, rzekł:
- Zaiste, już wyśmiewano tutaj moje słowa - i wyśmiewali je tacy, którzy bogdaj 
że umkną z tego pola, na którym ja polegnę (i tu spojrzał na Wernera von 
Tettingen) - ale wżdy powiem, co mi sumienie i miłość do Zakonu nakazuje. Nie 
serca brak Polakom, jeno, jako wiem, król do ostatka spodziewa się wysłanników 
pokoju.
Werner von Tettingen nie odrzekł nic, tylko parsknął wzgardliwym śmiechem, ale i 
mistrzowi niemiłe były słowa Wendego, więc ozwał się:
- Zali czas myśleć teraz o pokoju! Nad inną sprawą mamy radzić.
- Czas zawsze na dzieło Boże - odrzekł von Wende. Lecz okrutny komtur 
człuchowski Henryk, który zaprzysiągł, że każe nosić przed sobą dwa nagie 
miecze, dopóki ich w polskiej krwi nie ubroczy - zwrócił do mistrza swe tłuste, 
spotniałe oblicze i zakrzyknął z gniewem okrutnym:
- Milsza mi śmierć od hańby! i choćby sam jeden, tymi mieczami na całe wojsko 
polskie uderzę! Ulryk zmarszczył nieco brwi.
- Przeciw posłuszeństwu mówisz - rzekł. A potem do komturów:
- Radźcie jeno o tym, jak nieprzyjaciela z boru wyciągnąć. Więc różni różnie 
radzili, aż wreszcie podobało się i komtu-rom, i przedniejszym gościom rycerskim 
zdanie Gersdorfa, aby wysłał dwóch heroldów do króla z oznajmieniem, że mistrz 
przysyła mu dwa miecze i wyzywa Polaków na bój śmiertelny, jeśli zaś mało im 
pola, to ustąpi nieco z wojskiem, aby im go przyczynić.
*
Król zjechał właśnie z nadbrzeża jeziora i udał się na lewe skrzydło do polskich 
chorągwi, gdzie miał pasować całą gromadę rycerzy, gdy nagle dano mu znać, iż 
dwóch heroldów zjeżdża od krzyżackiego wojska.
Serce Władysława zabiło nadzieją.
- Nuże ze sprawiedliwym pokojem jadą!
- Daj Bóg! - odrzekli duchowni.
Król posłał po Witolda, ale ów zajęty już szykowaniem swych wojsk nie mógł 
przybyć, a tymczasem heroldowie, nie spiesząc się, zbliżali się do obozu.
W jasnym świetle słońca widziano ich doskonale, podjeżdżających na ogromnych, 
pokrytych kropierzami koniach bojowych; jeden miał na tarczy cesarskiego 
czarnego orła na złotym polu, drugi, który był heroldem księcia szczecińskiego, 
gryfa na białym polu. Szeregi rozstąpiły się przed nimi, oni zaś, zsiadłszy z 
koni, stanęli po chwili przed wielkim królem i skłoniwszy nieco głowy dla 
okazania mu czci, tak odprawili swoje poselstwo:
- Mistrz Ulryk - rzekł pierwszy herold - wzywa twój majestat, panie, i księcia 
Witolda na bitwę śmiertelną i aby męstwo wasze, którego wam widać brakuje, 
podniecić, śle wam te dwa nagie miecze.
To rzekłszy, złożył miecze u stóp królewskich. Jaśko Mążyk z Dąbrowy wytłumaczył 
jego słowa królowi, ale ledwie skończył, wysunął się drugi herold z gryfem na 
tarczy i tak przemówił:
- Mistrz Ulryk kazał wam też oznajmić, panie, iż jeśli skąpo wam pola do bitwy, 
to się z wojskami wam ustąpi, abyście nie gnuśnieli w zaroślach.
Jaśko Mążyk znów przełożył jego słowa i nastała cisza, tylko w orszaku 
królewskim rycerze poczęli zgrzytać z cicha zębami na takie zuchwalstwo i 
zniewagę.
Ostatnie nadzieje Jagiełły rozwiały się jak dym. Spodziewał się poselstwa zgody 
i pokoju, a tymczasem było to poselstwo pychy i wojny.
Więc wzniósłszy załzawione oczy do góry, tak odrzekł:
- Mieczów ci u nas dostatek, ale i te przyjmuję jako wróżbę zwycięstwa, którą mi 
sam Bóg przez wasze ręce zsyła. A pole bitwy On także wyznaczy. Do którego 
sprawiedliwości ninie się odwołuję, skargę na moją krzywdę i waszą nieprawość a 
pychę zanosząc - amen.
I dwie wielkie łzy spłynęły mu po ogorzałych policzkach. Tymczasem głosy 
rycerskie w orszaku poczęły wołać:
- Cofają się Niemce. Dają pole!
Heroldowie odeszli i po chwili widziano ich znowu jadących pod górę na swych 
ogromnych koniach i błyszczących w świetle słonecznym od jedwabiów, które po 
wierzchu zbroi nosili.
Wojska polskie wysunęły się z lasu i zarośli w składnym szyku bojowym. W przodku 
stał hufiec tak zwany "czelny", złożony z najstarszych rycerzy, za nim walny - a 
za walnym piechoty i lud najemny. Utworzyły się przez to między hufcami dwie 
długie ulice, po których przelatywał Zyndram z Maszko-wic i Witold. Ten ostatni 
bez hełmu na głowie, w świetnej zbroi, podobny do złowrogiej gwiazdy lub do 
gnanego wichrem płomienia.
Rycerze nabierali tchu w piersi i osadzali się mocniej w siodłach.
Bitwa miała tuż, tuż nastąpić.
*
Mistrz spoglądał tymczasem na wojska królewskie, które wysuwały się z boru.
Patrzał długo na ich ogrom, na rozpostarte jakby u olbrzymiego ptaka skrzydła, 
na poruszaną wiatrem tęczę chorągwi i nagle serce mu się ścisnęło jakimś 
nieznanym, strasznym uczuciem. Może ujrzał oczyma duszy stosy trupów i rzeki 
krwi. Nie lękając się ludzi, może zląkł się Boga trzymającego już tam na 
wysokościach niebios szale zwycięstwa...
Po raz pierwszy przyszło mu na myśl, jaki to okropny nastał dzień, i po raz 
pierwszy uczuł, jaką niezmierną odpowiedzialność wziął na swoje ramiona.
Więc twarz mu pobladła, wargi poczęły drżeć, a z oczu puściły się obfite łzy. 
Komturowie ze zdziwieniem spoglądali na swego wodza.
- Co wam jest, panie? - zapytał hrabia Wende.
- Zaiste stosowna to do łez pora! - ozwał się okrutny Henryk, komtur 
człuchowski.
A wielki komtur Kuno Lichtenstein wydął wargi i rzekł:
- Otwarcie naganiam ci to, mistrzu, bo ci teraz podnosić serca rycerzy, nie zaś 
osłabiać przystoi. Zaprawdę, nie takiegośmy cię przedtem widywali.
Lecz mistrzowi wbrew wszelkim wysiłkom spływały tak ciągle łzy na czarną brodę, 
jakby w nim płakał kto inny.
Wreszcie pohamował się nieco i zwróciwszy surowe oczy na komturów, zawołał:
- Do chorągwi!
Więc skoczyli każdy do swojej, bo bardzo potężnie przemówił, a on wyciągnął rękę 
do giermka i rzekł:
- Daj mi hełm.
*
Już serca w obu wojskach biły jak młoty, ale trąby nie dawały jeszcze znaku do 
boju.
Nastała cięższa może od samej bitwy chwila oczekiwania. Na polu między Niemcami 
a armią królewską wznosiło się od strony Tannenberga kilka odwiecznych dębów, na 
które powłazili chłopi miejscowi, aby patrzeć na zapasy tych wojsk tak 
olbrzymich, jakich od niepamiętnych czasów świat nie widział. Lecz prócz tej 
jednej kępy całe to pole było puste, szare, przeraźliwe, do obumarłego stepu 
podobne. Chodził tylko po nim wiatr, a nad nim unosiła się cicho śmierć. Oczy 
rycerzy zwracały się mimo woli na tę złowrogą, milczącą równinę. Przelatujące po 
niebie chmury przesłaniały od czasu do czasu słońce, a wówczas padał na nią mrok 
śmiertelny.
Wtem wstał wicher. Zaszumiał w lesie, oberwał tysiące liści, wpadł na pole, 
chwycił suche źdźbła traw, wzbił tumany kurzawy i poniósł je w oczy wojsk 
krzyżackich. W tej również chwili wstrząsnął powietrzem przeraźliwy głos rogów, 
krzywuł, piszczałek, i całe skrzydło litewskie zerwało się na kształt 
niezmiernego stada ptactwa do lotu. Poszli od razu wedle zwyczaju w skok. Konie, 
wyciągnąwszy szyje i potuliwszy uszy, rwały ze wszystkich sił przed siebie; 
jeźdźcy, wymachując mieczami i sulicami, lecieli z krzykiem okropnym przeciw 
lewemu skrzydłu Krzyżaków.
Mistrz właśnie znajdował się przy nim. Wzruszenie jego już przeszło, a z oczu 
szły mu, zamiast łez, skry. Ujrzawszy więc rozpędzoną ćmę litewską, zwrócił się 
do Frydrycha Wallenroda, który na tej stronie dowodził, i rzekł:
- Witold pierwszy wystąpił. Poczynajcieże i wy w imię Boże! I skinieniem prawicy 
ruszył czternaście chorągwi żelaznego rycerstwa.
- Gott mit uns! - zakrzyknął Wallenrod.
Chorągwie, zniżywszy kopie, poczęły z początku iść krokiem. Lecz równie jak 
skała stoczona z góry, spadając, coraz większego pędu nabiera, tak i one: z 
kroku przeszły w rysią, potem w cwał, i szły straszne, niepohamowane, jako 
lawina, która musi zetrzeć i zdruzgotać wszystko przed sobą.
Ziemia jęczała i gięła się pod nimi.
*
Bitwa miała lada chwila rozciągnąć się i rozpalić na całej linii, więc polskie 
chorągwie poczęły śpiewać starą bojową pieśń świętego Wojciecha. Sto tysięcy 
pokrytych żelazem głów i sto tysięcy par oczu podniosło się ku niebu, a ze stu 
tysięcy piersi wyszedł jeden olbrzymi głos do grzmotu niebieskiego podobny:
 Bogurodzica, dziewica, Bogiem sławiona Maryja!
 Twego syna gospodzina, Matko zwolena, Maryja,
 Zyszczy nam, spuści nam... Kiryjelejzon!...
I wraz moc zstąpiła w ich kości, a serca stały się na śmierć gotowe. Była zaś 
taka niezmierna zwycięska siła w tych głosach i w tej pieśni, jakby naprawdę 
grzmoty poczęły się roztaczać po niebie. Zadrżały kopie w rękach rycerzy, 
zadrżały chorągwie i chorągiewki, zadrżało powietrze, zakolebały się gałęzie w 
boru, a zbudzone echa leśne jęły odzywać się w głębinach i wołać, i jakby 
powtarzać jeziorom i łęgom, i całej ziemi jak długa i szeroka:
 Zyszczy nam, spuści nam. Kiryjelejzon!...
A oni śpiewali dalej:
 Twego dzielą krzciciela, bożycze,
 Usłysz głosy, napełń myśli człowiecze,
 Słysz modlitwę, jąż nosimy,
 A dać raczy, jegoż prosimy,
 A na świecie zbożny pobyt,
 Po żywocie rajski przebyt.
 Kiryjelejzon!
Echo powtórzyło w odpowiedzi: "Kiryjelejzooon!" - a tymczasem na prawym skrzydle 
wrzała już bitwa zacięta i zbliżała się ku środkowi coraz bardziej.
Łoskot, kwik koni, krzyki okropne mężów mieszały się z pieśnią. Ale chwilami 
krzyki cichły, jakby tym tam ludziom zbrakło tchu, i w jednej z takich przerw 
raz jeszcze można było dosłyszeć grzmiące głosy:
 Adamie, ty Boży kmieciu,
 Ty siedzisz u Boga w wiecu,
 Domieściż twe dzieci,
 Gdzie królują anieli!
 Tam radość,
 Tam miłość,
 Tam widzenie Twórca, anielskie, bez końca...
 Kiryjelejzon!
I znów runęło echo po boru: "Kiryjelejzooon!" Krzyki na prawym skrzydle wzmogły 
się jeszcze, lecz nikt nie mógł ni widzieć, ni rozeznać, co się tam dzieje, 
albowiem mistrz Ulryk, który patrzył z góry na bitwę, stoczył w tej chwili pod 
wodzą Lichtensteina dwadzieścia chorągwi na Polaków.
A zaś do polskiego hufca "czelnego", w którym stali najprzedniejsi rycerze, 
przypadł jak grom Zyndram z Maszkowic i ukazawszy ostrzem zbliżającą się chmurę 
Niemców, zakrzyknął tak donośnie, że aż konie poprzysiadały w pierwszym szeregu 
na zadach:
- W nich! Bij!
Więc rycerze, pochyliwszy się na karki końskie i wyciągnąwszy przed się 
włócznie, ruszyli.
*
Lecz Litwa ugięła się pod straszliwą nawałą Niemców. Pierwsze szeregi, najlepiej 
zbrojne, złożone z możniejszych bojarów, padły mostem na ziemię. Następne zwarły 
się z wściekłością z krzyżactwem, lecz żadne męstwo, żadna wytrwałość, żadna moc 
ludzka nie mogła ich od zguby i klęski uchronić. I jakże mogło być inaczej, gdy 
z jednej strony walczyło rycerstwo całkiem zakute w stalowe zbroje i na koniach 
stalą osłonionych, z drugiej lud, rosły wprawdzie i silny, ale na drobnych 
konikach i skórami jeno okryty?... Próżno też szukał uporny Litwin, jak do skóry 
niemieckiej się dobrać. Sulice, szable, ostrza oszczepów, pałki nasadzane 
krzemieniem lub gwoździami odbijały się tak o żelazne blachy jak o skałę lub jak 
o mury zamkowe. Ciężar ludzi i koni gniótł nieszczęsne Witoldowe zastępy, cięły 
ich miecze i topory, bodły i kruszyły kości berdysze, tratowały kopyta końskie. 
Kniaź Witold daremnie ciskał w tę paszczę śmierci coraz nowe watahy, daremny był 
upór, na nic zaciekłość, na nic pogarda śmierci i na nic rzeki krwi! Pierzchło 
naprzód tatarstwo, Besaraby, Wołochy, a wkrótce pękła ściana litewska i dziki 
popłoch ogarnął wszystkich wojowników.
Większa część wojsk pierzchła w stronę jeziora Lubeń i za nią pognały główne 
siły niemieckie, czyniąc kośbę tak straszną, że całe pobrzeże pokryło się 
trupami.
Druga atoli część wojsk Witoldowych, mniejsza, w której było trzy pułki 
smoleńskie, cofała się ku skrzydłu polskiemu, parta przez sześć chorągwi 
Niemców, a następnie i przez te, które wracały z pogoni. Lecz lepiej zbrojni 
Smoleńszczanie skuteczniejszy stawili też opór. Bitwa zmieniła się tu w rzeź. 
Potoki krwi okupowały każdy krok, każdą niemal piędź ziemi. Jeden z pułków 
smoleńskich wycięto niemal co do nogi. Dwa inne broniły się z rozpaczą i 
wściekłością. Lecz zwycięskich Niemców nic już nie mogło powstrzymać. Niektóre 
ich chorągwie ogarnął jakby szał bojowy. Pojedynczy rycerze, bodąc ostrogami i 
wspinając rumaki, rzucali się na oślep ze wzniesionym toporem lub mieczem w 
największą gęstwinę nieprzyjaciół. Cięcia ich mieczów i berdyszów stały się 
niemal nadludzkie, cała zaś ława, prąc i miażdżąc konie i rycerzy smoleńskich, 
przyszła na koniec w bok czelnemu i walnemu hufcowi polskiemu, albowiem oba od 
godziny już przeszło zmagały się z Niemcami, którym Kuno Lichtenstein 
przywodził.
*
Nie poszło tu tak łatwo Kunonowi, gdyż większa była równość broni i koni, a 
jednakie ćwiczenia rycerskie. Wsparły nawet Niemców "drzewa" polskie i odrzuciły 
ich w tył, zwłaszcza że pierwsze uderzyły w nich trzy straszne chorągwie: 
krakowska, gończa pod Jędrkiem z Brochocic i nadworna, której Powała z Taczewa 
przewodził. Jednakże bitwa rozgorzała najprzeraźliwsza dopiero wówczas, gdy po 
strzaskaniu kopij chwycono za miecze i topory. Tarcza uderzała wówczas o tarczę, 
mąż zwierał się z mężem, padały konie, przewracały się znaki, pękały pod 
uderzeniem brzeszczotów i obuchów hełmy, naramienniki, pancerze, oblewało się 
krwią żelazo, walili się z siodeł na kształt podciętych sosen witezie. Ci z 
rycerzy krzyżackich, którzy już pod Wilnem zaznali bitew z Polakami, wiedzieli 
Jaki to "nieużyty" i "natarczywy" jest ten lud, lecz nowaków i gości 
zagranicznych ogarnęło zrazu podobne do strachu zdumienie. Niejeden też 
wstrzymywał mimo woli koma, spoglądał przed się niepewnie i nim się namyślił, co 
czynić, ginął pod ciosem polskiej prawicy. I równie jak grad sypie się 
niemiłosiernie z miedzianej chmury na łan żyta, tak gęsto sypały się ciosy 
okrutne i biły miecze, biły oksze, biły topory, biły bez tchu i miłosierdzia, 
dźwięczały jak w kuźniach żelazne blachy, śmierć gasiła niby wicher żywoty, jęki 
rwały się z piersi, gasły oczy, a zbielałe młodzieńcze głowy pogrążały się w noc 
wiekuistą.
Leciały w górę skry skrzesane żelazem, złamki drzewców, proporce, pióra strusie 
i pawie. Kopyta rumaków obsuwały się po krwawych leżących na ziemi pancerzach i 
trupach końskich. Kto padł ranny, tego miażdżyły podkowy.
Lecz żaden jeszcze nie padł z przedniej szych rycerzy polskich i szli przed się 
w zgiełku i ciasnocie, wykrzykując imiona swych patronów lub zawołania rodowe, 
jak idzie ogień po suchym stepie, który pożera krze i trawy. Pierwszy tam Lis z 
Targowiska porwał mężnego komtura z Osterody, Gamrata, któren straciwszy tarczę, 
zwinął w kłąb swój biały płaszcz koło ramienia i płaszczem się od ciosów 
zasłaniał.
Ostrzem miecza przeciął Lis płaszcz i naramiennik, odwalił od pachy ramię, 
drugim zaś pchnięciem przebił brzuch, aż ostrze w kość pacierzową zgrzytnęło. 
Krzyknęli z trwogi na widok śmierci wodza ludzie z Osterody, lecz Lis rzucił się 
między nich jak orzeł między żurawie, a gdy Staszko z Charbimowic i Domarat z 
Kobylan skoczyli mu na pomoc, poczęli ich we trzech łuskać okropnie, tak jak 
niedźwiedzie łuszczą strąki, gdy się na pole zasiane młodym grochem dostaną.
Tamże Paszko Złodziej z Biskupic zabił sławnego brata Kun-ca Adelsbacha. Kunc, 
gdy ujrzał przed sobą wielkoluda z krwawym toporem w dłoni, na którym wraz z 
krwią przylepły kudły ludzkie, zląkł się w sercu i chciał się oddać w niewolę. 
Ale Paszko, nie dosłyszawszy go wśród wrzawy, podniósł się w strzemionach i 
rozciął mu głowę wraz ze stalowym hełmem, jakby ktoś rozciął jabłko na dwoje. 
Wraz potem zgasił Locha z Meklemburgii i Klingensteina, i Szwaba Helmsdorfa z 
możnego hrabiowskiego rodu, i Limpacha spod Moguncji, i Nachterwitza też z 
Moguncji, aż wreszcie poczęli się cofać przed nim przerażeni Niemcy, w lewo i w 
prawo, on zaś bił w nich jak w walącą się ścianę i co chwila widziano go, jak 
wznosił się do cięcia na siodle, po czym widziano błysk topora i hełm niemiecki 
zapadający się w dół między konie.
Tamże potężny Jędrzej z Brochocic, złamawszy miecz na głowie rycerza, który miał 
sowę na tarczy i przyłbicę w kształt sowiej głowy wykutą, chwycił go za ramię, 
skruszył je i wydarłszy mu brzeszczot, zaraz go nim życia pozbawił. On również 
młodego rycerza Dynheima wziął w niewolę, którego widząc bez hełmu, pożałował 
zabijać, gdyż ów prawie był dzieckiem jeszcze i dziecinnymi nań spoglądał 
oczyma. Rzucił go tedy Andrzej giermkom swoim, nie odgadując, że zięcia sobie 
bierze, albowiem rycerzyk ten córkę jego wziął później za żonę i na zawsze w 
Polsce pozostał.
Natarli atoli teraz ze wściekłością Niemcy, chcąc odbić młodego Dynheima, który 
z możnego rodu grafów nadreńskich pochodził, lecz przedchorągiewni rycerze: 
Sumik z Nadbroża i dwaj bracia z Płomykowa, i Dobko z Ochwia, i Zych Pikna, 
osadzili ich na miejscu, jak lew osadza byka, i odepchnęli ku chorągwi świętego 
Jerzego, szerząc wśród nich zgubę i zniszczenie.
Zaś z rycerskimi gośćmi starła się chorągiew królewska nadworna, której Ciołek z 
Żelechowa przywodził. Tam Powała z Ta-czewa siłą nadludzką mający obalał ludzi i 
konie, kruszył żelazne hełmy jak skorupy jaj, bił sam jeden w całe gromady, a 
obok niego szli Leszko z Goraja, drugi Powała z Wyhucza i Mści sław ze Skrzynna, 
i dwóch Czechów: Sokół i Zbysławek. Długo toczyła się tu walka, gdyż na tę jedną 
chorągiew uderzyły trzy niemieckie, lecz gdy dwudziesta siódma Jaśka z Tarnowa 
przyszła w pomoc, siły zrównały się mniej więcej i odrzucono Niemców prawie na 
pół strzelania z kuszy od miejsca, w którym nastąpiło pierwsze spotkanie.
Lecz jeszcze dalej odrzuciła ich wielka krakowska chorągiew, której sam Zyndram 
przywodził, a na czele między przedchorągiewnymi szedł najstraszniejszy ze 
wszystkich Polaków Zawisza Czarny herbu Sulima. W pobok walczyli: brat jego 
Farurej i Florian Jelitczyk z Korytnicy, i Skarbek z Gór, i właśnie ów sławny 
Lis z Targowiska, i Paszko Złodziej, i Jan Nałęcz, i Stach z Charbimowic. Pod 
okropną ręką Zawiszy ginęli bitni mężowie, jakby w tej czarnej zbroi sama śmierć 
szła im naprzeciw, on zaś walczył z namarszczoną brwią i ściśniętymi nozdrzami, 
spokojny, uważny, jakby zwykłą odbywał robotę; czasem równo poruszał tarczą, 
odbijał cios, lecz każdemu błyskowi jego miecza odpowiadał krzyk straszny 
porażonego męża, a on nie oglądał się nawet i szedł, pracując, naprzód jak 
czarna chmura, z której co chwila piorun wypada.
Poznańska chorągiew, mająca w znaku orła bez korony, walczyła też na śmierć i 
życie, a arcybiskupia i trzy mazowieckie szły z nią w zawody. Ale i wszystkie 
inne przesadzały się wzajem w zawziętości i natarczywym męstwie. W sieradzkiej 
młody Zbyszko z Bogdańca rzucał się jak dzik w najgęstsze tłumy, zaś przy boku 
jego szedł stary, straszny Maćko, walcząc rozważnie, jak walczy wilk, który 
inaczej niż na śmierć nie ukąsi.
Szukał on wszędy oczyma Kunona Lichtensteina, ale nie mogąc go w tłoku dostrzec, 
upatrywał tymczasem innych, takich, którzy świetniejsze mieli na sobie stroje, i 
nieszczęsny był każdy rycerz, któremu się z nim potkać przyszło. Niedaleko od 
obu rycerzy bogdanieckich ciskał się nieznośnie złowrogi Cztan z Rogowa. Po 
pierwszym spotkaniu rozbito mu hełm, więc walczył teraz z gołą głową, strasząc 
swą zakrwawioną włochatą twarzą Niemców, którym się zdało, że nie człowieka, ale 
jakąś poczwarę leśną mają przed sobą.
Jednakże setki, a potem tysiące rycerzy zaległy z obu stron ziemię, aż wreszcie 
pod razami zaciekłych Polaków poczęła się chwiać niemiecka nawała, gdy wtem 
zaszło coś takiego, co losy całej bitwy mogło w jednej chwili przeważyć.
Oto wracając z pogoni za Litwą, rozgorzałe i upojone zwycięstwem chorągwie 
niemieckie uderzyły w bok polskiego skrzydła.
Sądząc, że wszystkie wojska królewskie już rozbite i bitwa stanowczo wygrana, 
wracały one w wielkich, bezładnych gromadach z krzykiem i śpiewaniem, gdy nagle 
ujrzały przed sobą srogą rzeź i Polaków prawie już zwycięskich, ogarniających 
zastępy niemieckie.
Więc Krzyżacy, zniżając głowy, spoglądali ze zdumieniem przez kraty przyłbic na 
to, co się dzieje, a potem, jak który stał, wbijał koniowi ostrogi w boki i 
puszczał się w zamęt bojowy.
I tak gromada uderzała po gromadzie, aż wkrótce tysiące ich zwaliły się na 
znużone walką chorągwie polskie. Krzyknęli Niemcy radośnie, widząc przybywającą 
pomoc, i z nowym zapałem poczęli bić Polaków. Okropna bitwa zawrzała na całej 
linii, ziemia spłynęła potokami krwi, zachmurzyło się niebo i odezwały się 
głuche grzmoty, jakby sam Bóg chciał mieszać się między walczących.
Lecz zwycięstwo poczęło chylić się ku Niemcom... Już, już zaczynała się 
zamieszka w ławie polskiej, już rozszalałe w boju zastępy krzyżackie poczęły 
jednym głosem śpiewać pieśń tryumfu:
 Christ ist erstanden!...
 .......................................................................................................
A wtem stało się coś jeszcze okropniejszego. Oto jeden leżący na ziemi Krzyżak 
rozpruł nożem brzuch konia, na którym siedział Marcin z Wrocimowic trzymający 
wielką, świętą dla wszystkich wojsk chorągiew krakowską z orłem w koronie. Rumak 
i jeździec zwalili się nagle, a wraz z nimi zachwiała się i padła chorągiew.
W jednej chwili setki żelaznych ramion wyciągnęło się po nią, a ze wszystkich 
piersi niemieckich wyrwał się ryk radości. Zdało im się, że to koniec, że strach 
i popłoch ogarną teraz Polaków, że przychodzi czas klęski, mordu i rzezi, że już 
uciekających tylko przyjdzie im ścigać i wycinać.
Ale oto właśnie czekał ich straszny i krwawy zawód. Krzyknęły wprawdzie z 
rozpaczą jak jeden mąż wojska polskie na widok upadającej chorągwi, lecz w tym 
krzyku i w tej rozpaczy był nie strach, ale wściekłość. Rzekłbyś, żywy ogień 
spadł na pancerze. Rzucili się jak lwy rozżarte ku miejscu najstraszniejsi 
mężowie z obu armii i rzekłbyś, burza rozpętała się koło chorągwi. Ludzie i 
konie zbili się w jeden wir potworny, a w tym wirze śmigały ramiona, szczękały 
miecze, warczały topory, zgrzytała stal o żelazo, łomot, jęki, dziki wrzask 
wyrzynanych mężów zlały się w jeden przeokropny głos, taki, jakby potępieńcy 
odezwali się nagle z głębi piekła. Wstała kurzawa, a z niej wypadły tylko 
oślepłe z przerażenia konie bez jeźdźców, z krwawymi oczyma i rozwianą dziko 
grzywą.
Lecz trwało to krótko. Ni jeden Niemiec nie wyszedł żywy z tej burzy i po chwili 
powiała znów nad polskimi zastępami odbita chorągiew. Wiatr poruszył ją, 
rozwinął i rozkwitła wspaniale jak olbrzymi kwiat, jako znak nadziei i jako znak 
gniewu Bożego dla Niemców, a zwycięstwa dla polskich rycerzy.
Całe wojsko powitało ją okrzykiem tryumfu i uderzyło z taką zapamiętałością w 
Niemców, jakby każdej chorągwi przybyło w dwójnasób sił i żołnierzy.
A Niemcy, bici bez miłosierdzia, bez wytchnienia, bez takiej nawet przerwy, 
jakiej piersiom trzeba dla złapania oddechu, parci ze wszystkich stron, 
naciskani, rażeni nieubłaganie ciosami mieczów, siekier, toporów, maczug, 
poczęli znów chwiać się i ustępować. Tu i owdzie ozwały się głosy o litość. Tu i 
owdzie wypadał ze skrzętu jakiś zagraniczny rycerz z twarzą zbielałą ze strachu 
i zdumienia i uciekał w zapamiętaniu, gdzie go niósł niemniej przerażony rumak. 
Większość białych płaszczów, które na zbrojach nosili bracia zakonni, leżała już 
na ziemi.
Więc ciężki niepokój ogarnął serca przywódców krzyżackich, gdyż zrozumieli, że 
cały ich ratunek tylko w mistrzu, który dotychczas w pogotowiu stał na czele 
szesnastu odwodowych chorągwi.
On zaś, patrząc z góry na bitwę, zrozumiał także, że chwila nadeszła, i ruszył 
swe żelazne hufce, tak jak wicher porusza ciężką, niosącą klęskę chmurę gradową.
Lecz wcześniej jeszcze, przed trzecią linią polską, która dotąd nie brała 
udziału w boju, zjawił się na rozhukanym rumaku, czuwający nad wszystkim i 
baczny na przebieg bitwy, Zyndram z Maszkowic.
Stało tam wśród polskiej piechoty kilka rot zaciężnych Czechów. Jedna z nich 
zachwiała się jeszcze przed spotkaniem, ale zawstydzona w porę, została na 
miejscu i rzuciwszy swego dowódcę, płonęła teraz żądzą bitwy, aby wynagrodzić 
męstwem chwilową słabość. Lecz główne siły składały pułki polskie, złożone z 
konnych, ale nie pancernych, ubogich włodyków, z piechot miejskich i 
najliczniejszych kmiecych, zbrojnych w rohatyny, w ciężkie oszczepy i w kosy, 
osadzone sztorcem na drągach.
- Gotuj się! gotuj! - wołał ogromnym głosem Zyndram z Maszkowic, przelatując jak 
błyskawica wzdłuż szeregów.
- Gotuj się! - powtórzyli mniejsi przywódcy. Więc kmiecie, zrozumiawszy, że 
przychodzi na nich czas, po-opierali drągi od dzid, cepów i kos o ziemię i 
przeżegnawszy się krzyżem świętym, poczęli popluwać w pracowite, ogromne dłonie.
I dało się słyszeć przez całą linię to złowrogie popluwanie, po czym chwycił 
każdy broń i nabrał tchu. W tej chwili przyleciał do Zyndrama pachołek z 
rozkazem od króla i szepnął mu coś zdyszanym głosem do ucha, a on, zwróciwszy 
się do piechurów, machnął mieczem i zakrzyknął:
- Naprzód!
- Naprzód! ławą! równo! -rozległy się wołania przywódców.
- Bywaj! Na psubraty! W nich!
Ruszyli. By zaś iść krokiem równym i nie łamać szeregów, poczęli wszyscy razem 
powtarzać:
- Zdro - waś - Ma - ry -ja - Łas - kiś - peł - na - Pan - z To - bą!...
I szli jak powódź. Szły pułki najemne i pachołkowie miejscy, kmiecie z 
Małopolski i Wielkopolski i Ślązacy, którzy przed wojną schronili się do 
Królestwa, i Mazury spod Ełku, którzy od Krzyżaków uciekli. Zajaśniało i 
rozbłysło od grotów na oszczepach i od kos całe pole.
Aż doszli.
- Bij! - zakrzyknęli dowódcy
- Uch!
I stęknął każdy jako krzepki drwal, gdy się pierwszy raz toporem zamachnie, a 
potem jął walić, ile mu sił i pary w piersiach starczyło.
Wrzask i krzyki wzbiły się aż ku niebiosom.
*
Król, który z wyniosłego miejsca zawiadował całą bitwą, rozsyłał pachołków i aż 
ochrypł od dawania rozkazów, gdy ujrzał wreszcie, że już wszystkie wojska 
pracują, począł i sam rwać się do boju.
Nie puszczali go dworzanie, bojąc się o świętą osobę pańską. Żóława chwycił za 
cugle konia i choć król uderzył go włócznią po ręku, nie puścił. Inni zastąpili 
też drogę, prosząc, błagając i przedstawiając, że i tak losów bitwy nie 
przeważą.
A tyczasem największe niebezpieczeństwo zawisło nagle nad królem i nad całym 
jego orszakiem.
Oto mistrz, idąc za przykładem tych, którzy wrócili po rozgromie Litwy, i chcąc 
także zajechać z boku Polakom, zatoczył koło, skutkiem czego jego szesnaście 
wyborowych chorągwi musiało przechodzić właśnie nie opodal wzgórza, na którym 
stał Władysław Jagiełło.
Spostrzeżono wraz niebezpieczeństwo, ale nie było czasu się cofać. Zwinięto 
tylko znak królewski, a jednocześnie pisarz królewski Zbigniew z Oleśnicy 
skoczył co siły w koniu do najbliższej chorągwi, która gotowała się właśnie na 
przyjęcie nieprzyjaciela, a której rycerz Mikołaj Kiełbasa przywodził.
- Król w obierzy. Na pomoc! - zawołał Zbigniew. Lecz Kiełbasa, straciwszy 
poprzednio hełm, zerwał całą mokrą od potu i pokrwawioną myckę z głowy i 
pokazując ją gońcowi, zakrzyknął z gniewem okrutnym:
- Patrz, jeśli tu próżnujem! Szalony! Zali nie widzisz, że na nas idzie ta 
chmura i że właśnie naprowadzilibyśmy ją na króla; za czym ruszaj precz, bo cię 
tu mieczem przebodę.
I niepomny, z kim mówi, zziajany, uniesion gniewem, zmierzył się istotnie na 
gońca, ów zaś, widząc z kim sprawa, a co większa, że stary wojownik ma 
słuszność, skoczył na powrót do króla i powtórzył mu, co usłyszał.
Więc straż królewska murem wysunęła się naprzód, aby pana piersiami zasłonić. 
Tym razem jednak król nie dał się powstrzymać i stanął w pierwszym szeregu. Lecz 
ledwie się ustawili, chorągwie niemieckie były już tak blisko, że herby na 
tarczach można było doskonale odróżnić. Widok ich dreszczem mógł przejąć 
najodważniejsze serca, był to bowiem sam kwiat i wybór rycerstwa. Przybrani w 
świetne zbroje, na ogromnych jak tury koniach, nie uznojeni w boju, w którym 
dotychczas nie brali udziału, wypoczęci, szli jak huragan z tętentem, z hukiem, 
z szumem chorągwi i chorągiewek, a sam wielki mistrz leciał przed nimi w białym 
szerokim płaszczu, który rozpuszczony na wiatr wyglądał jak olbrzymie skrzydła 
orła.
Mistrz minął już orszak królewski i biegł ku głównej bitwie, bo co mu tam 
znaczyła jakaś garstka rycerzy stojących na uboczu, między którą nie domyślał 
się i nie rozpoznał króla! Ale spod jednej chorągwi oderwał się olbrzymi Niemiec 
i czy to poznawszy Jagiełłę, czy też znęcony srebrzystą zbroją królewską, czy 
wreszcie chcąc popisać się odwagą rycerską, schylił głowę, wyciągnął kopię i 
skoczył wprost na króla.
Król zaś spiął ostrogami konia i nim go zdołano zatrzymać, skoczył także ku 
niemu. I byliby się niechybnie starli śmiertelnie, gdyby nie ten sam Zbigniew z 
Oleśnicy, młody sekretarz królewski, zarówno biegły w łacinie, jak i w rycerskim 
rzemiośle. Ten, mając ziomek kopii w ręku, zajechał Niemca z boku i grzmotnąwszy 
go w łeb, skruszył mu hełm i zwalił na ziemię. "W tej chwili sam król uderzył go 
ostrzem w odkryte czoło i własną ręką zabić go raczył".
Tak zginął sławny rycerz niemiecki, Dypold Kikieritz von Dieber. Konia jego 
pochwycił kniaź Jamont, a on sam leżał śmiertelnie porażon, w swej białej jace 
na stalowej zbroi i w pozłocistym pasie. Oczy zaszły mu bielmem, lecz nogi 
kopały jeszcze czas jakiś ziemię, póki największa ludzka uspokoicielka, śmierć, 
nie pokryła mu nocą głowy i nie uspokoiła go na zawsze.
Skoczyli rycerze spod chełmińskiej chorągwi, chcąc pomścić śmierć towarzysza, 
lecz sam mistrz zabiegł im drogę i krzycząc:
Herum! herum! - zaganiał ich tam, gdzie miały rozstrzygnąć się losy tego 
krwawego dnia, to jest do głównej bitwy.
I znów zdarzyła się rzecz dziwna. Oto najbliżej od pola stojący Mikołaj Kiełbasa 
poznał wprawdzie nieprzyjaciół, ale w kurzawie nie poznały ich inne polskie 
chorągwie i myśląc, że to Litwa wraca do boju, nie pośpieszyły na ich przyjęcie.
Dopiero wyskoczył Dobko z Oleśnicy naprzeciw pędzącego w przedzie wielkiego 
mistrza i poznał go po płaszczu, po tarczy i po złotym wielkim relikwiarzu, 
który on nosił na piersiach, na pancerzu. Ale nie śmiał uderzyć kopią polski 
rycerz w relikwiarz, choć niezmiernie siłą mistrza przewyższał, więc ów podbił 
mu ostrze do góry, zranił nieco konia, po czym, minąwszy się, zatoczyli koło i 
rozbiegli się, każdy ku swoim. - Niemce! Sam mistrz! - zakrzyknął Dobko. 
Usłyszawszy to, kopnęły się z miejsca największym pędem ku wrogom chorągwie 
polskie. Pierwszy uderzył ze swymi Mikołaj Kiełbasa i znów rozgorzała bitwa.
Lecz czy to, że rycerstwo ziemi chełmińskiej, między którymi wielu było ludzi 
polskiej krwi, nie uderzyło szczerze, czy też, że zaciekłości Polaków nic już 
nie mogło powstrzymać, dość że ten nowy napad nie wywarł takiego skutku, jakiego 
się mistrz spodziewał. Zdawało mu się bowiem, że to będzie ostatni cios zadany 
potędze królewskiej, a tymczasem spostrzegł wkrótce, że to Polacy prą, idą 
naprzód, biją, rażą, biorą jakoby w żelazne cęgi te hufce, a jego rycerstwo 
raczej się broni, niż naciera.
Próżno zachęcał głosem, próżno zapędzał mieczem w bój. Bronili się wprawdzie i 
bronili mocno, ale nie było w nich ni tego rozmachu, ni tego zapału, który 
porywa wojska zwycięskie i którym rozgorzały serca polskie. W zbrojach 
potłuczonych, we krwi, w ranach, z poszczerbioną bronią, bez głosu w piersi, 
rwali się jednak w zapamiętaniu polscy rycerze ku najgęstszym kupom Niemców, a 
ci poczęli to zdzierać konie, to oglądać się za siebie, jakby chcąc wiedzieć, 
czy nie zamknęły się jeszcze te żelazne cęgi, które obejmowały ich coraz 
okropniej, i ustępowali z wolna, ale ciągle, jakby pragnąc wydostać się 
nieznacznie z morderczego skrętu. A wtem od strony lasu zagrzmiały naraz nowe 
okrzyki. To właśnie Zyndram wprowadził i puścił kmieciów do boju. Zazgrzytały 
wnet po żelazie kosy, zagrzmiały pod cepami pancerze, trup jął padać coraz 
gęstszy, krew lała się strumieniem na zdeptaną ziemię i bitwa stała się jak 
jeden płomień niezmierny, gdyż Niemcy, poznawszy, że tylko w mieczu ratunek, 
poczęli się bronić rozpaczliwie.
*
I zmagali się tak jeszcze w niepewności zwycięstwa, dopóki olbrzymie kłęby 
kurzawy nie wzbiły się niespodzianie po prawej stronie bitwy.
- Litwa wraca! - huknęły radośnie głosy polskie. I odgadli. Litwa, którą łatwiej 
było rozbić niż zwyciężyć, wracała teraz i z wrzawą nieludzką pędziła jak wicher 
na swych ścigłych koniach do boju.
Wówczas kilku komturów, a na ich czele Wemer von Tettingen, przyskoczyło do 
mistrza.
- Ratuj się, panie! - wołał pobladłymi usty komtur Elbląga. -Ratuj siebie i 
Zakon, póki się koło nie zawrze.
Ale rycerski Ulryk spojrzał na niego ponuro i wzniósłszy rękę ku niebu, zawołał:
- Nie daj Bóg, abym ja opuścił to pole, na którym tylu mężnych poległo! Nie daj 
Bóg!
I krzyknąwszy na ludzi, aby szli za nim, rzucił się w war bitwy. Nadbiegła 
tymczasem Litwa i stał się taki zamęt, taki wir i kotłowanie, że oko ludzkie nic 
już w nich rozróżnić nie mogło.
Mistrz, uderzon ostrzem litewskiej sulicy w usta i dwukrotnie raniony w twarz, 
odbijał przez jakiś czas mdlejącą prawicą ciosy; wreszcie, pchnięty rohatyną w 
szyję, zwalił się jak dąb na ziemię.
Mrowie przybranych w skóry wojowników pokryło go zupełnie.
*
Wemer Tettingen z kilku chorągwiami pierzchł, lecz naokół wszystkich pozostałych 
chorągwi zamknęło się żelazne koło wojsk królewskich. Bitwa zmieniła się w rzeź 
i w klęskę krzyżacką tak niesłychaną, że w całych dziejach ludzkich mało 
zdarzyło się podobnych. Nigdy też w czasach chrześcijańskich, od walki Rzymian i 
Gotów z Attylą i Karła Młota z Arabami, nie walczyły z sobą wojska tak potężne. 
Ale teraz jedno z nich leżało już po większej części jak zżęty łan zboża. 
Poddały się te chorągwie, które ostatnie wprowadził do boju mistrz. Chełmińczycy 
pozatykali w ziemię proporce. Inni niemieccy rycerze pozeskakiwali z koni na 
znak, że chcą iść w niewolę, i poklękali na obluzganej krwią ziemi. Cała 
chorągiew świętego Jerzego, pod którą służyli goście zagraniczni, uczyniła razem 
ze swym dowódcą to samo.
*
Lecz bitwa trwała jeszcze, albowiem wiele chorągwi krzyżackich wolało umierać 
niż błagać o litość i o niewolę. Zbili się teraz Niemcy wedle swego wojennego 
zwyczaju w ogromne kolisko i bronili się tak, jak broni się stado dzików, gdy je 
gromady wilków otoczą. Pierścień polsko-litewski opasał owo kolisko, jak wąż 
opasuje ciało byka, i zacieśniał się coraz bardziej. I znów śmigały ramiona, 
grzmiały cepy, zgrzytały kosy, cięły miecze, bodły oszczepy, chlastały topory i 
oksze. Wycinano Niemców jak bór, a oni marli w milczeniu, posępni, ogromni, 
nieustraszeni.
Niektórzy, popodnosiwszy przyłbice, żegnali się z sobą, dając sobie ostatni 
przed śmiercią pocałunek; niektórzy rzucali się na oślep w ukrop bojowy jakby 
zdjęci szaleństwem, inni walczyli jak przez sen, inni na koniec mordowali się 
sami, wbijając sobie w gardło mizerykordię lub porzuciwszy naszyjniki, zwracali 
się do towarzyszów z prośbą: "Pchnij!"
Zaciekłość polska rozbiła wkrótce wielkie kolisko na kilkanaście mniejszych kup 
i wtedy znów łatwiej było wymykać się pojedynczym rycerzom. Ale w ogóle i te 
rozbite gromady biły się ze wściekłością i rozpaczą.
Mało kto klękał, prosząc o litość, a gdy straszny zapęd Polaków rozpłoszył 
wreszcie i mniejsze kupy, nawet pojedynczy rycerze nie chcieli oddawać się 
żywcem w ręce zwycięzców. Dzień był dla Zakonu i dla wszystkiego zachodniego 
rycerstwa największej klęski, ale i chwały największej. Pod olbrzymim Arnoldem 
von Baden otoczonym przez piechotę kmiecą utworzył się wał polskich trupów, on 
zaś, potężny i niezwalczony, stał nad nim, jak stoi słup graniczny wkopany na 
wzgórzu, i kto zbliżył się do niego na długość miecza, marł jakby piorunem 
rażony.
Najechał go wreszcie sam Zawisza Czarny Sulimczyk, lecz widząc rycerza bez konia 
i nie chcąc przeciw rycerskiemu prawu z tyłu nań uderzać, zeskoczył także z 
rumaka i począł nań wołać z daleka:
- Zwróć, Niemcze, głowę i poddaj się alibo spotkaj ze mną!
A Arnold zwrócił się i poznawszy Zawiszę po czarnej zbroi i po Sulimie na 
tarczy, rzekł sobie w duszy:
"Śmierć idzie i moja godzina wybiła, albowiem jemu nikt nie odejmie się żywy. 
Gdybym jednakże go zwyciężył, zyskałbym chwałę nieśmiertelną, a może i życie 
ocalił".
To rzekłszy, skoczył ku niemu i starli się jak dwie burze na ziemi trupami 
zasłanej. Lecz Zawisza tak okrutnie siłą nad wszystkimi górował, że nieszczęśni 
to byli rodzice, których dzieciom wypadło się z nim spotkać w boju. Jakoż pod 
cięciem jego miecza pękła kuta w Malborgu tarcza, pękł jak gliniany garnek 
stalowy hełm i mężny Arnold padł z rozciętą na dwoje głową...
*
Henryk, komtur człuchowski, ten sam najzawziętszy wróg polskiego plemienia, 
który zaprzysiągł, że póty dwa miecze każe przed sobą nosić, póki obu w krwi 
polskiej nie ubroczy, wymykał się teraz chyłkiem z pola, jako lis wymyka się z 
otoczonego przez myśliwców ostępu, gdy wtem zajechał mu drogę Zbyszko z 
Bogdańca. Krzyknął komtur, widząc nad sobą wzniesiony brzeszczot:
Erbarme dich meiner! (oszczędź mnie) - i złożył z przestrachu ręce, co 
usłyszawszy, młody rycerz nie zdołał już wprawdzie wstrzymać ręki i rozmachu, 
ale zdołał jeszcze przekręcić miecz i płazem tylko w spasły, spotniały pysk 
komtura uderzył. I rzucił go potem swemu giermkowi, który założywszy mu powróz 
na szyję, powlókł go jak wołu tam, dokąd spędzano wszystkich jeńców krzyżackich.
A stary Maćko szukał wciąż na krwawym pobojowisku Kunona Lichtensteina - i 
szczęsny we wszystkim dnia tego los dla Polaków wydał go wreszcie w jego ręce w 
zaroślach, w których przytaiła się garść uchodzących ze strasznego pogromu 
rycerzy. Blask słońca, który odbił się w zbrojach, zdradził ich obecność przed 
pościgiem. Padli wraz wszyscy na kolana i poddali się natychmiast, lecz Maćko, 
dowiedziawszy się, iż wielki komtur Zakonu znajduje się między jeńcami, kazał go 
stawić przed sobą i zdjąwszy hełm z głowy, zapytał:
- Kunonie Lichtensteinie, zali poznajesz mnie? A on zmarszczył brwi i utkwiwszy 
oczy w oblicze Maćka, rzekł po chwili:
- Widziałem cię na dworze w Płocku.
- Nie - odpowiedział Maćko - widziałeś mnie przedtem. Widziałeś mnie w Krakowie, 
gdym cię błagał o życie mego bratanka, który za nierozważny napad na ciebie na 
utratę gardła był skazan. Wówczas to ślubowałem Bogu i zaprzysiągłem na rycerską 
cześć, iż cię odnajdę i spotkam się z tobą śmiertelnie.
- Wiem - odparł Lichtenstein i wydął dumnie usta, chociaż zarazem pobladł mocno 
- ale jeńcem twoim teraz jestem i zhańbiłbyś się, gdybyś miecz na mnie podniósł.
Na to twarz Maćka ściągnęła się złowrogo i stała się zupełnie do paszczy wilczej 
podobna.
- Kunonie Lichtenstein - rzekł - miecza na bezbronnego nie wzniosę, ale to ci 
powiadam, że jeśli mi walki odmówisz, tedy cię każę jak psa na powrozie 
powiesić.
- Nie mam wyboru, stawaj! - zawołał wielki komtur.
- Na śmierć, nie na niewolę - zastrzegł raz jeszcze Maćko.
- Na śmierć.
I po chwili starli się z sobą wobec niemieckich i polskich rycerzy. Młodszy i 
zręczniejszy był Kunon, lecz Maćko tak dalece siłą rąk i nóg przeciwnika 
przewyższał, że w mgnieniu oka obalił go na ziemię i kolanem brzuch mu 
przycisnął.
Oczy komtura wyszły z przerażenia na wierzch.
- Daruj! -jęknął, wyrzucając ślinę i pianę ustami.
- Nie! - odpowiedział nieubłagany Maćko.
I przyłożywszy mizerykordię do szyi przeciwnika, pchnął dwukrotnie, a tamten 
zacharczał okropnie; fala krwi buchnęła mu ustami, drgawki śmiertelne 
wstrząsnęły jego ciałem, po czym wyprężył się i wielka uspokoicielka rycerzy 
uspokoiła go na zawsze.
*
Bitwa zmieniła się w rzeź i pościg. Kto nie chciał się poddać, zginął. Wiele 
bywało w owych czasach na świecie bitew i spotkań, ale nikt z żywych ludzi nie 
pamiętał tak straszliwego pogromu. Padł pod stopami wielkiego króla nie tylko 
Zakon krzyżacki, ale i całe Niemcy, które najświetniejszym rycerstwem wspomagały 
oną "przednią straż" teutońską, wżerającą się coraz głębiej w ciało słowiańskie.
Z siedmiuset "białych płaszczów" przodujących, jako wodzowie tej germańskiej 
powodzi, zostało ledwie piętnastu. Czterdzieści przeszło tysięcy ciał leżało w 
wiekuistym śnie na onym krwawym boisku.
Rozliczne chorągwie, które w południe jeszcze powiewały nad niezmiernym wojskiem 
krzyżackim, wpadły wszystkie w krwawe i zwycięskie ręce Polaków. Nie ostała, nie 
ocaliła się ani jedna i oto rzucali je teraz polscy i litewscy rycerze pod nogi 
Jagiełły, który wznosząc pobożnie oczy ku niebu, powtarzał wzruszonym głosem: 
"Bóg tak chciał!" Stawiano też przed majestatem pana przedniej szych jeńców. 
Abdank Skarbek z Gór przywiódł szczecińskiego księcia Kazimierza, Trocnowski, 
rycerz czeski, księcia na Oleśnicy Konrada, a Przedpełko Kopidłowski, herbu 
Dryja, mdlejącego z ran Jerzego Gersdorfa, który pod chorągwią świętego Jerzego 
wszystkim gościom rycerskim przywodził.
Dwadzieścia dwa narody uczestniczyły w tej walce Zakonu przeciw Polakom, a teraz 
pisarze królewscy spisywali jeńców, którzy klękając przed majestatem, błagali o 
miłosierdzie i o powrót za okupem do domu.
Cała armia krzyżacka przestała istnieć. Pogoń polska zdobyła też ogromny obóz 
krzyżacki, a w nim, prócz niedobitków, nieprzeliczoną ilość wozów wyładowanych 
pętami na Polaków i winem przygotowanym na wielką ucztę po zwycięstwie.
*
Słońce chyliło się ku zachodowi. Spadł krótki, obfity deszcz i potłumił kurzawę. 
Król, Witold i Zyndram z Maszkowic gotowali się właśnie zjechać na pobojowisko, 
gdy poczęto zwozić przed nich ciała poległych wodzów. Litwini przynieśli skłute 
sulicami, pokryte kurzem i posoką ciało wielkiego mistrza Ulryka von Jungingen i 
położyli je przed królem, a ów westchnął żałośnie i spoglądając na ogromne 
zwłoki leżące na wznak na ziemi, rzekł:
- Oto jest ten, który jeszcze dziś rano mniemał się być wyższym nad wszystkie 
mocarze świata.
Za czym łzy poczęły mu spływać jak perły po policzkach i po chwili ozwał się 
znowu:
- Ale że śmiercią walecznych poległ, przeto sławić będziem jego męstwo i godnym 
chrześcijańskim uczcimy go pogrzebem.
Jakoż zaraz wydał rozkaz, by ciało obmyto starannie w jeziorze, by przybrano je 
w piękne szaty i przysłoniono, nim trumna będzie gotowa, zakonnym płaszczem.
Tymczasem przynoszono coraz nowe zwłoki, które rozpoznawali jeńcy. Przyniesiono 
wielkiego komtura Kunona Lichtensteina, z gardłem okropnie mizerykordią 
rozciętym, i marszałka Zakonu Fryderyka Wallenroda, i wielkiego szatnego, grafa 
Alberta Szwarc-berga, i wielkiego skarbnika Tomasza Mercheima, i grafa Wendego, 
który legł z ręki Powały z Taczewa, i przeszło sześćset ciał znakomitych 
komturów i braci. Czeladź kładła ich jednego przy drugim, a oni leżeli na 
kształt zrąbanych pni, ze zwróconymi ku niebu i białymi jak ich płaszcze 
twarzami, z otwartymi szklanymi oczyma, w których zastygł gniew, duma, 
wściekłość bojowa i przerażenie.
Nad ich głowami pozatykano zdobyte chorągwie - wszystkie!! Wieczorny powiew to 
zwijał, to rozwijał barwne płótna, one zaś szumiały jakby do snu poległym. Z 
dala pod zorzą widać było oddziały litewskie ciągnące zdobyte armaty, których po 
raz pierwszy użyli Krzyżacy w bitwie polnej, ale które nie przyczyniły żadnej 
szkody zwycięzcom.
Na wzgórzu koło króla skupili się najwięksi rycerze i dysząc utrudzonymi 
piersiami, spoglądali na te chorągwie i na te trupy leżące u ich stóp, jak 
spoglądają uznojeni żeńcy na zżęte i powiązane snopy. Ciężki był dzień i 
straszny plon tego żniwa, ale oto nadchodził wielki, Boży, radosny wieczór.
Więc niezmierne szczęście rozjaśniło twarze zwycięzców, bo rozumieli wszyscy, że 
to był wieczór kładący koniec nędzy i trudom nie tylko dnia tego, ale całych 
stuleci.
A król, chociaż zdawał sobie sprawę z ogromu klęski, jednakże patrzył jakby w 
zdumieniu przed siebie i w końcu spytał:
- Zali cały Zakon tu leży?
Na to podkanclerzy Mikołaj, który znał przepowiednie świętej Brygidy, rzekł:
- Nadszedł czas, iż wyłamane są ich zęby i odcięta jest ich ręka prawa!!...
Po czym podniósł dłoń i począł żegnać nie tylko tych, którzy leżeli najbliżej, 
ale i całe pole między Grunwaldem a Tannenbergiem. W jaskrawym od blasku zorzy i 
oczyszczonym przez deszcz powietrzu widać było doskonale olbrzymie, dymiące, 
krwawe pobojowisko, zjeżone ułamkami włóczni, rohatyn, kos, stosami trupów 
końskich i ludzkich. Wśród których sterczały do góry martwe ręce, nogi, kopyta - 
i ciągnęło się owo żałosne pole śmierci z dziesiątkami tysięcy ciał dalej, niż 
wzrok mógł sięgnąć.
Czeladź uwijała się na tym niezmiernym cmentarzu, zbierając broń i zdejmując 
zbroje z poległych.
A w górze, na rumianym niebie, wichrzyły się już i zataczały koła stada wron, 
kruków i orłów, kracząc i radując się rozgłośnie na widok żeru.
I nie tylko przeniewierczy Zakon krzyżacki leżał oto pokotem u stóp króla, ale 
cała potęga niemiecka zalewająca dotychczas jak fala nieszczęsne krainy 
słowiańskie rozbiła się w tym dniu odkupienia o piersi polskie.
*
Więc tobie, wielka, święta przeszłości, i tobie, krwi ofiarna, niech będzie 
chwała i cześć po wszystkie czasy!
 Henryk Sienkiewicz: Krzyżacy
Rozdział LII
Maćko i Zbyszko wrócili do Bogdańca. Stary rycerz żył jeszcze długo, a Zbyszko 
doczekał się w zdrowiu i sile tej szczęsnej chwili, w której jedną bramą 
wyjeżdżał z Malborga ze łzami w oczach mistrz krzyżacki, drugą wjeżdżał na czele 
wojsk polski wojewoda, aby w imieniu króla i Królestwa objąć w posiadanie miasto 
i całą krainę aż po siwe fale Bałtyku.