JÓZEF IGNACY KRASZEWSKI 
KRÓL PIAST (MICHAŁ KSIĄŻĘ WIŚNIOWIECKI) POWIEŚĆ HISTORYCZNA 
TOM PIERWSZY 
I 
W Łowiczu, w dworcu arcybiskupim1, gdzie podówczas prymas Prażmowski2 przebywał, 
bliżej chcąc być stolicy, pod koniec 1668 roku, po odjeździe Jana Kaźmirza3 ruch, zjazdy i 
narady były nieustające. Arcybiskup pochlebiał sobie, że miał w ręku koronę i że nią rozporządzi, 
jak mu się podoba, sobie, rodzinie i sprzymierzeńcom zapewniając znakomite korzyści. 
Francuskie zabiegi, poczęte za żywota Marii Ludwiki4, przeżyły ją i tryumfowały. 
Znudzony wszystkim Jan Kaźmirz jechał do Francji odpoczywać na tłustym opactwie5, a 
po drodze był tak wesół, że w Krakowie tańcował, a jego orszak tak się sprawiał butno, że 
szlachtę bił, która ekskróla pozywała do sądów kapturowych6 i sądziła go na infamię7. Żartobliwsi 
na sejmie abdykacyjnym8 przezwali go już panem Snopkowskim, od wąsów snopu9 w 
szwedzkim herbie. 
Smutne to zrzucenie korony, od której Walezjusz10 uciekał, jowialiści11 ówcześni w żart 
obracali. Niczyjego serca nie przejęły te groźne, prorocze, natchnione, łzawe wyrazy, jakimi 
Jan Kaźmirz kraj pożegnał. 
Takie to były czasy. On sam, z piersi dobywszy to złowrogie proroctwo Kassandry12, które 
było jakby echem kazań Skargi13, on sam śmiał się nazajutrz, zostawszy panem Snopkowskim. Losy Polski spoczęły w ręku arcybiskupa, zaprzedanego Kondeuszowi14, hetmana Sobieskiego15, 
żonatego z Francuzką16 i oddanego Francji i znaczniejszej części arystokracji, 
która pozyskaną dla niej była. 
Z księdza Olszowskiego17, który wydał cenzurę18 kandydatów do korony i zalecał Piasta, 
śmiano się jak ze statysty19 in partibus20, który wpływu mieć nie mógł na elekcji. 
Mało kto naówczas baczył na to, że z wolna obok potęgi magnatów — niesforna, krzykliwa, 
na pozór dająca powodować sobą i kierować — rosła siła nowa, którą starsi panowie bracia 
mieli za swoją. 
Już naówczas panowie i szlachta, których prawo nie rozróżniało, dając im równe prerogatywy21, 
rozbili się na dwa obozy. Dostatek lub ubóstwo nie stanowiły koniecznie cechy i 
znamienia jednego z dwu obozów tych, dzieliły je szczególniej wychowanie, obyczaj, pojęcia, 
strój nawet. 
Już od Zygmunta III22 zaczynano się przebierać po europejsku, a zarzucać strój narodowy. 
Na pozór nie miało to żadnego znaczenia, było drobnostką, rzeczą smaku, ale nie ma w życiu 
człowieka symptomu23 bez genezy, bez głęboko leżących przyczyn, i zewnętrzna forma wcale 
nie tak była obojętną, jak się wydawać mogła. 
Już ten sam fakt, że ktoś miał odwagę zerwać z narodem, wyróżnić się od niego, zażądać 
czegoś innego niż wszyscy i że mu smakowała rzecz obca lepiej niż spadek dziadów i pradziadów, 
miał ogromne znaczenie. Chcieć za cudzoziemca, choćby powierzchownie, uchodzić 
wśród swoich, jest to im zadać brak smaku, zadomowienie i zardzewienie. 
Wprawdzie strój i mowę obcą przynosił z sobą dwór, ale nie miałby siły ich zaczepić, gdyby 
w górze nie rzucono płocho wszystkiego, co swoje, dla tego, co obcym było. Jako wymówkę 
miała młodzież bogata, cała prawie kształcąca się za granicą, iż u obcych znajdowała 
ogładę większą, życie słodsze i szumniejsze, postęp w tym wszystkim, co je uprzyjemniało. 
Lecz z tą chwilą, gdy mówić, stroić się i bawić zaczęto po francusku i po niemiecku, skazano 
Polskę starą na śmierć. 
Zamiast o swej sile wyrabiać sobie cywilizacją własną, mającą charakter narodowy i miejscowy, 
zmuszoną była się przeradzać i przetwarzać. Żadne takie przesilenie okrutne nie przechodzi 
bez oporu i boleści. Licząc tak — zastępy szlachty, która polską była i pozostać nią 
chciała — stanęły okoniem przeciwko kosmopolitom. Walka rozpoczęła się, nie zapisując na 
chorągwi hasła, inne wywieszono na niej, lecz w głębi nie była czym innym, tylko bojem o 
utrzymanie obyczaju i cech narodowości. Do nich należały do zbytku aż rozrosłe swobody; 
korzystano z nich, ażeby je nie tylko utrzymać, ale doprowadzić do rozprzężenia i anarchii. 
Z obu stron, u panów i u wrzawliwej a warcholącej szlachty, były przymioty i wady, były 
dobre, równie jak złe popędy, lecz walka ma to do siebie, że odsłania strony ciemne, że wydobywa 
zło na wierzch. U góry stanęły: prywatne przekupstwo, nepotyzm24, frymarki25, przedajność 
bezwzględna, u dołu — bezrząd i rozpasanie, a buta i warcholstwo niepowściągnięte. 
Szlachta niechętnie szła na pospolite ruszenie, w sejmie posłowie parli się stać na równi z 
senatorami, związki wojskowe i rokosze26 wrzały ciągle, panowie płacili za urzędy, rozbijali 
się o starostwa i lekceważyli losy kraju, królowie stali się w końcu płatnikami tylko. Ani z 
jednej, ani z drugiej strony nie tajono tego, co jakby już zwyczajem uświęcone, przechodziło 
z pokolenia na pokolenie. Szlachta wiedziała, co kto za dostojność i za starostwo zapłacił, 
panowie na wskroś przenikali wichrzycieli i Katylinów27. 
Lecz u dołu ten tłum niesforny, rozgorzały, bezrozumny, miał [to] za sobą, że wrzał, burzył 
się, krzyczał i rozkoszował w imię jakiejś zasady, w obronie jakiejś swobody, że się poświęcał 
dla ogółu, gdy u góry stała naga i bezwzględna prywata. Nie ważyła ona sobie wrzasku 
i obelg, jakimi ją obrzucano, szła cynicznie swoją drogą, ale upadała moralnie tym bezwstydem. 
Tłum miał wyższość nad nią, bo on szedł często pieszo i stał o suchym chlebie w 
obronie praw, gdy panowie lekceważąc je, bankietowali. Panowanie Jana Kaźmirza było 
momentem krytycznym — w obu obozach wzmogło się rozprzężenie, szlachta podniosła głowę, 
obliczyła się, mruczała, czuła się silną. Lecz jak wszystkie zbiorowiska ludzi, ulegała ona 
tym, co się jej na wodzów narzucali, i uginała za powiewem chwili. Kilku przywódców poruszało 
ziemiami, wołało: do broni!... i miotało tymi tłumami. 
Kto by Warszawę widział w tym czasie między sejmem konwokacyjnym28 a elekcyjnym, 
świetną, wesołą, wrzawliwą, wytworną, szczebiocącą po francusku a przepełnioną dworami 
panów tak wytwornymi, iż się ich wobec cudzoziemców nie wstydzono — owe poczty towarzyszące 
wojewodom, kasztelanom, biskupom, te służby, w barwach29 kosztownych, wygalowane 
od złota, te panie we fryzurach, koronkach, atłasach, umalowane, woniejące, noszące 
wszystkie przezwiska mitologiczne lub zapożyczone z romansów francuskich — kto by posłuchał 
żargonu salonów, w których bardzo mało gdzie się język polski odzywał, musiałby był 
wnieść z tego, że tu potęga panów, ich wpływ, siła, wola, stanowiły o całej kraju przyszłości. 
Wszyscy ci zaś panowie i panie tak służyli zagranicznym potęgom: królowi Francji30, cesarzowi31, 
książętom rzeszy, wszystkim, co rozrzucali lub obiecywali pieniądze, iż mniemać 
było można, że przyszła elekcja pójdzie po woli obcych mocarstw. Francja, szczególniej od 
czasów Marii Ludwiki, była w ścisłych stosunkach z Polską, a że ją mieć chciała jako sprzymierzoną, 
hołdownicę przeciwko cesarstwu, musiał Jan Kaźmirz ustąpić z tronu dla Kondeusza, 
i wszystko tak było osnute, obrachowane, prowadzone przez jednookiego prymasa, iżby 
rachuby zawieść nie mogły. Przyszły król miał już tu dwór swój — francuski, wychowanice 
nieboszczki królowej, ich mężów, młodzież wyuczoną w Paryżu, przygotowane narzędzia, 
sprężyny, pomocników i sługi. 
Cały ten ruch jawny był, a wesołe twarze biorących w nim udział przekonywały, że pewni 
być musieli powodzenia. 
Dla tego zalotnego, eleganckiego, francuskiego świata, który wziął spuściznę po Marii Ludwice 
i panować chciał tak męskiej połowie, jak ona rządziła Janem Kaźmirzem — rycerski, 
piękny, na najświetniejszym dworze wychowany Kondeusz był ideałem. Z nim tu przyjść 
miało życie, a w nim te piękne wychowanice królowej — półkrólowe obiecywały sobie świetnieć 
i rozkazywać. Na czele tych piękności, zawczasu cieszących się tryumfem, stała naprzód 
— ulubiona Marii Ludwice, niemal przybrana za córkę — Maria de la Grange d'Arquien, żona 
Zamojskiego32 naprzód, a teraz Jana Sobieskiego, hetmana, który razem z prymasem prowadził 
Kondeusza. 
Hetmanowa była najjaśniejszą gwiazdą na tym niebie, celowała bowiem pięknością nadzwyczajną, 
a umiała się nią posługiwać. Mąż Celadon33 był jej niewolnikiem. Jego adoracja 
dla żony słynęła jako przykład miłości idealnej... Obok niej nie zbywało na pięknościach, na 
zalotnych twarzyczkach, a galanteria34 rozpościerała się szeroko i swobodnie, ale nie gorszyła 
nikogo, bo się osłaniała formami wielce wyszukanymi... W świecie tych pań, Sobieskiej, Radziwiłłów, 
Potockich, Lubomirskich, Paców, żaden dzień nie mijał bez zabaw, a wesołość 
była tonem dominującym. 
Wszystko też zdawało się ją usprawiedliwiać... Elekcja była tylko formalnością do spełnienia. 
Kondeusz powołany miał przybyć i Polska miała być szczęśliwą! 
Patrząc z daleka tak się to zdawało pewnym, tak niezawodnym. Zawczasu rozdawano wakanse... 
W Łowiczu też prymas Prażmowski przyjmował co dzień cisnących się gości, którzy 
mu swe usługi ofiarowali, skarbiąc jego łaski. 
Ale nie wszędzie to tak wyglądało jak w Warszawie i Łowiczu. Niemal każda ziemia miała 
wśród szlachty przewódźcę, który jej dawał skazówki i skinieniem prowadził za sobą. 
W Sandomierskiem, niedaleko od miasta, mieszkał na małej dziedzicznej wioseczce JMPan Ireneusz Piotrowski, herbu Sas. Spojrzawszy na niego, gdy się wmięszał między panów 
braci, nikt by za tego chudego, żółtego, przygarbionego, odzianego niedbale, prawie ubogo, 
cichego, a prześlizgającego się w tłumie nieznacznie człowieczka, nie dal złamanego szeląga. 
Piotrowski nie miał żadnego tytułu, był ubogi, koligacjami się nie szczycił, pańskich progów 
nie wycierał, ale w Sandomierskiem bez Piotrowskiego w sprawie publicznej nikt nie 
stąpił. Z tej wziętości u szlachty nie miał on najmniejszej korzyści, ale umiał ją cenić i nie 
lekceważył. 
Bóg jeden raczy wiedzieć, co tam niegdyś w młodości na pana Ireneusza wpłynęło, że panów 
i magnatów, żółtobrzuchów — jak ich nazywał — znieść i cierpieć nie mógł. Był to ich 
wróg zacięty, chociaż z tą nieprzyjaźnią nie występował, nosił ją za pazuchą, dobywając tylko, 
gdy mu jej było potrzeba. 
Piotrowski miał drugi przymiot czy wadę niezwykłą. W tej epoce niezmiernej gadaniny, 
gdy połowa życia szlachcicowi upływała na popisach retoryką, Ireneusz nie prawił mów wiele, 
nie bawił się w Demostenesa35. Gdy drudzy za długo, a nie do rzeczy pletli, tarł przerzedzone 
włosy, ciągnął za rękawy i szeptał: 
— Konkludujcie36!... 
Miano go za przebiegłego i chytrego, i był nim w istocie, ale i z tego nie szukał sławy, 
owszem, pozornie udawał prostego, otwartego człowieka. Wioska jego, od wieków w posiadaniu 
rodziny będąca, zwała się Sasindwór, leżała nad Wisłą, a w półtorej godziny mógł z 
niej na swej szkapie traktem dostać się do Sandomierza. Żona, kobiecina tak skromna, że najczęściej 
chadzała z głową prostą chustą związaną, nie sadząc się na czepce i forboty37, pracowita gospodyni, milcząca jak mąż, i jedna córeczka Jagusia, naówczas mająca lat piętnaście, 
stanowiły jego rodzinę całą. 
Żaden naówczas szlachecki najuboższy dworek nie zamykał się niegościnnie przed ludźmi, 
stał i Sasindwór otworem, ale nie ucztowano w nim, bo Ireneusz, jak powiadał, miał słabą 
głowę, pić nie mógł, nie lubił i w pijanym towarzystwie stawał się smutnym. Jedynym zbytkiem 
jego „chaty”, bo tak on swój skromny dworek nazywał, były książki. Lecz nimi też nie 
lubiąc się chwalić, trzymał je w swojej kancelarii i więcej się taił, niż chwalił. Ulubionym 
jego czytaniem byli rzymscy historycy. Gospodarzem był, jak naówczas wszyscy wedle starych 
podań i prawideł, posługując się włodarzem, pilnując, aby się nic nie marnowało, ale 
niezbyt zabiegłym. W wielu rzeczach jejmość go zastępowała, bo gdy przyszły sejmiki, zjazd, 
narady, sejm — Piotrowski musiał — na służbę. Tak się on wyrażał o zajęciach sprawą publiczną. 
Ustaloną miał tak sławę mądrego statysty u swej współbraci Sandomierzanów, że ona i do 
sąsiednich województw przeszła. W ogóle był to człek skromny i cichy. Ponurym jednak i 
nazbyt poważnym nie był — owszem, śmiał się rad i czasem dowcipnie przyciąć umiał, a gdy 
się rozgrzał — wyrażał się dosadnie, po szlachecku. 
Pora była zimowa. Sanna się późno w tym roku usłała, ale tak wyborna i tak trwała, że się 
nią cieszyli wszyscy. Piotrowski siedział z Tacytem przy kominie, gdy jejmość zapukała i 
cicho oznajmiła: 
— Masz jegomość gości... 
Piotrowski książkę włożył do szafy, obciągnął suknie i wszedł do bawialni w chwili, gdy 
ogromnych rozmiarów, okrągły jak beczka, rumiany, z siwymi wąsami szlachcic, rubasznie 
się śmiejąc, bokiem się wciskał przeze drzwi wołając: 
— A co? Gość nie w porę gorzej doktora! 
Za okrągłym tym tuż widać było dwóch znacznie mniejszej objętości, ale daleko słuszniejszego 
wzrostu, ichmościów, z których jeden miał jasne jak len włosy, a drugi czuprynę czarną 
i wąs do góry sterczący. 
Zaczęło się serdeczne powitanie. 
JMPan Symeon Garwowski cześnikiem się jakimś mianował, jasnowłosy Remigian Zwolski 
— Wojskim, a ostatni, czarny i tęgo rozrosły — namiestnikiem. Wszyscy trzej, kość z kości, 
byli Sandomierzanie. 
Piotrowski ich ucałowawszy rozsadził, a wiedząc, że żona zna obowiązki gościnności, o 
wódce i przekąsce, w tej porze dnia po przejażdżce niezbędnej, nie wspomniał. 
Prym między gośćmi nie tylko tuszą, ale i znaczeniem trzymał cześnik, który ciągle śmiał 
się i odchrząkiwał. 
— My do ciebie, kochany Piotrusiu — odezwał się po chwilce — jak w dym! Kto nam poradzi, 
kto poprowadzi, jeśli nie ty?... 
Ireneusz słuchał ciekawie, ale cierpliwie. 
— O cóż to idzie, kochany cześniku? 
Na skinienie Garwowskiego, który się już zmordował, podchwycił pan namiestnik czarnowłosy: 
— Jasna rzecz, jasna rzecz, kochany sąsiedzie, a toż to w kapturze jesteśmy. Elekcja za pasem... 
co my tu poczynać mamy? 
— Tak! — przerwał cześnik — obrać króla nie sztuka, ale się nie oszukać, w tym sęk. Panowie 
się już wszyscy zaprzedali kandydatom. Kondeusz ich złotem obsypał... Lotaryński38, Neuburski39 — kat ich wie, jak ich zowią... My o nich mało co wiemy, niechby się Sandomierskie 
nie zbłaźniło! Co? 
Piotrowski milczał. Wtem jasnowłosy pan Remigian Zwolski mocno odchrząknął. 
— Czy to trzodą mamy być, którą panowie pastuchy gnają, gdzie chcą? Już nam to panowanie 
magnatów dało się we znaki. Oni to znowu nam sztukę chcą wyprawić... 
— Jasna rzecz... — przerwał czarnowłosy. 
— Ale dajże mi mówić! — syknął białowłosy, który się poruszał z jakimiś konwulsyjnymi 
drganiami. 
— Ksiądz Olszowski pisze za Piastem — kończył — tandem40 może i rację ma. Chcieliśmy 
Francuza41, ten drapnął..., przyszedł po nim siedmiogrodzianin42, wziął nas ostro w łapy — no, 
ale żołnierz był tęgi!... — nastąpił pół–Jagiellończyk43, pół– Szwed, a cały Niemiec... Ten się 
modlił i stękał... zawichrzyło się! Obraliśmy synów44 dwu... Boże odpuść... Za ostatniego 
Rzeczpospolita o mało nie rozpadła się... i ten w końcu koronę zrzucił — non sum dignus45 — a 
po cóż się jej napierał?... 
— Cóż tedy, znowu a capite46 Francuza mamy sobie zaszczepiać?... Nie dziwna to rzecz, 
aby naród jaki sobie wybierał ino cudzoziemców, których nie zna i którzy go nie znają? 
Cześnik się rozśmiał głośno. 
— Jak Bóg miły, jest racja! 
Spojrzeli na Piotrowskiego, który milczał, a wtem się drzwi otworzyły i wyrostek wniósł 
na dużym blacie, pokrytym serwetą, flaszki i przekąski. 
Sprawa elekcji musiała na chwilę być odłożoną na stronę, bo hora canonica47, mróz, zima 
nakazywały się pokrzepić. Kalmusówka48 była doskonała. 
Piotrowski przepił do cześnika i kieliszek poszedł koleją. Czarnowłosy go powtórzył nie 
pytając. Siedli znowu. 
Z piersi Garwowskiego dobyło się ogromne, tuszy jego odpowiednie, westchnienie. 
— Co wy o tym myślicie, Piotrusiu? — zapytał cześnik. — Czytaliście pewnie Olszowskiego? 
hę?... a jest skryptów i innych do licha. 
Piotrowskiemu twarz, zasępiona i zastygła z początku, zaczęła się rozjaśniać. Obejrzał się 
po swych gościach, jak gdyby brał miarę ich dla zastosowania do niej odpowiedzi. 
— Niech mu Bóg nie pamięta — zaczął — kto nas tymi elekcjami obdarzył. Mówiąc o nich — 
wyglądają bardzo pięknie, swobodny wybór najgodniejszego!... a tu w samej istocie wybiera 
przypadek lub intryga, albo pieniądze. Przewidzieć, kto zostanie wybranym, nie potrafi nikt... 
Cztery czasem tygodnie leżym w polu, zmęczeni, głodni, stęsknieni za domami, na ostatek 
krzyknie kupka ludzi nazwisko, a reszta za nią, aby się to raz skończyło... Więc Deus scit49, 
co nas czeka... Nie pochlebiajmy sobie, abyśmy na swoim postawili, ale jest jedna rzecz, której 
dokazać możemy, gdy zechcemy, że tych panów, których pokupowali — co jawnym jest — wyekskludujemy i naszych ichmościów–magnatów, co się sądzą wszechmogącymi, choć ich 
jest garstka, a nas tysiące... nauczymy, że my, szlachta szaraczkowa, jesteśmy też sobie — potęgą! 
Wszyscy trzej przybyli ogromnie i z widocznym rozradowaniem wewnętrznym śmiać się 
zaczęli. 
Garwowski ręce nabrzękłe zacierał. 
— To by dopiero była sztuka, ut sic!50 
Towarzysze jego, jasny i czarnowłosy, nie mogli się wstrzymać od śmiechu. 
— Tej sztuki my możemy dokazać — dodał Piotrowski — ale potrzeba iść zgodnie i gromadą. 
A nie dosyć nas, Sandomierzan, choć my z Krakowianami zawsze przodem idziemy; drugie 
też województwa musiemy sobie pozyskać, aby szły razem, a że u nas gęby się szeroko 
otwierają rade, a w głowach często szumi, niekoniecznie wszystkim trzeba dawać inne hasło 
nad to jedno: Szlachta kupą! 
— Prowadzili nas magnaci nie jeden raz za sobą posłusznych, niechże choć ten raz idą za 
nami. 
Wszyscy goście, do najwyższego stopnia ożywieni, aplaudowali51. Namiestnik tak był rozgrzany, 
że jeszcze sobie nalał kieliszek dla ochłodzenia się i wychylił go. 
— No, ale kogóż wybierzemy? — pytał Garwowski — bo w tym jądro rzeczy. 
Piotrowski popatrzył na niego. 
— Cześniku kochany — rzekł — mnie się widzi, że kto królem będzie, to prawie obojętna. Co 
król u nas może? Starostwa rozdawać i tytuły, więcej nic. Magnaci go obsiądą, oblegną i będzie 
musiał skakać, jak mu zagrają. No, ale nie przeczę, że dla zagranicy król coś znaczy, 
reprezentuje Rzeczpospolitą, trzeba więc, aby miał choć postawę po temu. 
— Si fabula vera52 — rzekł Garwowski — bo i wizerunki kłamią. Kondeusz wygląda rycersko, 
Lotaryński ładny mężczyzna. 
— Kondeusz to Francja — rzekł Piotrowski — a ona nam już dokuczyła... Lotaryński rakuskiego 
domu pokrewny, to praeter propter 53 rakuszanin, a i to nie bardzo nam miły ród. 
— Czyha na nas, jak na Węgrów i Czechów — dodał jasnowłosy. 
— No, a Piast? — wtrącił namiestnik czarny. 
— Piast! Piast! — rozśmiał się Piotrowski, pocierając czuprynę — żeby to można znaleźć takiego 
Piasta, z którego by lędźwi wyszedł dla nas Chrobry... ba! ba! ba! 
Goście znowu chórem się śmiali. 
— Niech sobie i Piast będzie — rzekł gospodarz — ale z nim przyjdzie wiele inkonweniencji54... 
rodzina, koligaci, nieprzyjaciele. 
Tu chwilkę milczał i dokończył. 
— A ja wam co powiem, nie łapmy ryb przed niewodem. Główna rzecz, panom się nie dajmy. 
Niech to będzie elekcja szlachecka, nasza... a co do kandydata — los rozstrzygnie. Śmieli 
się raz na elekcji, gdy ktoś krzyknął: Bandura!..55 Ja zaś mówię: Bodaj Bandura, aby nasz, a 
nie pański i taki, co sobie koronę kupuje. Pokażmy, że ona jeśli jest na sprzedaż, to nie u nas. 
Panowie niech nią frymarczą, jak chcą, my — ją dajemy. Co Bóg natchnie... 
Słuchali wszyscy z należytym dla Piotrowskiego poszanowaniem. 
— Ja wam powiadam, mili bracia — powtórzył Piotrowski — trzeba się o to starać, aby 
szlachta stanęła jak jeden mąż... kupą... Na to trzeba sobie słowo dać i nad tym pracować... 
— Zgoda! — zawołał cześnik — hasło tedy: Szlachta kupą! — A kto ją poprowadzi? Piotrowski 
myślał i rzekł spokojnie: 
— A Pan Bóg! Cześnik skłonił głowę. 
— I na to zgoda — szepnął. 
— Nie przyjdzie nam to łatwo — ciągnął dalej gospodarz — bo panowie w niektórych ziemiach 
mają między szlachtą klientów, sługi i ujętych ludzi. Tego syn dworzaninem u wojewody, 
tamtego córka we fraucymerze kasztelanowej, a dzierżawy i dożywocia... 
Zmarszczył się jasnowłosy. 
— Przecież się nikt nie zaprzedaje za to — krzyknął — a tu nie idzie o małą sprawę, ale o gardłową... 
Nam sumienia nic wiązać nie powinno. 
— Śpiewamy do Ducha Świętego: Veni Creator spiritus — wtrącił Piotrowski — słuchajmyż 
Ducha, a nie pańskich rozkazów! 
— Szlachta kupą! 
— Szlachta kupą! — chórem powtórzyli jasno– i czarnowłosy. 
Cześnik milczał. 
— Tandem — odezwał się po namyśle — gdyby z ekskluzją56 Kondeusza i Lotaryńskiego, 
dajmy na to, nie zostało nam nic, tylko wybór Piasta... Więc kogóż? 
— Wierzcie mi, że to już wszystko jedno — rzekł Piotrowski — ma Piast za sobą wiele, ale 
ma i przeciwko sobie... Każdemu wybranemu z między równych, którego majestatowi jutro 
się trzeba pokłonić, będą zazdrościć, przeciw każdemu będą spiskować... Główna rzecz, aby 
żołnierzem był. Reszta...! 
Machnął ręką. 
— Mówicie o Piaście — dodał jasnowłosy — a szlachta już na żarty sobie mężnego wojaka 
Polanowskiego z ust do ust podaje. 
— Polanowski taki dobry jak i Lubomirski — skonkludował Piotrowski — ale się do tego 
przygotujmy, że królestwo będzie szlacheckie, musimy go wybrać z panów, dlatego, że ich 
wszyscy znają... Przecież i to była szlachta, tylko zdegenerowana... 
Narada zaczynała ostygać. 
— O kandydacie naszym dopiero na Woli i koło szopy57 mówić będziemy — ciągnął dalej 
gospodarz — jądro w tym, aby szlachta pokazała, że ona coś może. Na to nigdy lepszej nie 
wybierze godziny. Panowie sobie ułożyli, ukartowali wszystko, pewni są swego, pieniędzy 
nabrali, skórą żywego niedźwiedzia się podzielili, a my im pokażemy, że oni tu nie są gospodarzami, 
tylko my! 
Wyrazy te, wymówione dobitnie, tak trafiły do przekonania, a raczej do miłości własnej 
przybyłych, iż się aż z krzeseł pozrywali, potakując gorąco. Cześnik wskazał na Piotrowskiego, 
głowę przed nim uchylając. 
— To nasz wódz i dyktator — rzekł — hasło dane, zdrajcą będzie, kto go nie przyjmie... 
Gospodarz przyjął skromnie pochwałę. 
— Wszystko to dobrze — rzekł — ale nie zapominajcie o tym, że jeśli się panowie hetmany, 
kanclerze, marszałkowie itp. dowiedzą zawczasu o naszym haśle, oni je wniwecz obrócą. W 
tym rzecz, aby robić, co trzeba, a nie głosić nic. 
Cześnik się zadumał. 
— W tym sęk! — zamruczał — jakże ja mam nawracać, kiedy mi o mojej religii mówić nie 
wolno? 
— Jak? — przerwał gorąco Piotrowski. — Oto wprost, tylko bijmy na panów i ich szachrajstwo, 
z tego samo z siebie wyniknie, że szlachta pójdzie swoim dworem i honorem. Wojna 
przeciw magnatom, którzy nas za szuje mają i z tym się odzywają, wojna przeciwko przekupstwu i frymarkom... Dziś już wiadomo, ile złota rozsypał król francuski dla Kondeusza i Lotaryngii. 
Obiecuje, daje skąpo, ale podpisów jego i obligów dosyć jest po kieszeniach... 
— Przeciwko panom!... W to mi graj!... — z okrutną gorącością porwał się jasnowłosy wojski 
— przeciwko panom... Prepotencji58 ich coraz rosnącej koniec położyć potrzeba... My 
krwawicą naszą i krwią naszą broniemy Rzeczypospolitej, na nas ciężary spadają, a oni biorą 
żupy i na żupy asygnacje, panis bene merentium59, starostwa, dzierżawy, tenuty60, jurgielty61... 
Nas już mało nie w niewolników obrócili. Czas się otrząsnąć... Czas! 
Chórem powtórzono: 
— Czas! 
Wszystkie twarze były mocno zarumienione. Piotrowski milczał. 
Zbliżała się pora obiadowa i czarnowłosy powtórzył libację kalmusówką. Cześnik dumał, 
gospodarz wesół podżartowywał sobie z tych magnatów, przeciwko którym spiskował. 
— Gdyby się nam udało zrobić im niespodziankę — powtarzał. 
— Jak Bóg Bogiem zrobimy ją — wołał cześnik. — Prymas jest chytry, przebiegły, ale tchórz. 
Gdy zadźwięczą szable szlacheckie, na wszystko przystanie. Trudniej będzie z hetmanem. 
— Hę! — podniósł głowę namiestnik — z hetmanem byłoby trudno, bo żołnierz i wódz doskonały, 
ale jako statysta chodzi w spódnicy. Tu jego jejmość prowadzi... a ta — druga Maria 
Ludwika, tylko jej powagi nie ma... Nie obejrzy się jejmość, jak jej kandydat padnie. 
— Kobiece rządy, mospanie — rzekł Piotrowski — choć się wam niedołężne wydają, głęboko 
sięgają i długo się czuć dają. Do dziś dnia nam panuje zmarła Maria Ludwika, wszystko, co 
widzimy, jej dziełem. Z jej ręki mamy Kondeusza, z jej wychowania panią hetmanową i Radziwiłłową, 
jej modą młodzież się ubiera, jej językiem wszyscy mówią i piszą. Daj Boże, aby 
obyczaj sprzedawania wakansów nie poszedł też dziedzictwem na dwór nowy. 
Jeszcze tak gwarzyli, wyglądając, już rychło do stołu oznajmią, gdy ogromne sanie przed 
mały ganek dworu się zatoczyły. Porwali się wszyscy do na wpółzamarzłych okien. Gość to 
był znowu, ale tym razem nie lada, bo sanie otaczała liczna służba i zwiastowała pana. 
Skrzywił się Piotrowski, wszyscy spojrzeli się po sobie, wtem drzwi otwarto i w nich 
uśmiechnięty, ubrany wykwintnie, ale po polsku, ukazał się podżyły mężczyzna. 
Był to pan kasztelan sandomierski. Piotrowski mało go znał, a choć z jego wioskami sąsiadował, 
kasztelan w nich rzadko przebywał, iż się prawie nie widywali. 
— Popod bramą, uczcić pana brata, przejeżdżając — począł grzecznie wsuwając się kasztelan, 
któremu towarzyszył słusznego wzrostu, młodziuteczki bratanek — nie mogłem tego przenieść 
na sobie, aby go choć chwileczkę nie nawiedzić. Spieszę się bardzo, bo nam ten kaptur 
wiele do czynienia daje, ale choć pokłonić się chciałem. 
Piotrowski przyjął pana z powagą, ale zarazem uprzejmością. Kasztelan raczył usiąść, nie 
odmówił kalmusówki i przekąski, choć ciągle powtarzał, że mu się spieszy, a w końcu okiem 
rzuciwszy po zgromadzeniu, które zimno go i milcząco przyjmowało, zawołał: 
— Cóż, de publicis?62 
Pytanie głównie było do gospodarza skierowane, który po krótkim namyśle odrzekł: 
— Wszyscy by radzi jak najprędzej ów kaptur z głowy zdjąć, potrzeba nam króla. 
— Święte słowa! — potwierdził kasztelan, bystro się oglądając — ale mnie się zdaje, że tak 
jakbyśmy go już mieli. Unanimitate 63 przejdzie Kondeusz. 
— A Lotaryński? — spytał gospodarz. 
Kasztelan się skrzywił. 
— Zalecają go nam jako rycerza i wojaka, ano, my doma też mamy swoich hetmanów, którzy 
mu nie ustąpią. Więc to zaleta dla nas małej wagi. Nam trzeba takiego, co by wojsku miał 
czym zapłacić — to grunt. Kondeusz zaś w grosz zasobny, nikt się z nim mierzyć nie może. 
Milczeli wszyscy. Piotrowski głową potrząsał i rzekł obojętnie: 
— Myśmy, panie kasztelanie, statyści niewielcy, oglądamy się na ichmościów, którzy wyżej 
siedzicie i widzicie dalej. Byle elekcja nas długo w polu nie trzymała, bo i konie, i ludzie pochudną. 
Ta odpowiedź wymijająca podobała się pono kasztelanowi, który ją przyjął uśmiechem 
wesołym. 
— Na to jeden sposób jest — rzekł — niedługo czekając Kondeusza okrzyknąć. 
— A cóż na to powie pan podkanclerzy — mruknął cześnik. 
Kasztelan ręką skreślił w powietrzu jakiś znak niezrozumiały. 
— Podkanclerzemu się chciało drukować książkę — rzekł z przekąsem — i wydał cenzurę, ale 
ona się sama cenzuruje, boć Piast niemożliwy. Jest ich nadto, aby się jednego z nich wybrać 
mogło. A co nam Piast przyniesie, gdy obcy monarcha i pieniądze, i alianse, i sojusze, i pomocników 
dla Rzeczypospolitej, i skarb zasili. 
To mówiąc powstał kasztelan, nikt mu nie przeczył. Dobył jajka norymberskiego zza żupana, 
spojrzał na godzinę i natychmiast się począł żegnać. 
— Waszmość, kochany sąsiedzie — dodał na wyjezdnym, zwracając się do Piotrowskiego — 
spodziewam się, czasu elekcji będziesz z nami. Sandomierzanie wszyscy za Kondeuszem. 
Nie wyjechał jeszcze za wrota, gdy cześnik, za boki się trzymając, powrócił do bawialni i 
zawołał: 
— Trafił jak kulą w płot! 
II 
Kondeuszowi zawczasu tryumfowali, tak się zdawało zapewnionym zwycięstwo. Książę 
Lotaryński, którego poseł niewiele miał do rozdania pieniędzy, sypał obietnicami, wkradał się 
wieczorami do jeżdżących na dwu stołkach przyjaciół, ale z każdym dniem mniej miał nadziei, 
aby mu się potężnego współzawodnika zwalczyć udało. Pomijając to, że vice–rex, 
ksiądz prymas, który mówił głośno, że mu szło tylko o pana, wiarę świętą katolicką w sercu 
mającego, dawno był dla Kondeusza pozyskanym, wszyscy dostojniejsi z nim trzymali. 
Michała Tomasza Wiśniowieckiego, którego podkanclerzy zalecał, nikt nawet za kandydata 
nie liczył. Cała ta gałęź dawnego jagiellońskiego rodu zdawała się fatalnością jakąś na 
uschnięcie przeznaczoną. Nie zbywało jej na ludziach, ale nie miała szczęścia. Najlepszym 
tego dowodem był niedawno zmarły Jeremi64, jedyny jeden wódz, który umiał Kozaków 
gromić i wrazić im trwogę, mąż wielkiej cnoty, powagi, surowości obyczaju, poświęcenia bez 
granic — zmarły bez zasłużonej buławy, odarty z ogromnych posiadłości na Rusi, licho za 
ofiary wynagrodzony, zapłacony niewdzięcznością, który po sobie zostawił rodzinę prawie w 
ubóstwie, syna na łasce dworu wychowującego się, wdowę łaską Lubomirskich i Zamojskich 
utrzymującą się w bardzo skromnym bycie. 
64e r e m i W i ś n i o w i ek i (1612–1651) — wyidealizowana w literaturze naszej postać. W rzeczywistości 
nie był wybitnym wodzem, a splamił się okrucieństwem wobec ludu ruskiego, ograbianiem wdów i przywłaszczeniem 
sobie grosza publicznego 
Życiem ofiarnym ów Jeremi, o którym powiadano: calamitatis patriae lamentatio Jeremiae65, 
zarobił sobie tylko jedno — zazdrosnych i nieprzyjaciół. 
Rycerstwo miłowało go i cenić umiało, bo go widziało na czele swoim nie tylko wodzem, 
ale żołnierzem, często bez zbroi, w prostym kaftanie, rzucającym się na nieprzyjaciela. Jako 
wódz miał on szczęście wielkie, jako człowiek obudzał zawiść i niechęci. Prawda, że ani 
dworactwem, ani pochlebstwy serc sobie nie pozyskiwał. Był to mąż niezłomny... 
Jan Kaźmirz, którego jątrzono przeciwko niemu, poznawszy go lepiej, już serce swe skłaniał, 
gdy przestrzeżono go, że Wiśniowiecki mu hetmaniąc, całą sławę i zasługę zwycięstw 
odbierze. 
Wszystko, czym go los dotknął, przeniósłszy ze stoicyzmem66 wielkiej duszy, Jeremi boleć 
tylko musiał nad losem syna, którego na łasce ludzi odumierał. Opiekowano się nim dla tego 
wielkiego wspomnienia ojca. Książę Karol, brat króla, królowa Maria Ludwika, czuwali nad 
nim. Na ostatek miał świętą niewiastę, matkę, w której żyłach płynęła krew wielkiego hetmana 
i kanclerza Zamojskiego. 
Wychowanie domowe nie starczyło dla dziedzica wielkiego imienia; młodego Michała 
wyprawiono za granicę, umieszczono go na cesarskim dworze. Opiekunowie więcej nade 
wszystko dbali o to, aby mu nadać tę ogładę, polor, znajomość języków, umiejętność znalezienia 
się na dworze i wśród najwyższych stref społecznych, która książęciu z domu panującego 
niegdyś była potrzebną. 
Michał też żywy, pojętny, ale razem łagodny i łatwy, dawał z siebie uczynić, co chciano. 
Stał się jednym z najprzyjemniejszych młodzieńców swojego czasu i powierzchowność jego 
na najświetniejszym dworze mogła być pożądaną. Kilku językami mówił z wprawą i łatwością, 
lubił i umiał się ubierać ze smakiem, którego mu zazdroszczono, jednał sobie serca 
grzecznością wyszukaną, najlepszego tonu. 
Rozumie się, iż to wszystko, czego wymagało wówczas wychowanie panicza, przyswoił 
sobie w wysokim stopniu. Doskonały jeździec, władający również zręcznie szpadą i pistoletem, 
nikomu się nie dał w tych ćwiczeniach wyprzedzić. Lecz... wszystko to, co go czyniło 
najmilszym z młodzieży na dworze cesarza, co w kraju odznaczało go pomiędzy arystokracją 
polsko–litewską, ta powłoka jasna i piękna — nie wiadomo, co kryła... 
Michał nie odznaczał się niczym najsilniejszym, nie ciągnęło go nic, ani rycerstwo, ani nauka, 
ani nawet zajęcia urzędowe, które stopniami do wyższych dostojeństw prowadziły. Był 
to człowiek spokojny, zrezygnowany, pobożnością matki nauczony nie żądać wiele od przyszłości, 
losem ojca rozczarowany i nie spodziewający się od przeznaczeń nic więcej może nad 
połączenie z jakim domem możnym, który by go wyzwolił z położenia w sprzeczności z 
imieniem i spadkiem po przodkach. 
Czasu zbliżającej się elekcji, która napełniła stolicę rodzinami możnymi, kwiatem arystokracji 
ówczesnej, matka księcia Michała przybyła także do Warszawy z synem i mieściła się 
w starym dworze przy Miodowej przecznicy. 
W owych czasach, gdy po przeniesieniu stolicy do miasta sejmowego — Warszawy, w początkach 
panowania Władysława IV, wszyscy panowie zakupywać zaczęli place, aby się 
około dworu skupić, gdy powstały przepyszne pałace Kazanowskich i Ossolińskich67, Wiśniowieccy 
też nabyli mieszczańską własność z placem, na której po pańsku budować się 
mieli. Przyszły potem ciężkie czasy, utrata owych dóbr na Rusi, które stanowiły całe mienie Jeremiego i dwór, w pierwszych czasach po nabyciu trochę zagospodarowany, pozostał już 
takim, jakim go ruina znalazła. 
Nie był wszakże tak opuszczonym i nędznym, aby wdowa po Jeremim i syn jej mieścić się 
tu i niewielu przyjaciół, i krewnych przyjmować nie mogli. Nie było wprawdzie ani sal ze 
sztukaterią złoconą, ani kolumn marmurowych, ani tych posągów z brązu i marmuru, którymi, 
przed wojną szwedzką i przed spustoszeniem Radziejowskiego68, odznaczał się ów sławny 
pałac Kazanowskich, ale komnaty ze staroświecka były urządzone po pańsku. Ściany 
okrywały obicia jedwabne i skórzane, sprzęt był rzeźbiony, stare kobierce wschodnie wyściełały 
podłogi. 
Tu Gryzelda Wiśniowiecka69 spędzała ciche godziny wdowiego życia, niekiedy rozjaśnione 
przybyciem córki lub syna. Zubożenie nie odejmowało domowi Korybutowiczów70 blasku 
ich krwi należnego. Byli to zawsze potomkowie Jagiellonów niewątpliwi, gdy inne rody książęce 
wiodły się albo od książąt ruskich, lub od gałęzi, których pochodzenie było wątpliwym i 
niejasnym. 
Życie w tym dworku niskim, przy bardzo nielicznej usłudze, szczupłej liczbie koni, zupełnym 
pozbawieniu tego, co świetniej występować pozwalało, nie mogło zaspokoić młodego 
Wiśniowieckiego, który lubił wytworność, potrzebował dla towarzystwa, w którym bywał, 
stroić się i ukazywać świeżo... Ofiary matki, pomoc Lubomirskich zaledwie starczyły na najskromniejsze 
utrzymanie się godne imienia. Ale przez tę elegancją, obrachowaną ściśle, widać 
było niedostatek... Dwór i dworzanie Sobieskiego, Paców, Potockich, a nawet mniej 
znacznych rodzin gasiły i na szary kąt spychały księcia Michała. Trzeba to było znosić z pogodną 
twarzą, aby nie dać poznać, jak bolało. Przyszłość, starania szwagra Lubomirskiego, 
obiecywały to zmienić. Tymczasem nic skromniejszego wśród pańskiego świata nie było nad 
dwór i służbę księżnej Gryzeldy. Ona tylko sama wielką powagą męczennicy obudzała poszanowanie... 
Zresztą wszystko to było resztkami przeszłości, barwy sług wytarte, kolebki, których 
sztuczne ich [kolory] deszcze spłukały i wyblakowało słońce, sienniki stare, służba siwa, a że 
cała ona prawie pochodziła z Rusi, miała znamię jakieś ukrainne i kozacze. Gdy po innych 
dworach i pałacach życie płynęło prądem podbudzonym aż ku płochości — na galanterii, zabawach, 
muzyce, tańcach i czytaniu romansów francuskich, tu panowała cisza niemal klasztorna, 
pustka, jaka otacza zawsze niemal nawet najczcigodniejszą ruinę. 
Ludzie się nigdy nie cisną ku mogiłom, zwracają się ku życiu, a jeżeli ich obowiązek napędzi 
ku nim, nie trwają długo. Księżnie Gryzeldzie przychodzili się wszyscy pokłonić, ale 
nikt tu nie bawił długo. Młodzież odwiedzała księcia Michała, ale się nie zasiadała u niego — 
tęskno tu było i smutno. 
Oprócz młodziuchnej panienki z rodziny Zebrzydowskich, spowinowaconej z Zamojskimi, 
i staruszki ochmistrzyni z lepszych czasów, księżna nie miała przy sobie nikogo. 
Zebrzydowska — rodem i imieniem należała do tego możnego domu, którego potomek za 
rokosz zapłacił Kalwarią71, imię jego noszącą — ale sierotką była ubogą, w dzieciństwie wziętą przez księżnę i stała się dla niej jakby własną córką, gdy jej zabrakło za mąż wydanej. 
Obie one przywiązały się do siebie, nawykły być razem i w myśli nawet nie przypuszczały, 
aby się kiedyś rozłączyć mogły. Helena, którą przybrana matka zwała poufale Helą, była bardzo 
pięknym dziewczęciem, ale sieroctwo własne i to obcowanie z poważną, smutną, pobożną 
wojewodziną uczyniło ją zawczasu dojrzałą i odebrało jej wdzięk naiwny młodości. Świeża, 
młoda na wejrzenie, w obejściu się, ruchach, mowie miała coś nad wiek swój poważnego, 
zapożyczonego od księżnej. Obcując z nią, mimo woli przejęła jej cały obyczaj i rzadko kiedy 
po ustach Heli prześliznął się uśmieszek; nie znała pragnienia zabaw, nie była ciekawą ani 
ludzi, ani świata. Nie mówiąc jej nic o tym, ks. Gryzelda myślała, że stworzoną była na zakonnicę. 
Obie one były bardzo pobożne, a jednakże nie w ten sposób jak inne. Księżna czytała 
więcej, niż się modliła, a ściśle dopełniając religijnych obowiązków, do drobnostek nie 
przywiązywała wagi zbytecznej. Z domu dziada wyniosła przekonanie, iż tolerancja była powinnością 
miłości chrześcijańskiej, nie wahała się też obcować z dysydentami72, których w 
innych domach naówczas przyjmować się wzdragano. 
Wychowana przez księżnę Hela Zebrzydowska była odmłodzonym jej wizerunkiem. 
Skromna i cicha, choć swej przybranej matce, której wychowanie było bardzo staranne i niemal 
męskie, winna była i umiejętność kilku języków, i zamiłowanie w czytaniu, i oswojeniu 
się z zadaniami, które nie wchodziły w zakres kobiecej działalności. Nie wydawała się z tym, 
była skromną i w ogóle milczącą... 
O lat dziesięć prawie młodsza od księcia Michała, naprzód lubiona przez niego jak miła 
dziecina, z wolna dorosła do stosunków ukochanej siostry, istoty sympatycznej, do życia mu 
potrzebnej. Z natury swej dosyć zamknięty, nie zwierzający się łatwo, smutny książę Michał 
przed matką tylko i przed Helą mógł otworzyć serce i wyspowiadać się z myśli. One jedne go 
rozumiały... 
A Hela? Rosnąć tak z oczyma wlepionymi w tego tęsknotą obleczonego, pięknego, poważnego 
młodzieńca, przywiązując się do niego bratersko naprzód, w końcu całym sercem, 
duszą, sama nie wiedząc, jakim uczuciem zapłonęła dla niego. Nie rozbierała ona tej miłości 
swej, ani się w niej domyślała namiętności, gdyż w jej uspokojonej duszyczce żadne uczucie 
dotąd nie przechodziło do tego stanu wrzenia, namiętność była jej nie znaną. Księżna ani się 
domyślała, ani przypuszczała, żeby między tym przybranym rodzeństwem więcej coś nad 
miłość siostry dla brata powstać mogło. 
Tymczasem książę Michał, który był młodym, czuł potrzebę kochania; w towarzystwie, w 
którym się obracał, płoche tylko miłostki spotykał, w jednej Heli widział ideał kobiety, która 
by szczęście dać mogła. Nigdy jednak ani myślał, ani przypuszczał, aby uboga kuzynka mogła 
go pokochać, albo on się w niej, wedle pojęć ówczesnego tego świata, w którym się obracał, 
rozmiłować jak Koloander73... 
Smutną przyszłość własną miał przed oczyma, bo nieraz Lubomirski, czasem książę Dymitr74, 
mówili mu o niej. Potrzebował się ożenić bogato dla podniesienia rodziny, szukano mu 
tej narzeczonej, a że rodem stał na równi z najwyżej położonymi, miał prawo sięgnąć wysoko... 
Wychowanie nader wykwintne, powierzchowność bardzo miła, choć na owe czasy nieco 
sztywna, na ostatek umysł wykształcony, a życie surowe zalecały go najwybredniejszym. Ale 
matka nie chciała się spieszyć z ożenieniem syna. 
Książę Michał, który mało miał przyjaciół męskich, bo młodzież odstręczała jego powaga i 
ubóstwo, gdy powracał do domu, po zdaniu sprawy matce z tego, na czym spędził ranek, poufałej 
potem wywnętrzał się przed Helą z tego, co widział i słyszał. Było to dla niego potrzebą, a piękna kuzynka słuchała z zajęciem opowiadań nawet o toaletach paryskich księżnej 
Radziwiłłowej i pani marszałkowej Sobieskiej. 
Ostatniej nie lubiła księżna Gryzelda i wcale się z tym w kółku swoim nie taiła. Był to 
wstręt zarazem instynktowy i oparty na tym, co słyszała i wiedziała o tej wychowanicy Marii 
Ludwiki. Przypisywano jej też wygórowaną ambicję i daleko śmielsze, niemal zuchwałe dobijanie 
się majątku i znaczenia. Wyjście za mąż za starego Zamojskiego, mimo naówczas już 
rozpoczętych miłostek z pięknym Sobieskim, pożycie z nim, o którym się różnie wyrażano, 
potem powtórne śluby, zaplątanie w intrygi kondeuszowskie, panowanie samo ułudne nad 
rozmiłowanym mężem, a zalotność uderzająca w obejściu się z innymi, nie czyniły jej — surowej 
księżnie — sympatyczną; ale sąd bezwzględny, potępienie, nie wyszło nigdy z ust księżnej. 
Gdy mówiono o przepięknej, czarującej marszałkowej — milczała. To było jedyną oznaką, 
że mówić na jej pochwałę nic nie mogła lub nie chciała. Zmuszona, chwaliła zwykle tylko 
wielki smak w strojach, którymi się piękna Maria odznaczała. Książę Michał, który ją widywał 
i spotykał często, nie był też zachwycony pięknością, nie osłaniającą i nie zaślepiającą na 
charakter (tak w pierwodruku) tej Armidy75, żywy do zbytku, despotyczny, kapryśny, chciwy 
panowania. 
Była to jedna z najgorliwszych stronniczek Kondeusza, o której powiadano, że wszystko 
prowadziła, a męża miała tylko dla spełniania swych rozkazów. 
W dworku księżnej Gryzeldy była ona prawie nie widywanym gościem. Przyjemności w 
towarzystwie smutnej wdowy żywa i wesoła pani znaleźć nie mogła, a wpływu ani pomocy 
od Wiśniowieckich się nie spodziewała. Z dala spoglądała czasem na pięknego księcia Michała, 
którego strój francuski się jej podobał, ale nie wabiła go ku sobie. Na nic się jej przydać 
nie mógł. 
Marszałek Sobieski nie miał też czasu i sposobności zbliżania się do rodziny nieboszczyka 
Jeremiego, z którym, młodziuchny jeszcze, walczył nieraz w jednym polu. Nie było naówczas 
czynniejszego, więcej zaprzątnionego, poruszającego się żywiej człowieka nad niego. Wybór 
Kondeusza, do którego pomagał prymasowi i żonie całą duszą, sprawy wojskowe, które go 
pociągały i zajmowały, starania o majętności, które na bardzo wystawne życie nie starczały — 
tak czas zapełniały Sobieskiemu, iż zdawał się nieustannie spieszyć i ledwie móc wszystkiemu 
wydołać. 
Wśród tego zamętu, który elekcją przygotowywał i poprzedzał, książę Michał grał rolę 
bierną. Matka nie chciała, aby się zupełnie usunął, był bezczynnym. Lubomirski życzył go też 
mieć przy sobie, ale on sam, skazany niezamożnością swą na stanowisko bardzo podrzędne, 
nużył się tym poruszaniem bez myśli i ochoty. 
Wybór nowego pana dość był obojętnym księżnej matce. Uważano tu Kondeusza jako na 
pewno już przeznaczonego do korony, Lotaryński i Neuburski krzątali się jeszcze, jak sądzono 
— nadaremnie... Posłowie tych kandydatów, urzędowi i nie umocowani, zabiegali wszyscy, 
jednając sobie przyjaciół; książę Michał miał imię piękne, Lotaryński więc i Neuburski zbliżyli 
się do niego, a że naówczas tak było w obyczaju kupować głosy, iż nikt z tego nie czynił 
tajemnicy, hr. Chavagnac76 ośmielił się małym datkiem pozyskać sobie księcia Michała. 
Książę bardzo dobrze wiedział, że się tego mógł spodziewać, niemniej jednak mocno się 
zmięszał. Chavagnac widząc to, usiłował go przekonać, że obyczaj był tak przyjęty, tak jawny, 
tak nikomu krzywdy nie czyniący, iż odmowa znaczyłaby chyba wypowiedzenie wojny. 
Zręczny Francuz zmusił niemal do przyjęcia ofiary. 
Powróciwszy z nią tego dnia do domu, książę Michał nie miał odwagi przyznać się matce, 
ale naprzód poskarżył się przed Helą, której rumieniec nagły mógł zaświadczyć, jak przykro 
jej było się o tym dowiedzieć. Załamała białe rączki, oczy jej po chwili zaszły łzami. 
— A! — zawołała — i ty wziąłeś?! 
— Musiałem — odparł kwaśno książę Michał — inaczej bym sobie nieprzyjaciela w nim zrobił. 
Powiedział mi wręcz, że gdy hetmanowie, marszałkowie, prymas — ofiary przyjmują, które 
żadną tajemnicą nie są, ja nie mogę odtrącić datku, który niemal stał się obowiązkowym. 
Hela milczała. 
— Księżnej — rzekła cicho — chyba lepiej o tym nie wspominać — gdy Sobiescy, Lubomirscy, 
Potoccy przyjmują, może to wcale im nie uwłaczać, choć dla mnie wydaje się dziwnym, 
są bogaci, ale my... ale my... ale ty... 
Spuściła, nie kończąc, oczy. 
— Jest to rodzaj zobowiązania się i zaprzedania — dodała — cóż, gdy potem sumienie nie dozwoli 
popierać kandydata? 
— Chavagnac mi to tłumaczył, że do niczego więcej obowiązany nie jestem, oprócz że 
przeszkadzać nie będę — dodał książę Michał. — Jest to dla mnie rzecz nader łatwa, bo ani pomóc, 
ani zaszkodzić, gdybym chciał — nie potrafię. 
Uśmiechnął się smutnie. 
— Zresztą — rzekł po małym przestanku z twarzą, która się rozjaśniać zaczęła — maleńki ten 
przypływ do mojego szczupłego skarbca jest bardzo pożądanym. Miałem wielką, wielką 
ochotę i potrzebę sprowadzić sobie ubranie z Paryża wprost, a było mi trudno, mam nawet 
zręczność... 
— Wiem, że to słabość twoja — odezwała się cicho Hela — ale w twym wieku i przy stosunkach, 
ciągle zmuszających bywać w tym eleganckim świecie... 
Książę Michał westchnął. 
— Na cesarskim dworze nawykłem do tego — odezwał się, tłumacząc. 
— A! — odparła wesoło Hela — wiem od księżnej, że od małego chłopięcia miałeś to upodobanie 
w wytwornych sukienkach i ładnych gałgankach... Co to za smutna rzecz, że wszystko 
tak drogie... 
Książę Michał brał przedmiot rozmowy bardzo na serio i dodał przejęty nim: 
— A tu, u nas w kraju, ani w Krakowie, ani w Warszawie sukni francuskiej, choćby podług 
najlepszego wzoru, nie potrafią tak uszyć, ażeby pochodzenia nie zdradzała. To co przychodzi 
z Paryża, nosi na sobie takie piętno smaku i elegancji, że niepodobna się nie zachwycać; 
człowiek inaczej wygląda w tym stroju. 
Hela słuchała z oczyma smutnie jakoś spuszczonymi, jak gdyby przykro jej było tej słabości 
kuzyna zeznanie z własnych ust jego powtórzone usłyszeć. Książę Michał zaś z taką naiwnością 
mówił o stroju, który lubił, jakby w upodobaniu jego nie widział nic ani dziwnego, 
ani mężczyźnie uwłaczającego. 
Z wolna dobył z kieszeni rulon złota i podsunął go ku Heli. 
— Ty pewnie także potrzebujesz — odezwał się — podzielę się z tobą chętnie. 
Z niezmierną żywością, prawie przestraszona, Zebrzydowska odepchnęła rulon, który się 
potoczył do rąk księcia Michała. 
— Ja! — zawołała — ja! Ale ja mam wszystkiego z łaski księżnej aż do zbytku! Na cóż bym 
ja pieniędzy potrzebować mogła! 
— Ty, bo najmniejszej wagi nie przywiązujesz do ubrania — z pewnym rodzajem wymówki 
począł książę Michał — a jednak ubranie, szczególniej dla kobiety... 
Hela się uśmiechnęła. 
— Tak — rzekła — są panie, które nic nie robią, tylko się rozbierają i ubierają, i o niczym nie 
myślą oprócz stroju, ale ja do tego bractwa nie należę. 
— Na czele tych pań, co się ubierać umieją — odezwał się Michał — stoi marszałkowa Sobieska. 
Gasi ona wszystkie inne swymi strojami paryskimi. 
— No, i pięknością — wtrąciła Hela — a gdyby jeszcze miała choć trochę wdzięku i uroku. 
Ale właśnie na tych jej zbywa. Jest w tej pięknej twarzy coś tak ostrego, że się jej obawiać 
prędzej można, niż rozmiłować. 
— Przypomina obejściem się nieboszczkę królowę — dodał Michał. 
— Z tą różnicą — szepnęła Hela — że tamta o wiele milszą być umiała, gdy chciała. 
Zadumany tym Michał zdawał się już rozmyślać o paryskich sukniach, które chciał sprowadzić. 
Była to dla niego najważniejsza sprawa w tej chwili. Hela odgadywała z łatwością, co 
go tak zaprzątało. Książę Michał rozrachowywał zapewne koszta tego odświeżenia swej garderoby, 
gdy powolnym krokiem weszła księżna matka, a rulon zniknął w ręku księcia, który 
ją pospieszył powitać z poszanowaniem. 
Pomimo nadzwyczaj skromnego, wdowiego, czarnego stroju, którego małżonka niegdyś 
sławnego Jeremiego nie zrzucała, była to postać majestatycznej powagi, a mimowolnie nakazująca 
poszanowanie. Na lekko pomarszczonym licu, wyrazistym, ale niepięknym, leżał niezamącony 
niczym spokój chrześcijański, chociaż boleść się przez niego przebijała. Siwe włosy 
otaczały oblicze zwiędłe, pełne jeszcze energii i życia. 
Zobaczywszy syna uśmiechnęła się do niego i wyciągnęła rękę, a pocałowała go w głowę. 
— Helo kochana — rzekła — nie wiem, czy Michał jadł śniadanie. Młody jest i potrzebuje 
więcej niż ja, a nawet więcej niż ty, choć młodszą jesteś od niego, jest mężczyzną, musi być 
czynnym... Gdzież dziś? — dodała pytająco. 
Książę Michał zamyślił się nieco, jakby chciał sobie przypomnieć dnia program. 
— Zawsze toż samo — rzekł — książę prymas jest w mieście, mieszka u oo. jezuitów, obok 
Św. Jana, muszę być u niego, potem już blisko, wstąpię do Lubomirskich77, a dalej — nie 
wiem prawdziwie. Pociągną mnie zapewne z sobą. 
— Choćbyś się miał znudzić i zmęczyć — dodała matka, siadając przy stole na podsuniętym 
jej przez Helę z pomocą syna krześle — potrzeba się pokazywać wszędzie, nie dać o sobie zapomnieć, 
aż nadto jesteś cichy i skromny. 
Książę Michał spuścił oczy, nie chciał powiedzieć matce, co myślał, że nie wszędzie się 
mógł pokazywać, bo go lada półpanek bez imienia lub świeżo wyszlachcony cudem, albo 
przywilejem cesarskim kupiec, królewskim mógł dworem, strojem i wystąpieniem zaćmić. 
Szczególniej tych bogatych dorobkiewiczów, urosłych z frymarku złymi pieniędzmi, na 
Szląsku bitymi, wprowadzonymi do Polski, krakowski rynek i krakowska szlachta liczyła 
wielu, wytykano ich palcami, ale mieli imiona ogromne ponabywane, żenili się ze szlachciankami 
czystej wody, jeździli poszóstno, i choć szlachta surowszej obserwacji sarkała, już 
wśród niej zdobyte miejsca zajmowali. 
Księżna Gryzelda chwilę siedziała milcząca. Tymczasem piękna Hela zajmowała się przekąską, 
którą dla księcia Michała podać miano. Matka znała tę drugą słabość syna, który lubił 
jeść, a jako zdrów i młody jadał ochoczo i dużo. Sprawiało jej to przyjemność patrzeć, jak z 
chłopskim apetytem, wedle jej wyrażenia, który Hela na rycerski zamieniała, syn o każdej 
dnia godzinie gotów był się odżywiać. Było w tym coś niemal dziecięcego, bo jedząc, książę 
Michał zapominał o wszystkim. 
— Na tę elekcję nieszczęsną — odezwała się pomilczawszy księżna matka — ty jeszcze wiele 
będziesz potrzebować. Rada bym ci pomogła. 
Książę podniósł głowę od talerza, nad którym siedział zwieszony i chciał w pierwszej 
chwili potwierdzić zdanie matki, ale się wstrzymał, widząc ją zakłopotaną. 
— Ale — rzekł — nie sądzę, abym potrzebował bardzo występować. Wszyscy wiedzą, że nam 
kozactwo odebrało, cośmy mieli. 
— A, tak! I zubożenie takie, jakie dotknęło ojca twego, nas, raczej jest chlubą niż wstydem. 
Nie straciliśmy ojcowizny, Jeremi złożył ją w ofierze ojczyźnie, która mu długu nie wypłaciła. 
Możemy być dumni, że ty dziś skromnie zmuszony jesteś wystąpić. Niemniej krew jagiellońska 
w twych żyłach płynie, a spojrzawszy na ciebie, każdy ją w szlachetnych rozpozna 
rysach... Ale są rzeczy niezbędne — dodała księżna po małym namyśle — konie, które tyle 
kosztują, trochę więcej sług, co do niczego nie służą, no, i barwa nowa dla nich. 
— A i na liczną, i bardzo potężną czeladź — odezwał się książę Michał — na próżno by się 
sadzić było; sądzę, że dosyć będzie, gdy ja tam wystąpię, jak synowi Jeremiego przystało, a 
mój orszak szczupły. 
— Te konie, konie! — westchnęła matka — mieliśmy najpiękniejsze stada, nawet Koniecpolskich78 
konie się równać nie mogły z naszymi, a teraz... 
— Wojny są na nie mordercze — dodał książę Michał — ja dla siebie mam ich kilka wcale 
pokaźnych, a dla czeladzi... 
Nastąpiło milczenie. Księżna Gryzelda zapytała o dzień wczorajszy i rozmowa byłaby się 
przeciągnęła, gdyby nie wszedł młody paź, przyjaciel księcia, który z galanterią francuską, i 
on bowiem nosił się modą cudzoziemską, pośpieszył powitać gospodynią domu. 
Gość był wesół, miał twarz niepiękną, choć młodą, ale rozpromienioną, ożywioną — szczęśliwego 
człowieka, któremu na niczym nie zbywało. Myśli też jego w kółku zaczarowanym 
powszednich rozrywek się obracały. 
Wiedział najlepiej, gdzie dnia tego miał być obiad dla dostojniejszych, a u kogo wieczorem 
conversazione79 i zabawa z tańcami. Jak wszyscy Pacowie współcześni i ów, powagą 
kanclerza Krzysztofa wsparty, czuł się silnym. A dawał to czuć tym, z którymi raczył obcować. 
Za wielką łaskę tej rodziny, tak wielkiego wpływu i znaczenia, musiała księżna liczyć, 
że młody starosta synowi jej okazywał życzliwość i żył z nim na przyjacielskiej stopie. 
Przyjmowano go też tu z oznakami wielkiego poszanowania, do którego wiek mu nie dawał 
prawa. Jedna Hela Zebrzydowska najmniej okazywała uprzejmości dla butnego, zbyt 
śmiałego i dumnego młodzieńca. 
Pacowie stali jeszcze naówczas całą rodziną, a tej zastęp był niemały, z Kondeuszem litewskim 
na czele, z prymasem i Sobieskim razem przy Kondeuszu. Ale współzawodniczący z 
nimi o znaczenie, czynny Sobieski i jego żona, już im niemiłymi być zaczynali. Nie dawało 
się to jeszcze widzieć jawnie, lecz potajemnie już się do wybuchu gotowało. Na Litwie zawadzali 
im potęgą lwią i wpływem Radziwiłłowie80, z którymi walka głucha już się wywiązywała. 
Nie dziwiła się więc może księżna Gryzelda, gdy młody Pac, rozpocząwszy rozmowę, z 
przekąsem pewnym odezwał się o marszałkowej Sobieskiej i o jej mężu. Należeli wprawdzie 
do jednego obozu, lecz przewidywać łatwo było, [że] lada najmniejsze rozdrażnienie pociągnie 
za sobą wojnę. Z ożywionych opowiadań młodego Paca, sympatie jego i wstręty, niezbyt 
ukrywane, na jaw wychodziły, często szczególniej potrącał o Radziwiłłów. 
— Nie radziłbym bardzo księciu Kondeuszowi, a nawet i na Sobieskiego... Podejrzewam 
ich, że dlatego tylko, aby moc swą okazali, gotowi się przerzucić do przeciwnego obozu. 
— A cóż wy, panie starosto — odezwała się gospodyni — zowiecie obozem przeciwnym? 
Wątpię, aby szczupła garstka przyjaciół Lotaryńskiego i Neuburga na to nazwisko zasługiwała. 
— Dziś nie — odparł Pac — lecz gdyby jakiś niespodziany wypadek, czego się nie spodziewamy, 
zachwiał wyborem Kondeusza, naówczas Lotaryński stanie na kandydatów czele. 
Rozśmiał się Pac. 
— Radziwiłłowie jedni pójdą z Neuburskim! 
— Do tego przyjść nie może — wtrącił książę Michał — aby przygotowanej tak troskliwie 
elekcji Kondeusza mogło coś stanąć na przeszkodzie! 
Pac poruszył ramionami. 
— Bóg wie — odezwał się obojętnie — chodzą śmieszne pogłoski. Są ludzie, którzy utrzymują, 
że nasza szaraczkowa szlachta zazdrosna o to, iż my pana prowadziemy sami, chce stanąć 
do walki z nami i szuka Piasta, aby go przeciw Kondeuszowi podniosła. Piasta — śmiał się 
ciągle młody Pac — ciekawym kogo mają na myśli? 
Księżna niedowierzająco poruszyła ramionami. 
— Są to niedorzeczne plotki — rzekła. 
— My wszyscy nie ścierpielibyśmy jednego spośród nas na tronie — dodał Pac. — Dałoby to 
jednej rodzinie przewagę... wywołać by mogło wojnę domową. Za Zygmunta Augusta81 nie 
chciano na tronie nawet kobiety Radziwiłłównej, cóż dopiero króla, z pośrodku równych nagle 
tak podniesionego. 
Chwilę jeszcze rozmowa toczyła się przy stole, ale starosta wstał, pożegnał się z księżną i, 
ująwszy pod rękę księcia Michała, wyszedł z nim do jego pokojów. 
Mieszkanie to, które miłość macierzyńska i ręka siostry starały się przyozdobić i upięknić, 
w istocie było najwytworniejszą częścią starego dworu. Cały pokój jeden obwieszony był 
zbrojami, po części wschodniego pochodzenia i starożytnym orężem. W sypialni księcia Michała, 
obok spartańskiej82 prostoty pamiątek po ojcu odziedziczonych, błyszczały z zagranicy 
przywiezione cacka, w których książę Michał zdawał się znajdować upodobanie. 
Pac upadł na wysłaną skórą ławę i żywo mówić począł. 
— Wszystkim nam staje się nieznośną ta Francuzka, która tu sobie chce dawać fory królowej. 
Ona prowadzi Kondeusza, ona dyktuje posłami, co ma czynić, ona i tylko ona wszędzie. 
Prymas nawet schyla przed nią głowę. Dopókiż to tego będzie? 
— Zapewne aż do elekcji — rzekł Michał. 
— Ale ona zechce tak władać przyszłym królem, jak rozporządzała tymi, co go prowadzą. 
My tego w końcu nie ścierpimy, Radziwiłłowie są jawnymi nieprzyjaciółmi naszymi, a ci 
trzymają z Sobieskim. 
Książę Michał chłodno poprawił: 
— Z marszałkową Sobieską! 
— Masz słuszność, ten śliczny Celadon jest dotąd w takiej adoracji przed swym bóstwem, iż 
słucha jego skinienia... Prawda, że piękna Maria nie popsuła go miłością wielką ze swej strony 
i dla innych ma uśmiechy daleko czulsze niż dla męża... 
— Daje mu czuć, jak wielką łaskę uczyniła, wychodząc za niego — szepnął książę Michał. — 
Sobieski jej winien wszystko. 
Pac przerwał opowiadaniem złośliwym o nadzwyczaj poufałych stosunkach marszałkowej 
z Francuzami. Przesunęły się potem w ciągu rozmowy wszystkie obiegające towarzystwo plotki. Książę Michał słuchał ich obojętnie, widać było, że tego życia był tylko widzem, 
czynnie się nie mięszając do niego, gdy Pac — gorący we wszystkim brał udział. 
Po krótkim spoczynku Michała Pac wstał, ale nie dozwolił zostać mu w domu i pociągnął 
go z sobą. Wiśniowiecki był mu potrzebnym do orszaku i na pokaz, tak samo jak niegdyś 
książętom Ostrogskim kasztelan lub wojewoda na marszałka ich dworu. 
Razem więc wyjechali z dworku przy Miodowej przecznicy młodzi kawalerowie i rozpoczęli 
cały długi szereg odwiedzin po domach, w których Pac chciał się pokazać, a książę Michał 
towarzyszyć musiał przyjacielowi. 
III 
Była wiosna, czas na elekcję oznaczony się zbliżał, a prymas najczęściej przebywał w Łowiczu, 
dokąd codziennie zjeżdżali się wszyscy przyjaciele Kondeusza. Po twarzach i z humorów 
gości można było zmiarkować łatwo, iż sprawa francuskiego kandydata stała jak najpomyślniej. 
Prymas przed poufałymi otwarcie wyznawał, że pewnym był wyboru. 
Zawczasu już rozporządzano wakansami, jakie w czasie pomiędzy konwokacją a elekcją 
się odkryły lub mogły być spodziewanymi. Stary Prażmowski rozdawał je po naradzie ze 
swymi pomocnikami, nie wątpiąc, iż woli jego zadość się stanie. Pomimo tej pewności czuwano 
jednak i Prażmowski codziennie odbierał wiadomości z prowincji o usposobieniach, 
jakie się tam objawiały. 
Trzej najdzielniejsi kondeuszowi poplecznicy: arcybiskup, Sobieski i kanclerz Pac znajdowali 
się właśnie w gabinecie Prażmowskiego na naradzie zwykłej, gdy dworzanin starszy 
oznajmił o przybyciu stolnika Gorzeńskiego, a Prażmowski znać dał, aby go natychmiast 
wpuszczono. 
Mazur, pan Cedro Gorzeński, bardzo daleki powinowaty rodziny arcybiskupa, człowiek 
skromny i nieznany, kryjący się niemal z sobą i stosunkami swoimi, był jednym z tych wiernych 
sług Prażmowskiego, którzy rozkazy jego spełniali i czuwali nad przygotowaniem przyszłej 
elekcji — anima damnata83 starego swego pana, Gorzeński miał dar szczególny wciskania 
się wszędzie, odegrywania różnych ról wedle potrzeby i zasiągania potrzebnych informacji. 
Nikt by w tym skromnie ubranym, łysym nieco, pokornym, cichym stolniku nie domyślił się 
narzędzia prymasa, który jak gdyby go nie znał, nigdy w Łowiczu pokazywać mu się nie dozwalał 
nawet. Gorzeński miał dosyć miru u szlachty, a nikomu nie zawadzał. Nie wystrzegano 
się go wcale, gdyż nie domyślano się w nim czynnego pomocnika kondeuszowych... W 
stosunku do swego protektora i przyjaciół jego Cedro tak się okazywał pokornym, posłusznym, 
miękkim, jakby sam przez się nic nie znaczył i nie mógł, jednakże — dzięki nadzwyczajnej 
gibkości swej — umiał nieznacznie wyśledzić to, co mu wiedzieć było potrzeba, i pokierować 
wedle swej myśli panami bracią. 
Ukazanie się Gorzeńskiego w tej godzinie nie oznajmywało nic nadzwyczajnego, niemal 
co dzień stawił się on z doniesieniami do prymasa, po rozkazy jego. Przytomność84 Sobieskiego 
i Paca85, dla których tajemnic nie miał, nie przeszkadzała mu poufnie rozmówić się z 
wiernym sługą. 
Stolnik skromnie stanął w progu, pokłonił się bardzo nisko z kolei dygnitarzom i czekał. 
Prymas z widocznym ukontentowaniem spoglądał na przybyłego, lubił go i cenił. 
— Cóż tam nam przynosisz, mój Cedro! — rzekł cichym i miękkim swym głosem arcybiskup. 
— Quid novi?86 
Gorzeński namyślać się zdawał chwilę, badające czy porozumiewające się wejrzenie rzucił 
na prymasa, ale odebrał odpowiedź niemą, iż otwarcie mówić może. Samo wszakże pytanie i 
wątpliwość zwiastowały coś niezwykłego i Prażmowski się poruszył niespokojnie. 
— Quid novi? — powtórzył. 
Gorzeński pogładził łysinę, poruszył głową i trochę wahając się rozpoczął. 
— W istocie nowego coś przynoszę — rzekł — chociaż może to być niedorzeczną bajką, która 
sprawdzenia potrzebuje... 
Wszystkich oczy ciekawie zwróciły się na mówiącego. 
— Szlachta w Kaliskiem, w Sandomierskiem i w Krakowskiem — ciągnął dalej Gorzeński — 
burzy się trochę... 
— Oh! — przerwał prymas — będzie miała czas się wyburzyć. 
Cedro głową zawahał. 
— Tymczasem przeciwko Kondeuszowi się sposobią — mówił — jedynie dlatego, iż senatorowie 
i primates regi87 są za nim. Ruch ten się wzmaga. 
Zmarszczył się prymas. 
— A kogóż oni chcą? — zapytał gniewnie prawie. — Lotaryńskiego może! 
— Wcale nie — odparł szlachcic — oni sami nie wiedzą, kogo postawić... po troszę im Piast 
księdza Olszowskiego głowy zawrócił. 
— Absurdum88 — zamruczał prymas — nie widzę w tym najmniejszego niebezpieczeństwa, 
bo na Piasta żadnego nigdy się nie zgodzę. Cóż nam to szkodzi, że się zabawią urojeniem. 
Jaki Piast? który? — coraz żywiej unosząc się mówił prymas. — Olszowski ten, to prawdziwy 
turbator chori89. Posądzam go, że tylko, aby nam troski przymnożyć, na żart Piasta zaleca, boć 
wie, że go nie ma i być nie może! 
Gorzeński milczał z poszanowaniem, aż gdy prymas skończywszy zamilkł, począł znowu. 
— Z tym wszystkim pomiędzy szlachtą agitacja wielka, jeżeli nie przeciw Kondeuszowi, bo 
mu nic zarzucić nie mogą, to przeciwko panom senatorom i starszej braci. 
— Tak że mi mów — gorąco odezwał się prymas. — Stare to dzieje, duch przeciwieństwa, 
podmuch szatana, zepsucie wszelkiej karności i posłuszeństwa władzy przez Boga wyznaczonej! 
Poczęło się to dawno i nierychło skończy. „...Równy wojewodzie” brzmi jako hasło. 
Zamilkł chwilę. 
— Lecz — dodał — jak mawiał wielki ów kanclerz Zamojski: szlachta wykrzyczyć się musi, a 
rychło ostygnie. Znał to do niej i Chmielnicki90. Dać się wyburzyć, a wszystko się potem ukoi 
i uśmierzy. 
Gorzeński nie przerywał, lecz gdy nastąpiło milczenie, a oczy znowu na niego się zwróciły, 
mówił spokojnie. 
— Nie chcę powtarzać złośliwych kalumnii91, ale noszą się z tym, że Kondeusz kupił sobie 
wszystkich, że pieniędzmi idzie do korony, że ją zawczasu, bo za Jana Kaźmirza, miał sobie 
zapewnioną. 
Sobieski i Pac spojrzeli na siebie, a kanclerz litewski mruczeć począł coś po cichu. Marszałek, 
który dotąd się nie odzywał, rzekł dosyć obojętnie. 
— Na wszystkich elekcjach zawsze się musiał jakiś opór objawić, bo to niemal potrzebą jest 
dla szlachty, aby miała zręczność okazania, iż się do pewnego znaczenia poczuwa. Jeden nasz 
ostatni pan winien był unanimitwiatem Kozakom... a i ten wprzód księcia Karola musiał 
uprosić, aby mu ustąpił. 
— O Piaście mowy być nie może — odezwał się prymas — lękam się, aby to nie było sztuczką 
Lotaryńczyka, który, szyki pomieszawszy współzawodnikowi, chce z mętnej wody korzystać. 
Chavagnac daleko jest chytrzejszym i przebieglejszym, niż się wydaje... 
To mówiąc arcybiskup rękę podniósł do góry i głową począł potrząsać. 
— Lotaryńczyka — rzekł śmiało Sobieski — wcale się nie ma co obawiać. Sam poseł jego 
uważa sprawę za przegraną. 
— Zatem i nikogo już by nie było do współzawodu — rzekł Pac — bo ja Neuburskiego nie liczę, 
choć u nas na Litwie słyszę, że się z nim niektórzy noszą. 
Mówiąc to spojrzał na Sobieskiego, nie chcąc spokrewnionych z nim wymienić, wyraił się 
[z] Radziwiłłów. 
— Ja o tym nie wiem nic — odparł Sobieski — i nie sądzę, aby mu się źle tak przysłużono, na 
sztych go wystawiając, gdy za sobą nie ma nikogo. 
Po krótkiej pauzie Gorzeński się odezwał. 
— Już mi to nie nowina panów moich szlachtę widzieć w wielkim poruszeniu i animozji92, 
ale, jakem żyw, takiego rozdrażnienia nie znałem nigdy. Domyślam się więc, że tu czyjeś 
drożdże się znajdują na dnie... 
— Czyjeż? — zapytał prymas kwaśno — Lotaryński by się zdradził, a gdy nie on, to któż 
znowu? 
Zmilczał Gorzeński. 
— Prawda, że o Piaście mówiąc — szepnął poczekawszy — mianować go nie umieją i Polanowskim 
się śmieszą. 
Wszyscy to nazwisko dzielnego wojaka, ale mało znaczącego człowieka, przyjęli ze śmiechem. 
Uśmiechnął się też Gorzeński. 
— Pewnie pociesznym kandydatem jest książę Dymitr Wiśniowiecki — rzekł prymas. — W 
rodzinie tej już jagiellońska krew się wyczerpała, a niczym się nie odznaczają. 
Poruszył ramionami. 
— Żaden z najznaczniejszych naszych dygnitarzy i panów nie przyjąłby tego brzemienia — 
dodał — wiedzą dobrze, iż koronę musieliby wdziać cierniową, boby wszystko, co żyło, powstało 
przeciwko Piastowi. 
Słuchał Gorzeński cierpliwie. 
— Ten cały ruch i gorączka uśmierzą się — mówił cichym ciągle, stłumionym głosem prymas — gdy na pole elekcyjne się ściągną. Ale któż wywołuje to warcholstwo i przewodzi? 
Stolnik zacierał ręce. 
— Właśnie w tym trudność jest, aby dośledzić początku — odezwał się — i dojść, kto rzucił 
to zarzewie. Sądzę, że ono kędyś w Sandomierskiem się rozpaliło, ale z czyjej poszło ręki — 
nie wiem. 
— Toś mi pierwszy raz — rzekł Prażmowski — nie umiał dotrzeć do dna... i naprawdę przyszedłeś 
z niczym. 
— Niewiele ja ważę sam to, co przyniosłem — odezwał się Gorzeński — i byłbym zmilczał 
może, ale sądziłem, że obowiązkiem moim przecie i o tym dać wiedzieć. 
— Starajże się dojść, skąd to płynie — przerwał prymas — a mówić nie potrzebuję, że oddziaływać 
należy i wyśmiewać tych krzykaczy... 
Cedro, znając prymasa, domyślił się, że tymi słowy dawał mu odprawę, pokornie więc jak 
wchodził, tak z kolei kłaniając się wszystkim nisko, wysunął się z gabinetu. 
Po wyjściu jego trwało czas jakiś milczenie. Trzej wodzowie kondeuszowskiego stronnictwa, 
krótko coś poszeptawszy z sobą, zdawali się uspokojeni. Pierwszy do wyjścia ruszył 
się kanclerz Pac. Schylił się do ręki prymasa, skłonił z dala Sobieskiemu, i, odprowadzony do 
drzwi, zniknął. Po odejściu jego Prażmowski poufałej pochylił się ku Sobieskiemu. 
— Smutna to rzecz wyznać — rzekł cicho — ale ja niezupełną mam ufność w kanclerzu. 
Wprawdzie musi iść z nami, lecz... lecz... 
Nie dokończył, Sobieskiemu uśmiech przebiegł po ustach, pokręcił wąsa. 
— Ja też nie dowierzam Pacom — odparł — ale na Litwie, nie można zaprzeczyć, dorobili się 
znaczenia i potęgi. Urośli dużo... 
— Przecież z Radziwiłłami się mierzyć nie mogą — rzekł prymas. 
— Ale niemniej wszędzie, gdzie mogą, podstawiają im nogę — mówił Sobieski. — Prędzej, 
później, przyjść musi do walki. 
— Tymczasem trzeba ich oszczędzać — zakończył prymas. 
Sobieski, który dnia tego powrócić musiał do Warszawy, po krótkiej tej rozmowie pożegnał 
prymasa. 
Hetman i marszałek, jeden z najczynniejszych tego czasu i największego znaczenia dygnitarzy, 
Jan Sobieski, któremu jeszcze z większą gorączką poruszająca się, krzątająca, zabiegająca 
żona nie dawała pokoju — należał do wybitnych wodzów partii Kondeusza, a raczej kandydata, 
jakiego się Francji mogło podobać chcieć osadzić na tronie polskim. 
W tej chwili była to jeszcze postać zarysowująca się niejasno, której ambicja i chciwość 
Marii Kaźmiry nadawała barwę fałszywą. Niefortunny los chciał, że ten znakomity ze wszech 
miar mąż, który przy wychowaniu i ogładzie zachodniej zachował nigdy nie starty charakter 
szlachcica polskiego, zawczasu się rozmiłował w zachwycającej wychowance królowej Marii 
Ludwiki. 
Piękna, ale bez serca, Francuzka, która poświęciła naprzód Sobieskiego staremu Zamojskiemu 
dla jego fortuny i znaczenia, dała się potem, nie okazując zbytniej miłości, zaślubić 
pierwszemu ukochanemu, wiedząc, że on będzie w jej rękach narzędziem posłusznem. Pierwsze 
lata tego małżeństwa, w których by nieledwie posądzić można marszałkową, że uciekała 
od męża, były straszną próbą, na którą kochający do szaleństwa mąż był wystawiony. Wymagająca, 
nienasycona, kapryśna, przepiękna Marysieńka wywarła wpływ wielki a zgubny na 
słabego Sobieskiego. Cudem jakimś znakomity wojownik, tam gdzie szło o służbę Rzeczypospolitej, 
nawet wszechmocnej tej pani nie dawał sobą rządzić. Ale w tej chwili, gdy to opowiadanie 
się rozpoczyna, mimo że był hetmanem i marszałkiem, to jest — stał na najwyższym 
szczeblu dostojeństwa, jeszcze nie było pewnym, czy piękna Marysieńka nie każe mu się wyprzedać 
ze wszystkiego i wynosić z sobą do Francji. Podróż i pobyt tam Sobieskiej ostudziły 
ją może i przekonały, że lepiej być hetmanową w Polsce niż jedną z mnóstwa markiz i hrabiną 
nad Sekwaną. 
Niezmiernymi wydatkami żony uciśnięty Sobieski — który jako hetman i marszałek, oprócz 
tego z własnej kieszeni i wojsku często płacić, i posłom dawać musiał podarki, tak że po odjeździe 
tatarskiego posła pisze, iż ostatnią srebrną miednicę z nalewką93 poświęcił — troskał 
się teraz głównie o pieniądze. Obiecywano je we Francji, rachował na nie wielce hetman i 
żona. Oboje oni, a szczególnie sama pani, z jej przyczyny więcej mieli nieprzyjaciół i zawistnych 
niż wiernych sobie... Czyniło to życie trudnym, bo się z wielką ostrożnością poruszać 
było potrzeba. 
Ci nawet, co szli w zwartym szeregu partii Kondeusza pod wodzą prymasa i Sobieskiego, 
choć na oko z nim byli w najlepszych stosunkach, potajemnie mu zazdrościli i szkodzili. 
Można rodzina Paców, której trzej koryfeusze stawili czoło Radziwiłłom, z Sobieskim spokrewnionym, 
dysymulowała tylko nienawiść swą dla hetmana. W Koronie tak samo uśmiechano się im wdzięcznie, ale obgadywano i starano szkodzić pokątnie. Wszystkiemu temu 
winną była Maria Kaźmira, której duma i pewność siebie raziły i zniechęcały. 
Sobieski, który był stworzonym raczej do obozowego i familijnego życia niż do zawikłanych 
intryg, w które go żona wplątała, prawdziwym męczennikiem obracał się w tym ogniu, 
zmuszony obowiązkami hetmana do czuwania nad bezpieczeństwem kraju, elekcją do popierania 
niepopularnego kandydata, na ostatek potrzebą duszną do gospodarowania na rozległych 
majętnościach, w których się budował, tulipany i drzewka sadził, a nawet karety pod swym 
dozorem w domu wykończać musiał. 
Rozkochany w kobiecie, która wtedy tylko czulszą się okazywała, gdy coś wymóc potrzebowała, 
zarzucony sprawami różnymi, Sobieski tchnąć swobodnie czasu nie miał. Marysieńka 
była wymagającą bez miary, on powodującym się aż do zrzeczenia własnej woli... 
Słaby dla tej kobiety, do której go więcej temperament i zmysły przywiązywały niż serce, 
hetman był nieskończenie wyższych zdolności i wykształcenia od tej żony, która nim miotała. 
Chciwy wiedzy i nauki, lubiący książki, przekładający nade wszystko towarzystwo ludzi 
uczonych, znakomity strategik94 i hetman — stał na wysokości ducha wieku, wśród którego 
żył, ale miał też wszystkie jego słabości, wady i przywary. Niepomierną żądzą grosza i zbogacenia 
się zaraziła go żona, tak że sprzedanie korony Kondeuszowi nie wydawało mu się 
frymarkiem występnym, ale bardzo naturalnym targiem, za który zapłaty wymagać było wolno. 
Kandydat ten francuski krajowi z tego tylko znany, co o nim stronnicy jego głosili, u 
szlachty, w wojsku był najniepopularniejszą postacią, bo Francuzi naprzykrzyli się za Jana 
Kaźmirza i Władysława, a rosnąca ich buta oburzała. 
Począwszy od peruk, które pudłami zwano, aż do pończoch, trzewików, mankietów i 
kryz95 — wszystko w nich wydawało się śmiesznym. Pierwszeństwo, jakie im we dworze dawano, 
naśladowanie ich obyczaju w pańskich kołach, niechęć tę powiększało. Francuzowi 
krwawą wypłatać sztukę było najmilszą zabawką. 
Kondeusz więc wcale serc nie pociągał ku sobie, a sposób w jaki od dawna knuto około 
tego poddania Polski zwierzchnictwu i władaniu Francji — mnożył wstręty... Posądzano stronników 
Francuza, że go, wbrew prawom kardynalnym, za żywota Jana Kaźmirza chciano wybrać 
i ogłosić — nie chciano teraz, że namówiony, zmuszony, uwiedziony Kaźmirz ustępował 
tylko dlatego, aby miejsce Francuzowi opróżnił. 
Można więc było przewidywać opozycją, ale panowie zbyt ufali swej potędze i wpływowi, 
ażeby się jej obawiać mieli. Szlachta miała tę z dawna sławę, że głośno krzyczała, miotała się 
gorąco, ale wystygała prędko i naburczawszy senatowi, szła za nim posłuszna... 
Hetman, powróciwszy z Łowicza, wprost zajechał do dworu, który zajmował, nie mogąc 
się doprosić, a raczej nie chcąc siłą zabierać cekhauzu96, który mu należał na mieszkanie czasu 
sejmów i elekcji. Dwór ten i dwa przy nim sąsiednie, z kuchniami, stajniami, oficynami, 
zaledwie ciasno i niewygodnie pomieścić mogły piękną Marysieńkę i czynnego hetmana. 
Pomimo oszczędności Sobiescy nie mogli wysokiego swego dostojeństwa wymaganiom 
się uchylać; hetman lubił wystąpić, a Maria Kaźmira potrzebowała jaśnieć i pierwsze zajmować 
miejsce. Dwór z pocztem, jaki Sobieski przyprowadził z sobą, wynosił kilkaset ludzi. 
Stajnie dla pomieszczenia koni nie starczyły, ludzi wiele obozowało po szopkach i zakątkach. 
Cały jeden dwór zabierała dla siebie hetmanowa, u której, jeżeli była w domu, nigdy nie 
przebierało się gości płci obojga. Tu się zbiegały, stąd rozchodziły nowiny i hasła. 
Lecz niczym to było jeszcze obok kancelarii i pokojów Sobieskiego, w których tłok był 
nieustający. Co chwila przybywali posłańcy, co chwila też wyprawiano ich. Około kilku dziesiątek 
pisarzy ledwie mógł starczyć pisania listów i przepisywania wiadomości. Starszyzna z trudnością utrzymywała porządek. Cisnęli się wojskowi, pchali cywilni, nabijali Żydzi... Straż 
jednych wpuszczała milcząc, drugich odpychała niemiłosiernie. Sam hetman pomiędzy gości 
a kancelarią dzielić się musiał. 
Ale to była natura dziwna, nigdy prawie nie czująca się silną ani zdrową, skarżąca co 
dzień, a mogąca podołać i bezsennościom, i natężonej pracy, i nieustannym drażnieniom. 
Rzadki dzień Sobieski bez jakiejś porady doktora lub półdoktora się obchodził, a mimo to z 
młodzieńczym zapałem po całych dniach hasał na łowach, noclegował po lasach i odbywał 
podróże pośpieszne bez odpoczynku... Często nawet zmusili go starzy przyjaciele wieczorem 
się więcej napić, niż było potrzeba, za co nazajutrz pokutował. 
I tego dnia powrót hetmana powitała gromada oczekujących nań ludzi z dóbr jego, od wojska, 
z różnych stron kraju przybyłych, tak że mu się przebrać nie dano, a już drzwi się uchylały 
ciągle i posły od pani hetmanowej ku niej go wzywały co prędzej. 
Przed najpilniejszymi sprawami powitanie Marysieńki było pierwszym. 
Czekała go nie sama, ale w świetnym pań i młodzieży gronie. W pokojach, już oświeconych, 
gwar słychać było wesoły z daleka, w salce kręgiem siedziały postrojone panie, żywą 
zajęte rozmową ze stojącymi przed nimi po większej części młodymi panami, z niewielu wyjątkami, 
we francuskich strojach i w perukach. Wśród kobiet pani Dönhoffowa, z czarnymi, 
wyrazistymi, żywo biegającymi oczyma, najgłośniej się odzywała i śmiała, mówiła najśmielej, 
choć każdy wykrzyk nieznaczny drżenie brwi i ust na piękną twarz gospodyni wywoływał. 
Marysieńka, która już o powrocie męża była uwiadomioną, czekała na niego przy bocznych 
drzwiach salki, którymi był zwykł przychodzić, niecierpliwie wachlarzem potrząsając. 
Świeża jeszcze na podziw i młoda, pomimo dość już nużących lat i słabości przebytych, 
hetmanowa blaskiem swych wdzięków odznaczała się wśród licznego orszaku, który ją otaczał. 
Chłodem i dumą wiało od niej, ale rysy oblicza klasycznej regularności, cera nadzwyczaj 
delikatna i biała, oczy pełne ognia — nadawały jej majestat zwycięskiej piękności. Nie 
pociągała niczym, budziła może trwogę jakąś, chociaż odgadnąć było łatwo, że chcąc być 
miłą i czarującą, mogła serca podbijać i panować nad nimi. Kobiety wszystkie bez wyjątku 
niepostrzeżenie wzrok na nią zwracały, patrzały z obawą i niechęcią. Nie starała się też wcale 
przypodobać nikomu z wyjątkiem kilku panów, dla których na chwilę łagodziła wyraz twarzy. 
A gdy się ku innym zwracała, przybierała natychmiast zwykłą swą despotyczną fizjognomię. 
Oczy pani Dönhoffowej, która nieustannie pochylając się, powołując do siebie, nader żywo 
zajęta była rozmową, ani na chwilę nie schodziły z gospodyni. Z wymiany wejrzeń między 
nimi, obcy nawet mógł odgadnąć stosunek naprężony, przyjacielski z musu, w sercach pełen 
niechęci. Dönhoffowa nie mogła ani myślała o jabłko piękniejszej się ubiegać, lecz walczyła 
o wpływ i znaczenie, o rolę w politycznych intrygach, w których obie były czynne. Zmuszona 
oszczędzać Dönhoffową, piękna Marysieńka podobną była czasami do rumaka, gryzącego 
żelazne wędzidło. 
Sobieski cicho stąpając zbliżył się do drzwi zawieszonych gobelinową portierą, w których 
żona czekała na niego z brwiami zmarszczonymi i zniecierpliwionym twarzy wyrazem. Szedł 
ku niej przejęty cały, rozpromieniony, śląc jej od ust całusy i byłby może przypadł przed bóstwem 
na kolana, gdyby nie obawa ściągnięcia gniewu na siebie. Marysieńka nie dała mu się 
zbliżyć do ust, wyrwała od ust białą rączkę i ściągnęła brwi. 
— Zostawiłeś mnie samą na cały dzień — poczęła — wcale się nie rozczulając widokiem męża, 
który ją zjadał oczyma — bawiłeś się gdzieś na próżno, zapominając, ile tu czeka na ciebie. 
Egipcjanka — szepnęła ciszej — jest dziś tak wesołą i roztrzpiotaną, iż ją posądzam, że nam 
jakiegoś figla chyba spłatać musiała. Usta się jej nie zamykają, a kąsa! Widziałeś Wardeń28 
skiego? Ja nie wiem — przywiózł pieniędzy? Elent, jak mi mówiono, samymi boratynkami97 
za dzierżawę wóz wyładował. Nie potrzeba ich przyjmować. 
— Ależ bóstwo ty moje — szepnął Jan — pieniędzy tak potrzebujemy, że bodaj boratynkami 
brać muszę. 
Maria Kaźmira poruszyła ramionami. 
— Znowu strata. Aron tylko na tym skorzysta. 
Korzystając z zadumania krótkiego Sobieski nieznacznie pochwycił rączkę i wycisnął na 
niej pocałunek gorący. 
— Jak się ma Fanfanik? 
— Zdrów, ale krzyczy nieznośnie i tak już samowolny jak ojciec — odparła hetmanowa. 
— Samowolny? — zapytał mąż z uśmiechem. 
— Despota! — odparła Maria Kaźmira — na pozór zawsze posłuszeństwem mnie uspokajasz, 
aby się pozbyć, a potem robisz swoje. 
Hetman westchnął. 
— Masz mi co do rozkazania? 
— Bądź bardzo uprzejmym dla Egipcjanki (Dönhoffowej), inaczej domyśli się, żem się na 
nią skarżyła — szepnęła gospodyni i ustępując od progu wprowadziła męża z sobą. 
Oblicze pana hetmana, które dla żony łagodnym było i jakby rozczulonym, w progu już 
oblokło się powagą pańską, ale zarazem spokojem. Chciał okazać, jakby najmniejszej nie 
miał troski i ze wszystkiego, z całego obrotu sprawy, był zupełnie rad. 
Zobaczywszy go panowie, którzy dworowali przed postrojonymi damami, poczęli z kolei 
zbliżać się dla powitania, a hetman wszystkich z taką swobodą poskramiał, z taką poufałością 
pańską, jakby wśród nich nie było ani jednego dwuznacznego i wątpliwego przyjaciela. 
Pomiędzy innymi i młody Michał Wiśniowiecki znajdował się tu nie z Pacem, ale z Lubomirskim, 
szwagrem swoim, mimo młodości, powierzchowności, imienia i rodu, zajmując w 
stronie bardzo podrzędne miejsce na uboczu. Niemłoda już, bardzo strojna i klejnotami okryta 
wdowa księżna Radziwiłłowa zabawiała go rozmową. Inne panie niemal z politowaniem spoglądały 
na młodzieńca, który nie miał za sobą nic oprócz wspomnienia nieszczęśliwego ojca i 
miłej twarzyczki. Nikt się nim tu nie zajmował, a Radziwiłłowa tylko dlatego bawiła go konwersacją, 
że nikogo innego do niej nie miała. Wiśniowiecki też widocznie czuł się tu nie w 
miejscu i jakby z musu przyciągniętym. 
Gdy Sobieski zbliżył się, poszedł go powitać, ale hetman zaledwie głową go pozdrowiwszy 
mimochodem, poszedł na stronę z Lubomirskim. Rozmowa ogólna głośna toczyła się o 
Janie Kaźmirzu i jego podarkach hojnych przyjaciołom. Zazdroszczono Ujazdowa, a szczególniej 
wieści o ekskrólu były bardzo sprzeczne; jedni utrzymywali, że już żałował swej abdykacji, 
drudzy, że się nią cieszył i wiele obiecywał z pobytu spokojnego we Francji, gdzie 
mu król nadanie opactw i pensji obiecywał. Uśmiechając się wyliczono osoby, które zabrał z 
sobą lub przodem wyprawił. 
— Nie może być, aby mu po nas tęskno nie było — utrzymywał wojewoda kijowski — bądź 
co bądź, kochaliśmy go, a on się do nas przyzwyczaił. Francuzi milszymi mu nie będą. 
— Ach! — przerwał pisarz polny koronny — od ożenienia z nieboszczką królową nikt go nie 
widział nigdy idącym w taniec, a w Krakowie pono dał się wyciągnąć i bardzo był dobrej 
myśli. 
— Tak bardzo — wtrącił wojewoda ruski z przekąsem — iż przez cały czas na Polskę i Polaków 
wymyślał, na nikim poczciwej nie zostawując nitki. 
— U Jana Kaźmirza wszystko to nie więcej znaczy nad humor chwilowy — przerwał wojewoda 
kijowski — kochał on i zniechęcał się łatwo, serce miał miękkie, a fantazja nim rządziła. 
Wiele mu też przebaczyć należy, bo w życiu szczęścia nie miał wcale. 
97o r a t y n k a — dawny szelążek polski miedziany 
Po tym epizodzie krótkim towarzystwo się podzieliło na pomniejsze kupki i w każdej z 
nich zaczęto się po cichu zajmować tym, co w języku ówczesnym wtajemniczonych zwało się 
"hiacyntami” — to jest przyszłą elekcją. 
Ponieważ wszyscy prawie tu zebrani należeli do Kondeusza, otwarcie mówiono o współzawodnikach. 
Neuburski nie miał najmniejszego nawet prawdopodobieństwa, aby go na serio 
wzięto, Lotaryński stał słabo, ale wielka zręczność i przebiegłość jego posła Chavignaca nakazywała 
czuwać. Był on nadto dobrze ze wszystkimi, otwarcie zbyt się oświadczał zawczasu 
zwyciężonym i pobitym, aby mu chciano uwierzyć. Pani Dönhoffowa utrzymywała, że zapewne 
pana swego do korony, nie mając pieniędzy lub mając ich bardzo mało, nie doprowadzi, 
ale drugim dojście do niej może utrudnić. 
— Cóż by mu z tego przyszło? — zapytała gospodyni. 
— Miałby przynajmniej wymówkę tę, że innym się też nie poszczęściło jak jemu — wytłumaczyła 
Dönhoffowa. 
Wtem Morsztyn98, referendarz, którego z powierzchowności i mowy za rodowitego Francuza 
wziąć było można, odezwał się cynicznie trochę, choć niby na wpół żartami. 
— Nie potrzebuje się Chavagnac tłumaczyć, dość aby pokazał sakiewkę wypróżnioną. Cóż 
się dziś robi bez pieniędzy? Lotaryński chciał być na kredyt obranym, ale któż nam mógł ręczyć, 
iż potem popłaci długi! Najtańsza z elekcji — ostatnia, przecież pótłora miliona kosztowała 
księcia Karola, który nigdy tej straty zapomnieć nie mógł. Chavagnac, gdy przyjdzie 
stawić się przed sejmem i pana zalecać, nie wiem, jak na przyzwoitą kawalkadę i dwór się 
zbierze. Żal mi go, biedaka, bo zresztą człowiek jest miły i gładki. 
— Książę Lotaryński — dodał ktoś z boku — z początku liczył na poparcie króla francuskiego. 
— I niepotrzebnie się ambarasował — szepnął chorąży koronny. 
Goście wśród tej rozmowy powoli się rozchodzić zaczynali, Lubomirski żegnał już gospodynię, 
która na jego towarzysza, księcia Michała, zaledwie spojrzeć raczyła. 
Zwyczajem powszednim drzwi się nie domknęły za nimi, gdy oba stali się przedmiotem 
mowy złośliwych. 
— Książę Michał — rzekła gospodyni — bardzo musi opłakiwać syna naszej królowej, która 
miała słabostkę dla niego. Słyszałam ją żartem raz prorokującą, że młodzieniaszek kiedyś 
królem być może. 
Wszyscy goście głośnym wybuchnęli śmiechem, tak się to wydawało poczwarnie dziwacznym. 
— Mogło to chyba zrodzić się teraz w głowie tak obcego światu naszemu człowieka, jak ten 
biskup chełmiński — rzekł Morsztyn — aby Piasta na tron prowadzić. Nigdy do tego nie przyjdzie 
i nie należy życzyć, abyśmy próbę taką uczynili, bo kraj by się niechybnie rozpadł, zamącił 
i wojna domowa a rokosze by się z tego zrodziły. 
— Królowa Maria miała słabość do księcia Michała, gdy był jeszcze wyrostkiem — ciągnęła 
dalej gospodyni — ale nie przewidywała, że z dosyć ładnego chłopczyka, tak nie znacząca, 
zimna, sztywna wyrośnie istota. Ja go nigdy nie widziałam po młodemu wesołym. 
— Trudno po nim wymagać, aby się radował, bo nie ma czemu — rzekł referendarz. — Co 
dzień musi patrzeć i słuchać użalań matki i troski jej o majętności pozadłużane, w domu niedostatek 
prawie. Spotkałem niedawno w drodze księżnę Gryzeldę. Jechała w przedpotopowej, 
wypełzłej kolebce, konie chude, barwa ludzi wyszarzana i przedwieczna. Wierzycielom się 
opędzić nie może. 
98a n A n d r z eM o r s z t y n (1613–1693) — poeta. W roku 1658 został referendarzem wielkim koronnym, 
należał do partii francuskiej, kilkakrotnie brał udział w poselstwie do Francji. Podczas elekcji Michała 
Wiśniowieckiego, popierał Kondeusza, następnie intrygował przeciwko królowi. Za Sobieskiego prowadził tajną 
korespondencję z rządem Ludwika XIV, przyjął poddaństwo francuskie i oskarżony o zdradę, uciekł z Polski 
— Nous en ferons quelque chose!99 — wtrąciła gospodyni domu spoglądając na męża, który 
wąsa pokręcał, ale zmilczał. 
Kobiety poczęły dosyć otwarcie o księciu Michale mówić, jak się on której wydał i podobał. 
Wszystkie prawie znajdowały go znośnym, ale ani powierzchowność jego, ani wykwintne 
wychowanie, nie pociągały ku sobie. Dönhoffowa chłodnym i zbyt nieśmiałym go sądziła. 
— Zyskałby na odważniejszym występowaniu. 
— Mój Boże — przerwał żartobliwie Morsztyn — aby mieć odwagę, trzeba być sytym i mieszek 
czuć pełny, a na obojgu zbywa biednemu księciu Michałowi. 
— Lubomirscy go przecież czymś uczynić muszą — rzekł chorąży koronny. — Ma czas, boć 
zaledwie lat może liczyć trzydzieści. 
— W ostateczności powrócić by mógł na cesarski dwór, gdzie go, słyszę, ceniono dosyć... — 
dodał Morsztyn. 
— Ani Lubomirscy, ani książę Dymitr nie dopuszczą do tego — szepnął chorąży. 
Na wspomnienie księcia Dymitra Wiśniowieckiego, z którym Sobieski był w otwartej 
niemal wojnie, po twarzy jego przebiegł wyraz jakiś pogardliwej niechęci i rozmowa na tym 
się skończyła. 
Reszta gości żegnała hetmanowę i hetmana, który z galanterią panie do wozów odprowadzał, 
prawiąc im słodycze. Gdy potem do salki powrócił, w której żonę się zastać spodziewał, 
już jej tu nie zastał i pospiesznym krokiem pogonił za nią do jej gabinetu. 
Maria Kaźmira siedziała w krześle, a przywołana sługa, Francuzka, ciemnej płci, opalona, 
niepiękna, z kwaśnym twarzy wyrazem zajmowała się ułożeniem włosów i przygotowaniem 
pani swej do spoczynku. 
Widok Pierrety, której się tu nie spodziewał zastać, trochę zniecierpliwił hetmana, przy 
niej bowiem wezbranej swej czułości, która w pieszczotach i całusach się objawiała, nie mógł 
puścić wodzów. Można było nawet posądzić dosyć znudzoną i ostygłą panią, że pospieszyła 
przywołać sługę właśnie dlatego, ażeby męża trzymać z daleka. 
Jakim uczuciem była ożywiona w tej dobie małżeńskiego pożycia dla swego Jasieńka, o 
tym ona tylko może wiedziała. Hetman nie mógł się pochwalić żadnym dowodem czułości, 
przeciwnie, składało się tak zawsze, iż nawet jemu nie dopuszczono zbyt być natrętnym. 
I tym więc razem Orondat nie mógł mówić z Astreą100 niczym innym, tylko o sprawach 
ogólnych lub w interesach prywatnych, a te szczególniej zaprzątały panią hetmanową. I nie 
bez przyczyny, gdyż wszystko, co miał Sobieski, należało już prawnie tytułem zapisów i dożywocia 
dla żony. Dopilnowała się w tym tak dobrze, a przypominała tak natrętnie, iż uległy i 
posłuszny, zakochany Orondat ulec musiał i wszystkie akta darowizn, przekazów i zapisów 
już były dokonane. Oprócz troski o siebie Maria Kaźmira miała ojca, brata i siostrę, którymi 
się opiekowała. 
Hetman, który rozkazywał w wojsku Rzeczypospolitej i razem z prymasem władzę miał w 
niej największą, z pokorą musiał słuchać instrukcji, jakie mu dawała żona. Najmniejszy 
szczegół nie uchodził jej baczności i pamięci. Powtórzyła mu, co miał nakazać rządcy swemu 
dóbr, Wanderskiemu, jak odprawić dzierżawcę kałuskiego, Elenta, i użyć zręcznego do posług 
Arona. 
Rozmowa się przedłużała, po kilkakroć Pierreta zabierała się odchodzić, ciągle na nowo 
przywoływana przez panią. Hetman siedział uparcie chcąc się doczekać, aby sam na sam zostali. 
Wtem Maria Kaźmira powstała, spojrzała na zegar brązowy, stojący na kominie. Ziewnęła 
kilka razy i stanowczo zapowiedziała służącej, że natychmiast idzie do łóżka, dając niedwuznacznie 
do poznania mężowi, że go się pozbyć potrzebowała. 
Zamruczał jakąś prośbę pokorną hetman, lecz otrzymał tak ostrą odprawę, iż jej powtórzyć 
nie śmiejąc, zbliżył się już tylko dla pożegnania, przy czym mu się ciężkie wyrwało westchnienie. 
Maria Kaźmira z niecierpliwością skróciła swe czułe dobranoc i głosem nakazującym 
zwróciwszy się do sługi — pośpieszyła ku usłanemu pod pawilonem łożu. Sobieski rzucił 
na nie okiem utęsknionym i powolnym krokiem wyszedł, wygnany z raju! 
IV 
Żywy ten ruch, jaki w przededniu elekcji panował w Krakowie, nie dochodził prawie do 
spokojnego dworku przy Miodowej ulicy. Odgłosy jego tylko przynosił z sobą książę Michał, 
który tak mało się zajmował w ogóle sprawami publicznymi, iż o nich nawet matce nie umiał 
przynieść dokładnych wiadomości. Nieco apatyczny, przyciśnięty swym ubóstwem i położeniem, 
które mu żadnego nie dawało znaczenia; wprawdzie codziennie bywał u Lubomirskich, 
u Branickiego, u księcia Dymitra, lecz nigdzie żywego nie brał udziału w tym, co tak mocno 
innych roznamiętniało. 
Przywiązany do matki gniewał się tylko na wszystkich, którzy jej spokój zakłócali, a naówczas 
wybuchał aż nadto gwałtownie, ale zresztą było mu obojętnym i kto królem zostanie, 
i jak się potem złożą owe wielkie zastępy, które z sobą o władzę rzeczywistą walczyć miały. 
Za każdym powrotem do domu szedł matkę zabawiać opowiadaniem o tym, co słyszał i widział 
wśród tego świata, od którego się ona usuwała, ale chciała wiedzieć, co się w nim działo. 
Tak po bytności u pani hetmanowej musiał też wieczorem powtórzyć ks. Gryzeldzie urywki 
rozmów, jakie uszu jego doszły. Sobiescy nie należeli do ulubieńców staruszki, której hetman 
naraził się procesami, wymaganiami sum, jakie miał na dobrach Jeremiego, a na ostatek i 
swą jawną nieprzyjaznością a zatargiem z ks. Dymitrem. Nie lubiła szczególniej Francuzki, 
której wszystkie wady i rysy charakteru znała i odgadywała doskonale. Wielkie znaczenie i 
wpływ, jaki uzyskali Sobiescy w ostatnich czasach, niepokoiły ją i raziły. Po każdym syna 
opowiadaniu, nie spowiadając się z tego, co czuła, księżna Gryzelda coraz była smutniejszą. 
Ani Lubomirscy, ani Wiśniowieccy nic się od Sobieskich dobrego dla siebie spodziewać nie 
mogli. 
Nazajutrz, gdy już ks. Michał wyszedł był z domu, a księżna matka sama siedziała z Helą 
swoją, prowadząc bardzo długimi przestankami milczenia przerywaną rozmowę, dały się słyszeć 
powolne kroki od przedpokoju. Zebrzydowska powstała z siedzenia swego, staruszka 
podniosła głowę i w progu ukazał się mężczyzna już lat podżyłych, ale krzepki i rześki, w 
sukni duchownych świeckich, z płaszczykiem czarnym na ramionach i głębokim ukłonem 
pozdrowił księżnę, witając zwyczajowym: Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus! 
Księżna z rozjaśnioną twarzą wstała, podchodząc ku niemu, a Hela pocałowawszy w rękę, 
poprowadziła ku krzesłu, które stało naprzeciw stoliczka i siedzenia zwykłego gospodyni. 
Twarz księdza nie odznaczała się wielką rysów dystynkcją, była wyrazistą, grubo wyciosaną, 
ale zarazem w prostocie swej kształtną i sympatyczną. Pomimo wieku wiele życia było w 
tych rysach, które powaga stanu czyniła majestatycznymi. 
Był to ksiądz Fantom, kustosz101 warszawski, dawny przyjaciel domu Wiśniowieckich, 
pomimo nazwiska swego i pochodzenia od dzieciństwa w kraju żyjący i z włoska w Polaka 
przeistoczony. Dawne i nowe stosunki jego dawały mu przystęp do wszystkich znaczniejszych domów, a niezależność, gdyż ksiądz kustosz za dosyć majętnego uchodził, dozwalała 
poruszać się wśród arystokracji tym swobodniej, że Fantoni nie potrzebował jej, bo ambicji 
nie miał i infuły się dobijać nie myślał. Mimo woli prawie zostawszy kustoszem, urządziwszy 
się wygodnie w kamienicy kustodią zwanej, w której mieszkał aż nadto przestronno — nie 
pragnął więcej — obowiązki duchowne przy kolegiacie, stosunki towarzyskie, zajęcie czytaniem, 
które lubił, starczyły mu na zapełnienie życia. Rodziny nie miał bliskiej. 
Litościwego serca, dla ks. Gryzeldy miał szczególny szacunek, na który charakterem swym 
i losem zasługiwała. Energia, z jaką stawiła czoło ciosom, które ją dotykały, obudzała w ks. 
Fantonim podziwienie i uwielbienie. Widząc ją osamotnioną kustosz miał sobie za obowiązek 
odwiedzać. Lubił też i cenił Helę, która się umiała poświęcić swej przybranej matce, wcale 
nie dając czuć ofiary, wesoło i ochoczo. Na ostatek zajmował go i ks. Michał, w którym by 
był może rad rozbudzić więcej życia i ufności w sobie, apatią jego, niewłaściwą wiekowi — 
czynniejszym udziałem w sprawach publicznych zastąpić. Lecz młody Wiśniowiecki, pomimo 
łagodności swej, opierał się wpływowi. Nawet matka, choć go miała posłusznym zawsze, 
przemienić natury nie potrafiła. 
Ks. Fantoni w poufnej z matką rozmowie, gdy o ks. Michale wspominali, a ona się na tę 
jego obojętność uskarżała, utrzymywał, iż chwila nie nadeszła i okoliczności jeszcze się nie 
zjawiły, które z odrętwienia wyprowadzić go miały. 
— Wolę to opóźnienie w ks. Michale — mówił kustosz — niż innej młodzieży zbytnią porywczość 
do życia, na którą siły się najlepsze używają. Ks. Michał, gdy wybije godzina jego, z 
całą mocą i zasobem, jakie po ojcu odziedziczył, stanie w szrankach. 
Księżna Gryzelda wzdychając odpowiadała: 
— Daj to Boże! 
Ale oka matki ujść nie mogło, że Michał wychodził z tej apatii czasami tylko, gdy szło o 
strój wykwintny, o elegancję, którą lubił się otaczać, a na ostatek o stół wytworny, w którym 
do zbytku smakował. W innych sprawach żywota zimnym był, tak jakby one cale mu były 
obojętne. Ambicją trudno w nim obudzić było. Nie mając zajęcia czasami chętnie brał książki 
do ręki, ale rzucał je, nie czując potrzeby powrócić do nich. 
Nawet te młodzieńcze przyjaźnie, które się w wieku ks. Michała zawiązują łatwo i służą w 
życiu wiele — nie pociągały go; Michał [miał] wielu dobrych znajomych, ale prawdziwych, 
poufałych druhów nie znał. 
Jedna Hela miała całe jego zaufanie i przed nią zwierzał się ze wszystkiego, z najtajniejszych 
myśli swoich... Matka znając to braterskie przywiązanie i wpływ Heli na syna, używała 
też jej, gdy sama mu czegoś poddać i rozkazać nie chciała. 
Ks. Fantoni przychodził, jak zawsze, z pewnym zapasem nowin do księżnej. Z ust jego 
wychodząc przybierały one charakter inny może, niż obiegając płochy świat ówczesny, bo 
kapłan chętniej im dobre, nie złe nadawał znaczenie. 
— Już się wielu zjeżdża na elekcję, szopę postawiono i wkopano. Województwa i ziemie 
dawne swe obozowiska wytykają. Zjazd spodziewać się będzie bardzo liczny i ożywiony — 
począł kustosz. — W Warszawie dla panów senatorów niemal miejsca już braknie. Dwory z 
sobą prowadzą liczne, choć nie sądzę, ażeby milicji potrzebowali, jak niegdyś, bo się żadna 
walka nie zapowiada... Francja jest zanadto potężną, aby po takim wysiłku nie była pewną 
zwycięstwa. 
— Sądzicie? — zapytała księżna Gryzelda. 
— Prawie tego jestem pewnym — mówił dalej ks. Fantoni — a najlepszym dowodem, że cesarz, 
który z tradycji powinien był zajmować się tą elekcją i czynnym w niej być — wcale się 
prawie nie mięsza. 
— Wszakże cesarskim kandydatem jest Lotaryński — rzekła ks. Gryzelda — i słyszałam, że w 
razie gdyby mu się poszczęściło, arcyksiężniczkę dla niego w pogotowiu trzymają. 
Kustosz się rozśmiał, cicho powtarzając: 
— Tu felix Austria — nube102... Tak — dodał — jest to już tradycją i obyczajem. 
— Wystawże sobie — zniżając głos przemówiła ks. Gryzelda, pochylając się ku stojącemu — 
że Lotaryński poseł usiłował mojego Michasia pozyskać... 
Poruszyła ramionami. 
— Michała tak mało ta elekcja obchodzi — dodała — że go często namówić trudno, aby poszedł 
się poinformować, i gdyby Lubomirski mi nie przynosił wiadomości, żadnych bym nie 
miała. 
— Elekcja — odparł kustosz — cała się smaży i gotuje u naszego księdza prymasa i u hetmana 
Sobieskiego. Tym dwom potęgom cóż by się oprzeć mogło? 
Ks. Gryzelda z wolna podniosła blade swe, wypłakane oczy na Fantoniego. 
— Wczoraj — rzekła — był u mnie stary sługa Jeremiego, Sandomierzanin, który teraz na swe 
śmiecisko powrócił. Prawił mnie dziwy, do których ja nie przywiązuję ważności; powiada, że 
szlachta zbiera się stanąć murem przeciwko panom i nie dopuścić Kondeusza. 
Rozśmiał się dobrodusznie ksiądz Fantoni. 
— Uliczna gadka! — zawołał. — Przy każdej elekcji szlachta staje okoniem przeciw starszej 
braci, ale ją łatwo ułagodzić i pozyskać... Nie ma się czego obawiać Kondeusz. Zresztą, kogóż 
by oni chcieli i mogli wybrać? Dla nich tak dobry Kondeusz, Lotaryńczyk, jak Neuburg, 
bo żadnego z nich nie znają. 
— Ja prawie obojętnie patrzę — mówiła ks. Gryzelda — na wypadek elekcji. Kondeusz będzie 
miał na względzie, że królowa nieboszczka wielce była Michasiowi życzliwą i jej winniśmy, 
że wychowanie odebrał staranne, o co mnie chodziło najmocniej... Jeżeliby cudem Lotaryński 
się miał utrzymać, tego z pewnością cesarz będzie popierał, ożeni się z arcyksiężniczką, i 
dwór austryjacki mieć będzie wpływ wielki, a Michał ma na nim stosunki i przyjaciół... 
Neuburczyk zaś... 
— Wprost niemożliwy — dodał ksiądz Fantom. — Dwór rakuski tylko pozornie mu sprzyja, 
nie ma nikogo, a pieniędzy niewiele, spokrewnieni Radziwiłłowie nie na wiele się przydadzą. 
Ks. kustosz, chociaż do rozmowy treści się przebrało, jak gdyby go tu coś jeszcze trzymało, 
oglądał się, a że Helę ciągle widział za sobą, milczał. Domyślała się księżna, iż coś poufałego 
mógł jej mieć do zwierzenia. Nieznacznie skinęła na Helę, która zrozumiawszy to, wyszła 
natychmiast. 
— Jesteśmy sami — odezwała się księżna. — Zdawało mi się, ojcze, że możeście mieli co do 
powierzenia mi? 
— A! tak jest! tak! — żywo podchwycił kustosz — noszę się z tym od dawna, a nie śmiałem 
odzywać. Teraz zaś czas jest ostatni i muszę prosić was, mościa księżno, abyście mnie wysłuchali 
bez gniewu. 
— Bez gniewu! — śmiejąc się zawołała staruszka. 
— Nie obraźcie się otwartością moją — mówił ks. Fantoni. — Dla syna Jeremiego i wdowy 
po nim, w tym starym dworku mieszkać nie przystało. Dla świata, dla rodziny coś uczynić 
potrzeba, a nade wszystko dla przyszłości ks. Michała. Chociaż dzisiaj interesa są ciężkie, 
muszą się one polepszyć, a tymczasem choć z trochą wysiłku potrzeba księcia na świetniejszej 
stopie postawić. O żadnych nie mówię zbytkach, ale syn Jeremiego... 
Ks. Gryzelda załamała ręce i łzy się jej z oczów potoczyły. 
— Sto razy o tym marzyłam i rozważałam, co czynić — odezwała się — ale na obronę moją 
mam, że ubóstwo nasze to chluba, to zasługa, to oznaka jakiej największa świetność nie 
zrówna! Michał zmuszony brać pensją od królowej, nie jestże to świadectwo ojca, że wszystko 
ojczyźnie poświęcił? 
102e l l a g e r a n t a l i i, t u f e l i x Aust r i a n ue, n a m q u a e M a r s a l i i s, d a t t i bi r e 
g n a V e n u s (łac.) — Niech inni prowadzą wojny, ty szczęśliwa Austrio zawieraj związki małżeńskie, albowiem 
królestwa, które innym daje bóg wojny, da tobie bogini miłości 
— Lecz jest we wszystkim miara — podchwycił kustosz — co dla innego byłoby dostatkiem, 
dla syna Jeremiego jest niczym... Zbyt nisko nie potrzeba upadać. 
— Wszystkie moje źródła wyczerpane — przerwała ks. Gryzelda — Lubomirskiej prosić nie 
mogę, Dymitr nie ma wiele, moi... 
Zamilkła. 
— W takich razach — odezwał się ks. kustosz — gdy się na pewną przyszłość czeka, potrzeba, 
rachując na nią, zapożyczyć się bodaj... Ja dla w. ks. mości u kanonika Brandta mam tysiąc 
czerwonych złotych leżących, a mojej kustodii cała kamienica na usługi. Pustką stoi... 
Tam i przyjąć będzie można przystojnie i ze wszech miar wygodniej. 
Wzruszona księżna ledwie odpowiedzieć mogła i powtarzała ciągle: 
— Niech wam Bóg płaci... Ja się pożyczać lękam, a ten dworek... 
Kustosz nie dał dokończyć. 
— Dworek zupełnie dla księżnej i dla ks. Michała nie przystał. Mógł tylko służyć tymczasowo, 
póki się co innego nie znalazło, ja nalegam na kustodią. Stoi w pogotowiu. 
Na te słowa nadszedł właśnie powracający ks. Michał, posłyszał je i z radością rzucił się 
ręce księdza całować. Matka zobaczyła go tak uszczęśliwionym, iż protestować nie miała 
serca. Westchnęła tylko. 
— Ale mnie, mnie — rzekła — pozwolicie tu jeszcze pozostać. Niech Michał będzie swobodnym, 
swoim dworem. 
Młody książę się zachmurzył; kustosz widząc, że matka i syn najprędzej się porozumieją 
zostawszy sami, wstał i pożegnał starą księżnę, która go do progu odprowadziła. Zaledwie z 
oczów jej zniknął, gdy wzrok podniosła na syna. 
— Poczciwy ten przyjaciel — rzekła — tak bardzo troszczy się o nas, jak żaden o krewnych... 
Ma on po części słuszność, że zanadto jesteś ukryty i dajesz wszystkim iść przed sobą... Ale 
mogłoż się inaczej ułożyć przy tak szczupłych środkach, a takiej nawale długów? Ludzie by 
uwłaczali pamięci ojca mówiąc, że my długów tych nie płaciemy, a na zbytki tracim. Ks. 
Fantoni ma może słuszność — powtórzyła księżna — czyniąc mnie wyrzuty... Ja mogę pozostać 
w kątku i zakryta, ale ty... 
— Ja — począł syn z widocznym zakłopotaniem — ja idę za radami Lubomirskiego, nie kryję 
się, jeżdżę i bywam wszędzie, alem nie winien temu, że inni świetniej występujący oczy ściągają. 
— O! tyś bo rzadko nieśmiały — odparła matka — wszyscy to mówią, ja to widzę. Wieluż 
uboższych od ciebie, a nie mających takiego imienia, hałaśliwie sobie torują drogi i w towarzystwie 
odgrywają role... 
— Ja nie potrafię tego — uśmiechnął się ks. Michał. 
Zaraz po wyjściu ks. Fantoniego przybyła Hela, stała tuż i słuchała. 
— Potrafilibyście — wtrąciła — gdybyście chcieli tylko, ale ta powolność wasza, ta obojętność 
na wszystko. 
Ks. Michał zwrócił ku niej oczy z wymówką. 
— Że i ty nawet mnie obwiniasz! — rzekł — ale zachowanie się moje doskonale się godzi z 
położeniem. 
— Ono mówi tylko, jakbyś niczego nie żądał od losu i nie czuł się stworzonym do niczego 
więcej, nad taką zapomnianą, ubogą egzystencją — podchwyciła Hela. 
— Ale w świecie bez środków, bez zewnętrznej okazałości — przerwał ks. Michał — nic się 
nie robi, a na śmieszność naraża. Stojąc na boku, nie wymagając nic, łatwiej mi jest moją 
godność zachować. Gdybym się cisnął zbyt natarczywie, mógłbym się narazić na nieprzyjemne 
odparcie, którego bym nie zniósł. 
Rozmowa pomiędzy matką, która zamilkła dumając, a synem. zmieniła się na maleńką 
sprzeczkę Heli z kuzynem. Ks. Gryzelda, która potrzebowała być samą, wyszła zostawując 
ich z sobą pewna, że młode dziewczę wypowie myśl własną razem ze swoją. 
Michał usiadł naprzeciw niej z rodzajem rezygnacji, ale, jak zawsze, gdy z nią był sam na 
sam, twarz zwykle zasępiona rozjaśniła mu się, wziął jej rączkę, pocałował, uśmiechnął się i 
rzekł prawie dziecinnym wyrazem głosu: 
— Nie łajcież bo mnie wszyscy!... Czego chcecie ode mnie!... Jestem i bez tego dosyć biedny 
i umęczony... 
Hela niecierpliwie poruszała ramionami, ale wejrzenie jej z wielką czułością spoczywało 
na kuzynie. 
— Wszyscy my o was się troszczym — rzekła — wszyscy, aż do ks[iędza] kustosza, który, 
choć obcy, znajduje, że wam przystało więcej się i okazalej poruszać na świecie. Jeden tylko... 
sam ks. Michał tak jest obojętnym... 
— A! Helo moja — przerwał książę ciągle goniąc za rączką jej, którą usiłował pochwycić, a 
która mu się wysuwała. — Helo moja... Ten biedny Michał wcale dla siebie czego innego pragnie 
i marzy, niż wy byście mu dać chcieli. Ja nie jestem stworzony do tego świata, w którym 
mi ciągle czegoś dobijać, coś zdobywać potrzeba, aby nazajutrz jeszcze większego i wyższego 
pragnąć. Tak by mi dobrze było w bardzo miernym stanie, w bardzo skromnym pałacyku, 
z kilkunastu służby w ładnej barwie, z parą kolebek103 poszóstnych w stajni, z dobrym kucharzem 
i pasztetnikiem. 
— No, i z garderobą z Paryża! — dodała szyderczo Hela. 
— A! to się rozumie — wesoło ciągnął dalej książę. 
— Cóż więcej? — pytała Hela. 
— Bez troski o te boratynki, bez długów, od których się trzeba wypraszać... 
Tu zamilkł chwilę. 
— Bez nieprzyjaciół, bez tych walk i intryg, które zatruwają życie — dokończył. 
— Obraz tego pożycia niepełny — wtrąciła Hela — dla dopełnienia go potrzeba dostojnej i 
miłej małżonki... 
— Wiesz — żywo zawołał ks. Michał — bylebym miał matkę i ciebie, nie zatęsknię za nikim 
więcej. Kobiet się boję... a spokój tak mi jest drogi. 
— Leniuszek jesteś — odpowiedziała Zebrzydowska. — Boisz się wszystkiego, gdy ojciec 
twój niczego się przecież nie lękał. 
Zmarszczył się na to wspomnienie Wiśniowiecki. 
— Mylisz się, Helo moja — rzekł poważniej — a jeżeli się w polu nie lękał nieprzyjaciela, o, 
tego i ja się nie obawiam, ale tych, co pozorem przyjaźni i braterstwa zdradę przynoszą... co 
jemu życie tak ciężkim uczynili, tak jak ja się obawiał i nienawidził. Nie idę więc chętnie tam, 
gdzie się z nimi spotkać mogę. 
Zebrzydowska siedziała zamyślona. 
— Wszystko to w kobiecie by było do wytłumaczenia — odpowiedziała po przestanku — 
mężczyzna stworzony jest do walki, nie do takiego żywota sybaryty104 w spoczynku... Cóż, 
gdy jak wy młody jest, gdy nosi imię Wiśniowieckich i gdy ma wszystko, co by go na świecie 
zalecić mogło... 
— Ach! — rozśmiał się ks. Michał — mylisz się właśnie, przyznając mi, czego nie mam! 
Oboje milczeli chwilę, Hela badała go wzrokiem, on milczał lub spotkawszy jej wejrzenie 
uśmiechał się słodko. 
— Wierz mi, Helo — rzekł wstając — póki mam matkę i ciebie, więcej nic a nic nie pragnę. 
Tak mi z wami dobrze... Sądzisz, że zbliżając się do tego świata, najeżonego intrygami, smaku 
do czego nabrać można. Patrzę, słucham i wzdrygam się. Widzę ich, jak się ściskają, całują, 
zwierzają sobie, jak się bratają, a w chwilę potem ośmiewają się wzajemnie i dołki kopią 
pod sobą... Walka Paców z Radziwiłłami, walka Lubomirskich z Sobieskimi... Niedowierzanie, sprzedawanie się wzajemne, zgody, które są zawiązkiem nowych kłótni, przymierza nazajutrz 
zrywane, zazdrości, współzawodnictwa, ambicje nienasycone, a fałsz — chlebem powszednim... 
Hela słuchała ze smutną rezygnacją. 
— Wy wszystko widzicie za czarno — odezwała się. — Ludzie są słabi, ale nie tak źli, jak się 
wydają, a z takimi, jakich ich Pan Bóg stworzył, żyć przecie potrzeba, bo na pustynię uciec 
nie można... 
Widząc zasępionym mocno Michała, litościwe dziewczę usiłowało go rozerwać. 
— Spodziewam się — rzekła — żeście nie zapomnieli wysłać do Paryża zamówienia na suknie? 
— Wczoraj jeszcze — żywo odparł ks. Michał. — Coś podobnego mieć muszę jak Chavagnac... 
Na nieszczęście te koronki są tak drogie, a hafty i galony tak sobie płacić każą. 
— Będzieszże to miał w porę na koronację? — pytało litościwe dziewczę. 
— Wyraźnie położyłem ten warunek. Sejm elekcyjny, który się dopiero rozpoczyna, niezawodnie 
się przeciągnie. Choćby nie szło o kandydata, szlachta różne wprzódy położy warunki: 
odzyskanie ziem oderwanych, zabezpieczenia praw dysydentów i tym podobnie. Będzie to 
pretekstem do długich mów, rozpraw i straty czasu. Przyjdzie potem posłuchanie posłów, 
kandydatów do tronu, narady, burze, i, w najszczęśliwszym razie, miesiąc czasu od otwarcia 
upłynie. Nie wiem zresztą, ale jeżeli jest w interesie interreksa105 naszego dłużej się bawić tą 
władzą, jaką ma — przeciągnie. Czekać może zechce, aby Kondeusz się miał czas zbliżyć do 
granicy i ukazać potem natychmiast w aureoli swego rycerskiego bohaterstwa... Jeżeli mi nie 
przywiozą na czas tych sukni z Paryża — dodał z wielkim naciskiem książę — przyznam się, że 
będę w czasie uroczystości następnych dosyć zakłopotany. Jeden tylko garnitur cały mam 
świeży i wytworny, inne nie nowe są i znać na nich, że wiele do zmiany nie mam w garderobie... 
Chavagnac mi wielką oddał przysługę, wcale się tego nie domyślając. 
— Zdaje mi się — szepnęła Hela — iżby się bez niej obeszło, bo księżna spodziewa się pieniędzy 
i wiem, że one są dla was przeznaczone. 
— Naprzód powinna pamiętać o sobie — wtrącił książę. 
— My niczego nie potrzebujemy — sprzeciwiła się Hela. — Wam wszystkiego trzeba... Suknie, 
konie, barwa, ludzi... 
Nie dokończyła. Książę Michał westchnął. 
— Nade wszystko potrzeba wam ochoty do życia — zakończyła Hela. 
Spojrzeli sobie w oczy. Wiśniowiecki nie odpowiedział, wziął jej rękę, przyłożył do ust i 
wyszedł zadumany. 
Wkrótce potem kazał sobie podać konia i wyjechał na miasto. Dzień wiosenny wabił 
wszystkich ku Woli, tłumy ciekawych ciągnęły ku szopie. Książę pojechał też ku dworowi 
kanclerzyny Pacowej, który stał na drodze z Warszawy ku okopom. Dla ciekawych pań, 
przyjaciółek Kondeusza, które elekcja żywo obchodziła, tak że pragnęły być jak najbliżej 
Woli i poza podokopami, właścicielka rozkazała właśnie przybudować wzdłuż dworu długą 
całą oszkloną galerię, w której jak kwiaty w cieplarni, po całych dniach, od dnia rozpoczęcia 
zjazdu, siedziały wszystkie piękne i niepiękne, młodsze i starsze panie, przypatrując się przejeżdżającym, 
krytykując powozy, ubiory, służbę, zatrzymując znajomych, powiewając chustkami 
i bawiąc się ruchem ożywionego gościńca doskonale. 
Kanclerzyna ledwie mogła pomieścić gości, tak się jej tu napraszano, panie siadywały po 
całych dniach, mężczyźni przybywali, siedzieli, odjeżdżali, wracali. 
A że sprawa Kondeusza, którego niewidzialna chorągiew powiewała nad tą galerią, stała w 
przekonaniu wszystkich doskonale, wesołość i najlepszy humor panowały tu ciągle, galeria rozlegała się śmiechami, piękne panie trzpiotały. Nie pominął nikt kanclerzynej, aby nie stanął 
lub przynajmniej nie zwolnił kroku i parę słów nie zamienił z kobietami. 
Kanclerzyna, hetmanowa, piękna, młodziuchna księżna Radziwiłłowa, Dönhoffowa i inne 
miały na usługach mnóstwo kawalerów, krewnych, dworzan... Ci, pomiędzy Wolą, Warszawą 
a w pośrodku stojącym dworem tym, utrzymywali nieustający związek. Zbiegały się tu nowiny 
najświeższe, plotki i wiadomości z obu stron. Nikt do okopów nie mógł się dostać nie 
przejechawszy pod oczyma ciekawych pań, które na dane hasło zbiegały się do okien, cisnęły, 
pozdrawiały znajomych i rozpierzchały około stołów przez cały dzień przekąskami, konfiturami, 
ciastami i winem zastawionych. Jadący konno podjeżdżali pod samą ścianę, aby podaną 
im białą rączkę uścisnąć i odebrać z koralowych ust rozkazy; z kolebek niektórzy wysiadali, 
inni, jak prymas, wychylali się, błogosławili. Gawiedzi też ciekawej zawsze nieco opodal 
stały gromadki, które więcej oknom galerii niż przejeżdżającym się przypatrywały. 
Książę Michał bezmyślnie skierował się w tę stronę zrazu, ale w pół drogi, spojrzawszy na 
swego wierzchowca, na towarzyszących mu dworzan w dosyć wytartej barwie, zawrócił... O 
białym dniu on i jego dwór nadto niepocześnie wyglądali, aby się narażać na porównanie z 
tymi, którzy pod galerią znaleźć się musieli, a ci właśnie stanowili część towarzystwa najwytworniejszą. 
Nawet młody przyjaciel Pac, z którym się spotkał, namówić go z sobą nie mógł do kanclerzynej, 
książę Michał wymówił się tajemniczą jakąś sprawą pilną, a udał się na samotną 
przejażdżkę. 
Gdy się to działo, a księżna Gryzelda, po żywej rozmowie z Helą, wzięła książkę, aby 
czytaniem zatrzeć przykre wrażenia i smutne myśli, stary sługa dał jej wiedzieć, że ów niegdy 
księcia Jeremiego dworzanin z Sandomierskiego, niejaki Wacek Grąbczewski chciał się pokłonić. 
Niedobrze rozumiała księżna, czego on mógł potrzebować, gdyż raz już mówiła z nim, 
ulękła się nawet trochę, aby nieświadomy jej położenia nie zażądał w imię dawnych zasług 
jakiejś pomocy, lecz ktokolwiek przychodził w imię nieboszczyka, odepchnąć go nie mogła. 
Zyskał więc powtórne posłuchanie Grąbczewski. 
Z wielką pokorą stanął ubogo odziany, chudy, z szyją też wyciągniętą, z głową spiczastą, 
niegdyś Wackiem poufale zwany, podkoniuszy Jeremiego. 
Pozdrowiła go uprzejmie księżna, nie powstając z siedzenia, zakłopotana samą myślą tą, że 
może czegoś zażądać, czego mu odmówić będzie musiała. 
— Ja to — odezwał się szlachcic od progu, pociągając wąsa, widocznie zmięszany, jąkający 
się — ja to do stopek w. ks. mości raz jeszcze przychodzę z prośbą wielką. 
Księżna aż pobladła. 
— Kiedy mi moją śmiałość pani przebaczy — mówił dalej Grąbczewski. — My Sandomierzanie 
wszyscy w wielkiej mamy weneracji106 tych, co dla Rzeczypospolitej cierpieli i walczyli 
za nią, więc też i imię nieboszczyka, panie mu świeć — Jeremiego — jest u nas w największej 
estymie. Zatem i ród jego cały... Wielu się u mnie prosi, żeby choć syna bohatera oglądać 
mogli. Jużci to trudno wszystkich przyjmować, ja to wiem. Ale mam jednego poczciwego 
przyjaciela, a po troszę i plemiennika107, którego bym, za pozwoleniem księżnej mości (tu się 
pokłonił) — rad przyprowadzić... Niechby miał to szczęście krew wielkiego naszego hetmana 
oglądać. 
Księżna słuchała, powoli ochłonywając ze strachu, ale prośba poczciwego Grąbczewskiego 
niemniej tak się jej wydała dziwną jakoś, że nierychło odpowiedź na nią znalazła. 
— A wy toście ks. Michała nie spotkali, nie widzieli? — spytała. 
— Niech mi w. ks. mość daruje — rzekł szlachcic — oczyska mam złe, nie dowidzę, a, co 
prawda, nie widywałem ks. Michała od jego dziecięcych lat, poznać by mi było trudno. 
Uśmiechnęła się staruszka wesoło, bo ta cześć dla imienia męża miłą sercu jej była. 
— Mój Grąbczewski — odezwała się do niego — jutro rano przyjdź z tym przyjacielem, Michał 
będzie w domu i starego sługę ojca pewnie przyjmie wdzięcznie. Za przywiązanie do 
domu naszego — Bóg zapłać. 
Szlachcic nie przedłużając już rozmowy, nisko się pokłoniwszy, wyszedł natychmiast. 
Dziwne trochę żądanie Grąbczewskiego przez cały dzień w wesołym usposobieniu utrzymywało 
staruszkę. Pochwaliła się tym Heli naprzód, potem ks. kustoszowi, który przyszedł na 
chwilę, na ostatek powracającemu ks. Michałowi, który wiadomość tę przyjął dosyć obojętnie. 
Dać się tak na widowisko nie było mu miłym. Nie był wcale usposobionym do przypochlebiania 
się i pozyskiwania sobie serc panów szlachty. Wychowaniec innego świata, dziecię 
innej cywilizacji, mało rozumiał tę tradycyjną, starą, domową, która, nie mając powierzchownej 
ogłady zachodniej, w pewnych względach stała z nią na równi. 
Śmiałym się może wyda to twierdzenie, lecz niemniej pewna, że moralne i religijne pojęcia 
w lepszej części szlachty rozwinięte były wielce, a tam, gdzie ani fanatyzm ni przesąd nie 
skalał ich — na łacinie samej wyrobieni ludzie, mogli na francuszczyźnie wypolerowanym 
sprostać. 
Skrzywił się nieco ks. Michał, gdy mu matka prośbę Grąbczewskiego przełożyła dodając, 
że mu posłuchanie zapewniła. Matce niczego w świecie odmówić nie mógł, ale gdy sam na 
sam pozostał z Helą, zamruczał: 
— Nie podobam się im, to pewna, chociaż starać się będę, abym pamięci ojca nie uczynił 
krzywdy, ale co za pocieszna myśl chcieć mnie oglądać? 
Hela nie znajdowała jej wcale tak dziwną. 
— Mój Michasiu — odezwała się łagodnie — przygotuj się tylko jutro z wesołą twarzą do 
szlachty... Po co świat ma widzieć, jakie my troski w sobie nosiemy? 
Nazajutrz około dziesiątej zjawił się zapowiedziany Wacek Grąbczewski, prowadząc z sobą 
drugiego, mało co pokaźniej niż on sam wyglądającego, pana brata. Był to Ireneusz Piotrowski. 
Uprzedzona służba, której stara księżna kazała się w trochę większej liczbie i w najlepszej 
barwie stawić, wprowadziła do salki jadalnej gości, w której, staraniem Helki, niezbędna 
przekąska była przygotowaną. 
Hela, której o sławę domu nie mniej chodziło jak księżnie Gryzeldzie, postarała się o to, 
aby w zastawie stołu resztki sreber, szkła rzniętego i najpiękniejsze obrusy wystąpiły. Śniadanie 
też zimne, z wędlin, chleba, masła, suszonych owoców i różnych przysmaków złożone, 
wcale pańsko wyglądało. 
Przychodzących przywitała Hela, a tuż i ks. Michał już ubrany, w najświeższej peruce, w 
najwytworniejszych sukniach, z dosyć jasną twarzą ukazał się na progu, na komplement 
Grąbczewskiego odpowiadając bardzo grzecznym powitaniem. 
Wacek natychmiast powinowatego swego Piotrowskiego przedstawił, ale pod imieniem 
Sasa, które klejnot jego oznaczało. 
Piotrowski, po krótkim preliminarzu, zręcznie zawiązał rozmowę, której ks. Michał dosyć 
roztargniony słuchał. Niewiele go obchodziło to wszystko. Kiedy niekiedy rzucał słówko od 
niechcenia. Tymczasem przepić musiał do gości i razem z nimi ochoczo się wziął do śniadania. 
Hela wyszła zaraz zostawując ich samych i wkrótce Piotrowski bardzo zręcznie na elekcją 
się zawrócił. 
— My byśmy radzi co najprędzej tę pańszczyznę odbyć — mówił — bo dla nas, hreczkosiejów, 
to ciężka rzecz w samą porę wiosenną, przy nadchodzących sianokosach, a gdzie może 
niejeden jeszcze i nie obsiał, stać w polu kilka tygodni, a choć suche dni minęły, pościć często 
gęsto, bo nie każdemu stać na kuchtę. 
— Zdaje się — wtrącił książę obojętnie — iż elekcja się nie przeciągnie, wszyscy zgodni prawie 
na Kondeusza. Drudzy kandydaci niewielu za sobą mają. 
— Myśmy to słyszeli i wiemy o tym — odezwał się Piotrowski — ale i to nam wiadomo, że 
Kondeusz za gotowy grosz sobie przyjaciół pokupował, a to jest obrazą Bożą, simonią108 
wprowadzać tam, gdzie Ducha Świętego się wzywa i jemu potem przypisywać, co się pieniędzmi 
uczyniło. U nas szlachty Kondeusz nie jest persona grata109... 
— A któż? — spytał ciekawie ks. Michał. 
— Bóg wiedzieć raczy, kogo nam podda Duch Święty — śmiejąc się mówił Piotrowski. — 
Czemu by Piast nie miał być? 
— Ach! — spytał Wiśniowiecki — wybór Piasta bardzo trudny, bo tak dobry jeden jak drugi, 
a zazdrość by się zrodziła nadto. 
— My też nie przesądzamy nic — ciągnął na pozór obojętnie Piotrowski — to tylko w. ks. 
mości powiemy, co jest rzetelną prawdą, iż szlachta niemal wszystka (trutniów się nie liczy) 
ani Kondeusza nie chce, ani żadnego z tych, co się jemu przekupić dali. 
Rozśmiał się książę słysząc to. 
— Wybór będzie bardzo trudny — rzekł żartobliwie — ja tam w te sprawy się mało wdaję, za 
młody jestem, ale że pomiędzy panami mało kto jest nie pozyskany dla Kondeusza, więc kandydata 
niełacno znajdziecie. 
— Ha! — rozśmiał się Piotrowski — przy pomocy Bożej, gdzie kilkadziesiąt tysiący głów jest 
do wybierania i do wyboru razem, jedną zawsze się wyszuka, której korona będzie do twarzy... 
Śmiejąc się wołają niektórzy, że bodaj Polanowskiego110, aby nie Kondeusza ani tych, 
co się przekupstwem skazili. 
Książę Michał milczał, a Piotrowski popatrzywszy na niego ciągnął dalej: 
— Ja to Waszej Książęcej Mości z naszych arkanów111 się spowiadam, bo syn Jeremiego, 
srodze pokrzywdzonego, do magnatów tych nie należy, co bez szlachty, sami chcą koroną 
rozporządzać. 
Zarumienił się ks. Michał — rozmowa poczynała być drażliwą. 
— To pewna — odparł nieco się zawahawszy — iż ja do żadnej partii nie należę, a za młody 
jestem, abym mógł co znaczyć między koryfeuszami112. Dla mnie, kogo Bóg natchnie, a kogo 
szlachta wspólnie z senatorami okrzyknie panem, równie będzie wdzięcznym... 
— My też nie inaczej o Waszej Książęcej Mości wróżyliśmy sobie — mówił Piotrowski. — 
Imieniem i rodem należycie nie tylko do magnatów, ale do jagiellońskiej dynastii, ano sercem 
i duchem, po tym czegoście doznali, trudno wam z panami iść, szlachta też tym więcej was 
miłuje. 
Skłonił się zmieszany nieco ks. Michał, nie wiedząc już, co mu odpowiedzieć. Nastąpiła 
chwila milczenia, przerwał ją Grąbczewski. 
— W. Książęca Mość, nie możecie tego ani wiedzieć, ani widzieć, jaki duch szlachtę zagrzewa, 
a jak oburzoną jest, że jej simoniacy chcą swego króla narzucić. Głoszą go bohaterem 
wielkim, wodzem i hetmanem, ale pono inna to rzecz wojnę prowadzić z Niemcami czy Francuzami 
niż u nas z Kozaki i Tatary. Nam drugiego by Jeremiego potrzeba... A przede wszystkim szlachta, której więcej jest stokroć niż panów, pragnie obrać sobie króla po swej myśli i 
woli Bożej. 
Słuchał ks. Michał zdziwiony nieco, niedowierzający, lecz ciekawy. 
— Pierwszy to raz o tym usposobieniu waszmościów się dowiaduję — rzekł — ale życzę, aby 
lepiej porozumieć się i iść zgodnie, a do rozterki i rozdwojenia nie dać asumptu113. 
— Lubo, nam się widzi — dodał cicho i skromnie Piotrowski — nie może być ani walki, ni 
rozdziału. Nas szlachty jest co najmniej kilkadziesiąt tysięcy, kondeuszowych panów, licząc 
hojnie, kilkuset — więc liczba weźmie górę. 
Słuchając tego programu jak zabawnej baśni, Wiśniowiecki, który widział w tym tylko 
fantazję szlachecką, nie mogącą się urzeczywistnić, wesoło napełnił kieliszki winem, które 
przed nim stały, i odezwał się konkludując do Piotrowskiego: 
— Zatem waszego kandydata zdrowie. 
I wypił, a Grąbczewski z Piotrowskim żywo i głośno okrzyknąwszy: Vivat! — poszli w jego 
ślady. 
Wkrótce potem, pod pozorem zajęcia, Wiśniowiecki wstał, a szlachta się z nim pożegnała. 
Wprost od niej przeszedł książę do matki, aby jej zdać sprawę z przyjęcia gości, choć staruszka 
siedząca w sąsiednim pokoju część rozmowy słyszeć mogła. 
— Mameczko droga — rzekł wesoło w rękę ją całując rad, że się pozbył szlachty — nasz 
Grąbczewski przyprowadził mi osobliwego Sandomierzanina. Utrzymuje on, że na złość 
prymasowi i Sobieskiemu Kondeusza nie wybiorą... 
I śmiać się począł nie mogąc powstrzymać. 
— Szlachta myśli o Piaście! — dodał ramionami zżymając — górą pan Polanowski! 
V 
Kilka tygodni upłynęło na wstępnych rozprawach około królewskiej elekcji, sam wybór się 
przeciągał bardzo, a panowie szlachta szemrali. W istocie przyczyn zwłoki trudno się było 
dobadać. 
Na Woli, około okopów, obozowiska województw przedstawiały obraz tak ciekawy i ożywiony, 
iż tłumom, które się tu ściągały, aby mu się przypatrywać choć z dala, wcale się dziwować 
nie było można. 
Mało kto zamożniejszy mógł się w mieście wygodniej rozłożyć, uboższa szlachta, a tej 
liczba była przemagająca, w najściślejszym znaczeniu tego wyrazu — obozowała. Tylko był to 
obóz sui generis114, bez taborów po większej części, a że już od miesiąca się tu rozłożył, miał 
czas sobie stworzyć pewną fizjognomię odrębną. 
Nie mówiąc już o tym, że Litwa i Ruś samą powierzchownością, mową i obyczajem na 
pierwszy rzut oka różniła się ogromnie od Wielkopolski, Małopolan i Mazurów, każda ziemia 
miała odznaczające ją właściwości. Po sukniach, po wozach, po uprzężach i po garnuszkach z 
jadłem odróżnić było można, skąd kto pochodził. 
Prześmiewano się tak dobrze z mazurskiej mowy, jak ze śpiewania Litwinów, ale drwiono 
też z różnych właściwości Krakowian i Sandomierzanów. Rzadko jednak między panami bracią 
przychodziło do drapieżnej waśni, a dłuższe obozowanie pozawiązywało mnóstwo stosunków 
i poprzypominało dawne koligacje i związki. 
Życie tu wiodło się w osobliwy sposób. We wszystkich województwach naczelnicy ich: 
starszyzna, pan wojewoda, kasztelan, mieli rozbite namioty pańskie ogromne — często po kilka 
ich otaczało chorągiew, a tabor też wozów je opasywał — ale pan wojewoda nigdy lub bardzo 
rzadko noc przepędzał w polu, miał każdy pomieszczenie w klasztorze, dworze, W najętej 
kwaterze w Warszawie, a na Wolę, do swoich zjeżdżał tylko we dnie, gdy było potrzeba. 
Stoły otwarte marszałkowie dworu obsługiwali, zastępując panów. 
Oprócz tych różnobarwnych, kosztownych, szkarłatnych, złocistych, pasiastych namiotów 
pańskich, które z dala widać było, mało kto miał pokaźniejszy. Bracia szlachta albo sobie 
kleciła szatry115 płótnem zgrzebnym i wojłokami okryte, lub budowała szałasy, budki i szopki. 
Niektórzy z tarcic wcale pokaźne sklecone mieli domki, słomą okryte, ale tych było niewiele. 
Wóz, a przy nim daszek od słoty przyparty, ognisko w ziemi i od wiatru przysłonięte, były 
najzwyklejszym schronieniem. Około wozu czeladź na gołej ziemi legiwała, chroniąc się pod 
wóz, gdy deszcz nocą padał. Sam też pan niewiele więcej wymagał, bo każdy był do łowów i 
do koczowania nawykły, a choć potem łamało w kościach — nie zważano wiele i lada smarowanie 
pomagało. 
Konie musiały dzielić los panów, choć wielu o nie prawie dbało więcej niż o siebie i ludzi, 
i dla nich szopki kleciło, a żłoby kupowało. Ubożsi wszakże z płóciennym żłobem i workami 
na łeb zarzuconymi się uspokajali. 
Było co się rozliczności tych gospodarstw przypatrzeć, bo i tu charakter, temperament, 
obyczaj człowieka dobitnie się malował. Jeden dbał tylko, aby jego taborek pięknie świecił, 
drugi, aby mu wygodnie i zaciszno było. 
Nie zbywało i na stowarzyszonych po kilku, którzy do spółki obozowali, gotowali, jedli, 
pili i noclegowali. Bracia, powinowaci, przyjaciele chętnie się tak skupiali, bo im kupką było 
najweselej — kuchta jeden warzył, ekspens116 był mniejszy, jadło lepsze, spiżarnia obficiej 
zaopatrzona. Z tą, po czterech tygodniach, gdy się z wozów wyjadło wszystko, niejeden miał 
kłopot niemały. Trzeba było po wszystko do miasta na rynki i targi posyłać, bo przekupnie 
miejsca zabiegali po drogach i gościńcach, wykupując od wieśniaków wszelką żywność, a 
potem ją dwakroć przedając drożej. Przychodziło nieraz z tymi przekupniami, po większej 
części Żydkami, do kłótni i do bójki po przesmykach, a przemyślniejsza szlachta posyłała po 
wsiach okolicznych dla picowania117. 
Jadło swoją drogą a napój też był niemałą troską, bo i o dobrą wodę dla koni i ludzi niełatwo 
było, rozbijano się u studni z wiadrami, wozili ją beczkami sprzedający... Tandem bez 
piwa, gorzałki i nawet wina mało kto się obchodził. Co się z domu przywiozło nie na długo 
starczyło przy dobrych humorach, o piwo wareckie, częstochowskie i inne trzeba się było 
starać w Warszawie, a nie zawsze go łatwo i tanio dostać było, na gorącu też kwaśniało prędko. 
U skrajów obozu stały wprawdzie z wiechami sosnowymi budy, w których sprzedawano 
gorzałki, piwa, miody, a nawet liche wina, ale w tych szynkach czeladź się po większej części 
napijała, bo szlachcic do nich szedł niechętnie. Najuboższy nawet swoją chciał mieć piwa 
bodaj baryłkę. W gorące dni wychodziło ono tak, że ani się było opatrzeć, gdy drożdże tylko 
pozostały. Przyjęcia u wojewodów, dygnitarzy i panów nie starczyły szlachcie — a nie co 
dzień bywało tego świętego Jana. Kłopot więc, bo raz w raz trzeba było sięgać do mieszka, 
licząc się z tym, czy do końca starczy, a i z powrotem do domu. 
Jeśli komu tu gody były, to chyba czeladzi — dla tej elekcja rajem się mogła nazwać, bo i 
swobody miała więcej, i zabaw różnych do wyboru. Około bud, szynków i kramików gromadziły 
się płci obojej z miasta przybysze, nie samej ciekawości k’woli. Postrojone jejmościanki, pod wieczór zawodzące pieśni, czeladź na pokuszenie wiodły. Obok tych kosterów118 z 
miasta, na oko ludzi porządnych, nachodziło duża z kośćmi podrabianymi, z kubkami umyślnie 
na oszukaństwo robionymi. Kto się tu wdał w grę, nie wyszedł cały. Z tych zawsze prawie 
i kieszeń próżną, i guzy w dodatku wynosił. 
W szałasach niektórych Cyganie, Żydzi i różne narody grały do tańca, śpiewały pieśni, a 
młodzież z pannami z miasta patrzała się na pląsy... Na tym jeszcze nie koniec pokusom, bo 
ławek i straganów z rozmaitą kupią119 stały całe szeregi tak obrachowanych, że właśnie najpożądańsze 
towary w sobie zawierały, przy czym każdy taki przekupień zapewniał i poprzysięgał, 
że gorszy towar w mieście Warszawie dwakroć był droższy. 
W budach tych czego dusza zapragnąć mogła dostał każdy. Czapki, obuwie, suknie nowe i 
przenoszone, chusty wschodnie, bramowania120, kutasy121, sznury, rzemień, sprzączki, żelastwo 
— leżało tu pod dostatkiem. Wszystko za bezcen... Niejeden łatwowierny szlachcic tak 
się tu zaopatrzył, że dopiero nazajutrz rano dojrzał oszukaństwo, gdy tego, co go odrwił, ani 
było znaleźć. 
Do miasta wprawdzie z ciekawości samej każdy się wlókł, gdy mógł, ale co dzień tam bywać 
nie stało czasu. 
W niedzielę obozowisko przy okopach inną tylko przybierało postać. Budy z kupią były 
pozamykane, szynki nie wszystkie otwarte, bo kto mógł, na nabożeństwo do kościołów spieszył. 
W obozie było kaplic kilka pańskich, ale do tych się docisnąć nie każdy mógł i umiał. Wabiły 
też uroczyste nabożeństwa u Św. Jana, u Jezuitów, u Bernardynów i po innych bliższych 
kościołach. Obóz w święta i w niedzielę zamierał, panowie wszyscy ucztowali w mieście, 
gdzie zawsze któryś z ważniejszych przyjmował, prymas czasem, hetman, kanclerze, marszałkowie, 
Radziwiłłowie, Pacowie, Lubomirscy. 
We dni powszednie szlachta wcześniej od panów otaczała szopę i nierychło się doczekała 
z miasta prymatów. Każdy z nich z pompą się stawił i okazałością, z pocztem, z hajdukami, z 
czeladzią, a kolasy pozłociste, a barwy jak z igły. 
Biednej szlachcie, już zmęczonej wyczekiwaniem, widok tych wspaniałości, świadczących 
o dostatkach, więcej przynosił goryczy niż pociechy. Kłaniano się duchownym, okrom prymasa, 
który miru nie miał, ale i innych zuchwałe mierzyły wzroki i niejeden nieprzyjemny 
wykrzyknik doleciał do ucha. Przez kilka tygodni miał czas każdy poznać i barwę, i konie, i 
dwór, i oblicza dygnitarzy. Pokazywano ich sobie palcami. 
Szopa, w której się naradzano, oblężoną była po dniach całych, a szlachta otaczająca często 
bardzo burzliwie i krzykliwie się znajdowała, tak że prymas i staruszkowie biskupi bledli, 
bo i szable pobrzękiwały, i odgróżki latały w powietrzu. Nikt już teraz nie mógł zaprzeczyć, 
że usposobienie umysłów po województwach bardzo rokoszem pachło. Spodziewał się jednak 
każdy z wojewodów i starszyzny, że u siebie, przez wiernych klientów122, burzę zażegna. Nie 
pierwszy to raz butna szlachta chciała moc swą pokazać, a gdy ją długo wytrzymano na słocie, 
o głodzie, w końcu szła, gdzie jej wskazano. 
Tak, zdaniem prymasa i hetmana, tym razem też być miało. A że niecierpliwość rosła coraz 
i objawiała się co dzień gwałtowniej — postanowiono wreszcie, że posłów od kandydatów 
do korony przyjmować miano, co zapowiadało już zbliżającą się elekcję. Dla wszystkich była 
to chwila stanowcza, bo i na wystąpienie posłów rachowali partyzanci123, gdyż z wspaniałości 
ambasady wnoszono o zamożności panów, co je wysyłali. A niełatwą rzeczą było wystąpić tak, aby ludziom zaimponować tam, gdzie na przykład hetman Sobieski z królewskim niemal 
przepychem się pokazywał co dzień, z końmi, kolaskami, usarią, kopijnikami, kozakami, z 
których kapało złoto. 
Obok hetmana Radziwiłłowie też z nie mniejszą ostentacją przejeżdżali, a Lubomirscy, 
Pacowie, nawet Morsztyn124 nie dawali się im zatrzeć. Jedni przepychem, drudzy smakiem, ci 
końmi, tamci rzędami125 i uzbrojeniem celowali, tak że było co dzień na co patrzeć. 
W szopie czasem wrzało i huczało, a gdy się tu poczęło, dokoła też szlachta brała udział 
we wrzawie. Dopiero pod wieczór kończyły się narady i znowu, począwszy od kolaski prymasa, 
ciągnęło to wszystko mimo domu kanclerzynej do miasta. 
Tu mało kto nie był zmuszony stanąć, bo piękne panie nie dawały się pominąć, nie zasiągnąwszy 
wiadomości u źródła. Często bardzo przed tym domem kanclerzynej powozów, koni 
i ludzi było tyle, że drogę zapierali. Rozlegały się wesołe śmiechy, szumiały rozmowy, rzucano 
spragnionym z okna pomarańcze. Pacowa kazała roznosić po gościńcu wino i napoje, jakich 
kto zażądał. 
Wcale się nie troskano o to, że, oprócz osób należących do tego towarzystwa, mnóstwo 
szlachty, mieszczan i gawiedzi różnej przypatrywało się temu pańskiemu mięsopustowi na 
ulicy, który szlachtę szczególniej raził i oburzał wyzywającym swym przyzwoitości lekceważeniem. 
Na tym kończyły się prace dzienne senatorów, którzy powróciwszy do Warszawy, przebrawszy 
i otrząsłszy z okrutnego kurzu, który najczęściej na drodze tumanami się wzbijał, 
jechali albo na nowe narady, lub zaproszeni na biesiady najczęściej kończące się takimi upojeniami, 
że niektórzy z niego dopiero około południa wychodzili, całkiem już do szopy i okopów 
jechać nie mogąc. 
Tu także noc miała swą odrębną fizjognomią. Nie mówiąc o budach pod wiechą, otwartych 
do białego dnia, spod których dromle126, cymbały, szałamaje127 i skrzypki ze śpiewkami słychać 
było, a do nich czeladź się wykradała, pod wielą namiotami i szałasami ucztowano nie 
wytwornie, ale obficie, składając się na wspólne biesiady. Napoje wówczas podbudzały umysły, 
żywiej poruszały serca, śmielej się odzywano i tu niechęć przeciwko panom, która była 
hasłem elekcji, od początku rosła, coraz groźniejszą się stając. 
Karmiono ją umiejętnie co dzień nowymi opowiadaniami, a dosyć było samego widoku 
tych przepychów, urągających się szlacheckiej mierności i ubóstwu, aby oburzyć i do zemsty 
podbudzić. 
Lada słówko prawdziwe czy fałszywe, jakoby na pokojach wyrzeczone, które piórkami 
różnymi przystrajano, rozchodząc się z ust do ust jątrzyło ją coraz więcej. Utrzymywano, że 
prymas i hetman ze wzgardą się wyrażali o gawiedzi szlacheckiej, o szaraczkowych kapotach, 
które obelżywie „szują” zwali. Szlachta zrywała się do szabel, zgrzytając zębami i czasem 
tylko ostygnięciu w nocy i snom uspokajającym winni byli panowie, iż ich nie napastowano, 
gdy do szopy jechali. 
Trafiało się już wszakże, iż po drodze napity, a nie umiejący się utrzymać szlachcic, pięść 
ściśniętą wyciągał bodaj naprzeciwko prymasa, a drugi szablą pobrzękiwał. Wówczas nie 
pozostawało im, jak nie widzieć i nie słyszeć, odwrócić się i pominąć zuchwalca. 
Pomimo tych oznak coraz częstszych podrażnień, panowie wcale nie zwątpili o sobie i 
swej sile. Klienci ich, którymi się każdy posługiwał, nie mówili im prawdy i nie śmieli wyznać, 
że ust otworzyć już w obronie Kondeusza i jego partii nie było można w obozie. 
Gorzeński, który z raportami przychodził do Prażmowskiego, Korycki niejaki, służący w 
tenże sposób Sobieskiemu, Moczydło, który był Paca sługą, spróbowawszy panów swych 
ostrzec, nie znalazłszy u nich wiary, albo milczeli i dysymulowali128, lub sprowadzali to, o 
czym donosili, do najdrobniejszych rozmiarów. 
W obozie szlacheckim, pomimo nocnych narad i spisków, we dnie panowała karność, bo i 
Piotrowski i jego pomocnicy ciągle to szlachcie wrażali, że do momentu ostatecznego powinna 
się zachować skromnie, cicho, aby przedwcześnie panów do obrony nie zbudzić. Piotrowski 
był niezmordowanie czynnym, ale po swojemu — wszędzie on był, albo ręka jego, a nigdzie 
go widać nie było. 
Tak stały rzeczy, gdy jednego poranka hrabia Chavagnac, poseł niefortunny księcia Lotaryngii, 
kończył się ubierać i oblewał perfumami, mając wyjechać do kanclerzyny, a wtem 
służący mu oznajmił, że jakiś szlachcic życzył sobie z nim mówić. 
Rola, jaką tu hr. Chavagnac odegrywał, była bardzo smutną. Godzien lepszego losu, lepszej 
sprawy, przebiegły, zręczny, umiejący sobie drogę utorować wszędzie, murów nie rozbijając, 
dworujący chętnie pięknym paniom bez różnicy, do jakiego obozu ich mężowie należeli 
i tym sposobem dowiadujący się mnóstwa tajemnic– od niejakiego czasu udawał zrozpaczonego 
i zwątpiałego. 
Mówił otwarcie, że się już niczego nie spodziewał dla swego kandydata, ale mu honor kazał 
dotrwać do końca. 
Potajemnie protegowany przez Austrię, Chavagnac, przekonywał się, jak ta opieka w Polsce 
małego była znaczenia bez pieniędzy. Tymi musiał bardzo oszczędnie szafować, bo zapasy 
się wyczerpywały. Nieumiejętność krajowego języka zastępował Chavagnac jaką taką łaciną, 
a w najgorszych razach tłumaczem się posługiwał. 
Oznajmienie o szlachcicu nieznajomym, który z nim mówić życzył sobie, nie było mu w 
tej chwili pożądanym, bo mu żaden taki szlachcic nie mógł się przydać. Skrzywił się i byłby 
go odprawił z niczym, gdyby nie myśl, że wszystkiego próbować i w zdesperowanych razach 
wszelkich środków się chwytać należało. 
Przyglądał się jeszcze w zwierciadle najwytworniejszemu swemu ubraniu, które mu było 
do twarzy, i poprawił peruki, w lokach spadającej z obu stron świeżej i ładnej twarzy, pełnej 
życia i dowcipu, gdy w tym samym zwierciadle pokazał mu się wchodzący gość tak ubogo, 
biednie, nieobiecująco wyglądający, iż Chavagnac pożałował, że go kazał wpuścić. 
Obok niego miał nawet postać żebraka. Żupanik wybladły na piersiach, na tym kontusz 
sukienny, dobrze przenoszony, pas zwiędły i wymęczony, na nogach buty niegdyś czerwone, 
ale dziś barwy nie dającej się oznaczyć. Szabelka w oprawie prostej, czapka w ręku z barankiem, 
którego tylko resztki pozostały, oto był strój, w jakim Piotrowski się stawił do eleganckiego 
posła księcia Lotaryngii. 
Piotrowskiemu na posmarowanie biedaków, których używał do rozbudzania szlachty na 
ospałych województwach, potrzeba było koniecznie pieniędzy. Zbierać ich po szlachcie nie 
mógł, straciłby mir u niej przez to, od nikogo też brać nie chciał. Myśl mu przyszła śmiała, do 
posła Lotaryńskiego zastukać, który miał w tym największy interes, aby szkodzić Kondeuszowi. 
Dictum, factum129, i oto stał przed hr. Chavagnakiem. 
Hrabia przyjął go ukłonem zimnym nader, ale grzecznym. Nadto był dobrze wychowanym, 
by komukolwiek chciał uchybić, a robić sobie nieprzyjaciół nie była też pora. 
— Mówisz pan po łacinie? — spytał go Piotrowski. 
Chavagnac skłonił głową. 
— Z biedy się rozmówimy — odparł. 
Oko dyplomaty po odezwaniu się poczęło badać przybysza i hrabia zaciekawiony postrzegł, 
że może go powierzchowność omyliła. Wejrzenie Piotrowskiego zdradzało inteligencję. Nie płaszczył się też i nie uniżał jak inni, umiał zachować swą godność, co także mówiło 
za nim. 
— Jesteś pan posłem księcia Lotaryńskiego? — spytał przybyły. 
Chavagnac potwierdził. 
— Musi więc waćpanu chodzić o to, abyś się niewygodnego i niebezpiecznego zbył współzawodnika. 
Mówię o Kondeuszu. 
Wyrazy te, w ustach tak niepoczesnego człowieka, wywołały uśmieszek mimowolny na 
usta posła. Co taki biedak mógł zaszkodzić Kondeuszowi, a pomóc Lotaryńskiemu? 
Uśmiech ten może dostrzegł Piotrowski, ale się nie zmięszał. 
— Któż pan jesteś i w czyim mówisz imieniu? — zapytał Chavagnac. 
— Kto ja jestem? — począł spokojnie szlachcic — to mój strój i mina powiada panu. Jestem 
jednym z tych dwudziestu tysięcy electores regum130, którzy stanowić będą o koronie. 
Skłonił się Chavagnac. 
— Przychodzę sam od siebie — ciągnął dalej Piotrowski — i mam panu do uczynienia propozycję. 
Chcesz waćpan, abyśmy ekskludowali z liczby Kondeusza, jako jawnie o przestępstwo 
obwinionego? 
Poseł się aż rzucił w tył ze zdumienia. 
— Ekskluzja Kondeusza! — zawołał żywo. — Zapewne! Nic dla mnie pożądańszym by być 
nie mogło, ale jakże się to może stać? 
— Co panu do tego, jeśli ja biorę na siebie, że my go wyłączymy — odparł Piotrowski. 
— Jakaż rękojmia? 
— Żadnej, moje słowo. Chcesz waćpan — dobrze, nie — kłaniam uniżenie. Servus! 
— Czekajże! Na Boga! — zawołał mocno zaintrygowany Chavagnac — proszę pana. Rozmówmy 
się lepiej, otwarciej. Nie chcesz mi pan powiedzieć nazwiska swego? 
— Owszem, jeśli ono potrzebne — rzekł — Sas, ale ono nie nauczy niczego. Jestem sobie 
ubogi i nie znaczący szlachcic, a jak mnie waćpan widzisz, ręczę za ekskluzją Kondeusza. 
Chavagnac milczał. 
— Tak — rzekł w końcu — ale jakież warunki? 
— Nader przystępne — odezwał się zimno Piotrowski. — Sto dukatów, nie więcej. 
Śmiać się zaczął poseł. 
— Żartujesz pan ze mnie? — zawołał. 
— Bynajmniej, daję na to szlacheckie słowo, a u nas verbum nobile131 to tak jak przysięga, 
że Kondeusz będzie ekskludowany. 
Pewność, z jaką to mówił Piotrowski, tak uderzyła Chavagnaca, że się głęboko zamyślił. 
Targ, jaki mu szlachcic proponował, zdawał się śmiesznym, lecz Chavagnac znał już do 
tyla Polskę, iż wiedział, że tu z powierzchowności sądzić nie można. Śmiałość, pewność siebie 
Piotrowskiego, imponowały mu, wahał się. Ofiara była mało znaczącą, ale oszukanym 
być sobie nie życzył. 
— Przyznasz pan — odezwał się — iż propozycja takiej przysługi od zupełnie nieznajomego, 
który oprócz słowa swego żadnej nie daje rękojmi, potrzebuje namysłu. Nie idzie o sumkę tę, 
jest ona nie znaczącą, ale to wygląda na żart ze mnie! 
Zmarszczył się Piotrowski. 
— Mówię serio i słowa dotrzymam, a niemiła moja ofiara... 
Skłonił się. 
Powaga i zimna krew szlachcica zwyciężyła. Chavagnac wyciągnął mu rękę. 
— Siadaj pan, przynoszę, co żądasz... 
Zamiast usiąść, Piotrowski począł się przechadzać po pokoju, a Chavagnac wkrótce powrócił 
z rulonikiem, który mu wcisnął w rękę. 
Szlachcic mu nie podziękował i obojętnie wsunął go do kieszeni. 
— Słowo jeszcze — zatrzymując już wybierającego się odchodzić, odezwał się Chavagnac. — 
Jakie masz pan środki, aby dokazać tego cudu? 
— Najprostszy w świecie, jeden tylko. Wiemy kogo i za jaką sumę kupił Kondeusz, co 
wziął i ma obiecane prymas, hetman i jego żona, Pacowie i inni... Dosyć będzie huknąć, aby 
zmusić senatorów do ekskluzji. Rzecz jest pewna i stanie się, jak powiedziałem — dokończył 
Piotrowski. 
Wszystko to stało się tak jakoś niespodzianie i prędko, że dopiero po odejściu szlachcica 
poseł, rozmyślając nad tym, co uczynił — chociaż sam się śmiał z łatwowierności swojej — 
uznał dobrym, że sto czerwonych złotych ważył dla dokonania tego, za co by chętnie wprzódy 
ofiarował był tysiące. 
Ale był też w położeniu tak rozpaczliwym, że stawić małą sumkę z nadzieją choć najsłabszą 
wygranej, mogło mu w każdym razie być wybaczonym. 
Dnia tego, jak zwykle, jechał do domku nadrożnego kanclerzynej, gdzie się piękne panie 
zbierały, aby słuchać kondolencji nad swym losem i żarcików. Tym razem jednak mała ta, nic 
nie znacząca okoliczność, spotkanie z Piotrowskim, dawało mu i humor lepszy, i iskierkę 
nadziei. 
Księżna Radziwiłłowa, gdy wszedł, pierwsza z twarzy jego wyczytała, iż był lepszej myśli. 
— Hrabio — spytała go żartobliwie — miałżebyś od wczora pozyskać prymasa czy hetmana, 
że tak dziś wyglądasz wesoło? 
— Ja? — odparł zręczny Francuz, ruszając ramionami — nie próbuję, jak księżna wiesz najlepiej, 
oblegać twierdz niezdobytych. 
— Ale dziś masz niemal twarz zwycięzcy! — śmiała się księżna. 
— Bez mej wiedzy — rzekł Chavagnac — gdyż czuję się wedle logiki ludzkiej najniezawodniej 
pobitym, alem sobie przypomniał, co historia powtarza nieustannie, że los dumnych upokarza, 
a Kondeuszowi tak zawczasu tryumfują, iż mogą wywołać zemstę losu. 
— Z której hr. Chavagnac będzie się starał skorzystać! — zaśmiała się księżna. 
Hrabia skłonił się w milczeniu. 
O trzy kroki dalej siedziała w blasku swej piękności królewskiej Maria Kaźmira, przy niej 
wsparty na poręczy krzesła stał hetman, który, jadąc do szopy, na chwileczkę się tu zatrzymał. 
Francuzka z rana odebrała listy ode dworu, a twarz jej promieniała tryumfem. Warunki 
wszystkie, jakie Sobiescy stawili za wybór, upewniwszy Kondeusza, zostały przyjęte, a mimo 
to hetman miał oblicze posępne i wąsa tak targał, jak gdy go co mocno drażniło. Razem z 
żoną wyszli do sąsiedniego gabinetu. 
— Cóż tam znowu zaszło, żeś tak chmurny? — zapytała Marysieńka. 
— Jestem zmęczony jak wyrobnik! — zawołał Sobieski. — Ani dnia, ani nocy spokojnej i 
drzwi się nie zamykają; ciągłe wydatki, na nic nie starczyć groszem, a na dobitkę mi Korycki 
młody przyniósł złe wiadomości z Woli. 
— Z Woli? A cóż to być może? — pogardliwie spytała Sobieska. 
— Szlachta nie żartem spiskuje — mówił cicho hetman. — Wre i kipi u Sandomierzan, w 
Krakowskiem, odgrażają mi, że nas na szablach rozniosą i wprost wołają, żeśmy koronę 
sprzedali. 
Zaperzyła się Maria Kaźmira. 
— Hałastra! — zawołała gniewnie, tupiąc nóżką. — Szablami grożą, jak gdybyście wy wojska 
nie mieli, które ich w puch rozbić może! 
— A potem? — pytał Sobieski. — Któż będzie króla wybierał? 
— Senat... wy! Okrzyknie go prymas! 
— Łatwo to powiedzieć, ale nie tak, jak się zdaje, dokonać. Za szlachtą stoi cała Rzeczpospolita 
i jej prawa, które szanować musiemy. 
Ze zmarszczonym czołem zabierał się odchodzić. 
— Korycki młody — przerwała nagle królowa — kłamcą jest. Chce tylko wyłudzić pieniądze. 
Strzeż się go. 
— Pieniędzy nie żądał — odparł Sobieski — bo powiada, że teraz na nic by się nie zdały. 
Niedowierzająco popatrzyła piękna pani, nie mogąc pojąć, aby kto nie potrzebował pieniędzy, 
gdy je pod jakimkolwiek wyłudzić mógł pozorem. 
— Koniec końcem — całując białą rączkę niechętnie podaną mu, rzekł hetman — Panu Bogu 
podziękuję, gdy zaśpiewamy Te Deum nie wytrzymałbym dłużej... 
— Jutro poseł Kondeusza? Nieprawdaż? — zapytała żona. 
— Tak jest; dwie moje najpiękniejsze karety muszę posłać po niego, a moja pani i królowa 
będzie musiała niebieską się kontentować i tymi woźnikami, co przyszły z Jaworowa. 
Byłaby może zaprotestowała piękna pani przeciwko poświęceniu jej dla posła kondeuszowego, 
ale dla Francji gotową była na tę ofiarę. 
Z kolei przed galerią kanclerzynej przesunęły się wszystkie orszaki panów, ciągnące do 
okopów. Młody Pac w towarzystwie ks. Michała, którzy dnia tego nie potrzebowali się znajdować 
przy swoich województwach, przybyli też bawić panie do pawilonu kanclerzynej. Pomimo 
bardzo starannego ubrania książę Michał, w towarzystwie, w którym się kilku Francuzów, 
Chavagnac, Pac i inni eleganci znajdowali, stawił się nader skromnie. 
Oczy pięknych pań zmierzyły go ciekawie. 
— Ten biedny Wiśniowiecki — szepnęła młoda Radziwiłłowa — aż mi go żal. Tak wszędzie 
pokorną i nie znaczącą rolę grać musi. 
— Był to ulubieniec Marii Ludwiki — z przekąsem odezwała się Sobieska — ale tylko dobre 
serce tej pani mogło do istoty tak upośledzonej się przywiązać. 
— Jak to? — przerwała Radziwiłłowa. — Słyszałam, że mówi ośmiu językami! 
— Ale tak, ale żadnym z nich nic do rzeczy powiedzieć nie umie — rozśmiała się hetmanowa 
— i ten wiekuisty pozór ofiary, mający obudzać współczucie! 
— Nie miał szczęścia się wam podobać? — podchwyciła Radziwiłłowa — tym bardziej mi go 
żal. 
Sobieska ruszyła ramionami. 
W istocie ks. Michał zmuszony pozostać w cieniu, sam jeden, bo mało kto się chciał zbli
żyć do niego, nie znalazł nikogo takiego oprócz Chavagnaca, który tego dnia miał więcej 
uprzejmości niż zwykle i sam go przyszedł powitać. 
— Na kiedyż wasz wjazd? — spytał go ks. Michał. 
— Zapewne pojutrze — odparł wzdychając Chavagnac — mowę mam już gotową, ani się z 
tym kryję, że jej sam nie pisałem. 
— Ks. Riquet — szepnął Wiśniowiecki. 
— Tak jest — potwierdził hrabia. — Ale co znaczą najpiękniejsze słowa, gdy się nie ma czym 
poprzeć! 
Żartobliwie ręce rozpostarł. 
— Heroicznie — dodał — spełnię moją ofiarę i wypiję kielich do dna. Gdyby nie to, że 
Neuburg jeszcze jest biedniejszym ode mnie, bo o nim nawet mowy nie ma, byłbym najnieszczęśliwszym 
z ludzi. 
Wiśniowiecki stał obojętnie zadumany czy roztargniony. 
— Mój hrabio — rzekł w końcu — mówią, że w czasie elekcji dzieją się czasem rzeczy niespodziane. 
A nuż szlachcie się zamarzy okrzyknąć Lotaryńskiego? 
Skrzywił się Chavagnac. 
— Nie żartujcież! — odparł. — Co niepodobna, niepodobna. Moim zadaniem, twarzą pogodną 
złą grę witać. Patrz książę, jak mój rywal jest tryumfujący. 
Chwila była jakiegoś milczenia, okna galerii stały otwarte; z daleka od okopów wiatr przyniósł 
jakby jakiś szum i wycie. Szlachta się także około szopy manifestowała. 
Chayagnac się wzdrygnął cały. 
— Trzeba przyznać — rzekł — że ta potwora Apokalipsy, która się zowie tłumem, głos ma 
niepiękny. Ryczy nawet, gdy się weseli, a cóż by było, gdyby się chciała rozgniewać! 
Niektóre z pań zadrżały też na odgłos krzyków, dochodzących je od okopów. Sobieska, 
przypominając, co jej mówił mąż, pobladła, ale kanclerzyna Pacowa niestrwożona odezwała 
się: 
— Szlachta jest w dobrym humorze! To dobrze! Im głośniej krzyczy, tym pewniej zrobi, co 
jej każe starszyzna. Ja się raczej boję milczenia. 
Wtem zahuczało na gościńcu, na pole pędził jeszcze spóźniony biskup chełmiński, Olszowski, 
ale na widok jego wszyscy odwrócili głowy, panie się pochowały, i minął galerię nie 
mając się komu pokłonić. 
— Przyjaciel Wiśniowieckich! — szydersko syknęła Dönhoffowa, spoglądając z ukosa na 
stojącego w cieniu ks. Michała. — Podziwienia godna odwaga, że śmie z tym występować. 
Wtem weselszy jakiś przedmiot śmiechem wielkim szepty te zagłuszył. 
VI 
Nieodstępnym towarzyszem młodego Paca, który często księcia Michała odwiedzał, był, 
jego wieku, daleki powinowaty, Zygmunt Kiełpsz, starej litewskiej rodziny potomek, sierota, 
miernego majątku. Ale wychowany starannie, bo go Pacowie ze swymi synami razem w domu i, za granicą kształcili. 
Kiełpsz miał wprawdzie parę wiosek w Oszmiańskiem, które puszczał dzierżawą, starczyło 
mu to na przyzwoite utrzymanie, ale obok Paców uchodził za ubogiego. Bardzo miłej powierzchowności, 
paniczykowato wyglądający, po francusku przebrany, wesół, śmiały, żywy, 
Zygmunt miał dosyć szczęścia między ludźmi, a szczególniej opiekowała się nim troskliwie 
pani kanclerzyna. 
Łaski tej pani miały naówczas wielkie znaczenie. Niegdyś zachwycająca urodą i wdziękami, 
Klara Eugenia de Mailly, daleka krewna Marii Ludwiki, powinowata Kondeuszowi, znakomitego 
rodu, teraz już trzydziestokilkoletnia, ale jeszcze piękna, a nade wszystko za piękną 
uchodzić pragnąca, nie mogła rywalizować ze swą przyjaciółką, hetmanową Sobieską, ani 
świeżością, ani blaskiem, ale powagą i wziętością w niczym jej nie ustępowała. 
Kiełpsz miał naówczas lat dwadzieścia i kanclerzyna obchodziła się z nim jak z wyrostkiem, 
ale zazdroszczono mu tej opieki. Zygmuś zresztą miał łaski u wszystkich i starał się 
wkupić w nie, będąc uprzejmym dla każdego. 
Młody Pac przybrał go sobie za przyjaciela a razem sługę, bo Kiełpsz słuchał jego skinienia, 
ułatwiał mu, pośredniczył i rzadko ich widywano osobno, tak że spotykając pojedynczo, 
natychmiast się o drugiego dopytywano. Zawisłość tę swoją od Paców Kiełpsz zrobił jako 
rzecz naturalną, wypływającą z położenia, o wyswobodzenie z niej nie dobijając. Młody, 
wrażliwy, bywając często w domu Wiśniowieckich, Zygmunt spotykał zawsze Helę, a składało 
się tak, że ona go zabawiała i on się nią zajmować musiał. 
Piękność, a nade wszystko rozum i właściwy jej wdzięk, który nie odejmując młodości, 
nadawał rzadką w tym wieku powagę Zebrzydowskiej, powoli młodego Kiełpsza rozmarzyły 
i zachwyciły. Zakochał się w niej szalenie. Miłość ta długo pozostała nie postrzeżoną, on sam 
się może do niej przed sobą nie przyznawał, ale z każdym dniem rosła, a na ostatek stała się 
widoczną. Pac zaczął Helą prześladować przyjaciela. 
Było to uczucie bez przyszłości i bez nadziei. Najprzód Hela, mimo grzeczności dla Kiełpsza, 
okazywała się obojętną, potem wiadomym było, że ona nie miała majątku, a Zygmunt był 
bardzo miernego. Pacowie chcieli go, obyczajem w wielkich rodzinach bardzo pospolitym, 
ożenić z jaką bogatą, niemłodą wdową, która by mu wniosła zamożność do domu. Nie mogło 
więc być mowy o Zebrzydowskiej, nie mającej nic oprócz opieki ks. Gryzeldy, która sama 
cierpiała prawie niedostatek. 
Wszystko to i on sam sobie, i Pac mu ciągle powtarzał, a niemniej Zygmunt upierał się, 
rozmiłowując coraz mocniej w wychowance ks. Gryzeldy. 
Zdradzające się atencje132 młodego chłopaka Hela przyjmowała z widocznym frasunkiem i 
zakłopotaniem. Była dla niego chłodną, a strzegła się najmocniej, aby grzeczności nawet fałszywie 
sobie nie tłumaczył. 
Nadskakiwania Kiełpsza nie uszły i oczów księżnej Gryzeldy, która o swą wychowankę 
spokojną była, ale rada by ją była widzieć szczęśliwą może inaczej, a nade wszystko się z nią 
nie rozłączać. 
Na ostatek i ks. Michał dostrzegł, że Zygmunt się zalecał, wesoło winszując tego Heli, która 
się rozgniewała. 
— Przepraszam cię, moja kochana Helo — odparł ks. Michał. — Nie ma się za co srożyć na 
mnie. Kiełpsz jest bardzo dobrym, miłym, zacnym chłopakiem i nikomu zaloty jego nie czynią 
krzywdy. 
— Ale nie godzi się grzeczności młodego kawalera zwać zalotami — odparła Hela — bo ani 
ja jestem do zalotów, ani on o nich nie myśli. 
— Dlaczegoż by on w ślicznej mojej Heli nie miał się zakochać po uszy? — żartował kuzyn. 
— Ja to znajduję tak naturalnym, że gdyby widując cię nie kochał się, posądziłbym go o ślepotę. 
— Nie wiesz, jaką mi tym przykrość czynisz — przerwała Zebrzydowska — obracając w żart 
to, co dla mnie jest bardzo smutnym. Ja nikomu żadnego nie zazdroszczę losu, ale bym pragnęła, 
aby mnie ludzie nie narzucali tego, który moim być nie może. Stworzoną jestem na 
cichą sługę i pomocnicę, na to, czym jestem przy twej matce, więcej nic nie pragnę. Do 
świata nie mam ani tych przymiotów, jakich on wymaga od swoich, ani mnie on nęci. Jestem 
szczęśliwą... bez zalotów, bez marzeń o małżeństwie. Cóż bym ja komu przynieść mogła? 
— Jużciż, przecie kiedyś za mąż wyjść musisz? — zawołał. 
— Nigdy — mówiła Hela. 
— I Kiełpsz ci się nie podoba? — pytał książę. 
— Owszem, jest bardzo miły i może bardzo dobry chłopak, gdy wy wszyscy za nim świadczycie 
— mówiła Zebrzydowska — ale w nim rozmiłować się nie myślę, a jego grzeczności dla 
mnie wielce mi ciężą. 
Książę Michał trzymał stronę zakochanego, dowodził, że należał do bardzo dobrej rodziny, 
że nie był tak ubogim, jak utrzymywano, a rachować mógł na spadki, na protekcję wszechmogących 
na Litwie Paców i na krescytywę133. 
— Cóż mnie to wszystko obchodzi, kiedy ja ani za niego, ani za kogo innego za mąż iść nie 
myślę — odpowiadała Hela. 
— Ale dlaczego? 
— Nie mam powołania do tego stanu — mówiła Hela spuszczając oczy. — Czyżbyście się 
mnie pozbyć chcieli? Ks. Michał porwał się zagniewany. 
— Mnie o twoje szczęście chodzi — zawołał z gorącością, którą rzadko okazywał — bo nic w 
świecie przykrzejszym by być nie mogło nad rozstanie się z tobą. Nie pojmuję życia bez ciebie... 
Hela miała oczy spuszczone. 
— Nie szukajże dla mnie także innego szczęścia nad to, jakie ja mam dziś i chcę jak najdłużej 
się nim cieszyć. 
— Tak, moja Helo — ciszej rzekł książę — ale przyszłość? 
— Przyszłość — odparło dziewczę — wiem, co myślisz. Ty możesz się, a raczej musisz ożenić, 
ale twoja żona pozwoli przecież, abym ja jej służyła wiernie jak twej matce. Ja więcej nic 
nie wymagam, tylko nie odłączać się od was. Od dzieciństwa przywykłam do tego domu i 
innego mieć nie chcę, a bardzo skromnym w nim kątkiem się zaspokoję. 
Z uczuciem pochwycił ks. Michał rękę wyrywającą się Heli i okrył ją pocałunkami. 
— A! ten świat, te jego wymagania, obowiązki względem imienia i rodziny, wszystko to, co 
człowieka czyni niewolnikiem. Jak to są rzeczy smutne i wstrętne! Czemu się od tego uwolnić 
nie można, gdy kto nie ma ambicji, a od losu dla siebie pragnie niewiele? 
— Nie zapominajcie — poczęła Hela — że kobieta może się wyrzec wszelkiej ambicji i samoistności, 
a mężczyzna nie, bo jest głową rodziny. 
— Dajmy temu pokój — niecierpliwie dorzucił ks. Michał. — Po co przewidywaniami zatruwać 
sobie chwilę obecną! Będzie, co będzie. Gotów bym moje szczęście twojemu poświęcić... 
i dlatego łapię Kiełpsza, gdzie mogę, ale w istocie wszystkich bym prędzej porozpędzał, 
co nam cię odebrać grożą. 
Chociaż sam tak na próbę czy naprawdę protegował Kiełpsza, książę Michał, gdy ten więcej 
nadskakującym, natarczywszym się okazywał — chmurzył się tak, że go można było o zazdrość 
posądzić. Nie mógł nic zarzucić panu Zygmuntowi, ale szukał w nim jakichś śmiesznostek. 
Znajdował, że nie miał smaku w ubraniu, że zanadto się trzpiotał, że zbyt zależnym 
wisiał przy Pacach. Wszystko to przynosił Heli, która uśmiechając się, odpowiadała: 
— A przecież zalecałeś mi go? 
— Bo ma też i dobre strony, ale właśnie dlatego, że go upatrzyłem dla ciebie, rad bym mu 
wszystkie przyswoić doskonałości. 
Rzadko którego dnia nie wspomniał o Kiełpszu, a ta usta mu zamykała: 
— Ale dajże mi z nim pokój! 
Księżna Gryzelda, którą los wychowanki wielce obchodził, dopatrzywszy się zalecanek 
Zygmunta, mocno się nim zajęła. Postarała się zebrać wiadomości o rodzinie, stosunkach, 
majątku i znajdowała, że dla Heli nie byłby do odrzucenia. 
— Hela — zwierzała się synowi — pewno więcej warta. Imię Zebrzydowskich samo wiele 
znaczy, a jej przymioty tysiąc razy więcej jeszcze, ale kto się pozna na tej stokrotce, ukrytej w 
trawie, która główki nad nią podnieść nie chce? Skarb to jest ta dziewczyna! — Niestety, ludzie 
się na nim nie poznają! 
Ks. Michał na zwierzenia odpowiadał tym, co słyszał od kuzynki, że ona ani za mąż, ani z 
ich domu wychodzić sobie nie życzyła. 
— Nie racja to, abyśmy my się nie starali o to, co jej przyszłość zapewnić może — mówiła 
ks. Gryzelda. — Ja nie jestem długowieczną. Cóż potem? Przy tobie pozostać nie może, chyba 
gdybyś się ożenił... A narzucać jej żonie twej niepodobna, jeśli się sama na niej nie pozna. 
Musiemy przecie wyszukać jej męża. Do klasztoru, pomimo zamiłowania spokoju i pobożności, 
powołania nie ma. Ja od dawna staram się i powoli dla niej gromadzę wyprawę. 
Rozmowy podobne powtarzały się często, a Kiełpsz tymczasem nie zrażony okazywanym 
mu chłodem, coraz się większą zapalał namiętnością. 
Doszło to do tego, że się nie powstrzymał i przed opiekunką Pacową, która Zebrzydowskiej 
nie znała prawie, wychwalać ją zaczął. Obudziło to do tego stopnia ciekawość kanclerzynej, 
że rzadko odwiedzając ks. Gryzeldę, dwa razy umyślnie pojechała do niej, aby się 
lepiej Heli przypatrzeć. Umiała ją wciągnąć w rozmowę, wybadać i wprawnym okiem kobiety 
na wielkim wychowanej dworze oceniła ją, jak zasługiwała. 
— Ma w sobie wszystko, co by z niej mogło bardzo znakomitą uczynić panią, ale uboga, 
bez rodziny, trudno, aby w towarzystwie dobiła się należnego stanowiska. Nie dziwuję się 
Zygmusiowi, że mu głowę zawróciła, choć ani on dla niej, ani ona dla niego. Kiełpszowi potrzeba 
majątku, jej także... ubodzy musieliby się na wsi zakopać... Nie każdy znajdzie Włady51 
sława jak Kazanowscy. Myśmy dla Zygmusia wiele uczynić gotowi, ale mu fortuny dać nie 
możemy. Kto ma dziś dosyć? 
Kanclerzyna usiłowała wybić z głowy protegowanemu Helę. Biedny chłopak milczał, było 
to nad jego siły. Szukał wszelkich możliwych środków, aby się dostać do dworku Wiśniowieckich 
i choćby spojrzeć na Helę. Pac doszedł, że się stał nawet z tego powodu pobożnym, 
bo wyśledził, w którym kościele ks. Gryzelda z wychowanką bywały, i łapał je u kropielnicy, 
przy wyjściu, a potem odprowadzał na Miodową. 
Widząc go, za każdym razem rumieniła się Hela, często go zbywała milczeniem upartym, 
ale to go nie zrażało. Przeciwnie, ks. Gryzelda, która rachowała na protekcją Paców, na opiekę 
kanclerzynej, a nic dla Heli lepszego nie widziała, starała się Kiełpsza pociągnąć, ośmielić, 
zapraszała go, dawała małe polecenia. 
Kiełpsz, który jej był niewymownie wdzięcznym, korzystał chciwie z uprzejmości ks. 
Gryzeldy. Wykradał się z odwiedzinami, siadał i przesiadywał przy krosienkach Heli i stoliczku 
staruszki, przynosił nowiny i skrypta, słowem nie wahał się okazywać, że konkurował 
o łaski panny. 
Ale im on się stawał natarczywszym, tym Zebrzydowska zimniejszą się być starała. 
Ostrożnie napomykała księżnie, że może by nie należało tak często przyjmować Kiełpsza. 
— Cóż ci to szkodzi! — odpowiadała, uśmiechając się staruszka. — Ja go dla siebie, nie dla 
ciebie, zapraszam, bywa tylko przy mnie... Nie zaleca się tak, aby ci to mogło czynić ujmę. Ja 
go bardzo lubię i dziwię się, że ty ocenić nie umiesz. 
— Ale, mamuńciu — przyklękając przed staruszką mówiła Hela — ja mu oddaję sprawiedliwość. 
Jest z młodzieży może najprzystojniejszym — po księciu Michale, ma tylko tę wadę, że 
się chce zalecać, ja tego nie lubię. 
Księżna Gryzelda za każdym razem kończyła rozmowę długim wywodem konieczności 
zabezpieczenia się na przyszłość. 
— Moje dziecko — mówiła — gdy się znajdzie człowiek zacny, uczciwy, który się gorąco 
przywiąże, nie potrzeba go zrażać. O ludzi niełatwo... Choćbyś nie miała serca do niego — 
trzeba się przyzwyczajać... oswajać... przywiązanie się znajdzie... a ja dla ciebie życzę całym 
sercem Kiełpsza. 
— Ale ja wcale za mąż wychodzić nie myślę — powtarzała Zebrzydowska. 
— To dziwactwo — mówiła żałująca ją ks. Gryzelda — za mąż iść jest przeznaczeniem naszym! 
Choćbyś nie chciała, musisz... Klasztor ci się też nie uśmiecha. 
— Ach! — kończyła Hela. — Z dwojga złego już bym wolała prawie klasztor niż zamążpójście 
przeciw sercu i przeciw woli. 
Świadek tego oporu, w końcu i ks. Michał, przed matką brał stronę kuzynki. 
— Jeżeli się jej Kiełpsz nie podoba — mówił — i za mąż iść nie chce, po cóż ją zmuszać? 
— Nie zmuszam jej — tłumaczyła się stara księżna — ale zostaw to mnie. 
Miała pobudkę do tego wielką troskliwa matka, że tak uporczywie Helę namawiała. Oka 
jej nie uszło to, o czym ani Hela, ani ks. Michał sami nie wiedzieli, do czego się nie przyznawali 
przed sobą. Ks. Gryzelda widziała rodzącą się miłość syna dla wychowanki i jej uczucie 
dla niego. Napełniało ją to obawą; nie lękała się żadnego ze strony obojga zapomnienia się, 
ks. Michał był statecznym, pobożnym i surowych obyczajów młodzieńcem, Hela dziewczęciem 
zbyt panującym nad sobą, aby im groziło niebezpieczeństwo, ale coraz bardziej przywiązując 
się, nawykając do siebie, mogli w końcu dojść do tego przekonania, że bez siebie 
żyć im niepodobna, a Michał mógł zapragnąć się z nią ożenić. Naówczas cała przyszłość jego 
byłaby złamaną, wszystkie nadzieje matki wniwecz by się obróciły. Marzyła dla niego jakąś 
Zasławską księżniczkę, Lubomirską lub dziedziczkę ogromnych włości. W ten tylko sposób 
dawny splendor domu mógł się podźwignąć. Wmawiała to często ks. Michałowi, który słuchał 
milczący, ale wcale się nie przejmując. 
Widząc, jak te dwie drogie jej istoty kochały się, jak dla siebie zdawały się stworzone, jak 
Hela doskonale sobą dopełniała to, czego Michałowi brakło, matka smuciła się, iż los skazywał 
ich na rozłąkę — lecz teraz ona była głową rodziny, a nie mogła poświęcić jej dla szczęścia 
jedynaka. Wiśniowieckich imię i ród wymagały ofiary... 
Wprzódy może, niż które z nich uczuło, że braterskie ich przywiązanie wcale inny przybiera 
charakter, nim ręka Heli zadrżała, dotknięta przez Michała, nim wejrzenie jej sięgnęło mu 
do głębi duszy, matka przewidziała tę nieuchronną ostateczność. Jedynym środkiem zdawało 
się jej wydanie za mąż wychowanki, a nikt się nie nastręczał oprócz Kiełpsza. Musiała mu 
więc być pomocą. Ks. Michał miał nawet zbytnią tę troskliwość za złe matce. 
Przyjmowany bardzo mile przez ks. Gryzeldę, pod pozorem, iż nowiny elekcyjne przynosi, 
pan Zygmunt co dzień już zachodził do księżnej. Gdy z okopów nie było nic nowego do ofiarowania, 
ratował się Kiełpsz powtarzaniem tego, co słyszał u kanclerzynej. 
Zbierało się na wezwanie posłów od kandydatów, a pierwszym miał być kondeuszowy, 
gdy z rana wpadł Kiełpsz, zastając jeszcze ks. Michała przy śniadaniu, któremu matka i Hela 
asystowały tylko. Kawa wprawdzie znaną już była naówczas i jako osobliwość przywożono ją 
ze wschodu, gotowano, podawano, ale się w niej nikt nie kochał, a mężczyźni pili winną polewkę, 
piwo grzane albo jedli coś posilniejszego. Ks. Michał, który lubił jeść, właśnie był 
dwie miski opróżnił, gdy Zygmunt się zjawił na progu z twarzą mocno ożywioną, zmęczony i 
zadychany. 
— Przybiegam tylko na chwilę — zawołał — aby oznajmić, że w okopach jakaś się na dziś 
gotuje burza... Książę Michał pewnie zechce być na stanowisku, ja także. Potrzeba pospieszyć, 
bo rozprawa dziś szlachty z senatorami będzie żywą i stanowczą. 
— Skądże o tym wnosicie? — zapytała ks. Gryzelda. 
— Mam świeżuteńką wiadomość od okopów — mówił Kiełpsz — przez Gintowta134, który 
wprost stamtąd przybył, aby dać znać Radziwiłłom. Szlachta kilku województw formalny 
zdaje się gotować rokosz. Kupy się gromadzą, szopa otoczona, burza wre. Wszyscy mówią, 
że to wymierzone przeciwko Kondeuszowi. 
— Przez kogo? — wtrąciła księżna. 
— Bóg wie, bo tego zrozumieć nie można, do wieczora szala się przechyli i zagadka rozwiąże. 
W tej chwili wchodzący książę Michał, który już na koń siadać był gotów, nie dał się nawet 
zbliżyć Zygmuntowi do Heli. Potrzeba było w czwał pospieszać na pole pod Wolę, aby 
być świadkami tego, co się tam odbyć miało. 
Całując w głowę syna, matka nieznacznie krzyżyk mu zakreśliła nad czołem, młodzi panowie 
pożegnali się i wybiegli w ulicę, spiesząc ku Woli. 
Na gościńcu nie widać już było ani kolas pańskich, ani pocztów, ani opóźnionej szlachty z 
miasta do okopów pospieszającej — wszyscy już na miejscu być musieli. 
W dość znacznej odległości od szopy i okopu ks. Michał usłyszał wrzawę i huczenie tłumów, 
z pośrodka którego krzyki się piskliwe wyrywały niekiedy. Gdy się zbliżyli, widok, jaki 
się ich oczom stawił, nie dozwalał wątpić, że tu jakaś katastrofa się gotowała. Szopa stała 
oblężona niepoliczonym szlachty tłumem tak rozgorączkowanym, jak gdyby tuż na szablach 
miał roznieść osaczonych senatorów. 
Ks. Michałowi i Kiełpszowi już by się bliżej szopy nie dało pewnie docisnąć, gdyby się nie 
trafił na drodze Gorzeński, znajomy księciu, który dopomógł mu tak dzielnie, iż konie oddawszy 
sługom, za nim się przedzierając dotarli aż do słupów i mogli wejrzeć do środka. Tu 
potrzeba było całych sił młodych ludzi, aby się oprzeć naciskowi fali tej ruchomej, która 
gdzieniegdzie tak szopę oblegała, że słupy jej trzeszczały. 
134e r z y G i n t o w t — chorąży trocki, od roku 1667 marszałek trybunału litewskiego, w roku 1668 poseł 
na sejm 
Zewnątrz i wewnątrz było na co patrzeć. Przy stole ogromnym, na krzesłach i ławach, 
mając w pośrodku siebie bladego jak trup prymasa, siedzieli potrwożeni senatorowie i biskupi. 
Na twarzach ich malował się przestrach niewysłowiony. Prażmowski drżącymi rękami 
ocierał pot z czoła, inni szeptali niespokojni, oczyma rzucając ku żywym ścianom otaczającym. 
Nie było prawie jednego z nich, który by tej burzy jak orkan strasznej śmiał stawić czoło. 
Nie wrzawa, ale ryk dziki rozlegał się nieustannymi wybuchy, wśród których trudno było 
głosy pochwycić. Szczęk szabel podobywanych z pochew, którymi nad głowami wywijając 
szlachta ciągle uderzała... był jakby towarzyszeniem muzyki do tej pieśni szalonej. 
Z senatorów żaden nie mógł przyjść do słowa; podnosili się śmielsi prosząc o głos, zahukiwano 
ich wrzaskiem. 
Oswoiwszy się dopiero z tą wrzawą, ks. Michał mógł pojedyncze wykrzyki zrozumieć. 
— Precz z Kondeuszem! Precz z przekupionymi! Jeden z biskupów powstał, ręce rozpostarł, 
podniósł je ku niebu — ale nie ubłagał milczenia. Powtórzono. 
— Precz z Kondeuszem! 
— Ekskludować Kondeusza! Precz z Judaszami! Precz ze zdrajcami! 
Gdy prośby senatorów nic nie mogły na rozwścieczonym tłumie, szlachta poza szopą zebrana 
sykać zaczęła sama, domagając się milczenia, które nierychło, powoli, zaczęło się od 
uśmierzenia bliżej stojących i poszło potem w głąb tłumów. Szmer tylko głuchy i szczęk szabel 
nie ustawał... Wtem poza szopą na rękach podniesiono barczystego mężczyznę, a ten, pomimo 
wielce niewygodnego na rękach panów braci umieszczenia, rozpoczął mowę. 
— Jawnym to jest, nikt się z tym nie kryje, wszyscy wiedzą, że Kondeusz ludzi i głosy zakupił. 
Stała się zdrada i świętokradzkie przysiąg złamanie. Ojcowie to ojczyzny dopuścili się 
simonii — sprzedali sumienia... Kondeusz, co ich kupił, nie może być królem naszym. Pocznie 
się to panowanie od frymarku, skończy na zdradzie i sprzedaniu ojczyzny. 
— Precz z Kondeuszem, ekskludować Kondeusza! 
Senatorowie siedzieli niemi. Ze szlachtą do tego stopnia rozszalałą nie było już sposobu 
ani traktować, ani ją chcieć uspokoić, ni przekonać. 
Nikt prawie nie czuł się tu czystym w sumieniu, a, z wyjątkiem niewielu twarzy, z których 
jeszcze duma i gniew buchały, reszta wybladła i zmieniona zdawała się błagać o miłosierdzie. 
Prymas drżał tak widocznie, słabł, oglądał się z taką trwogą ku tym brzękającym szablom, 
jak gdyby nadeszła ostatnia godzina. 
W tej chwili jednego szalonego wybryku tylko potrzeba było może, aby się krew polała i 
szopa napełniła trupami. Tłum się upajał swoją potęgą, mruczał, groził, miotał — czuł silnym i 
nie myślał ustąpić, żadne błaganie nie mogło go zmusić do milczenia. 
Pomimo wojskowej straży, która u wejścia do szopy strzegła, deputacja135 szlachty wparła 
się do środka. 
Same twarze tych wysłańców mogły spotęgować trwogę, byli to ludzie zrozpaczeni, nie 
pamiętni na nic, szli ku starcom i ojcom duchownym na pół zmartwiałym na krzesłach, jak 
ludzie, co prawo dyktować mieli. 
Najmniejszej oznaki względności i poszanowania dla dostojeństw nie okazywał z nich żaden. Czuli się wysłańcami tej siły pięści, która nie szanuje nic, a wszystko gruchocze. 
— Precz z Kondeuszem! Precz z Kondeuszem! — poczęli krzyczeć wysłani, z których jeden 
się zuchwale przybliżył i stanął nad prymasem, tak że starzec poczuł oddech jego piekący na 
sobie. Prażmowski się odwrócił do niego. 
— Na Boga, dzieci moje, co czynicie! — jęknął głosem osłabłym. 
— Nie ma tu dzieci, jest naród, który przychodzi się upomnieć o poszanowanie przysiąg i 
prawa, i woła wam, domaga się, nakazuje. 
— Precz z Kondeuszem! 
To mówiąc, gdy mu ogromny chór zawtórował, dokończył, palcem wskazując na arkusz 
papieru leżący na stole. 
— Ekskluzja Kondeusza! 
Struchleni senatorowie milczeli, prymas drżał i dygotał jak w febrze, chwytał rękami suknię 
ku sobie, oczyma rzucał, błagając litości, a niemiłosierne: „precz z Kondeuszem!” wrzało 
nad nim. 
Prażmowski chciał zwlec, rachując na to, że później usposobienie to się zmienić może, iż 
się burza zażegna, spoglądał więc na swych pomocników i filary kondeuszowego stronnictwa, 
na kanclerza Paca, Sobieskiego, Morsztyna, ale żaden z nich nie dawał znaku najmniejszego 
nadziei. 
Pac dumnie spoglądał, zagryzłszy wargi, na dach szopy i belki, Sobieski stał wąsa kręcąc, 
z czołem pofałdowanym, Morsztyn zdawał się sam z siebie i ze wszystkich urągać. Nie było 
środka — ulec musiano. 
Szlachcic sięgnął po papier i podsunął przypadkiem siedzącemu blisko biskupowi chełmińskiemu, 
Olszowskiemu. 
— Proszę pisać ekskluzję Kondeusza — krzyknął zuchwale — a nie, to my ją szablami pisać 
będziemy i nie atramentem, ale krwią! 
Olszowski natychmiast wziął się do pióra, tym swobodniej, że do kondeuszowych nie należał. 
Szlachcic za nim stojąc, oczyma po papierze chodził za piórem, każde słowo śledząc — 
aż do końca. Nie dając nawet zaschnąć inkaustowi porwał arkusz i podniósł go, rzucając 
przed prymasa. 
— Podpisujcie! — zawołał nakazująco. 
Prażmowski się nie namyślał już, szło mu teraz tylko o wyrwanie się ze szpon szlachty, 
środków przeciwko temu gwałtowi obiecywał sobie szukać później. Salwował życie, choć mu 
się ręka tak trzęsła, że trudno nią było nakreślić nawet tych liter kilka, podpisał się, a pismo 
poszło od niego do panów kanclerzy, którzy milcząc musieli iść za przykładem prymasa. 
Wszyscy też oni to co on myśleli: byle się z okopów wydobyć. Znajdziemy środek, aby tę 
ekskluzję uczynić nieważną — wkrótce cisnąć się zaczęli senatorowie i wyprzedzać, aby co 
prędzej spod szopy uwolnić — chociaż wyjść z niej teraz jeszcze nikt by był nie mógł, taka 
ciżba zbita, usiana stała dokoła. 
Akt napisany okrył się podpisami, prymas wstał szukając oczyma krucyfera136 i kapelana 
dworu, ale do tych tłum się dostać nie dozwalał. 
Tymczasem szlachcic spod szopy z arkuszem wyszedłszy, nad głową go unosząc, krzyknął 
do stojących braci: 
— Kondeusz ekskludowany! 
Ogromny okrzyk radości powitał to zwycięstwo tysiąców, senatorowie w szopie stali zamknięci 
jeszcze, nie mogąc się wydobyć. Lękali się mówić i naradzać, aby nie ściągnąć 
oczów. Prymas, który był blady i trząsł się przed chwilą, odzyskiwał nieco ducha, burząc się 
gniewem. Krew biła mu do głowy. 
Upokorzonym czuł siebie i godność swą prymacjalną!137 On, vice–reks! zmuszony przez 
oszarpaną gawiedź do zadania kłamu, do potępienia samego siebie. Na innych twarzach wyraz 
ten złości mniej był widoczny, ale całe koło czuło i wiedziało jedno — to że szlachta je 
zwyciężyła i zuchwała teraz skorzysta pewnie z tryumfu. 
Nierychło dworzanom prymasa i wojskowym hetmana udało się z głównego wyjścia szopy 
rozdzielić ciżbę i panom swobodną utorować drogę. Lecz w porównaniu z tym, jak przybywali 
— co za zmiana! Było to coś jak sen, któremu się wierzyć nie chciało. Z rana Kondeusz 
był pewnym tronu, teraz — wszystko przepadło. Szeptali między sobą senatorowie. 
— To sprawa Lotaryńskiego, to ten lis układny Chavagnac. 
Drudzy posądzali Neuburskiego, inni składali to na jakąś piekielną kabałę. Sobieski pogrążony 
był w myślach, jakby gmach cały złudzeń runął na niego i przywalił go. 
Gniewy panów musiało to zwiększać, że naokoło szopy panowała radość, okrzyki, śmiechy, 
które paliły nieszczęśliwych. Chęć zemsty rodziła się w sercach przeciwko szlachcie. 
Prymas, ile razy mówić zaczął, plątały mu się wyrazy, jąkał, nic nie kończył ze wzruszenia. 
Siadano do kolebek, na konie, jakby dla towarzyszenia pogrzebowi. Prażmowski kazał swoją 
kolebkę firankami zapuścić dokoła, aby jego nikt i on nikogo nie oglądał. 
Wieść o ekskluzji błyskawicą spod okopów poleciała do Warszawy, a po drodze obiła się o 
pawilon kanclerzynej, ale Pacowa krzyknęła z oburzeniem: 
— C'est un mensonge infame!138 
Hetmanowa łamała ręce. 
Drugi i trzeci z przejeżdżających, gdy potwierdzili wieść pierwszą, Pacowa wpadła w rodzaj 
szału. Musiano ją trzeźwić, uspokajać kroplami, a że Chavagnac przypadkiem się znaj
dował tam właśnie, na niego spadły gromy. 
Poprzysiągł, że o niczym nie wiedział. 
Oczekiwano hetmana i kanclerza, aby się od nich o czymś więcej dowiedzieć. Nadjeżdżał 
pierwszy Sobieski i choć z posępną twarzą, zsiadł z konia nie okazując po sobie zbytniej rozpaczy. 
Miał już czas wiele rozważyć. 
— Ale cóż się to dzieje? Ale to nie do wiary? Ale jakżeście pozwolić mogli na to? 
Kanclerz i Sobieski długo szli milczący, chcąc zapewne oba wyręczyć się sobą. Pac wybuchnął 
na ostatek. 
— Nikczemna, podła intryga! Wszystko było ukartowane! Rozbój na gładkiej drodze. Prymas stracił przytomność, on zgubił wszystko. Mógł się oprzeć. Zląkł się takich szabel brzęku. 
Przecież szlachta by arcybiskupa nie tknęła! On! on! niepojętym strachem zgubił sprawę i 
nas. 
— Więc się do szabel rwano! — krzyknęła Pacowa. 
— Ba! ba! — rzekł kanclerz. — Mieliśmy ich tysiące nad głowami dobytych, a zbój ks. Olszowskiemu 
do ucha wrzeszczał, pisz, bo my szablami pisać zaczniemy i nie inkaustem, ale 
krwią. 
Kobiety oczy sobie pozakrywały. 
Hetman milczał, zbliżywszy się do żony, na którą patrzał z politowaniem. 
— Prymas — rzekł poczekawszy nieco — zląkł się, co prawda, ale dziwować się nie można, 
bo my, co znamy związki wojskowe i ich zuchwalstwa — wiemy, co może taki tłum, gdy się 
upoi! Nie są to żarty. Szlachcic dobry i miękki jak wosk, gdy w domu siedzi, ale w polu i w 
kupie... wolałbym z niedźwiedziem i dzikiem mieć do czynienia. 
Chavagnac, który napadnięty zmieszał się i zaraz potem dla informacji odjechał, nie przeszkadzał 
mówić otwarcie. Zaczęto więc badać przyczyny tego rozjątrzenia, przypisując 
wszystko Lotaryńskiemu, ale i Neuburskiego z cesarzem można było posądzać. 
Z całego towarzystwa, znajdującego się u kanclerzynej, nikt nie myślał głosować za 
Neuburskim. Z musu zwracano się ku ks. Lotaryńskiemu, roztrząsając już, jak się z nim mogły 
składać sprawy Rzeczypospolitej. 
Stronnictwu Kondeusza pozostawało oprócz tego zadanie trudne wytłumaczenia się, uniewinnienia. 
Katastrofa przychodziła tak niespodziewanie, tak dziwnie, iż wczoraj jeszcze wysyłano 
kurierów z zapewnieniami o wyborze niezawodnym, dziś zaś musiano oznajmić, że 
nagle runęła ta budowa, nad którą Maria Ludwika pracowała, którą pomagał wznosić Jan 
Kaźmirz, a wysypano na nią krocie. 
Zaufanie, jakie przywódcy stronnictwa francuskiego mieli u tamtejszego dworu, musiało 
runąć. Sobiescy, którzy budowali niemal przyszłość swą całą na spodziewanych łaskach, Maria Kaźmira, która dla swej rodziny potrzebowała tam opieki, była w rozpaczy. Kazała zaraz 
zachodzić karecie i chora odjeżdżała do miasta. Wrażenie wypadku było niezmierne, ale ci, 
co na elekcję nastawali, aby na niej coś zyskać, nie potrzebowali długiego czasu do namysłu i 
tegoż wieczoru byli już u Chavagnaca, który odżywiony nadzieją, rozweselony, przyjmował 
nieustannie napływających gości. 
Przypomniał on owego szlachcica, o którym nikomu nie wspominał i w duchu powiedział 
sobie, że w Polsce ani ludzi ocenić, ani zrozumieć nic obcemu nie było podobna. Szlachcic 
więc dotrzymał słowa! Intrygę całą przypisano naturalnie Chavagnacowi, a nadto mu to pochlebiało, 
aby się wypierał zbytecznie. 
Teraz z kolei wybór Lotaryńskiego zdawał się pewnym i potajemny kurier pobiegł z tym 
do Wiednia nocą. Chociaż i Neuburski coś na tym zyskiwał, o szczebel stając wyżej, nie łudził 
się nikt jego wyborem. Jedni Radziwiłłowie z częścią Litwy gotowali się dać mu głosy. 
Wszędzie pogłoska o upadku Kondeusza uczyniła wrażenie ogromne. Ale każdy to inaczej 
tłumaczył. Ks. Michał, który w czasie burzy znajdował się ze szlachtą sandomierską poza 
szopą, świadkiem był niemym i biernym tego dramatu, który w nim niesmak obudził. Przetrwał 
cały ten zamęt, stojąc razem z Kiełpszem na koniu, nie mięszając się do niczego, dotrwał 
do końca, a potem apatycznie dość zawrócił się do domu. Kiełpszowi chwilami krew 
szlachecka w żyłach kipiała, lecz umiał się trzymać na wodzy. Później gdy zobaczył kanclerza, 
który szedł jak z krzyża zdjęty, żal mu się go zrobiło. Pod miastem rozstali się z ks. Michałem, 
który wróciwszy do matki znalazł ją jeszcze zupełnie nieświadomą wypadku, a gdy 
opowiadać zaczął, sądziła zrazu, że z niej żartuje. 
Nawet w zimnym opisie ks. Michała wypadki dnia tego groźnymi się wydawały, a ks. 
Fantoni, który zjawił się tu wkrótce — nie wahał się z dnia tego wyciągnąć na następne wnioski 
najgroźniejsze. 
— Teraz już nic a nic przewidzieć nie można — mówił kustosz — szlachta zwycięska nie da 
sobie narzucić nikogo, wybierze po swej myśli i może panom na przekorę zrobić wybór najdziwaczniejszy. 
Wszyscy ręczą już za Lotaryńskiego, a ja czuję, że umyślnie go pominą. Gotowi 
wybrać Polanowskiego. 
Na zapytanie kustosza, gdy ks. Michał, ożywiwszy się nieco, opisywać począł oblężenie 
szopy, przerażenie prymasa, wtargnięcie deputacji do senatorów i dyktowanie im ekskluzji, 
wrzawę tę rokoszową — wszyscy się wzdrygali ze zgrozy i strachu. 
— Znam naszego arcypasterza — dodał kustosz — próżno i myśleć, ażeby on zdał się tak pobity 
i zwyciężony na łaskę lub niełaskę. Jestem pewnym, że jutro rozpocznie walkę, że się 
szlachta rozbije może, a elekcja wśród zamętu przedłuży. Prymas się uląkł, ale właśnie za to 
się na wszystkich mścić będzie. 
We dworku ks. Gryzeldy uczyniło to wrażenie smutne. Elekcja zmuszała ks. Michała i 
matkę do wydatków, na które ciężko było starczyć. 
Z drugiej strony wybór Lotaryńskiego, kandydata rakuskiego, o którym już mówiono, że 
mu arcyksiężniczkę Eleonorę139 przeznaczono, jeśliby był królem — pomyślnym się zdawał 
dla księcia, który miał zachowanie u cesarza i stosunki na dworze. 
Tylko kustosz, składając ręce i oczy podnosząc do góry, szeptał: 
— Za nic nie ręczyć... Okrzykną Polanowskiego... 
VII 
Nazajutrz dopiero szlachta swym zwycięstwem upojona się otrzeźwiła i rozmyślać poczęła 
— co dalej? 
Tryumf wczorajszy był wprawdzie wielkiego znaczenia, ale nie przygotowano się rozważnie, 
jak korzystać z niego. Pomiędzy senatorami a ludem, jak szlachtę ową małą zwaną, rozbrat 
był zupełny, lecz starszyzna wiedziała, dokąd szła i co miała na celu, a ów lud ślepo i 
namiętnie kroczył na przekór. 
Nie stało Kondeusza i znienawidzonych Francuzów, ale nie było go kim zastąpić. 
Ci, co w myśl ks. Olszowskiego życzyli Piasta, nie wiedzieli, jakiego wziąć, chcieliby go 
szukać między panami — a to im było wstrętnym, okrzyknąć zaś takiego wojaka w wytartym 
kubraku jak Polanowski, śmiesznym się stawało... 
Co by na to świat powiedział? Lotaryński, rycerski pan... tak z francuska wyglądał im jak 
Kondeusz. 
— Nie kijem go, to pałką! — wołał Piotrowski. — Ta tylko między dwoma różnica, że za 
Kondeuszem stała Francja, a za Lotaryńskim Rakuszanie występują. Do okopów nazajutrz 
panów widać nie było. Prażmowski, już ochłonąwszy, ale mściwy i przewrotny, a razem 
tchórzliwy, wołał miotając się po mieszkaniu swym wśród dworu i przyjaciół: 
— Gdzie szablami dzwonią nad głowami, nie nasze miejsce! Jak sobie posłali tak niech 
śpią, my tam niepotrzebni. 
— Pozwolisz mi, W. Eminencja, uczynić sobie tę uwagę — zamruczał kanclerz — że do proklamowania 
króla, pod absencję waszą dobrowolną, oni sobie innego biskupa znajdą, a ks. 
podkanclerzy jest na pogotowiu! 
Gdy u jezuitów, u bernardynów, po refektarzach w Warszawie burzliwe senatorów odbywały 
się narady — co poczynać, prymas jechać na pole nie chciał, inni się też ociągali, pod 
okopami szlachta chodziła namarszczona, groźna, ale zakłopotana również jak panowie. 
Odgrażano się: sami sobie króla obierzemy! — ale do skutku doprowadzić pogróżkę nikt 
nie miał odwagi. 
— Czekajmy! — dodawali kunktatorowie140 — ichmość się namyślą, że nas więcej jest i że 
bez nas do końca nie trafią. 
Oczekiwano więc, ale od Warszawy nikogo widać nie było oprócz wysłanych na zwiady. 
Ci donosili: 
— Naradzają się, wzajem sobie czyniąc wyrzuty, ale koni zaprzęgać, aby do okopów jechać 
ani myślą. 
— Chcą nas tak ichmość panowie starsi bracia skarcić — mówi Piotrowski, siedząc na 
opróżnionej beczce od piwa — aleby się powinni rozmyśleć, że my sobie na ich miejsce ludzi 
dobrać potrafiliśmy, a oni bez tego tłumu, na który plują, nie stąpią kroku. Jutro by im jednego 
dworzanina nie stało, gdybyśmy krzyknęli na naszą młodzież: — kto im służy — to zdrajca!... 
Wśród trochę ostygłych po wczorajszym rozgorączkowaniu gromad, które już się na nowo 
rozpalać i podżegać zaczynały, Gorzeński, Korycki, Moczydło — wysłani po języka przez 
prymasa, Paca i Sobieskiego, krążyli z rękami na plecy założonymi i przysłuchiwali się. 
Gorzeński pierwszy przesznurkowawszy141 po województwach, powąchawszy tu i owdzie, 
czym ta rebelia wczorajsza pachniała, siadł na szkapę i pokłusował do miasta do jezuitów i 
prymasa. Jechał biedaczysko z głową zwieszoną, bo mu się to wszystko nie podobało, a wypadek 
był, jak się Francuzi wyrażali, bez precedensów, to jest bezprzykładny. 
— Tego związki wojskowe nauczyły — szemrał Sobieski, a prymas dodawał: 
— Mogli rozsiekać hetmana, potrafią i biskupa męczennikiem uczynić... 
Wśród rozpraw tych nadjechał z raportem Gorzeński, z nosem tak zwieszonym, iż ani go 
pytać było potrzeba, co przywoził. Miał to wszystko wypisane na czole. 
— A co? — zapytał prymas. 
Gorzeński ramionami poruszył. 
— Mówią — poczekamy mało, a nie zechcą oni do nas, my do nich nie pójdziemy, obejdziemy 
się bez prymasa i hetmana. 
Wszyscy panowie spojrzeli po sobie i milczeli. 
— A lękać się znowu tego brzęku szabel — dodał do prymasa się obracając Gorzeński — lękać 
nie ma czego. Hałasu dużo, a w rzeczy to pusta wrzawa. Głos podnieść łatwiej niż rękę... 
Panowie naradzali się oczyma, prymas się ociągał. Nie tyle już może obawa katastrofy, co 
srodze obrażona duma — wstrzymywały go. Wczoraj on — interreks — prymas, najwyższy dostojnik 
duchowny państwa, którego tron biskupi malowano na równi z królewskim dawniej, 
on musiał drżeć przed wytartymi kubrakami. Tego im darować nie mógł. Gdy sobie przypomniał 
strach własny, bladł z gniewu i upokorzenia. Zemścić się, choć to uczucie kapłanowi i 
biskupowi nie przystało wcale, zemścić się — było jedynym jego pragnieniem. W samym charakterze 
tego człowieka leżało rozwiązanie zadania, jak tylko by ostygł i zapanował nad sobą. 
Prażmowski musiał poddać się pozornie, uniżyć... i zdradą potem a spiskiem zapłacić. Przebaczyć 
ani umiał, ani mógł... w starcu nadto jeszcze zepsutej krwi kipiało. 
Cóż teraz mówiono we Francji o jego zaręczeniach uroczystych, co myślano o jego znaczeniu, 
jak się tam wyśmiewać musiano lub o oszukaństwo go obwiniać! Tego przebaczyć nie 
mógł także. 
Tak dzień cały upłynął w niepewności, ale od okopów przyszła wieczorem, przez różne 
usta, jedna rezolucja szlachty. 
— Nie przyjedzie prymas i przekupieni koryfeusze — obejdziemy się, dalibóg, bez nich... 
Prymas obawiał się podkanclerzego, że gotów był na wszystko. 
Gdy późno już kilkunastu z województw ichmościów niby proprio motu142, stawiło się do 
prymasa i poczęli radzić a prosić, aby się nie absentował143, Prażmowski był już przygotowanym. 
Przybrał postawę smutną, bolejącą a rozczuloną — łzy mu stawały na powiekach. 
— Dzieci moje — odezwał się czule do posłów — ja wam, ojczyźnie i sprawom tej Rzeczypospolitej 
do tchu ostatniego służyć jestem gotowy. Siły mi dziś nie dozwoliły dojechać, smutek 
wielki przygnębiał. Modliłem się... aby Bóg zesłał opamiętanie i pokój... 
Naznaczono dzień do posłuchania Neuburskiemu, pościągali się rozpłoszeni... Szlachta 
stała zimna, szyderska, cierpliwa. 
Neuburski tak nędznie i niepokaźnie wystąpił, że, w szeregu powozów, jego dwie kolebki, 
które z urzędu posłał od siebie jako marszałek, Sobieski, najwięcej się odznaczały, a orszak 
jego o wiele i liczbą i blaskiem przechodził poselstwo, z którego się otwarcie naśmiewano. 
Sam pono poseł, który musiał go zalecać, czuł i widział, że się to na nic nie zdało... panowie 
senatorowie nie słuchali, myśląc o czym innym — tłum drwił i śmiał się... Drugiego dnia kolej 
przychodziła na Lotaryńskiego... Hr. Chavaganc, zręczny, przebiegły umiał ze wszystkiego 
korzystać. 
Z rozbitej nawy Kondeusza co tylko na brzeg dało się wyciągnąć — zagarnął. Umysły panów, 
nie mając się już do kogo skierować, skłoniły się ku ks. Lotaryńskiemu. Wiele mówiło 
za nim, młodym był, rycerskiego usposobienia, obiecującym — przyrzekał do ostatniej kropli 
krwi [walczyć] w obronie Rzeczypospolitej, rekuperować144 awulsa!145 Wiedziano, że rakuską miał opiekę i poparcie. Może by to mu przyjaciół nie przyczyniło, ale gdy zewsząd groziła 
wojna, a szczególniej od wschodu, przymierze z cesarstwem do pogardzenia nie było. Rozprawiano 
o Lotaryńskim, który też, choć się mierzyć nie mógł rozsypanymi pieniędzmi z 
Kondeuszem — pokaźniej i zamożniej się stawił. 
Wjazd hr. Chavagnaca nie czynił mu wstydu. Oprócz karet Sobieskiego miał własnych 
cztery, pozłocistych i świeżym aksamitem poobciąganych, a wewnątrz powyściełanych adamaszkami146 
i lamami147. W karetach jechał dwór hrabiego, strojny, błyszczący, wesoły. Barwa 
domu lotaryńskiego, w której występowała zielona ze złotem, połyskiwała i na służbie, 
której po dwunastu przy każdej jechało karecie. 
Sznur się umiejętnie i umyślnie przedłużony wyciągał na przestrzeni dosyć znacznej. Karety 
szły w pewnych odstępach od siebie, dalej jechali paziowie konno, kapiący od złota, a za 
nimi dwudziestu masztalerzy148 z czubami piór szkarłatnych, białych i zielonych. Prowadzono 
nawet konie paradne pod szytymi dywdykami149... słowem — wjazd wcale się okazywał — niczego. 
Szlachta mu się przypatrywała, szczególniej na konie zwracając uwagę, które jedni 
chwalili, drudzy w nich wad szukali. Wieczorem, gdy się te zalecanki kandydata skończyły, a 
szlachta rozeszła po obozie, namiotach i szopach, można było słuchając sądzić, że Lotaryńczyka 
wybiorą. 
Z Neuburskiego wprost się wyśmiewano — nic go nie zalecało — za Lotaryńskim mówiło 
wiele, szczególniej zaś to, że pod ręką innego nie miano kandydata — a Piast... choć się uśmiechał 
im... drugim się wydawał mrzonką. Naradzano się, ziewano, a vox populi, domagał się 
końca. 
Po wybuchu tym, którym kupiono wyłącznie Kondeusza, znużenie czuć się dawało, jak po 
wysiłku każdym. Tu i ówdzie powtarzano: 
— Do domów!... Ś–ty Jan, kosowica150 — terminy. Żony nakazywały przez posłańców do 
mężów, aby wracali. Tymczasem znowu prymasa i panów w okopach widać nie było... Prażmowski 
się zżymał. Późnym wieczorem Sandomierzanie i Kaliszanie się zgromadzili i postanowili 
wyprawić do prymasa ultimatum. 
— Nie zechcecie ichmość do nas! Bóg z wami, sami sobie rady damy, wybierzemy i proklamujemy... 
bez was... 
Znowu tedy uląkł się Prażmowski. Paru deputatów kazał winem częstować, a tego się nie 
odmawia i u nieprzyjaciela, wyszedł do nich w komeżce, w półuroczystym stroju... łagodny 
jak baranek, namaszczony, pobożny, serdeczny. Co słowo powtarzał — „Moje dzieci!” i zapewnił, 
że stawi się na żądanie ichmościów. 
— Raz to skończyć trzeba — przemówił przewódzca poselstwa — szlachta się wyjadła, zmęczyła, 
pochorowała, przeszło miesiąc darmo w polu stoi. Dobrze panom pod dachami i z kucharzami, 
a nam deszcz za kołnierz się leje i często o szklance piwa z suchą grzanką cały 
dzień trzeba pościć. 
Poszło tedy wieczorem wszędzie jednym głosem: 
— Jutro króla okrzykniemy. 
Kogo? Większa część myślała o Lotaryńczyku, innym było to prawie obojętnym, boć 
szlachta już raz zwycięstwo odniosła. 
Od rana pod szopą było gwarno, ale tym razem województwa same pilnowały porządku i 
kupy — nie rozbijano się i nie rozpływano. Tylko bliżej owej szopy życie drgało jakieś wydatniej, a widowisko przybywających panów mogło zaprawdę ciekawość obudzać. Z obliczów 
czytać było można jeśli nie myśli, bo z tymi się nikt nie wydaje łatwo, to charaktery, co się 
zdradzają mimo woli. 
Prażmowski wszedł, uroczyście prowadzony, starszy niż kiedy, umyślnie złamany, a tak 
pokorny dumnie i mądrze, a uśmiechający się łagodnie, że w niektórych litość obudzał. Ci, co 
go przed chwilą widzieli, jak się przed poufałymi burzył, miotał, pięście ściskał i piorunami 
rzucał, tu go poznać ledwie mogli. Niejednemu uśmiech mimowolny prześliznął się po 
ustach, niejeden szepnął sobie w duchu: — O, lis!... lis szczwany! 
Na innych twarzach maski wedle charakterów były różne. Sobieski hetman stał tak, jakby 
go nic nie dotknęło, jakby nie poniósł szkody, i zimno patrzył na wszystko, choć ruina Kondeusza 
na duszy mu gruzami leżała. Ale w tej rycerskiej, wąsatej twarzy, która do grania komedii 
nie była nawykła, widać było przymus, jaki sobie zadawał, i co go on kosztował. Pac 
kanclerz dumą nadrabiał. Rodzina ta świeżo do potęgi urosła, gotową była zachowaniu jej 
poświęcić wszystko. Widać to z nich było. Czekali na jaką stronę szala przechyli, bo z wyjątkiem 
Radziwiłłów, z którymi przejednanie było niemożliwe, mogli przyjąć każdego kandydata, 
jakiego by im traf ślepy narzucił. Serce ich i skłonności ku Francji ciągnęły — ale nawet 
miłość ku niej interesowi familii ustąpić musiała. Widzieli się już panującymi na Litwie, pieczęć, 
buława, krzesła najpierwsze były w ich rękach. Morsztyn nie występował naprzód i nie 
widać go było. Reszta zwyciężonych Kondeuszowych już barwę Lotaryńskiego wdziała jawnie... 
W umysłach wszystkich niepewność, oczekiwanie, ciekawość rodziły niepokój nadzwyczajny. 
Każdy okrzyk głośniejszy zdawał się coś przynosić. Każdy drżeniem się odbijał pod 
Szopą. 
Ks. Michał od rana był na okopach i stanął przy sandomierskiej chorągwi zmęczony, znudzony, 
o jedno Boga prosząc, aby raz się to skończyło. Spełniał swój obowiązek z apatią, 
odrętwiony, obojętny, lecz grożąc ostatkiem cierpliwości. 
Cały niemal dzień upłynął na niczym; brakło biskupów, prymas się opóźnił, a przybywszy 
i usiadłszy w miejscu swym — mścił się milczeniem. Szlachta się zżymała. Koryfeusze ostatniej 
walki poczęli się wyrywać z głosami. 
— Jeżeli imć ksiądz arcybiskup nie zagaja, prosiemy księdza biskupa krakowskiego, aby 
przewodniczył. Czas do obrad przystąpić. 
Głuchy szmer wtórował, a Prażmowski, jakby się ocknął, cichym głosem zaprotestował, iż 
do ostatniego tchnienia ojczyźnie służyć gotów. Tymczasem z senatorów, którzy stali usta 
mając jak zamalowane, nikt się z niczym odezwać nie śmiał. Oglądano się, potrącano, a obawa 
wzniecenia burzy była widoczna. 
Pod szopą więc szemrano tylko, więcej pozornie niż rzeczywiście radząc, czekano skazówki 
od województw. Tu jakoś dnia tego umiarkowanie brało górę, ale głosy się słyszeć 
dawały. Kilka województw oświadczało się za Lotaryńskim. Część Litwy radziwiłłowska 
wołała za Neuburskim, ale nikt nie poszedł za nią. Tu i ówdzie szlachcic się podnosił i głos 
zabierał, prawił, rozwodził się, pluł i nie konkludował. 
W Sandomierskiem naprzód huknęło: 
— Piasta! Piasta! 
Ledwie się dał słyszeć ten okrzyk, aż jak iskra elektryczna przebiegł tłumy. 
— Piast! 
Ze śmiechem w kupkach wołano gdzie indziej. 
— Polanowski... 
Jakiś żartowniś przypomniał Bandurę, ale go zahukano. Wtem, ni z tego ni z owego, podkomorzy 
kaliski Krzycki zawołał głosem donośnym: 
— Michał ks. Wiśniowiecki! Syn Jeremiego! 
Tak mało się kto spodziewał tego imienia, że go nie zrozumiano w początku, ale zaledwie 
dosłyszano wyraźniej wymówione, stała się rzecz dziwna, niepojęta... Jak gdyby wszystko ku 
temu było przygotowane, zaczęły wybuchać wołania... 
— Michał książę Wiśniowiecki! 
Nie było oporu, nikt nie śmiał się przeciwić... 
Spadł ten kandydat, jakby istotnie od Ducha Świętego zesłany. Pochwycono go z zapałem. 
Był to król, jakiego właśnie szlachta potrzebowała. Syn pokrzywdzonego przez magnatów 
Jeremiego, krew bohatera, plemię jagiellońskie, ubogi... nieznany, zapomniany. W wyniesieniu 
go szlachta mogła dać znamię swej potęgi. 
— Vivat Piast! Vivat król Michał! Vivat Wiśniowiecki! — zawrzało dokoła z gwałtownością 
nadzwyczajną. 
Na próżno by się był kto chciał przeciwić. Zapał rosnął z taką niesłychaną szybkością i 
potęgą, że ani było podobna temu prądowi się opierać. Jak ogień w posuchę rozległo się na 
całym polu: 
— Vivat Michał! 
Szlachta podrzucała czapki, szable podnosiła w górę, gardłowała jak upojona, jak oszalała. 
Wołanie stało się krzykiem i ryczeniem zwycięskim. 
Pierwszy odgłos z pola wpadający do szopy — przeszedł niezrozumiany. Tu tak nikt w 
świecie nie mógł się ubogiego, nic nie znaczącego, bez stosunków i przyjaciół książęcia spodziewać, 
że uszom nie uwierzono. Z ustami otwartymi, z oczyma podniesionymi prymas stał 
— jak osłupiały. W koło się oglądał pytając wzrokiem. 
Wtem z wrzawy tej nagłej dobitnie, jasno, głośno wypłynęło: 
— Piast! książę Michał Wiśniowiecki! 
Prażmowski, który się był podniósł nieco nasłuchując, padł na krzesło bezsilny, z oczyma 
obłąkanymi. Gniew, rozpacz, przestrach, wypiętnowały się z kolei na twarzy starca. W tej 
chwili stanowczej, nie przygotowany, nie mógł być panem siebie, zdradził się, lecz z wolna 
to, co go otaczało, nakazywało choć pozorną rezygnację. 
Rzucił wzrokiem wkoło. Oburzenie jego podzielali marszałek sejmowy, który podniósł się 
pierwszy, jakby chciał miejsce swe opuścić — Sobieski, już zabierający się do wyjścia, i 
znaczna liczba senatorów. Cała ta opozycja, która jeszcze się czegoś spodziewała, w momencie 
zbiegła się około krzesła Prażmowskiego. Szło o to, aby go uprowadzić, naówczas nikt by 
może inny nie śmiał śmiesznego, jak się Morsztyn wyraził, króla proklamować: 
— Jedźmy! jedźmy! precz! 
Bez namysłu prawie pochwycono starca pod ręce. Nie opierał się. Pod szopą zamęt się stał 
wielki, rozerwanie jakieś — niepewność. 
— Czekajmy! — wołali niektórzy. 
— Jedźmy — nalegał Sobieski gniewny. — Żarty z nas stroją! 
Przemogła gromada, która Prażmowskiego otaczała. Powtarzano: „Jedźmy”! Prymas dał 
się wziąć i prowadzić do powozu. W jednej chwili znaczniejsza część kolebek i koni stała [w] 
pogotowiu. Senatorowie uchodzili do miasta. 
Nikt im drogi nie tamował, nikt nie wstrzymywał. Szlachta wybuchała śmiechem z tego 
popłochu, a coraz głośniejsze wołanie: 
— Vivat Piast! Vivat król Michał! — głuszyło wszystko. 
W tej ucieczce nagłej z pola elekcji widać było nieporadność panów, którzy wcale nie 
przewidywali tej ostateczności, ale pozostali sami. W polu zgodność głosów była przeważającą. 
Powozy, które uciekających spod szopy unosiły do stolicy, sunęły się wśród tłumu, jak jeden 
mąż powtarzającego: Vivat król Michał! 
A wołaniu temu towarzyszyła taka wesołość, radość i szał niekłamane, iż twarze senatorów 
bladły ze strachu i gniewu. 
Niejeden byłby się może zawrócił — ale było za późno... Oglądając się obliczano, kto w 
szopie pozostał. 
Brakło wielu... Koryfeusze tylko uchodzili... Spostrzeżono, że Pacowie pozostali, że Lubomirskich 
nie było. 
W miejscu marszałka sejmowego Potockiego151, który jechał za prymasem, w szopie osieroconą 
laskę już, po krótkiej rozwadze, pochwycił był Stanisław Lubomirski, starosta spiski, 
szwagier Michała Wiśniowieckiego, nie dopuszczał rozsypania się pozostałych. Około niego 
Olszowski, biskup chełmiński, gromadził rozpierzchłych. Pacowie stali z boku, rozmyślać się 
zdając jeszcze, czy pojadą za prymasem, czy pozostaną z Olszowskim. U wielu widać było 
tęż samą niepewność i obliczanie się z siłą przemagającą, lecz wołanie województw zgodne 
nie tylko nie ustawało, rosło, wzmagało się — brało górę — niepodobna było wątpić, że tej jednomyślności 
już żadna siła nie potrafi rozerwać. 
Nie było prymasa do proklamowania króla — ale zastąpienie go przez któregokolwiek bądź 
biskupa ani było możliwym, ni bezprzykładnym. Stanowczy krok Lubomirskiego wpłynął na 
to, że większa cześć senatorów pod szopą została. 
Co się działo w polu z ks. Michałem? On sam z tego sobie nie mógł jeszcze zdać sprawy. 
Przybył jak zwykle na Wolę z małym i skromnym pocztem kilku ludzi. Kiełpsz, który mu 
towarzyszył, rozłączył się z nim idąc do Litwy swojej, a książę Michał zajął miejsce zwykłe 
pod sandomierską chorągwią. Znali go tu niektórzy, a z wielu porobił był czasu elekcji znajomość. 
Ubogi ten książę ściągał oczy ciekawe twarzą posępną i osamotnieniem. Niekiedy 
zbliżał się do niego stary ów sługa; czasem przychodził Piotrowski, najczęściej jednak — był 
sam i dumał, nudząc się na tym stanowisku obowiązkowym. Dnia tego był jeszcze może bardziej 
znużony niż kiedy. 
Gdy w niewielkim oddaleniu Kaliskie zaczęło wołać: Vivat książę Michał Wiśniowiecki, 
vivat Piast! — książę się tak mało spodziewał tego, iż nie zrozumiał i nie dosłyszał okrzyku. 
Ale wtem tuż Sandomierskie buchnęło całe, jak jeden mąż, zwracając się ku niemu: 
— Vivat książę Michał! 
Wziął to za żart i krew ogniście mu do głowy buchnęła. Zmarszczył się groźno do tych, co 
bliżej stali, wołając: 
— Mości panowie, żartów takich się wyprawiać nie godzi! 
Nieskłonny do gniewu, zaperzył się. Ale wołanie nie ustawało i stary ów sługa przybiegł 
pierwszy, chwytając go za kolana. 
— Królem was wołają! het! wszystkie województwa jednozgodnie... 
— Dajcież mi pokój! To nie może być — odparł gniewny książę Michał. 
Wtem i drudzy nadbiegać zaczęli, wyrzucając czapki, wołając, ciesząc się, szalejąc. 
Książę Michał stał blady jak chusta. Niepodobna już wątpić było o tym cudzie. Jak grom i 
błyskawica przeleciały przez czaszkę jego, łzy strumieniem rzuciły się z oczów... 
— Transeat a me calix iste!152 — zamruczał. 
Stał jak posąg, usłupiony, a łzy ciągle lały mu się spod powiek. Wspomnienie ojca, matki, 
przestrach jakiś nie dozwalały zebrać myśli. Zdawało mu się, jak gdyby nagle siła jakaś w 
nowy świat go przeniosła. W oczach się ćmiło, nie widział nic. Pochwycono konie jego za 
cugle, opasano go, prowadzono... nie pojmował sam, co się działo... Rażenie piorunem nie 
mogło być gwałtowniejszym. 
Nigdy może elekcja żadna nie dokonała się z większą zgodnością głosów. Nawet ci, co 
byli pozyskani do Lotaryńskiego i zabierali się go okrzykiwać — porwani prądem, nie wiedząc, 
co czynią, krzyczeli: „Piast!” Szał szlachty przechodził miarę wszelką... Był to jej król! 
Wczoraj ubogi, stojący w kątku u tych możnych, którzy na niego patrzeć nie chcieli — dziś jej 
głosem, jej wolą na tron podniesiony. 
Gdzieniegdzie dawało się słyszeć: 
— Zmiłujcie się — toż on pięciu koni nie ma na stajni, a przybył na plac bodaj samotrzeć, a 
skądże on wydoła. Zapał był taki, że wszyscy natychmiast wołać poczęli: 
— Odda każdy, co kto ma najlepszego! Jutro on niczego od panów potrzebować nie będzie. 
To nasz król, my sobie wstydu uczynić nie damy... Vivat Piast! 
Można sobie wystawić, jakie wrażenie na paniach zgromadzonych w pawilonie kanclerzynej 
uczyniła wiadomość z pola elekcyjnego przyniesiona. Przybiegł z nią, jak szalony goniąc, 
aby innych wyprzedzić, zdyszany Kiełpsz. Wszystkie panie zobaczywszy go podnoszącego 
czapeczkę do góry, wybiegły naprzeciwko niemu. 
— Piast... Piast... 
Gdy potem dodał: Książę Michał Wiśniowiecki — panie mu rozśmiały się w oczy. 
— Farceur!153 — zawołała Sobieska. 
Kiełpsz się w piersi uderzył, ale w tymże momencie przesunęła się kolasa prymasowska, 
nie zatrzymując i Sobieski nadciągał blady. Imię księcia Michała latało w powietrzu. Kobiety 
stały zdrętwiałe oburzeniem i gniewem. Marię Kazimirę trzeźwić musiano. Hetman zaledwie 
hamując się mógł mówić. 
— Tak, okrzyknięto go, nam na złość, to książątko, któremu koszule może sprawiać będzie 
musiała Rzeczpospolita — ale go prymas nie ogłosi, a my go znać nie chcemy! 
Mała to była pociecha. 
Kanclerzyna Pacowa, więcej panująca nad sobą, dostrzegła pierwsza, iż mąż jej i rodzina 
nie przybywała, prawdopodobnie więc musiała w szopie pozostać. Spytała o marszałka sejmu. 
— Ten już jest w Warszawie — rzekł Sobieski — ale po drodze słyszałem, że starosta spiski 
po nim wziął laskę. 
Nie wszyscy więc się cofnęli. 
Pacowa usiadła zamyślona. Hetmanowa rzucała się wściekła, płakała, łamała ręce, odpychała 
męża, który ją chciał całować. Po dwakroć ponieść taką klęskę, ludziom, którym się 
zdawało, że wszystko mają w ręku, było ciosem nie do zniesienia. Wszyscy szukali winowajców, 
zrzucając z siebie winę na drugich. Posądzano już Paców o zdradę. 
Hetmanowa kazała się wieźć do domu. 
Tymczasem u prymasa, gdzie się wszyscy niemal zbiegli spod szopy gromadzili, roztrząsano, 
co tu czynić należało, aby elekcji niedorzecznej, upokarzającej nie dopuścić. Chciano 
działać na wybranego, na jego matkę — ale na to nie było czasu. Zaprzeczyć ważności wyboru 
jednogłośnego, jawnego, przeciwko któremu tylko senat powstawał i to niecały — nie było 
sposobu. 
Pierwszy nadjeżdżający, później już hetman zwrócił na to uwagę, że byli w mniejszości — i 
nie mieli za sobą żadnego prawnego środka. 
Tym razem wielka cela generalska oo. jezuitów, w której prymas ledwie dysząc, otoczony 
swymi towarzyszami, na przemiany słabł i burzył się z gniewu — podobną była zamętem i 
wrzawą do obozu na Woli. 
Nie było sposobu, Wiśniowieckiego musiano przyjąć — ale można było przewidzieć, czego 
się miał spodziewać. 
Do zgromadzonych tu koryfeuszów opozycji nadbiegł Gorzeński. Sądzono, że coś przynosił, 
jeżeli nie pomyślnego, to przynajmniej nowego. Szlachcic miał sobie tylko za obowiązek 
donieść, że jeżeli nie przyspieszy powrotu prymas, innego biskupa zmuszą do obwołania króla i z nim pojadą odśpiewać: Te Deum do Św. Jana. Prażmowski się porwał, wszyscy czekali, 
co postanowi — badano się oczyma. 
Trzeba było upokorzyć się i wracać, bo nie mieli innego ratunku. Król był jednomyślnie 
obrany. Kazano zachodzić kolasce prymasa. Senatorowie niektórzy, wyprzedzając go, udali 
się nazad na Wolę, usiłując tylko wśliznąć tam teraz tak, jakby jej nie opuszczali. 
W szopie, gdzie podkanclerzy Olszowski i Stanisław Lubomirski gospodarowali sami, 
zmiana usposobień dokonywała się w oczach cudownie. 
Pierwsi, po krótkim namyśle, Pacowie, którzy nie wrócili do miasta, stanęli po stronie 
elekta. 
— Jak skoro Kondeusz nie może być królem — rzekł kanclerz — wolę już Wiśniowieckiego 
jak Lotaryńskiego, jestem pewniejszym, że go sobie pozyszczę. 
Michał, około którego, wczoraj pogardzonego, skupiało się teraz wszystko, kłaniało mu i 
do pocałowania ręki dopraszało, płakał jeszcze, nie mogąc przyjść do siebie i opamiętać się. 
Wielkie szczęście jest jak nieszczęście wielkie, przybijającym. 
Myślał o matce. 
Z tym większym uniżeniem powracający powitał go Prażmowski, że był Judaszem, który 
miał zdradzić i zaprzedać. Nie myślał się tłumaczyć z dezercji, ulegał woli narodu, objawionej 
tak silnie i stanowczo. 
Michał, który ani winy żadnej nie widział, ani zdrady nie podejrzewał, przyjął go z poszanowaniem, 
należnym głowie duchowieństwa. 
Ze skruszonych i powracających, najmniej pokory okazał hetman Sobieski. Z dumą, w 
milczeniu przyjmował tego króla, jak gdyby zapowiadał, że mu zgodę i pokój drogo opłacić 
musi. 
Ci co dalej i lepiej widzieli, rozumieli to, iż na Olszowskiego tylko, na Paców i Lubomirskiego 
rachować mógł wybrany — reszta uginała się przed koniecznością, była posłuszna, ale 
wściekle gryzła nałożone wędzidło. 
Gdy przyszło jechać do miasta, aby Te Deum zanucić w katedrze, nie miał Michał — tylko 
tego konia i dwu pacholików, z którymi przybył i gotów był powracać, jak przyjechał, ale 
Prażmowski nie mógł dopuścić tego. 
Ofiarował więc elektowi miejsce w swej kolebce i wobec cieszącej się szumnie swoim 
zwycięstwem szlachty, książę Michał wsiadł około wroga swego do powozu. Tłumy poprzedzały 
ich z wrzawą, z okopów płynąc do miasta, a w tym pospólstwie panowała radość nie do 
opisania. 
W ciągu jazdy z Prażmowskim nie rozmawiali nad słów kilka, starzec był przybity, młody 
król rozrzewniony tą łaską Opatrzności, którą odnosił do zasług ojca, do modlitw pobożnej 
matki, nic sobie nie przyznając. 
Od Woli aż do zamku i kościoła szeregami poruszał się lud, szlachta, co tylko żyło w Warszawie, 
a oprócz senatorów na twarzach wszystkich widać było jakieś uszczęśliwienie i tryumf. 
Zdawało się najbiedniejszym, że ten król ubogi, nieznany, był ich królem, dla nich wybranym, 
a w nim oni wszyscy zwyciężali. 
Do kościoła Św. Jana, nabitego już, oświeconego naprędce, którego dzwony rozkołysane 
wesoło zwiastowały nowinę szczęśliwą, docisnąć się już nie było podobna. Straż, którą hetman wyznaczył, musiała torować drogę elektowi, [który] padł na kolana przed wielkim ołtarzem, 
a Prażmowski przeszedł do zakrystii wdziać szaty uroczyste, aby hymn chwały i dziękczynienie 
zanucić. 
Rad nierad, musiał też hetman posłać rozkaz do cekhauzu, aby z dział bito. 
W tym obchodzie, niepodobnym do żadnego z tych, co go poprzedzały, było coś dziwnie 
przejmującego, ale smutnego razem. Ten wybraniec narodu, otoczony nieprzyjaciółmi, na 
których twarzach ledwie tłumiona malowała się nienawiść, podobnym był do skazanego, któremu 
wyrok czytają. 
Ze łzami i rezygnacją go przyjmował. Hymn się rozlegał pod sklepieniami kolegiaty głosem, 
w którym brzmiało razem — Miserere154 pokutne i gróźb pełne — Dies irae155. Czuli to 
wszyscy — panowanie narzuconego zapowiadało się jako walka, dni kary, boleści i sromu. 
Na twarzy Michała ani na chwilę nie prześliznął się promyk jasnej łzy, stał blady, zmęczony 
i głosem zgasłym szepnął podtrzymującemu go Lubomirskiemu: 
— Do matki! Do matki! 
VIII 
W dworku przy Miodowej przecznicy, po wyjeździe z rana księcia Michała życie powszednie 
swym niezmiennym trybem się ciągnęło. Tu, jak w innych gospodarstwach ludzi podeszłych, 
wszystko się godzinami regulowało i stosowało do nich. Starzy słudzy znali je i nie 
potrzebowali skazówek, wiedząc, co każda godzina znaczyła. 
Ks. Gryzelda usiadła do swego stoliczka, na którym robótka ręczna obok książek i różańca 
złożoną była. Hela Zebrzydowska wydawała rozkazy, chodziła po domu, zbierała, co jej było 
potrzeba, aby powrócić do staruszki, siąść naprzeciw niej i zabawiać ją do powrotu syna. 
Goście bardzo się rzadko tu zjawiali, a tych dni rozgorączkowanych, ostatnich, wcale się 
ich nie spodziewano, z wyjątkiem codziennego przyjaciela domu, ks. Fantoniego. 
Ks. Gryzelda otwarcie prosiła Boga, aby się raz skończyć mogła ta utrapiona elekcja. Spodziewano 
się też lada godzina coś stanowczego dowiedzieć. Księżna, która tylko o synu myślała, 
jak wprzódy rachowała na Kondeusza i ciągle o nim mówiła tylko, tak teraz o dworze 
cesarza, o pobycie na nim księcia Michała — o nadziejach, jakie budować mogła na tym dla 
przyszłości. 
Wtórowała jej w tym Hela i obie rokowały sobie najświetniejszą karierę dla księcia, który 
miał wcześnie wymagane przymioty dla wysokiego stanowiska przy tronie: imię, wychowanie, 
sławę przodków, osobistą ogładę, przyjemną powierzchowność, charakter łagodny. 
— Michał — powtarzała wzdychając księżna Gryzelda — ma tę tylko jedną wadę, która w życiu 
często jest przeszkodą, by dojść do czego: ma nadto pokory i skromności. 
Przez cały dzień tak siedziały same, ubolewając nad Michałem, który o głodzie musiał piec 
się na słońcu i w pyle. 
Już się miało ku wieczorowi, gdy Hela usłyszała tętent cwałem biegnącego konia ku dworkowi 
i wyjrzawszy oknem zobaczyła jezdnego, który do wrót się dobijał, poznając w nim 
owego starego sługę Jeremiego, Sandomierzanina, który się po dwakroć wpraszał do księżnej. 
Pośpiech, z jakim przybywał, raził ją jak groźba. Zlękła się, czy się co złego nie stało księciu 
Michałowi, ale wybiec się dowiedzieć nie miała siły. Tchu jej zabrakło, złożyła ręce, zaczęła 
się modlić. 
Tymczasem już w przedsieni słychać było spór żywy i wołanie: 
— Puszczajcie mnie... na Boga, niosę dobrą nowinę... 
Przebojem, jak szalony, wpadł do przerażonej ks. Gryzeldy na wpół pijany szlachcic, 
czapką wywijając ponad głową, padł przed nią na kolana i wrzasnął: 
— Vivat! Wybraliśmy królem naszego księcia Michała! 
Księżna wzięła go za obłąkanego lub napitego. Rzecz dla niej była tak niemożliwą, że 
uśmiech bolesny wywołała tylko... 
— Dobrze! — zawołała. — Napij się tam czego... i... 
I nie dokończyła tych słów, gdy się drzwi otworzyły znowu i niezmiernie blady, poważny 
jakiś — poruszony wewnętrznie, jakby miał nieszczęście zwiastować, wszedł ksiądz Fantoni. 
Tymczasem krzyczącego: Vivat! i opierającego się szlachcica służba uprowadzała. 
— Księżna już wiesz? — zapytał głosem słabym kustosz. 
— Nic nie wiem. 
— Książę Michał obrany królem! Wiśniowiecka słuchając bladła, nogi się pod nią zachwiały, 
upadła na krzesło. 
— Rzecz jest najpewniejsza, wybrany i okrzyknięty jednogłośnie. Prymas ze swą partią się 
opierał, ale zmuszony został powrócić do szopy, aby go proklamować. 
Hela, która wszedłszy słuchała i jak ściana stawała się bladą, wydała słaby okrzyk i na 
wznak upadła zemdlona. Szczęściem turecka sofa, przy której stała, a na nią spadła głowa — 
zabezpieczyła od większego szwanku, a krzyk ściągnął z pokoju obok dziewczęta. Zebrzydowska 
też po krótkim omdleniu natychmiast odzyskała zmysły, ale pozostała jak od pioruna 
rażoną. 
Matka chciała się modlić, złożyła ręce, poruszyła ustami, odmówiły jej posłuszeństwa. 
Hela też płakała, zamiast się cieszyć. Nie było radości, ale niewypowiedziana troska i obawa 
przyszłości. 
Ks. Fantoni nie umiał słów znaleźć, aby uspokoić i natchnąć męstwem. Ks. Gryzelda sercem 
matki widziała, co czekało syna. 
— Duch Jeremiego cieszyć się może — szeptała staruszka, łzy ciągle ocierając — ale biedny 
Michał padnie ofiarą. Tylu nieprzyjaciół, zazdrosnych tylu... a życzliwych gromadka tak mała... 
— O to się nie ma co troszczyć — odparł kustosz — zmieni się to wszystko w okamgnieniu, i 
przyjaciele się znajdą, i wrogi umilkną. 
— Ale on sił nie ma po temu — szeptała matka i powtarzała: — Biedny Michał. 
Zebrzydowska niema, oczyma jakby obłąkanymi, bezmyślnie patrzyła w okno. Grzebała 
wszystkie swoje nadzieje: Michał królem, na niedostępnej dla niej wysokości, ona osamotniona, 
sierotą na wieki!! Nie uśmiechało się jej królestwo dla niego, znała go nadto dobrze, że 
do tronu stworzonym nie był, że na nim być musiał ofiarą. 
Wśród ciężkiego oczekiwania upłynęło wiele czasu; rozkołysały się dzwony wszystkich 
kościołów, dochodził huk dział do dworku, a oznaki te radości, księżną Gryzeldę coraz większą 
jakąś napełniały trwogą. Wieczór nadchodził. 
W ulicy zaszumiało nareszcie, słyszeć się dał turkot powozów, u wrót zatrzymał się orszak 
liczny, towarzyszący nowemu panu, który biegł, poruszony, do matki. 
Chciała wstać naprzeciw niego, ale sił jej zabrakło. 
Wiśniowiecki, któremu towarzyszyli Lubomirski i ks. Olszowski, wbiegł do pokoju i przed 
matką padł na kolana, zachodząc się od płaczu. 
— Błogosław! — mówił cicho, ściskając jej nogi — matuniu, błogosław dziecko twoje... 
Widok był poruszający tego ukorzonego majestatu przed świętością macierzyńskiej powagi. 
Nikt z przytomnych od łez powstrzymać się nie mógł, a każdemu w duszy przyszła myśl, 
że panowanie to dziwnie od łez się zaczynało. 
Biskup chełmiński i starosta spiski, zabawiwszy chwilę, uznali właściwym pozostawić 
matkę i syna sam na sam z sobą. Lubomirski tylko zapowiedział, że później przybędzie po 
szwagra, aby go na zamek odprowadzić, gdzie noc już przepędzić musiał, bo nazajutrz od 
rana tysiące spraw było do omówienia i załatwienia. Król prosił tylko, aby go w spokoju z 
matką choć kilka godzin pozostawiono. 
Gdy się to działo, niemal zapomniana Hela, otrzeźwiona, wróciwszy do pokoju, stała drżąca 
na boku i oczyma smutnymi patrzyła na towarzysza młodości. 
Michał dopiero po wyjściu biskupa, kustosza i Lubomirskiego wzrokiem niespokojnym 
szukać jej zaczął, podszedł ku niej i pochwyciwszy za rękę, przycisnął ją do serca. Niemi 
oboje spojrzeli sobie w oczy. 
Ks. Gryzelda powoli przychodziła do siebie. Zażądała od syna, aby jej to wytłumaczył, jak 
się to stać mogło, co się stało. Nikt przecież nie przygotowywał się, nie starał, nie myślał o 
tym wyborze. Michał z rana odjechał jak zwykle, nie mając przeczucia tego, co go spotkać 
mogło. 
— Jeden Bóg, który rządzi losami ludzi — odezwał się syn — wie, jak się Jego wola dokonała 
nade mną. Stałem spokojnie przy chorągwi sandomierskiej, nie domyślając się niczego. Słuchałem 
gwaru, śmiechów i wrzawy, obiło się o moje uszy imię Polanowskiego. Nagle, nie 
wiem skąd, w powietrzu rozległo się imię moje, nie zrozumiałem w początku... Nie wierzyłem 
uszom... opierałem się, wypraszałem... Głosy pomnażały się, rosły, nadbiegła szlachta 
tłumnie, ściskając za nogi, wyrzucając do góry czapki, radując się... gdy mnie łzy się z oczów 
toczyły. Brałem to za niegodziwe urągowisko, gniewałem się. Niestety, stało się, czego nikt w 
świecie przewidzieć nie mógł... Wprowadzono mnie do szopy, z której znaczna część senatorów 
z prymasem uszła do miasta... zostali tylko Pacowie, Olszowski, Lubomirski, który Potockiego 
właśnie zastąpił. Nie wiem, jak długo trwał zamęt i niepewność, ale poza szopą 
szlachta groźno warczała, dopominając się o proklamę156... Nie wiem też, czy sam z dobrej 
woli, czy zmuszony powrócił prymas, gdy już się domagano od podkanclerzego, aby on 
okrzyknął wybranego. 
A! Jakim srogiej nienawiści wzrokiem przeszył mnie prymas, jaką dumą gniewną powitał 
Sobieski, jakim szyderstwem Morsztyn... Tych oczów jak żyw nie zapomnę... 
Matka troskała się już po niewieściemu o pierwsze potrzeby... W domu pieniędzy było 
mało. Michał wypróżnił kieszenie i co miał, rzucił na stół... Hela przybiegła z całą kasą domową. 
Wszystko to zebrane razem — było tak szczupłym zasobem, iż pożyczka, którą ks. 
Fantoni ofiarował, stała się koniecznością. 
Ani nowo obrany król, ani matka nie rozumieli, jak podołają niezbędnym wymaganiom 
nazajutrz zaraz. Pod szopą w wozowni stała jedna zużyta, z zasłonkami połatanymi kolebka, 
brożek i wozy... Wierzchowy koń nie miał ani postawy, ani rzędu, odpowiadających godności 
pana. Lubomirski ofiarował już znany zaprząg swój cały, ale to nie starczyło. Uciec się do 
marszałka Sobieskiego, który karetami swymi woził — nie pozwalała duma. 
Położenie było trosk pełne. 
Nieprzyjaciele patrzyli i musieli korzystać ze sposobności wyśmiewania tego króla — ciżby, 
wybrańca szaraczków... 
Smutek okrył twarze. Ks. Gryzelda poza te powszednie troski sięgała myślą, starając się 
zebrać synowi przyjaciół i obrońców. Tak niewielką garstkę ich naliczyć mogła! 
Wieczór wśród tej urywanej opowiadaniami rozmowy uchodził szybko. Dopiero teraz 
przypomniano sobie, że Michał przez cały dzień nic prawie nie miał w ustach. 
Hela pobiegła, aby mu przygotować posiłek jakiś naprędce. Z nią potem wyszedł do jadalni 
sam, gdyż księżna matka chciała się pomodlić. 
Michał, jak pijany, trzymając za rękę Helę, powlókł się do stołu, dopiero trochę wina pokrzepiło 
go. Siedli, jak niegdyś dawniej, naprzeciw siebie. Zebrzydowskiej na myśl przyszło, 
iż po raz pewnie ostatni tak poufale, po staremu zbliżyć się mogli, zaczęła płakać znowu i 
głowę ukrywszy w rękach szlochała. 
— Helu — na miłość Bożą — począł król — nie odejmuj mi odwagi. 
— Dla mnie — zza łez wołała Zebrzydowska — wszystko skończone, życie moje to szczęśliwe... 
z dzisiejszym dniem się zamyka. Co ja pocznę! 
— Siostro, ty moja, najdroższa — przerwał Michał — nie odbieraj mnie siły, bo ja jej teraz 
potrzebuję najwięcej. Nic się nie zmieni, nic nie może zmienić w sercu moim dla ciebie. Będziesz, 
czym byłaś, moją najdroższą Helą, z matką, istotą, którą na tej ziemi najczulej kocham 
i miłować nie przestanę... 
Hela nie mogła łez utulić. 
— Przebacz — rzekła w końcu — łzy to są samolubne, ostatnie! Nie mogłam ich wstrzymać. 
Myślę i wyobrażam sobie samotność i sieroctwo nasze. Oni cię porwą, chwycą, nie dadzą 
tchnąć — nie będziesz miał chwili dla nas swobodnej. Królem! Nie królem, aleś się stał ich 
niewolnikiem i ofiarą. 
Ciche, spokojne, ubogie szczęście nasze rozprysło się i rozbiło na wieki. A! Gdybyś ty 
przynajmniej mógł być szczęśliwym. 
— Ja? — pochwycił Michał. — Ani się spodziewam tego, ani to być może. Wiem, co mnie 
czeka. Gdybyś widziała te twarze, które mi zapowiadały nieubłagane prześladowanie i wojnę... 
Gdybyś wyobrazić sobie mogła, z jaką gróźb pełną a ułożoną do uniżenia twarzą wiózł 
mnie Prażmowski do kościoła, jak mu w piersi głos tłumiła wściekłość, jak drżał cały patrząc 
na mnie... a Sobieski... a cały ten zastęp ich... 
Hela się porwała oburzona. 
— Królem przecież jesteś! — zawołała. — Mówią, słyszałam, że polscy królowie małą władzę 
mają, ale nie sposób, abyś nie znalazł między senatorami poparcia i pomocy. 
Słyszałam, gdyś powiadał, że Pacowie cię nie odstąpili. 
— Nie odjechali z prymasem, zostali w szopie, ale się trzymali wyczekiwając z daleka — 
rzekł młody król. Krótkie milczenie przerwało rozmowę. 
— Co mi po tym wszystkim — cicho począł Michał — co mi po królowaniu, gdy ja ciebie 
przy sobie ani matki mieć nie będę. Przywykłem się dzielić z tobą myślami, byłaś mi nieraz 
najlepszym przewodnikiem i doradzcą. 
Muszę znaleźć sposób, ukraść godzinę jakąś dla siebie, abym mógł tu zbiec i odetchnąć. 
Nie wydołam ciągłemu królowaniu — ja, co tak spokój i ciszę kochałem... 
— Ks. Fantoni zapowiedział już — przerwała Zebrzydowska — że jutro i księżna się ze dworku 
na kustodią wynosić musi. Będą i ją odwiedzali ci, co się do króla dobijać zechcą, nie 
przystało jej tu pozostać, a na zamek nie zechce... 
Michał już nie słuchał, rękami szukał białych rączek siostry i chwytał je namiętnie, szepcząc 
imię Heli... Ona też zapominała się, patrzała mu w oczy i płakała. 
— Rozdzielić się musiemy! — szeptała. — Ty znajdziesz tysiące, co ci zastąpią siostrę i powiernicę, 
ja nikogo już w życiu mieć nie będę. 
— Nic nas nie rozdzieli! — przerwał gwałtownie Michał. Sama mówiłaś, królem jestem. 
Mogą mi narzucić obowiązki, ale sercem moim przecież ja jeden rozporządzam. Tego ty 
pewną być możesz; a ja bez ciebie życia nie pojmuję. 
Bóg wie, jak długo by się była ciągnęła ta zapłakana rozmowa, gdyby ks. Gryzelda nie zaczęła 
się upominać o syna. Michał wstał, pochwycił Helę, objął ją, przycisnął do piersi i na 
czole złożył pocałunek gorący. 
— Pamiętaj — rzekł — bądź co bądź jam twój, wierny, jam twój. 
Pomięszani wrócili do staruszki, która może przeczuwając to pożegnanie zbyt serdeczne, 
właśnie dlatego przywoływała syna niespokojna. 
W tej samej prawie chwili Lubomirski wracał po króla. Ale matka puścić nie chciała... 
— Kochana matko — rzekł całując jej ręce drżące — na zamku, pomimo pory spóźnionej, 
pełno jest, czekają na Michała ci, co się może najprędzej obawiać mogą niechęci, bo mu ją 
dziś jeszcze sami jawnie okazywali. Kanclerz Pac siedzi i mówił mi, że się nie oddali, dopóki 
nie rozmówi z królem. Nie należy on już teraz ani do was, ani do rodziny, ale do kraju, któremu 
służyć musi. Porywam go, jedziemy... 
Michał jeszcze raz pochylił się do kolan matki, chciał potem zbliżyć się do Heli, ale skinęła tylko ręką, przyłożyła chustkę do oczów i uciekła. 
Wprost stąd na zamek pospieszać musieli, w którym było jasno i niemal pomimo nocy 
tłumno... W podwórzu stało powozów, koni, pocztów, straży pod dostatkiem, ruch panował w 
pustych i opuszczonych przed kilku godzinami komnatach. 
Dwór rozpierzchły po Janie Kaźmirzu, na pierwszy odgłos o wyborze zbiegł się na zamek, 
gotów znowu na służbę. Nieład panował, ale na ludziach nie zbywało. 
Wysiadali, gdy im stojący u krużganku koniuszy koronny śmiejąc się oznajmił, że o kolebkę 
dla króla na jutro troskać się nie potrzebował starosta spiski. 
— Jest ich już aż trzy, nowiusieńkich jak z igły, każda z sześciu paradnymi woźnikami i 
uprzężą — mówił koniuszy. — Nie mogłem się dowiedzieć, kto je przyprowadził i ofiarował, 
alem oglądał i znajduję paradnymi. 
Michał może nie słyszał — szedł na górę, gdzie, jak mu oznajmiono, czekał kanclerz Pac i 
wielu innych. Cała ta rodzina prawie razem z nim stawała przy królu. 
Nie było Sobieskiego, chociaż urząd wielkiego marszałka powinien go był sprowadzić, ale 
na innych dostojnikach nie zbywało. 
Gdy skromny i bojaźliwy ukazał się król młody, nie dano mu się oddalić od progu i otoczono 
kołem, każdy chciał być pierwszym z hołdem i rewerencją, zaręczając, iż był z wyboru 
szczęśliwy. 
Pac nawet z całą swą dumą — oświadczał głośno, że był wprawdzie za Kondeuszem i gotów 
był głosować na Lotaryńskiego, ale się ani on, ani nikt widocznego cudu Bożego, natchnienia 
Ducha Świętego nie spodziewał. 
— Gdy się to stało — dodał — szczęśliwi jesteśmy i serca ci ofiarujemy, a w potrzebie i dłonie. 
Tu wspomniał Pac, o czym nigdy nie mówił, że sam na swoje uszy słyszał z ust nieboszczki 
królowej Marii Ludwiki, jak Michałowi królowanie przepowiadała, godnym go uznając 
korony. Natychmiast znalazło się jeszcze kilku utrzymujących, że też słyszeli i bardzo dobrze 
zapamiętali. 
Kanclerz Pac za najpilniejszą sprawę uważał — przejednanie i pozyskanie prymasa, sam 
przez żonę obiecując wpływać na dwór francuski, aby sprzyjał nowemu królowi. 
I dodał tajemniczo: 
— Znajdą się środki zbliżenia, a nawet połączenia z Francją, ale na to jest czas... 
Michał zaledwie miał czas i mógł się zdobyć na podziękowanie wszystkim już cudownie 
pozyskanym, trochę odwagi wstąpiło do jego serca. 
Późno w noc na ostatek goście opuścili zamek, dozwalając odpocząć znużonemu. Lubomirski 
sam jeden z nim pozostał. 
Chociaż sypialnia, niegdyś Władysława i Kaźmirza, zajęta teraz przez króla, była w dosyć 
spokojnym kącie zamku położoną, jak tylko na brzask, to się tu wszystko poruszać zaczęło, a 
ludzi napływać, że Lubomirski wstać musiał. 
Przyczyną tego niepokoju była pod Wolą wczoraj, w wielkim rozgorączkowaniu, jednogłośnie 
przyjęta uchwała szlachty, iż królowi, z którego niezamożności naśmiewali się jawnie 
Pacowie, ci co go wybrali, powinni byli złożyć w ofierze, co kto miał najlepszego, aby go 
wyposażyć. 
Z takim zapałem chwycono się tego wniosku, iż w obozie on prawie zasnąć nie dał... Wymyślał 
każdy, co miał dać, a ofiarność była taka, że ostatniego konia, co dla szlachcica najcięższą 
jest ofiarą, gotów był każdy poświęcić — dla swojego króla. 
A że pomiędzy ogromnym tym tłumem zamożnych było bardzo wielu i ci na elekcją dla 
wystąpienia i popisu z domów pozabierali, co mieli najpokaźniejszego i najdroższego, każdy 
więc prawie miał coś do przyniesienia w ofierze, tak że ubożsi, gdy na nic więcej nie stawało, 
choć parę pistoletów lub szablę drogą złożyć byli gotowi. Przez całą niemal noc czyszczono, 
trzepano, wyświeżano, co kto miał nazajutrz rano nieść na zamek. 
Zaledwie się dzień jasny robić poczynał, gdy ta osobliwa procesja z Woli ku zamkowi długimi 
szeregami ciągnęła konno, z wozami, kolebkami itp. 
Niemal gwałtem potem włamano się na zamek, dopominając u burgrabiego157, aby salę 
wyznaczył, gdzie miano składać ofiary, pisarza posadził z księgą, aby je regestrował. Próżno 
się ten wymawiał, że rozkazów żadnych nie miał, zakrzyczano go, zahuczano, a że i stara 
służba chętnie do tego spisku weszła, pootwierano sale, znaleziono skrybenta158 i rozpoczęto 
składanie darów, które przez cały ten dzień i kilka później jeszcze nieprzerwanie się ciągnęło. 
Wypadek to był, w tych przynajmniej rozmiarach, nigdy nie praktykowany. Trafiało się, że 
panowie i szlachta, te osobliwe konie, te do zwierzyńca osobliwe stworzenia, te jakieś starożytne 
pamiątki królom przynosili i składali do ich skarbca, takiego nacisku darów, nikt nigdy 
nie widział ani o nim słyszał. 
W ulicach niezmierne tłumy zebrały się patrzeć na ten pochód wesoły i dziwaczny, jedyny 
w swoim rodzaju. Nie było bowiem sprzętu i rzeczy, której by nie niesiono dla króla JMci., 
począwszy od koni i psów myśliwskich, do pozłocistych naczyń, dzbanów, futer i kobierców. 
Ani Lubomirski, który z początku przyjmowaniu się chciał opierać, ani książę Dymitr Wiśniowiecki, 
przybyły też z rana do zamku, nie mogli szlachty przekonać, która się dopominała 
zuchwale o prawo obdarzenia swojego króla. Musiano w końcu ulec i trzech pisarzów zaledwo 
mogło wydołać regestrowaniu rzeczy i nazwisk... Nie mieli się czego wstydzić ofiarujący, 
gdyż wszystko niemal było przedziwnym i szacownym. Samego uzbrojenia starczyło już na 
piękny poczet straży, gdyby ją zaraz sztyftować chciano. 
Oprócz tego, cokolwiek później, senatorowie też tłumnie zaczęli nadciągać. Sobieskiego 
tylko i Radziwiłłów brakło długo, bo pierwszy z Wiśniowieckimi, zwłaszcza z księciem Dymitrem 
był w jawnym rozbracie, a drudzy z Pacami wojnę prowadzili. Jak tylko więc o przystaniu 
ich do Michała się dowiedzieli, połączyli się z Sobieskim. 
Hetman, oni i prymas stanowili zarodek tego nieubłaganego obozu przeciwników, których 
niczym nie mógł nigdy Michał przebłagać. Ale dzień ten, przynajmniej pozornie, był dniem 
hołdów i uznania. Złym czy dobrym sercem królowi już ogłoszonemu musieli wszyscy bić 
czołem, nie mogąc na razie jawnej wypowiedzieć wojny. 
Hetman nawet ze swego urzędu marszałkowskiego, musiał się stawić na zamku i tam pewien 
porządek wprowadzić. I on, i wszyscy niechętni senatorowie mieli zręczność przekonania 
się naocznie, z jaką, można było powiedzieć, zajadłością [szlachta] manifestowała swe dla 
króla obranego przywiązanie... 
W oczach ich przeciągły te gromady znoszące dary, a w otwartych salach mogli ciekawi 
oglądać istotnie ciekawe nagromadzenie kosztownego sprzętu, który już starczył choćby na 
królewskie wyposażenie. Mnogość ludzi, która się przyczyniła do tego, możliwym czyniła 
wielkiego szacunku składkę, już do południa zalegającą sale tak, że miejsca braknąć zaczynało. 
W wozowniach też i stajniach, na przyprowadzane konie, powozy, na przywożone namioty, 
ciasno było. Nowa służba krzątała się, coraz zajmując więcej miejsca. 
Wszyscy szli przypatrywać się i podziwiać. 
Najpierwsze miejsce zajmowały srebra, których mnogość wielką zniesiono, tak że jak 
drzewo leżały kupami — szczególniej miednice i nalewki, pomiędzy którymi moskiewskiej i 
holandzkiej roboty obok augsburskich i gdańskich leżały. Puchary, bechery159, kubki misterne 
w kształcie paziów, ananasów — zwierząt dziwacznych, srebrne, pozłociste, sadzone kamieniami 
— na najwspanialszy kredens starczyły. Nie brakło ogromnych dzbanów, wiader ani łyżek zapasowych, które apostolskimi tuzinami, z wizerunkami świętych i napisami miała 
szlachta pod dostatkiem. Oddawano spod serca aż do pamiątkowych obrazków N. Panny i 
Chrystusa na blachach złotych malowanych, aż do relikwiarzy i ampułek. Jeden z bogatszych 
postawił beczkę srebrną na nogach krzyżowych z Bachusem160 na niej. 
Po srebrach szły najbogatsze rzędy i siodła, na które równie jak na dywdyki, konie okrywające, 
sadzono się wielce — aksamitem wyściełane, grubymi blachami pozłocistymi z przodu 
i z tyłu obijane, ze strzemionami szerokimi, tak że całą nogę osłaniały. Niektóre turkusami161 
były sadzone, inne czarnozielem ozdobne. Do każdego siodła należał rząd podobny, a sam 
nieraz czub, który koniowi nade łbem sterczał, kosztował tysiące. Dywdyki zaś szyte złotem i 
perłami tak grubo, że ich dosięgnąć było trudno, nie były żadną osobliwością. Oprócz tego 
zwykle koncerz162 ozdobny, a często tarcza do niego i sahajdak163 z łukiem należały do takich 
rzędów. 
Łuków mało używano, ale do parady każdy je wdziewał, a owe tak zwane łuki sahajdaków 
kamieniami wysadzano i złotem dzierzgano. Do siodeł też wielu zamiast do ramion przytwierdzano 
owe skrzydła husarskie, w srebro oprawne, których tu wiele było, kosztownie 
upierzonych. 
Dopieroż broń szła, a tej rozmaitość naówczas była niezmierną, bo ją i ze Wschodu, i z 
Włoch, Hiszpanii, Niemiec, Anglii, Francji sprowadzono. 
Strzelby, w kość słoniową złotem nabijane, oprawne w szyldkrety164, w drzewo zamorskie 
jak żelazo twarde i ciężkie, pistolety tureckie i francuskie, tarcze mniejsze z wizerunkami 
bitymi, szyszaki165 złociste i trybowane166, koszule z drutów złoconych, na których modlitwy, 
psalmy i napisy wypisane stały. Szable, pałasze, mieczyki, stosami się walały na podłodze, 
misiurki167 z czaplimi piórami przy nich, a żelaznych blach co niemiara, aż do zbroi gończych 
i turniejowych, które już rzadko kto wdziewał. 
Sobieski, który tu rzucił okiem przechodząc, rzekł do towarzyszącego mu Potockiego: 
— Cały cekhauz, mości panie! 
I westchnął. 
W istocie dział i moździerzy może tylko brakowało, ale nie gardłaczy168 i hakownic169. 
Dalej izba zarzucona kupami kobierców, opon, tkanin wzorzystych flamskich170 i całych 
postawów tkanin na obicia. Skąd one się tu wzięły, tłumaczyć tylko mogło to, że ci, co nie 
mieli z sobą nic na podarek stosownego, do sklepów i składów się wciskali, a że na elekcję 
perskich kupców, Ormian i tureckich przekupniów ściągnęło się dosyć, było więc w czym 
wybierać. 
Niektóre ofiary mogły prawie obudzać śmiech, lecz szły z dobrego serca, a dowodziły tego 
przejęcia się elekcją, a nienawiści ku panom, których zwycięstwo nie stłumiło. Nie tyle może miłość to uczyniła — co owa niechęć przeciwko możnowładzcom, którzy przekupieni lekceważyli 
sobie tłumy i narzucić im chcieli, kogo im się podobało. 
Rozumiano to bardzo dobrze i dlatego w sercu Sobieskiego i jego towarzyszów rodziło się 
tym większe pragnienie okazania siły — i pomszczenia sromotnej klęski. Całe miasto dnia tego 
nie mówiło o niczym, tylko o tym wysiłku ubogiej szlachty, która po pańsku wystąpiła. 
Księcia Michała nie przygotowanym spotkało szczęście, które nazywało się u ludzi tym 
imieniem, a było w istocie brzemieniem nad siły. Nigdy nic nie mogło mu obiecywać podobnego 
losu, a natura i wychowanie nie usposobiały do niego. 
Bezbronnego więc od pierwszego dnia otoczyła sieć intryg, miał przeciwko sobie, wyjąwszy 
Paców, Lubomirskiego i biskupa Olszowskiego — całe możnowładztwo. Miłość ludu — jak 
się wyrażano pogardliwie — zwiększała niechęć ku niemu. 
Prymas namyślał się, jak miał postępować, ale w sercu miał największą odrazę do tego 
człowieka, który go w oczach świata uczynił bezsilnym i odebrał mu owoc długich zabiegów. 
W ciągu dnia z urzędu wszyscy byli przy królu nie uchybiając mu, niechętnie, ale senatorowie 
naradzali się o wyznaczeniu dni koronacji. Sprawy wojenne i czuwanie nad granicami 
zajęło Sobieskiego. Milczący elekt słuchał, przypatrywał się, nie śmiejąc jeszcze ani się odzywać, 
ani brać w niczym udziału. Stanowiono bez niego. Ale zebranie na zamku dla formy 
nie miało w istocie znaczenia, dopiero wieczorem u prymasa miano się naradzić stanowczo — 
co dalej? 
Prażmowski powrócił znużony i podrażniony, uczynił bowiem z siebie, co mógł, aby 
elekta pozyskać, a znalazł go dumnym, zimnym i obojętnym. Spodziewał się, że go opanuje 
łatwo, że król będzie szczęśliwy, pozyskując go sobie, tymczasem przestrzeżony dawniej o 
charakterze człowieka — młody Wiśniowiecki zbywał go milczeniem i nie dał się poruszyć. 
Wieczorem u oo. jezuitów naturalnie o niczym nie było mowy tylko o królu, o wyborze i o 
tym szalonym wybryku szlachty, która ubogiego swego ulubieńca wyposażyła. 
— Gdyby człowiek na to nie patrzył, nie dotykał– wołał prymas — nie chciałoby się wierzyć 
tej baśni. To wygląda na powieść o jakimś Leszku lub Popielu. Dziś już mi mówili, że prawią, 
jakoby rój pszczół siadł na chorągwi niby żywe znamię tego, że Pan Bóg chciał Piasta. 
Głosy się odzywały różne. 
— Nie wytrzyma na tronie — szeptał Morsztyn — nie ma poparcia, nie znajdzie siły, Sobieski 
go ani pytać, ani słuchać nie będzie, a Pacowie... 
— Pacowie... — krzyknął prymas, który się giął i kurczył, gdy go gniew przejmował. — Słyszał 
kto o podobnej zdradzie! 
— Pacowie lękali się stracić tego znaczenia, jakie świeżo pozyskali — odezwał się hetman. — 
Jestem pewny, że kanclerzyna go już może w myśli swata we Francji. 
— Nie dziwiłbym się temu — przerwał Prażmowski — bo ja sam myśl tę miałem, ale Austria 
czuwa! ho! ho! 
Ktoś z przytomnych zwrócił się ku przeszłości, chcąc dobadać przyczyn tej katastrofy, bo 
dotąd pozostawało nie rozjaśnionym, kto Kondeusza ekskludował, a Michała wyniósł na tron. 
Wpływowi cenzury ks. Olszowskiego nic a nic nie przyznawano. Głębocy politycy szukali 
potajemnych sprężyn, nie mogąc uwierzyć w to, aby ta biedna szaraczkowa szlachta, ci prostaczkowie... 
mężów takich jak oni w pole wyprowadzić mogli. 
Kondeusza — zgodzono się na to — chytry Chavagnac wypłoszył, ale nie mógł się starać o 
Michała. Przypuścić wypadku, woli Bożej, nie mógł nikt. Zostawało więc tajemnicą to, co 
zgotowało wybór syna Jeremiego, a prymas teraz posądził już Paców, że oni chyba, mając w 
tym interes zapewniony, usnuli to i dokonali. 
O przyszłym królu zdania były najniedorzeczniejsze. W istocie nikt go nie znał. Widywano 
go dotąd nieśmiałym, cichym, skromnym, pobożnym, a nieco powolnym, ani wielkiego geniuszu, 
ani energii nikt mu nie przyznawał. 
Prymas wprost sądził go nieudolnym do rządzenia. 
— Utyskiwano na Jana Kaźmirza, że dawał sobą rządzić i słabym był, cóż będzie z tym kawalerem, 
który na podkomorzego dworu cesarskiego doskonale przystał, ale na króla... 
Morsztyn poruszył ramionami. 
— Wczoraj go u kanclerzynej łokciem potrąciłem, aby mi miejsce zrobił, i ustępował bardzo 
pokornie, a dziś go muszę w rękę całować... 
— Nie! nie!... — powtarzał prymas — albo pójdzie tą drogą, jaką mu naznaczymy, albo... 
Wszak ci Jan Kaźmirz dał przykład, że abdykować można... a gdzie indziej siła wypadków, iż 
królów wyganiano i pozbywano się ich. 
Rozprawy, utyskiwania i narady u Prażmowskiego trwały do późnej nocy, ale nie umiano 
postanowić nic i skończyło się na narzekaniach i odgróżkach. 
Na zamku króla męczyli dopominający się posłuchania, przynoszący mu wieści, składający 
życzenia, przypominający się, jako starzy ojca słudzy. Michałowi tak tęskno było do matki, 
że w końcu wyrwał się z nieodstępnym Lubomirskim do niej. Tu się spodziewał spocząć i 
odetchnąć. Nie brał z sobą ani dworzan, ani komorników, ani orszaku, który by go zdradził, 
chciał być po staremu Michałem, tym wolnym... i szczęśliwym. 
Hela powitała go w progu. 
— Król! — zawołała głośno. 
— A! nie — choć tu niech ja nim dla was nie będę — przerwał Michał, chwytając jej rękę — 
jam już tak zmęczony jednodniowym panowaniem. 
Matka wyszła do niego z uśmiechem na ustach. Ona, ona, niestety, jedna się radowała w 
duszy temu tryumfowi, który dla niej zarazem był pamięci ojca oddaną pogrobową sprawiedliwością. 
Na jej twarzy widać było szczęście i ona męstwem syna się starała natchnąć. 
— Helu kochana — zawołała — na zamku pustki, oni może jeść co nie mieli, przyjmże Najjaśniejszego 
Pana! 
Wtem Lubomirski począł opowiadać o wyposażeniu przez szlachtę, a ks. Gryzelda spłakała 
się, nie ciesząc darami, ale miłością, co je przyniosła. 
— Tak — dodał starosta spiski kończąc — ale, matuleńko kochana, mamy też całą armię wrogów 
nieprzejednanych z hetmanem i hetmanową na czele! 
IX 
Wszystko, co przychodzi niespodzianie — spada jak gromem na człowieka i na czas jakiś 
pozbawia go siły. Szczęście też zabijać umie, a ubezwładnia czasem na długo. 
Taki ono skutek wywarło na Michale Wiśniowieckim, który przygotowanym do niego nie 
był wcale, a w rzeczy wybór króla tak mało go obchodził, że owej sławnej cenzury ks. Olszowskiego, 
w której o Piaście mowa była, wcale nie czytał. 
Najzuchwalsze jego nadzieje nigdy nie sięgały ponad skromny jakiś urząd przy dworze i 
starostwo, które by mu odpowiednio imieniowi i pamięci ojca występować dozwalało. Matka 
też nie marzyła o wielkich powodzeniach, znając nieśmiałość syna, chciała go bogato ożenić i 
tym w dom znowu dostatek wprowadzić. O koronie nigdy się tu nikomu nie śniło... 
Lecz wnuczka Zamojskiego z myślą jej prędzej się oswoiła niż skromny, cichy syn Jeremiego. 
Ona w tym widziała palec Opatrzności, widoczną wolę Bożą, natchnienie Ducha 
Świętego. Była tym dumną. Wielka radość zasłoniła przed nią niezmierne trudności położenia 
i kolce tej korony cierniowej, której dźwigać nie miał siły wybrany. 
Nazajutrz zaraz, gdy już ks. kustosz począł nalegać, aby ze dworku na kustodię się wyniosła 
— i przygotowania ku temu czynić rozpoczynano, pierwszy z przejednanych przybył do 
niej kanclerz Pac. 
Był to jeden z możnowładców wielkiej energii, wpływu, znaczenia — i na niego liczyć było 
można. Przyjechał ks. Gryzeldę zapewnić, że na niego król młody liczyć może. 
— Mości Księżno — rzekł otwarcie — stajemy przy królu Imci i stać będziemy, niech w nas 
ma zaufanie... Postaramy się o to, aby mu zjednać przyjaciół i sług wiernych... Nie potrzeba 
się łudzić, położenie króla, syna W. ks. Mości będzie trudnym — znam ks. prymasa, znam 
hetmana i hetmanową, wiem, że elekcja do rozpaczy ich przyprowadza, że gotowi do ostatecznych 
się rzucić środków, bodaj nawet zachwiać tronem, ale nas Paców ma król trzech, nie 
licząc młodszych, a my i na Litwie, i w Koronie coś znaczemy. Żona moja ma we Francji nie 
mniejsze i nie gorsze związki od pani hetmanowej. Potrafiemy nieprzyjaciołom stawić czoło. 
Ks. Gryzelda załamała ręce. 
— Sądzicie, panie kanclerzu — zawołała — że wybór ich nie przejedna? nie rozbroi? Cóż 
zyszczą wojując z Michałem? On nikomu złego nie życzy ani uczyni... 
— Ale z namiętnościami ludzkimi liczyć się potrzeba — mówił kanclerz — a nie ma straszniejszej 
nad ambit upokorzony. Prymas i hetman wedle własnego mniemania byli panami 
sytuacji, zmuszeni się poddać, będą spiskowali i knowali. Musiemy czuwać. 
— A! — przerwała ks. Gryzelda, pochylając się do kanclerza z błagającym tonem. — Bądźcie 
niedoświadczonemu memu synowi opieką! Proszę was... Nie opuszczajcie go... 
— Sobieskiego znam dawno i z bliska — dodała — miałam z nim, niestety, pieniężne sprawy 
— jest bardzo źle z ks. Dymitrem, ale ja sądzę, że, szlachetny w głębi duszy, nie dopuści się on 
przeciwko nam... 
Kanclerz się uśmiechał. 
— O Sobieskim mówiąc — rzekł — trzeba mieć też na myśli hetmanowę, która nim rządzi — a 
tej ja się obawiam. Zresztą wierzę w to, iż miłość ku Rzeczpospolitej — nigdy mu się przeciw 
królowi za daleko posunąć nie da, zwłaszcza w tych strasznych czasach, gdy nam bunt i wojna 
z Turkami zagraża... Nie tu więc najniebezpieczniejszego antagonisty szukać potrzeba, ale 
w prymasie. 
Kanclerz się skrzywił. 
— Nie waham się przewidywać — mówił dalej — że tego nawet zupełnym poddaniem mu się 
— trudno będzie... rozbroić. Nie może on przebaczyć tego, iż został zwyciężony i w oczach 
obcych monarchów upokorzony. Około prymasa będzie zawsze skupiać się obóz nieprzyjacielski. 
Bądź co bądź — staniemy i my do walki — bez obawy. Niech tylko król zaufa nam i 
idzie za radami naszymi. 
Ks. Gryzelda zapewniła również o wdzięczności swej, jak o powolności syna [dla] kanclerza. 
— Nie ma doświadczenia Michał — rzekła — ale dalekim też jest od zbytniej w siebie wiary. 
Możecie być pewni, że da pokierować sobą. 
Pac dotknął zaraz drażliwej materii, tego o co się naówczas wszystko rozbijało — rozdawnictwa 
wakansów... 
— Dzisiaj — rzekł — największą siłą, jaką król ma w ręku, jeżeli nie jedyną, jest rozdawanie 
wakansów. Nimi on może sobie zjednać, rozbroić, pozyskać, ale powinien być oględnym. W 
pierwszej chwili do zbytku ulegać wymaganiom nieprzyjaciół, uszłoby za trwogę... 
Kanclerz mówił dosyć długo, a na koniec pewien, że sobie pozyskał ks. Gryzeldę, odjechał. 
Pacowie byli w tych pierwszych dniach, razem z Lubomirskim i Olszowskim, nieodstępnymi, 
ale też jedynymi niemal przy królu. 
W kilka godzin po Pacu oznajmiono hetmana, który na stopie przyjaznej był z księżną, 
choć na nią narzekał z powodu obrachunków. Sobieskiego polityka zmusiła zajrzeć tu teraz i 
powinszować staruszce. 
Z pewną rubasznością, którą czasem przybierał, gdy znudziło mu się być Orondatem i Celadonem 
— wszedł, udając wesołego. 
— Przychodzę powinszować W. ks. Mości — ozwał się całując podaną mu rękę. 
— A! hetmanie — przerwała mu — myśmy tak wysoko nie sięgali myślami, a dziś więcej 
mamy obawy niż pociechy. 
— Co Bóg da — przyjąć potrzeba — odparł Sobieski — choć nie taję, że spuścizna po Wazach 
niełatwa do dźwignięcia. 
— Bądźcież synowi mojemu pomocą i podporą! — odezwała się księżna. 
Milczący, bez odpowiedzi, nic nie chcąc przyrzekać, skłonił się hetman, wąsa kręcąc. 
— Niech tylko król złych doradzców nie słucha — odezwał się namyśliwszy — i wybierze 
sobie tych, co znają kraj, ludzi, a nieszczęśliwe położenie nasze. Ale — będzie, będzie miał co 
do czynienia. Szlachta niesforna, wojsko — lada podmuch gotowe do związków więcej niż do 
boju. Kozactwo rozpasane, Turcy uzuchwaleni nieszczęściami naszymi. 
— Tak, ale wy hetmanem! — przerwała ks. Gryzelda — to najlepsza rękojmia zwycięstwa. 
Hetman krótko zabawił, wizyta była więcej z obowiązku i grzeczności niż z serca. Na 
czole miał wypisane, jak się troskał i był skłopotany. 
Resztę dnia spędzono we dworku na wybieraniu się z niego do kustodii ks. Fantoniego, 
gdzie matka króla trochę pokaźniej przyjmować mogła. Całe staranie o dom spadało na Helę, 
która właśnie teraz roztargnioną była, nieprzytomną i chodziła jak jakiś cień, istota skazana i 
pokutująca. 
Kiedy niekiedy z oschłych oczów dobywały się łzy, a ręka musiała uciskać pierś, w której 
duszno było i ciężko. Co jej po tym było, że Michał królem został okrzyknięty, gdy ona go 
utracić musiała. Nigdy wprawdzie nie miała nadziei, ażeby Michał do niej, ona do niego należeć 
mogła, ale się spodziewała skromnego stanowiska w jego domu, przy rodzinie, które by 
dozwalało pozostać z nim razem. A teraz! Już w ciągu tego pierwszego dnia zaraz obijało się 
o jej uszy, co Lubomirski mówił ks. Gryzeldzie, że dla ks. Michała jedno z dwojga: lub rakuska 
arcyksiężniczka albo jedna z księżniczek krwi Francuzka przeznaczoną była... O tym ożenieniu, 
jako o konieczności, jako o związku, co miał dać siłę nową, szeptano już... Hela przerażona 
słuchała... Tak! — Michał był dla niej straconym. Nawet przybliżyć się, mówić, wkrótce 
nie wolno jej być miało. 
Tego smutku wychowanki księżna matka, która coraz była weselszą i szczęśliwszą, wcale 
zrozumieć nie mogła. Brała je za zmęczenie pracą i pocieszała tym, że raz się przeniósłszy na 
kustodią, Hela sobie spocząć będzie mogła. 
Spocząć! — myślała w duchu Zebrzydowska — teraz! My już wszyscy spokoju nie zaznamy! 
Los rzucił nas w wir, który miotać będzie nami — aż pochłonie! 
Najprzykrzejszym dla niej było, że teraz po całych dniach nawet wiedzieć nie mogła, co 
się z Michałem działo, ona, która była nawykłą śledzić krok jego każdy, a często, bardzo często 
niepewnym siebie — kierować! Z zamku dochodziły tylko głuche wieści, których dobrze 
wyrozumieć było trudno. Przynosił je czasem Lubomirski, niekiedy ks. Fantoni; sam król, 
choć najmocniej pragnął, nie miał chwilki, aby się wyrwać do matki. 
Myśląc, jakby na to zaradzić, krzątała się z wynoszeniem i zbieraniem ze dworku sprzętu, 
który się miał na kustodią przenosić, gdy wpadł Kiełpsz. Był on teraz nieodstępnie na rozkazy 
króla, ale serce go ciągnęło do tego dworku i do Heli, która wiedziała bardzo dobrze o jego 
rozkochaniu i poruszała ramionami, patrząc na wesołego trzpiota. 
Tym razem był on jej pożądanym, bo mógł przynieść jej z zamku coś o królu i myśl przyszła 
dziewczęciu wyzyskać przywiązanie Kiełpsza, robiąc z niego sługę i posła. 
Przyjęła go też nieco uprzejmiej, weselszą twarzyczką i zarzuciła pytaniami. Kiełpsz, nie 
wiedząc, czemu to przypisać, niezmiernie był szczęśliwy. 
— Możesz się pan teraz — rzekła — bardzo przysłużyć księżnie matce. Jesteśmy nawykłe z 
dawna wiedzieć o każdym kroku księcia, nie, króla — a z zamku mało kto przychodzi, powinieneś 
parę razy w dzień przynosić nam wiadomości. Co pan masz tam do czynienia? 
— Ja? — odparł Kiełpsz — ano, jestem tymczasowo dworzaninem pokojowym J. Królewskiej 
Mości, a więc na rozkazy przez cały dzień, ale, jeżeli księżna każe, ułożę się tak, abym mógł 
przychodzić. 
— Zrób pan to — odezwała się Hela — jestem pewna, że i król wdzięczen będzie, bo i jemu 
tęskno być musi za matką, jak jej za nim. 
— Ale ja z tego najszczęśliwszym będę! — składając ręce zawołał Kiełpsz. — Dobrze! bardzo 
dobrze! 
Hela zbliżyła się, cicho mu szepcząc: 
— Ks. Gryzeldę najmniejsza rzecz obchodzi. Rada by wiedzieć, jak król znosi to życie trudzące, 
do którego nie nawykł, kogo widuje, jak panowie są dla niego. Wszystko! wszystko! 
Ułożyła się więc, że na przyszłość pomiędzy kustodią, bliżej położoną od zamku, a zamkiem 
Kiełpsz miał być łącznikiem. Podjął się tego z wdzięcznością, bo się spodziewał pozyskać 
przez to względy Heli, w której coraz mocniej czuł się rozkochanym. 
Na pierwsze danie — nie miał wiele do przyniesienia. Na zamku jeszcze się układało dopiero 
do nowego życia. Dworscy Jana Kaźmirza starzy rozpierzchli, urzędnicy mniejsi dworu 
ściągali się, dopominając posad dawnych i zajmując je po większej części. Michał dobrodusznie 
przyjmował te posługi, nie bacząc, kim się otoczy. W tym zbiorowisku ludzi różnych, 
więcej może niechętnie usposobionych niż życzliwych, starzy lekceważyli sobie to książątko 
ubogie, które się im wydawało bardzo poślednim po dynastii Wazów... 
A że gawiedź taka zwykle mierzy znaczenie człowieka jego dostatkiem, ów król ubogi, o 
którym wiedziano, że kilka dni temu ledwie miał koni dziesiątek na stajni, wydawał się jej 
niezbyt poszanowania godnym. Obchodzono się też z nim, nie okazując mu zbytniej uległości 
i stara służba rządziła się samowolnie... 
Michał za wiele miał na barkach, aby mógł podołać wszystkiemu. W nim samym dokonywał 
się ciężki ten proces przetwarzania się człowieka, który wczoraj własnej woli nie miał, a 
dziś rozkazywać musiał i kierować. Wszystko dla niego nowym było. 
Wyrobić sobie nagle siłę woli, jasne pojęcie położenia, zrozumienie stosunków, jakie go 
łączyć miały z tym światem, wczoraj obcym dla niego — dla każdego byłoby trudnym, a dla 
leniwego i nieśmiałego umysłu Michała — zadaniem się stało niemal nad siły. Potrzebował 
rady, podpory, przyjaciela, któremu by mógł zaufać... 
Instynkt mu wskazywał, że ci, co dopiero teraz zbliżyli się i podali mu ręce, więcej we 
własnych widokach to czynili niż dla niego... 
Serca — nie było nigdzie... musiał po nie myślą uchodzić do starego dworku na Miodową, 
do matki i do Heli... 
Na zamku jeszcze się nie uspokoiło i nie poskładało wszystko w formy nowego życia, a 
już występowały ambicje, chciwość, zazdrości, wymagania... nie mówiono, tylko o rozdawaniu 
wakansów, a każdy chciał rozporządzać nimi. Pacowie oczywiście stali w pierwszym rzędzie, 
domagając się, aby król ich słuchał... Zarazem Sobieski dopominał się ustępstw, grożąc 
niejako, jeżeliby mu ich nie uczyniono. 
Począwszy od prymasa, każdy miał protegowanych, a ci, co najnieprzyjaźniej występowali 
przeciwko Michałowi, sądzili, że za przejednanie mają prawo ceny wielkiej wymagać. 
Michałowi wydawało się to wprost obrzydliwym. Milczący patrzył i nie mając nikogo 
więcej — zmuszonym był z Pacami trzymać, od których już Sobiescy oboje się oddalali. W 
języku towarzystwa ówczesnego, które dla dogodności nadawało wszystkim przezwiska, w 
rozmowach i korespondencji służące do pokrycia imion prawdziwych, Pacowie już zwali się 
— bażantami. Hetmanowa, dotąd połączona dosyć ściśle z kanclerzową, ostygła dla niej i usuwała 
się... Obie miały stosunki z dworem francuskim, które je rozdzieliły, do walki przeciwko 
sobie pobudzając. 
Nowe związki, nowy świat tworzył się około króla Michała, ale w najszczęśliwszym razie 
to, co się przy nim skupiało, nie miało jeszcze siły wiele i prymas z hetmanem pochlebiali 
sobie, że mogą stać się groźnymi nawet, jeżeli im król nie ulegnie. 
Dla człowieka tak dotąd skromne zajmującego miejsce podrzędne, który począwszy od 
matki aż do szwagra musiał iść za wskazówkami rodziny — nagle pozyskanie władzy było 
przerażającym. Lękał się jej użyć. 
Dodać do tego potrzeba nawyknienie umysłowe do zajmowania się fraszkami, które ks. 
Michałowi było właściwe, i wstręt do poważnej pracy. Dotąd najważniejszym zadaniem w 
jego życiu było — ubranie i elegancja, przywiązywał do powierzchowności swej wagę zbyt 
wielką. Twarz jego zastygła ożywiała się dopiero, gdy mówił o nowych strojach, o drobnostkach, 
które do nich należały. W tym przedmiocie miał nawet rozległe wiadomości i smak, 
który go prowadził drogą bitą, gdy w innych wahał się na każdym kroku. Śmiesznym więc 
nieraz wydać się mogło staroście spiskiemu, gdy po całym dniu nudów, w ciągu którego król 
zaledwie otwierał leniwie usta — wieczorem ujrzał go niezmiernie ożywionym — gdyż zajął się 
sprawą swej garderoby. 
To co było zamówionym w Paryżu, mogło starczyć dla księcia Wiśniowieckiego, król potrzebował 
nieskończenie więcej. Miała nastąpić koronacja. Niektórzy byli tego zdania, aby się 
Michał przebrał po polsku, przypominając, że nawet Jan Kaźmirz raz probował się tym wkupić 
w łaski u narodu. Wiśniowiecki oparł się temu stanowczo. Nawykłym był do peruki, do 
sukni europejskiej, do koronek, do tego półniewieściego stroju, który mu się wydawał jedynym 
pięknym i wyższą cywilizacją znamionującym. 
Potrzeba było natychmiast wysłać zamówienia do Paryża, a rzecz ta tak gorąco zaprzątnęła 
króla, iż na prośby szwagra, nawet jej do jutra nie byłby odłożył, gdyby się nie okazało, że 
Francuz Tionville, którego użyć musiano do tego poselstwa, dnia tego nie był do wzięcia. 
Późnym wieczorem król nareszcie znużony przypomniał o matce, a że ona już się była 
przeniosła do kamienicy ks. Fantoniego, udał się do niej. Ożywiony był bardzo, niestety — nie 
wiadomościami od kresów171 z Konstantynopola — ale wysyłką po garderobę do Paryża. Było 
to fraszką, ale ona charakter rysowała człowieka, który się królem nie czuł jeszcze. Wszystko, 
co się łączyło z obroną granic, leżało na Sobieskim, na księciu Dymitrze i na hetmanie Pacu. 
Księżna Gryzelda uradowała się widząc syna wchodzącym z twarzą rozjaśnioną i wesołą, 
dorozumiewała się jakiegoś ważnego odniesionego zwycięstwa, gdy król całując ją w rękę, 
odezwał się żywo: 
— Proszę o polecenia do Paryża, jutro wysyłam Tionvilla po suknie dla mnie. Najmniej 
cztery różne garnitury mieć muszę i każę mu je podług wzorów w Wersalu172 wziętych u najpierwszych 
zamówić krawców. 
Matka wielkimi zdumionymi oczyma wpatrywała się w niego. 
— Zdaje mi się — rzekła nieśmiało — że wiele rzeczy pilniejszych by było. 
— A! nic! nic — przerwał syn namiętnie prawie. — Cóż bym ja począł w czasie koronacji, 
gdzie posłowie obcy przybędą. Muszę przecie wystąpić, jak przystało panującemu. Podskarbi, 
nie wątpię, dostarczy mi, choćby z własnej szkatuły, na ten wydatek pierwszej, niezbędnej 
potrzeby. 
Hela, która stojąc z boku słuchała, poruszyła z lekka ramionami białymi. Michał dopiero 
teraz ją spostrzegłszy, z wyrazem największego poruszenia rzucił się ją witać i — nie zważając 
na Lubomirskiego, który zabawiał ks. Gryzeldę, odprowadził ją na stronę. 
— A! Helo ty moja — począł z niezwykłym pośpiechem — jak mi za tobą tęskno... jak mi 
brak ciebie! Tak nawykłem się radzić tej mojej Egerii173, że często nie wiem, co począć, i boję 
się stąpić kroku. 
— Masz tylu lepszych doradców ode mnie — skromnie rzekła Zebrzydowska — ale mów, 
mów, proszę, jak się składają stosunki; jak się stawi Sobieski, prymas, Morsztyn, Dönhoffowie... 
Michał nagle sposępniał. 
— A! rad bym choć tu u was o tych nieznośnych zawikłaniach zapomnieć, które mnie męczyły 
przez dzień cały. Nie słyszę o niczym ciągle, tylko o tych wrogach moich. Prymas, 
hetman — obijają mi się o uszy... Mówmy już o czym innym. 
— Ale to jest najważniejsze! — przerwała Zebrzydowska. 
— Toteż ja — wtrącił król pośpiesznie — wszystko to zdałem na kanclerza Paca... Pójdę za 
jego skazówką... 
Pomilczał chwilę i weselej dołożył: 
— Mów, co ci Tionville ma przywieźć z Paryża? Ja mam na myśli dwie sztuki atłasu dla 
matki, dwie dla ciebie, koronki... pióra... 
— Ale na cóż mnie to wszystko! — przerwała niecierpliwie Zebrzydowska — ja przynajmniej 
wcale tego nie potrzebuję. Jestem wprost sługą ks. Gryzeldy i ani mi przystało... 
— Ale! Cóż bo znowu! — począł król, chwytając ją za rękę. — Ja o tym ani chcę słuchać. Dla 
mnie — mówił z rosnącą żywością — każę wszystko na wzór króla i wedle mody paryskiej sporządzić. 
Oczy mu błyszczały, usta się uśmiechały, a Hela patrząc na niego westchnęła. 
— Że też wy, królu mój — rzekła smutnie — w takiej chwili stanowczej możecie myśleć o 
tym! 
— Stanowczej! — podchwycił Michał — ale stanowcza chwila już przeszła. Panowie ci są 
przejednani, poddali się i wszystko się ułożyć musi, dlaczegóż bym ja nie miał zająć się tym, 
jak się pokażę... Nie trzeba, aby dawne nasze ubóstwo zdradzało się... 
Zebrzydowska milczała. Wtem matka, która spragnioną była syna, powołała go do siebie. 
Ją zajmował głównie prymas i Sobieski. 
— Zdaje mi się — rzekł uspokajająco Michał — że się już pogodzili z położeniem. Pac zresztą 
dokona dzieła... Naturalnie potrzeba ich zdobyć ofiarami, ale ja do nich jestem przygotowany. 
Pomilczał trochę i opanowany myślą ciągle jedną — wznowił o wysyłce do Paryża rozmowę. 
— Co matka dla siebie przywieźć każe? 
— Nic, dziecko moje — odparła staruszka. — Z dawnych splendorów znajdę jeszcze dosyć 
lam, aksamitów i atłasów, aby w potrzebie wystąpić, jak biednej wdowie przystało... Tych 
szat żałoby po moim niezapomnianym nigdy Jeremim nie zrzucę — nawet w dniu najuroczystszym, 
gdy syna jego koronować będą... 
Michał westchnął. Widać było, że wielką miał ochotę powrócić do swojej garderoby i wysłańca 
do Paryża, ale ks. Gryzelda i Lubomirski zwrócili rozmowę na poważniejsze przedmioty 
i król, posłuchawszy ich trochę milczący, wstał odwołując z sobą Helę. 
Poszła za nim posłuszna, a może rada, iż sam na sam, z dawną poufałością przemówić do 
niego będzie mogła... Zapytała umyślnie, czy widział prymasa. 
— Nie — odparł z niechęcią król — pozostawuję kanclerzowi, jako dawnemu jego przyjacielowi, 
porozumienie z nim. Mam się przyznać? Ten stary obudza we mnie wstręt i obawę niewypowiedzianą. 
Ma coś w oczach, nawet gdy się przymila i najsłodziej przemawia — tryskającego 
nienawiścią. Nigdy pono nie przemogę się względem niego. 
— Ale mu tego okazywać nie należy — szepnęła Egeria. — Księżna matka zarówno się go 
obawia, a niemniej by go rada pozyskać... 
Michał poruszył ramionami. 
— Mówię ci, zdałem to na Paców, oni jedni mogą coś, bo długo z nim byli razem i znają go 
lepiej od innych. Westchnął ciężko. 
— A, Helo moja! Panowie, korona, jakaż to ciężka pańszczyzna! Zowie się to pięknie, ale w 
istocie jest niewolą. Człowiek nie należy już do siebie... Jest na posługi wszystkim, odpowiada 
za wszystko... Gdy sobie przypomnę nasze wieczory w dworku przy Miodowej, nasze ranki 
wesołe, przy stoliku śniadania... 
— A! te nigdy już nie powrócą — przerwała Zebrzydowska. — Jam je łzami pożegnała... 
— A ja... — westchnął Michał — i wnet przybrał postawę energiczniejszą — ale nie! nie — 
rzekł — nie dopuszczę nigdy, abyśmy się rozłączyć mieli. Matkę i ciebie chcę mieć przy sobie. 
Nie wyżyłbym bez was, a gdy się moją myślą z wami, z tobą podzielić nie mogę, zdaje mi się, 
że nie mam prawa nią się pokierować. Ty często jaśniej, lepiej widzisz nade mnie! 
— Nie — odezwała się Hela — ale tę nieszczęsną waszą nieśmiałość czasem mogłam zmienić 
w energię, której teraz właśnie najwięcej potrzebujecie, bo ze słabości będą korzystać. 
Matka znowu przywołała syna do siebie, niespokojna chciała go spytać o kogoś... Potrzebowała 
wiedzieć, jak się względem niego znajdowali Branicki174 marszałek, chorąży koronny 
(Sieniawski175), wojewoda ruski szczególniej, na ostatku wojewoda kijowski, co mówił i myślał 
książę Dymitr. Od dawna pomiędzy nim a Sobieskim zatarg był, który się zaogniał coraz 
bardziej, a groził teraz następstwami nieprzyjemnymi. Dla wojny, która się bądź co bądź zapowiadała, 
zgoda dwu hetmanów była niezbędną. 
Lubomirski już wnosił naówczas, co wkrótce do skutku przyjść miało, aby Dymitr starał 
się o pokrewną hetmana wielkiego księżniczkę Zasławską i Ostrogską. Spodziewano się zbliżając 
rodziny, pojednać ludzi. Ale tu, jak w każdym kroku Sobieskiego, wpływ żony Marii 
Kazimiry był przeważający, a ją tak trudno było pozyskać. Z despotyzmem nieubłaganym 
kobiety, która zna swą siłę, rządziła ona mężem, poddanym jej najzupełniej. 
Ks. Gryzelda gotową była dostojność swą przed dumną Francuzką ukorzyć i sama pierwsza 
uczynić kroki... Ale potrzeba było wprzód zapewnić się, że to upokorzenie nie zostanie 
odepchniętym wzgardliwie. 
Wszystko to z chłodem niepojętej obojętności przyjmował król, zatopiony w myślach — 
niestety — bardzo dalekich od poważnych trosk matki. Rachował właśnie, ile garniturów potrzebować 
będzie i jaką sumę na nie od podskarbiego weźmie. Oprócz tego niepewien był, 
czy dwa najparadniejsze, zupełnie podobne, nie będą koniecznymi. 
W tej chwili wszedł sąsiad, gospodarz i przyjaciel domu, ks. kustosz Fantoni, który się cieszył 
widząc ks. Gryzeldę u siebie. Król przywitał go uprzejmie, przypominał mu owe dawne, 
szczęśliwsze czasy. 
Poczęto od różnych drobnostek tyczących się domu, bo kustosz rad go był uczynić najwygodniejszym 
dla swej lokatorki, ale po krótkim porozumieniu wstał Fantoni i zwrócił się do 
króla, który z nim odszedł na stronę. Siedli jak niegdyś dawniej, a zacny kapłan z troskliwością 
przypatrywał się twarzy młodego pana. 
— Wydajesz mi się, W. Król. Mość, zmęczonym bardzo — odezwał się — ani jest się dziwić 
czemu. Z życia spokojnego przejść bez żadnych pośrednich przygotowań w taki zamęt i na 
taką wyżynę! 
Michał popatrzył na niego, nie śmiejąc skarżyć się zrazu. 
— W istocie — odpowiedział — zmęczonym czuję się wielce, a dotąd nic a nic zrobić nie 
mogłem. Słucham, uczę się, nie rozumiem wiele, ale Pac mnie wyręcza. 
— Staremu przyjacielowi pozwolisz W. Król. Mość być szczerym! — odezwał się kustosz. 
— A! mój ojcze! — przerwał pochylając się ku ramieniowi jego — mój ojcze!... proszę, zapomnijcie 
o tej nieszczęsnej koronie. 
— Oceniam wysoko przyjaźń i pomoc Paców — ciągnął kustosz dalej — ale potrzeba mieć 
własną wolę i powoli ze wszelkich się więzów wyswobodzić. Kraj po was, królu mój, wiele 
wymagać będzie, a nie zechce pamiętać na to, w jak ciężkich warunkach szlachta narzuciła tę 
koronę! Wojna wisi nad nami, z kozactwem nie ma końca, z Turkami nieunikniona walka. 
Polska jest otoczoną nieprzyjaciółmi, Jan Kaźmirz wam ją przekazał osłabłą, zniszczoną, 
okrwawioną, zbolałą — a was — opasał kołem zawistnym i wrogów... 
— Spodziewamy się ich pozyskać — wtrącił król nieśmiało. 
— Nie wiem — mówił dalej kustosz — zjednać będzie trudno, trzeba ich przełamać. Energii 
na to i silnej woli! Spuścił oczy Michał, jakby nie śmiał ich obiecywać. 
— Sobieski — rzekł — musi być pozyskanym, bo my go nie przemożemy. Wojsko ma w nim 
ufność, wodza drugiego jak on, nie uwłaczając ks. Dymitrowi, znaleźć trudno... 
— Sobieski — ciszej odparł kustosz — nie tyle jest strasznym, co prymas... Z bólem serca 
muszę to mówić o głowie Kościoła. Tego by należało ująć, rozbroić, a to mi zdaje się prawie 
niemożliwym. Natura to skryta, mściwa i nie przebaczająca... Klęski, jaką mu zadano, nie 
przebaczy nigdy... 
— Ale mnie jej przypisywać nie może — odezwał się Michał. On wie lepiej niż inni, żem ani 
się starał, ani pożądał, ani wiedział do chwili ostatniej, co mnie w polu elekcyjnym czekało. 
— Tak jest — dodał Fantoni — ale na nikim innym pomścić się nie zdoła, tylko na W. Królu 
Mości. Mówię to nie dlatego, abym strwożył, lecz żebym obudził męstwo i baczność. Bóg 
dopomoże, lecz uzbrojcie się i czuwajcie. 
To mówiąc powstał kustosz i widząc niepokój matki, ukazał ją królowi, który do niej powrócił. 
Takim był początek tego panowania, które się zdało wolą niebios, natchnieniem Bożym w 
chwili krytycznej zesłanym, a miało być męczeństwem niewinnego, słabego człowieka, który 
podołać nie mógł zarazem nieprzyjaciołom zewnątrz i wewnątrz mu zagrażającym. Wojna 
zapowiadała się na granicach, wojnę wypowiadał mściwy Prażmowski. W pierwszych jednak 
początkach spodziewano się dni jaśniejszych. 
Wkrótce nieuniknione małżeństwo młodego pana pierwsze przyszło na stół, aby prymasa 
zniechęcić i zemstę jego rozżarzyć na nowo. 
Prażmowski chciał przynajmniej swoje zaprzedanie dworowi francuskiemu tym opłacić, 
by króla z księżniczką Orleańską ożenić. Rozpoczął więc starania o to, pewien, że król młody 
szczęśliwym będzie i dumnym z tego połączenia, ale przeciwko Francuzce mówiły wspomnienia 
Marii Ludwiki i frymarki przedwczesne o koronę a intrygi Sobieskiej i kanclerzynej 
Pacowej. Nie mogła szlachta przebaczyć Kondeusza, złotem jej narzucanego. Wstręt do Francji 
był niezmierny i stanowczy, tak wielki, że przemógł nierównie bardziej wkorzeniony i 
starszy jeszcze do cesarskiego domu rakuskiego. 
Z tego umiał korzystać ksiądz biskup chełmiński Olszowski i zwrócił się z negocjacjami176 
do Wiednia o arcyksiężniczkę dla Michała. 
Była właśnie na wydaniu arcyksiężniczka Eleonora, przeznaczona księciu Lotaryńskiemu, 
z którym — jak powiadano, łączył ją z dawna serdeczny węzeł, ale polityka nie zna spraw serca 
ani się lituje cierpieniem dwojga istot dla siebie przeznaczonych, gdy je rozerwać potrzeba 
dla dogodzenia swym planom. 
Olszowski znalazł w Wiedniu poważne ucho i miłe przyjęcie. Z tradycjami domu zgadzało 
się to zamężcie. Dał Zygmuntowi III dwie żony177, potem Władysławowi jedną178, z chęcią w 
Wiedniu zgodzono się na połączenie z młodym królem, który znanym był tam i cenionym. 
Walka pomiędzy prymasem a ks. Olszowskim wszczęła się gorąca, zacięta, lecz Prażmowskiego 
przeznaczeniem było doznawać niepowodzenia mimo największych wysiłków. 
Zapowiadało się więc ożenienie z arcyksiężniczką, król milcząco, zimno, z rezygnacją 
przyjmować się zdawał tę konieczność i następstwo nieuchronne. Obiecywało nowe połączenie 
to dla zagrożonego kraju pomoc, a przynajmniej poparcie moralne cesarstwa! Wszyscy 
przyjaciele króla, nie wyjmując Paców, mających tu ścisłe z Francją i dworem jej stosunki, 
godzili się na Austriaczkę. 
Prażmowski szalał i odgrażał się, i wściekał, ale musiał tłumić to w sobie, aby na jaw nie 
wydać z nową doznaną klęską. Mściwy starzec nie mógł przebaczyć Michałowi wszystkiego, 
co z jego powodu połknąć musiał i milcząco pochłonąć w sobie. Najzuchwalsze plany krążyły 
w znękanym starcu, który rozpaczą do nich był przywiedziony. 
Całą swą więc siłę zwrócił on ku tym, których dawne stosunki z nim łączyły, aby ich zachować 
przy sobie i użyć przeciwko temu, którego za wroga swego uważał. 
Sobieskiego szczególniej starał się utrzymać, rozjątrzać i wszelkie usiłowania przejednania 
zniweczać. Tak też, dzięki jego zabiegom, zbliżenie się do Wiśniowieckich przez małżeństwo 
ks. Dymitra z ks. Susłowską przeszło na niczym. Stare spory i niechęci odżywiono. 
Jednych Paców nie udało się prymasowi od króla oderwać. Ci mu pozostali tym wierniejsi, 
że Sobieski był połączonym z Radziwiłłem, a walka o przewagę na Litwie z nimi nie ustawała. 
Król Michał niewielu sobie zdobyć potrafił przyjaciół — czuwał nad tym Prażmowski. 
Szczupła garstka wiernych tron chwiejący się otaczała. Chmurny horyzont, burzami brzemienny, 
zawisł nad Rzeczypospolitą. 
Wybraniec szlachty niósł ciężki krzyż na ramionach — posępny i milczący dźwigał męczeństwo 
swoje. 
Ożenienie z arcyksiężniczką Eleonorą, walkę, która go zewsząd cisnęła, miało przenieść 
do domowego pożycia, nieprzyjaciela posadzić u wezgłowia, aby ani chwili jednej nie miał 
już spokoju i wytchnienia. 
KONIEC TOMU PIERWSZEGO 
TOM DRUGI 
I 
Częstochowa, której wizerunek cudowny tysiące pielgrzymów ściągał od wieków, w tych 
latach była jeszcze nowym, świeżym okryta blaskiem wspomnień obrony od Szwedów. 
Wszystko tu jeszcze przypominało te chwile walki nierównej, gdzie po jednej stronie stała 
ziemska pięści potęga, szwedzki żołnierz liczny, zbrojny, wprawny, uzuchwalony zwycięstwami, 
z drugiej garstka mnichów, gromadka ludzi, pościąganych losem pod chorągiew 
Matki Boskiej. Zwycięscy wszędzie Szwedzi, wysiliwszy się na zdobywanie małej twierdzy 
siłą niewidzialną bronionej, w końcu z niczym odejść musieli. 
Rozgłos tej obrony, imię Kordeckiego179, nadawały miejscu temu nowy blask, aureolę szeroko 
roztaczającą się nad błogosławioną świątynią na niewzruszonej opoce. Świeże jeszcze 
pamiątki tych dni heroicznej walki, cierpień, niedostatku, trwogi, na przemian i nadziei, spotkać 
można było wszędzie. Tam tylko, gdzie tego wymagało bezpieczeństwo, pozalepiano 
wyłomy, pozapełniano szczerby, zakryto blizny chlubne; gdzie indziej sterczały w murach 
kule bezsilne, widać było drogi i ślady pocisków, które się rozbiły o słabe ściany kościoła i 
klasztoru. 
Żyli jeszcze ludzie, którzy tu walczyli, co byli świadkami tych dni, już jako starożytne jakieś 
dzieje ozłoconych blaskiem legendy, opromienionych cudami. 
Nie było w podwórzach, przy narożnych basztach, w krużgankach miejsca, z którym by się 
jakieś nie łączyło wspomnienie. Starzy dziadkowie kościelni drżącymi rękami pokazywali, 
gdzie stał Kordecki, którędy dobijali się Szwedzi. Nieme teraz też same działka niewielkie 
odpoczywały na murach, które ich zwycięsko obroniły. 
Historia była tak cudowną, tak dziwną, iż słuchając jej pielgrzymi płakali, klękali i całowali 
ziemię, uświęconą tą łaską niebios. 
Wszystko znowu powróciło na miejsca swe, co w obawie nieprzyjaciela naówczas skrywać 
musiano, owe skarby, które nęciły żołdaków dobyto, mnogie vota okrywały wspaniały, hebanowy 
ołtarz Ossolińskich, a lud podwojonymi zgliszczami płynął z całej Polski, z sąsiedniego 
Szląska, z Rusi, do łaskami słynącego obrazu. Szczególniej we dnie czci Marii poświęcone 
mała twierdza, przedmieścia i wioseczki pobliskie nie mogły pomieścić pątników. 
W końcu lutego następującego roku, chociaż żadna z tych uroczystości nie przypadała, 
Częstochowa–twierdza, miasteczko, okolice były przepełnione przyjezdnymi. Do klasztoru 
ani się docisnąć było można, liczne straże wojskowe ustawione były wszędzie i tłumowi napływać 
nie dawały. Nie był on też podobnym do tych gromad pobożnych wędrowców, które 
tu pieszo przyciągały z kijmi w rękach i węzełkami na ramionach. Ogromne wozów tabory 
rozciągały się pod murami, namioty i chałupy, mimo pory zimowej, osłaniały ludzi i konie, 
nie mogąc się w murach pomieścić. 
Nadzwyczajne przygotowania kazały się domyślać jakiegoś obchodu wspaniałego. We 
wrotach głównych widać było rusztowania świeżo pobudowane, a obok nich stosy zielonej 
jedliny i jałowców. Około kościoła, na drabinach, ludzie rozwieszali długie sploty gałęzi, 
mające przyozdabiać ściany. Wszędzie ruch i krzątanie się były nadzwyczajne, kominy buchały 
słupami gęstego dymu, a naprędce z kamieni i cegieł powznoszone kuchnie żarzyły się 
niezmiernymi ogniskami, przy których całe sztuki zwierzyny i różnego mięsiwa się piekły. 
Strażom zbrojnym, chodzącym z halabardami, rozpędzającym tłumy, ciężko było je w granicach 
naznaczonych utrzymać. Krzyki dawały się słyszeć tu i ówdzie. Tymczasem dzwony 
zwykłym porządkiem wołały na modlitwę, a z kościoła słychać było brzmienie organów i 
dobywające się pieśni. 
Niedaleko od wnijścia bocznego do kościoła, obok szeregu ławek, straganików i budek, w 
których sprzedawano obrazki, szkaplerze, medaliki, świece i vota różne, w gwarze ciągle płynącego 
dwoma prądami ludu, stało dwóch szlachty, ludzi średniego wieku — jeden chudy, z 
szyją długą, którą kołnierz kożucha lisiego po trosze osłaniał od zimna, drugi okrągławy, z 
twarzą mocno zaczerwienioną, z uśmiechem na ustach, w wilczurze podpalanej i ciepłych 
butach. 
— A co? a co? — mówił żywo, spluwając ciągle baryłkowaty szlachcic — nasz król szlachecki, 
albo się to gorzej prezentuje niż ci, którzy go poprzedzili? Ot, jak wystąpił! a nie powiedzą 
też, aby się małżeństwem upośledził, boć bierze arcyksiężniczkę austryjacką, cesarską córkę, 
którą sama cesarzowa aż tu, do Częstochowy, ma przeprowadzić! Sub intelligitur180, że i posag 
musi być cesarski i splendor niemały spływa na naszego elekta! 
Szlachcic z szyją długą słuchał obojętnie, oczyma biegając dokoła. 
— No, no, panie Grzegorzu — odparł po namyśle — tak ono to się wszystko wydaje w łaskawych 
oczach waszych, ale... ba! ba! ba! 
I ręką począł w powietrzu dziwnie kręcić, głową też potrząsać, a po ustach uśmiech szyderski 
latał. 
— Na oko, w istocie — mówił dalej — splendissime181 wszystko to wygląda. Można by sądzić, 
że pan nasz szczęśliwy, potężny, bogaty, i że mu ptasiego mleka tylko braknie — ano, w 
rzeczy samej wcale jest inaczej. 
Grzegorz zdumiony zza pasa ręce okryte futrzanymi rękawicami wydobył. 
— Co asindziej mówili — zakrzyknął — możeż to być? Szlachcic o długiej szyi strząsnął się, 
bo mu zimno być musiało i rzekł: 
— Ja tu, mosanie, na mrozie i wietrze długo w konwersacji nie dotrzymam, chcesz pogawędzić, 
idźmy gdzie pod dach, bo wiatr smaga i mróz się wzmaga... 
— A gdzież tu pod dach? — westchnął Grzegorz — wszędzie, jak nabito... Za husarzami, za 
hajdukami, za czeladzią królewską nigdzie się nie docisnąć... 
— Ja tu mam braciszka znajomego, a po trosze i pokrewnego — przerwał z otuchą. — Mała 
figurka, bo nawet nie mszalny, tylko braciszek, ale wiele dziś znaczy, bo mu, słyszę — dozór 
nad spiżarniami i piwnicą powierzono... 
— A jakże wy się chcecie do niego dostać? — zawołał Grzegorz. — To to właśnie, jak na lep, 
wszyscy muszą do niego się ściągać i oblegać. 
Chudy głową potrząsnął. 
— On nikogo nie wpuszcza do siebie — rzekł — a choć w sukni zakonnej chodzi, ale to taki 
zawadiaka, że sobie nikomu nie da imponować, a i siłę ma po temu, bo z jego garści trudno 
całym wyjść. Dlatego pewnie go na straży tych skarbów postawiono. Chodź no za mną, spróbujemy. 
Próbować w istocie trzeba było i nie bardzo szczęśliwie przecisnęli się do klasztoru, bo im 
bliżej murów i wnijść, tym tłum stał gęstszy, a gdzieniegdzie tak zbity, że na wpół zduszone 
niewiasty wniebogłosy krzyczały. 
Nie byłoby się im może udało wnijść do środka, bo tu straż wojskowa nie dopuszczała lada 
kogo, gdyby u drzwi bocznych klasztoru nie wybiegł w habicie paulinów, w czarnej, z futerkiem, 
czapeczce na głowie, mężczyzna olbrzymiej statury182, z twarzą rumianą, z oczyma na 
wierzch wysadzonymi, z wargami na wpół otwartymi, jakby nie dokończonym wołaniem. 
— Ojcze Czesławie! — zawołał, rękę ku niemu wyciągając, w lisiurkę odziany — na miłość 
Bożą, pozwól nam we dwu przysiąść i spocząć u siebie! 
Usłyszawszy ten głos błagający, skrzywił się niezmiernie zajęty i spieszący zakonnik, ale 
poznawszy mówiącego, twarz mu się rozjaśniła. 
— A, Ireneusz... jak Bóg miły, a ty tu skąd? — zawołał. 
— Nie pytaj, a ratuj — odparł chudy — boki mam poobijane, a uszy bodaj poodmrażane... 
Zlituj się! 
— Wielu was jest? — zapytał Czesław. 
— Dwu tylko, dwu! — daję słowo... 
— Czekajcież tu na mnie, gdy powracać będę — rzekł głos zniżając zakonnik — zabiorę was 
z sobą... 
Dokończywszy tych słów, a odpowiedzi nie czekając, puścił się o. Czesław pośrodkiem 
największego ścisku i ciżby i tak sobie umiał przejście zdobywać potężnymi rozmiarami, że 
się aż słaniali ludzie. Znikł wkrótce gdzieś w stronie kuchni, a oczekującym nie pozostawiało 
nic, tylko rękami bić po plecach dla rozgrzania się i nogami tupać. 
Chwila oczekiwania wydała się dosyć długą, ale tłum znowu falować i przeć się zaczął, a 
czarna czapeczka z uszami o. Czesława wypłynęła ponad głowy, a i mnich dał im znak, aby w 
ślad za nim postępowali. 
Nie było to łatwym, bo miejsce sobie musieli przebojem zdobywać, ale w progu, z pomocą 
zakonnika, zsunąwszy się po dwu stopniach w dół znaleźli się w korytarzu, gdzie już nie było 
takiego natłoku, mogli odetchnąć, chociaż i tu pusto nie było. Ruch panował wszędzie... 
Szli w milczeniu dalej i coraz dalej krużgankami aż do drzwi, które kluczem z kieszeni 
wydobytym otworzył o. Czesław, wpuścił ich do wnętrza i za sobą je zatrzasnął. 
Nie była to cela zakonna, jak się spodziewali, ale rodzaj składu czy spiżarni, na ten czas w 
wielkim nieładzie. 
O. Czesław witał ich uśmiechem. 
— Dwa stołki może sobie gdzie znajdziecie albo zydel, albo pustą faseczkę, odpocznijcie, ja 
czasu nie mam. Patrzcie, co tu się koło mnie dzieje. 
W istocie nie jedna, ale dwie izby dosyć obszerne, polepione, które para okien ponad samą 
ziemią umieszczonych olśniewała skąpo, bo w dziedzińcu ludzie stojący całkiem je prawie 
zasłaniali, wyglądały na spiżarnię na wpół zrabowaną. 
Nie było czasu porządku utrzymać żadnego. Tuż przy drzwiach ogromną baryłkę czuć 
było octem, którego pełną być musiała, dalej parę beczek z liwarem i z balijkami ogromna 
fasa z nadwerężonymi obręczami, na podłodze konewki, wiadra — necki. Na ścianach półki 
zastawione były garnkami przeróżnej wielkości, czarnymi, czerwonymi, białymi, butlami i 
słojami. W drugiej izbie był wprawdzie stół jako tako z desek zbity i rondelek przy nim, ale 
jedno i drugie zarzucone naczyniami i szmatkami, tak że miejsca tu sobie znaleźć nie było 
łatwo. 
— Gospodarujcie, siadajcie, a mnie nie pytajcie — zawołał o. Czesław. — Nie mam na nic 
czasu. Zdano na mnie spiżarnię królewską, w części i klasztorną, głowę tracę. Gdzie tu temu wydołać!... A nakradną przy tej sposobności — strach pomyśleć! Cynamon, gwoździki, pieprze 
najprzedniejsze cetnarami im trzeba wydawać! 
Chwycił się za głowę, ale nie tracąc czasu, mówiąc, ze stołu wziął gąsiorek próżny, powąchał 
go, przystawił z lejką do beczki, natoczył płynu bursztynowego koloru i postawił przed 
gośćmi, którzy na zydlu przysiedli... Oczyma poszukał kubków, prędko je zdjął gdzieś z półek 
i rzekł: 
— Ogrzejcie się, ale nie przebierajcie miary. 
Okrągłemu szlachcicowi cała twarz drgać i śmiać się zaczęła aż do najmniejszej zmarszczki. 
Zdawało się, że nawet włosy, trochę po zdjęciu czapki rozrzucone, wesołość tę oblicza 
dzielą. 
— Dobroczyńcą naszym jesteście — zawołał — bo to mróz, wiatr, że człowiek do szpiku kości 
przemarzł! 
— To ostatki już zimy — przerwał zakonnik — dziś a jutro nastąpi odwilż i wiosna... 
— Ej? ej? — pochwycił p. Ireneusz — a wy to skąd wiecie? 
— Pijawki mi to powiadają, a to nigdy nie chybia — odpowiedział o. Czesław, który nie 
przerywając rozmowy ciągle się krzątał, chodził, coś dobywał, zawijał, mruczał, ważył na 
szalkach, a na chwilę nie spoczął. 
— Panu Bogu podziękuję, gdy się to wszystko skończy — mówił — a najjaśniejsi państwo do 
Warszawy odjadą. Szczęść im Boże! Ale dziś dopiero wieczorem sam król przybywa, jutro 
ślub, uczta, potem wesele, tak że ledwie na św. Kaźmirz stąd wyruszą. Przez wszystek ten 
czas ani się pomodlić, ani zdrzemnąć. Modlitwy odmawiam chodząc, a często jednę pięć razy 
poczynam, nie mogąc dokończyć. Pan Bóg mi to przebaczy, bo i pierwsze posłuszeństwo niż 
nabożeństwo, wedle reguły zakonnej. 
— Ale to na was zbyt wielkie włożono brzemię, kochany wujaszku — odezwał się chudy p. 
Ireneusz — żeby wam choć do pomocy kogo dali. 
— Miałem ich dwu! — zawołał o. Czesław. — Cóż myślicie? Tylko mi przeszkadzali, a bałamucili. 
Wolę sam. — Otarł pot z czoła, bo mimo chłodu pocił się i cały był zdyszany. 
Ireneusz spoglądał na niego z czułością wielką. 
— Jak mi was żal — wyjąknał — ale dla króla to naszego czynicie, a to jest nasz król, nasz! 
— Jak to, nasz? — zapytał zakonnik. 
— Bo myśmy go, a nie panowie i senatorowie królem okrzyknęli — rzekł Piotrowski, gdyż 
on to był... 
— No, to ja wam powiem — rozśmiał się o. Czesław, że choć się jutro z cesarzówną żeni, 
choć go splendory królewskie otaczają — ale nie musi wam być wdzięcznym! 
— Jak to? Dlaczego?! — krzyknął Piotrowski. Zakonnik się rozmyślił, potarł ręką po twarzy, 
odetchnął i nie odpowiadając zapytał: 
— Może byście co przekąsili? 
— A! co tam, przekąsili! — podchwycił Piotrowski. — Nie o przekąskę idzie, ale coście powiedzieli? 
Dlaczego wdzięcznym być nie ma? 
O. Czesław, który towarzysza swojego siostrzeńca nie znał, zamruczał tylko: 
— Ciężka to rzecz korona. Ta, którą nam na głowie balwierz183 wygoli daleko lżejsza i łatwiej 
ją nosić. 
To mówiąc obrócił się do swych faseczek i począł gospodarować. Orzeźwiająca woń korzennych 
przypraw rozeszła się po izbie. Krągły p. Grzegorz nosem ją wciągał z przyjemnością. 
— Toć to będą łakocie — szepnął — a na te tłumy gości jak nastarczycie, dalipan ani wiem! 
— Nastarczym — rzekł śmiejąc się o. Czesław — bo nas uprowidowano i my się sami też 
zmogli na zapas taki, aby lepiej co pozostało, niż odrobiny zabraknąć nam mogło. Co wy so183 
b a l w i e r z (z franc.) — golarz 
bie myślicie, hę? Zjedzą nam husarze i wojsko z senatorami razem czterysta wołów, cztery 
tysiące baranów, drugie tyle z czubem jagniąt, sto jeleni, pięciu łosiów, parę tysięcy zajęcy, 
kilkadziesiąt dzików, pięć tysięcy par kuropatw, sześć tysięcy indyków, trzysta bażantów, 
cieląt już nie wiem wiele. 
Szlachta za głowy się chwyciła. 
— Tak, tak — śmiał się z ich podziwienia o. Czesław — ale pamiętajcie, że król prowadzi z 
sobą pułki całe, a to naród żarłoczny. Czeladź i ciury też powietrzem nie żyją. 
— A cóż oni wypiją?! — zawołał okrągły szlachcic. 
— O! tego ani wymierzyć, ani obliczyć! — pucował o. Czesław. — Samego przedniejszego 
wina hiszpańskiego i węgierskiego beczek dosyć naściągano. 
— I co to kosztować będzie? — zamruczał Piotrowski. Zakonnik się rozśmiał. 
— Króla IMci dosyć, a i klasztor niemało, bo my, choć zakonnicy ubodzy, nie możemy dopuścić, 
abyśmy też panu coś naszemu nie przynieśli. Gdyby mu to przynajmniej na szczęście 
było! — westchnął mnich — ale... 
Ręką zamachnął i umilkł. 
— A dlaczegóż nie miałby być szczęśliwym? — odparł Piotrowski. 
Czesław długo nań patrzył. 
— Bo te królewskie i cesarskie małżeństwa — rzekł — kojarzą się na los szczęścia. Nie znają 
się z sobą przyszli małżonkowie, a często jedno z nich kogo innego ma w sercu, a innemu 
rękę oddać musi. Na dwoje babka wróżyła! 
— Nasz król– począł Piotrowski — nic mu ująć, młody, przystojny, wedle ich obyczaju 
ubrany i ufryzowany, grzeczny i układny, czemu by się podobać nie miał? 
— Nie zapominajcie o tym, że z cesarskiego domu arcyksiężniczka –mówił ojciec — która 
może pamięta, jak u dworu nasz król, naonczas podkomorzując, chodził za stołem... nosem 
będzie pokręcać... — zamilkł chwilę ojciec Czesław. — Jako powiadam, po co mu było koniecznie 
cesarzównej albo królewnej szukać — dodał — wybraliście Piasta, trzeba mu było 
Rzepichy poszukać, a byłaby się znalazła, z rakuskiego zaś domu... 
Ksiądz się zamyślił i urwał nagle. Do drzwi stukać zaczęto, wybiegł za głowę się porwawszy. 
Z pierwszej chwili słychać było głosy pomięszane. O. Czesław się spierał i fukał. Kuchmistrze 
nalegali i na ostatek poczęto coś wydawać, a szlachcice z dala świadkami byli, jak 
zabierano oberemkami184 najkosztowniejsze przyprawy. 
— Nam w domu czasem chrzanem, koprem i kminem obchodzić się trzeba — rzekł Grzegorz 
— i jakoś się z tym żyje, ale tu... Korzenno być musi a dostatnio. My też ogórkami się obchodzim, 
gdy im limonii185 i pomarańcz mało. 
O. Czesław powrócił, odprawiwszy kucharzy. 
— Nie powstydziemy się choćby i cesarskiego dworu i cesarzowej matki, która córkę odprowadza 
— rzekł. — Kuchmistrzów mamy, z których jeden pryncypalny u Jerzego Ossolińskiego186 
się aplikował187, a potem kuchnię prowadził, inni też i za granicą u książąt różnych 
uczyli się swej sztuki. Obiecują też cuda! Sami cukiernicy, co budują do postawienia na stołach, 
to tylko iść, patrzeć a zdumiewać się, z taką oni sztuką piramidy całe wznoszą, jakby z 
marmurów, alabastrów i kryształów. 
Piotrowski się uśmiechał, po troszeczku wino cmoktając. 
— A gdybyście byli króla tego naszego widzieli, gdy w dzień elekcji stał pod chorągwią, 
niepoczesny, skromny, zbiedzony... — począł spod wąsa — na pole przybył bodaj samotrzeć, konie — pożal się Boże, barwa wyczesana. I oto cośmy dokazali, dziś on cesarzównę zaślubi i 
tysiącami zamierza gości nakarmić. 
— Ja zaś powiadam wam — przerwał zakonnik — aby tylko wdzięczen był... Nasza głowa 
Kościoła — prymas, cierpieć go nie może, choć musi, hetman także nieprzyjaciel, między senatorami 
dobrze połowa wrogi. Gdyby mogli, w łyżce wody by go utopili. 
— Ale królem jest! — podchwycił Piotrowski gwałtownie. — Na jego miejscu wszystkich 
tych wrogów króla a per consequens188 i ojczyzny nauczyłbym rozumu. 
— Gdyby było komu pomóc — rzekł ciszej zakonnik — ale on bez mała sam stoi jak palec. 
Zamilkli wszyscy. 
— Teraz już mu szlachcie pomóc będzie trudno — odezwał się, pomyśliwszy, Piotrowski — 
ale jednak, gdyby bardzo prymas ze swymi bruździł, kto to wie? Możemy stanąć przy nim i 
obronić. 
O. Czesław zamilkł. 
— Biedny to człowiek — rzekł po chwili — wiem od tych, co go otaczają. Męczennikiem jest, 
a siły mu Pan Bóg nie dał do takiej walki nieustajnej, gdzie na każdym kroku trzeba patrzeć 
sidła i zasadzki. Powiadają, że czasem wszedłszy do gabinetu swego modli się a płacze... 
Czasem wybucha, ale to ogień słomiany; podrażni tylko nim nieprzyjaciół, a nazajutrz zmięknie... 
A przy tym — dodał ciszej zakonnik — szczęścia nie ma! Nic mu się nie wiedzie, Bóg go 
kocha, bo mu krzyże zsyła. Dlatego ja i tego małżeństwa więcej się obawiam, niż nim cieszę. 
— Hm! — mruknął Piotrowski. 
O. Czesław sparł się na stole i pochylił ku niemu. 
— Ks. biskup chełmiński — ciągnął dalej — panu i królowi jak najlepiej życzył, swatając arcyksiężniczkę 
Eleonorę, ale czy o tym wiedział, co ludzie powiadają, że była przeznaczoną 
księciu Lotaryńskiemu i z nim od dzieciństwa w wielkiej i serdecznej poufałości? Jedzie tedy 
pewnie ze łzami do nas, a ze wstrętem do narzeczonego jej męża, a że krew w sobie czuje 
cesarską... Ten zaś potulny i łagodny jest — czego się tu spodziewać? 
— Ale bo — gwałtownie podchwycił Piotrowski — wy, mój ojcze, widzicie wszystko tak 
czarno, że aż mnie się zrobiło straszno w duszy. Niech Bóg uchowa! Król mężczyzna, powinien 
się postawić tak, aby mu nikt nie śmiał... 
Dobrodusznie O. Czesław począł się śmiać mocno. 
— Ireneuszu mój — zawołał — widziałeś ty kiedy mężczyznę, aby nad niewiastą górę wziął? 
Nigdy w świecie! Dlatego ojcowie kościoła zowią ją kusicielką, istotą nieczystą, niebezpieczną. 
Grzech i kara na ziemię przez nią przyszły. 
— Ale też i odkupienie — przerwał Grzegorz. 
Zakonnik zamilkł chwilę. 
— Tak, ale na to było potrzeba istoty bez zmazy poczętej i nad wszystkie niewiasty wyniesionej 
— odezwał się poważnie. — Ano dosyć tej teologii, dosyć! Oto macie po kawałku piernika 
— dodał — pijcie wino, zakąście i wynoście się, bo ja muszę do ojca przeora, a potem do 
innych spiżarni. Wszystko na mojej głowie. 
Odprawieni w ten sposób goście dopili kubki i podziękowawszy za przyjęcie wyszli nazad 
w podwórce, gdzie ścisk się jeszcze powiększył, bo ciągle nadjeżdżały wozy królewskie i 
sługi. A około murów, bram, pełno było drabin i ludzi na nich kończących przyozdobienia. 
Kolebki na saniach właśnie zatrzymały się były za służbą — i jezdny, który im towarzyszył, 
wołał niecierpliwie, dopominając się stanowniczego189, a niełatwo go było odszukać. 
W tłumie szeptano, że z Warszawy przybyły panie dworskie z ochmistrzynią, które przyszłej 
królowej frauencymer składać miały, i w istocie zza firanek widać było wyglądające i 
kryjące się zaraz od ciekawych oczu twarzyczki kobiece. 
Nim stanowniczy się zjawił, jeszcze młody dworzanin królewski pędem przybiegł do kolebek 
i począł do nich zaglądać, szukając kogoś znajomego. Był to Kiełpsz, a domyśleć się łatwo, że kogo innego tak chciwie szukać nie mógł, tylko panny Heleny Zebrzydowskiej, o której 
wiedzieć musiał, że się tu znajdowała. Jakoż wykrzyk wesoły oznajmił, że ją znalazł, ale 
twarz, która się ukazała witając go, tak była blada i smutna, że nawet Kiełpsza wnet ostudziła. 
— Czekamy, nie wiedząc, gdzie wysiąść i pomieścić się — odezwała się Hela obojętnie. — 
Nigdy tu nie byłam, a moją pielgrzymkę rada bym rozpocząć od ołtarza Matki Boskiej, bo 
ona tu panią i gospodynią. Ale same z panną Popielówną i towarzyszką moją nie trafiemy. 
— Ścisk okrutny, ale wziąwszy jednego z czeladzi — odezwał się Kiełpsz — podejmuję się 
panie do kaplicy wprost poprowadzić. 
Kobiety już wysiadać miały, gdy Sobolewski, stanowniczy, przypadł zdyszany i nie dopuścił 
mówiąc, że wyznaczone komnaty mają na dole, a z nich daleko łatwiej korytarzami dostać 
się do kościoła, nie potrzebując przez tłum się przebijać. 
Tak się też i stało, on i Kiełpsz wysadzili wszystkie panie przed samymi drzwiami, u których 
straż stała i towarzyszyli im do sklepionych pokojów dla nich przeznaczonych, w których 
ciepło było i mniej więcej na przyjęcie gotowo. Rozumie się tylko, że przy takim natłoku 
panie się musiały obozowym na ziemi posłaniem zaspokoić. Młode i wesołe, prawie wszystkie 
gościnę tę klasztorną przyjęły śmiejąc się i ochoczo. 
Kiełpsz, który Helą wprowadził, nie miał siły się od niej oddalić, chociaż ona wydawała 
się tak zmęczoną, była tak milczącą, jakby jej wszelkie towarzystwo ciężyło. 
— Każesz mi pani sobie pokazać drogę do kościoła? Jestem na usługi — odezwał się. — 
Gdyby nie to, nie byłbym natrętnym. 
Kilka towarzyszek Zebrzydowskiej oświadczyło też chęć pomodlenia się naprzód przed 
cudownym obrazem i Kiełpsz, teraz tytułujący się krajczym przyszłej królowej, poprowadził 
je znanymi już sobie przejściami do kościoła i kaplicy. 
Tu jednak, mimo godziny, w której się już żadne nie odbywa nabożeństwo, ścisk pobożnych 
był tak wielki, iż fraucymer królowej z największą trudnością się mógł dostać do kaplicy 
przepełnionej pobożnymi, z których wiele krzyżem leżało, płakało i modliło się głośno. Cisza 
panowała tam, tylko przejmującymi niekiedy przerywana westchnieniami pobożnych, a z 
podwórców głuchy zaledwie szmer dochodził. 
Hela upadła na kolana i cała pogrążona w jakimś uczuciu głębokim zdała się zapominać, 
co się dokoła niej działo. Z oczyma wlepionymi w obraz ciemny modliła się gorąco. Kiełpsz, 
stojący niedaleko, dojrzeć mógł płynące po jej twarzy łzy. Długa chwila upłynęła tak, nim 
nareszcie zmęczone podróżą powstawać zaczęły, a jedna z nich szepnęła Heli, iż także powinna 
była iść, a spocząć. 
Wstała więc i ona, powolnym krokiem z Kiełpszem idąc za swymi towarzyszkami. 
— Króla się dziś spodziewamy — rzekł Kiełpsz — i radzi byśmy doczekać. 
— Jedzie — krótko odparła Hela. 
— Pani go pewnie widziała? — mówił dalej Kiełpsz — mnie się wydał, gdym go opuszczał, 
tak smutnym, że mi się aż serce ścisnęło. Kto by się domyślił, że na wesele jedzie? 
Hela westchnęła. 
— Pan wiesz, że go zmusili do tego — odparła smutnie Hela — ksiądz Olszowski głównie, 
który koniecznie chciał z domem cesarskim związku, bo się obawiał, aby francuskie intrygi 
nie uwikłały króla. Ale tak jedno, jak i drugie ożenienie — biednemu panu... 
Nie dokończyła i zamilkła. 
— O, już to, że biedny, to biedny — szepnął nowo mianowany krajczy — my, co się ciągle o 
niego ocieramy, wiemy to najlepiej. Prymas i hetman, w czym mogą i jak mogą, szkodzą, 
nękają, sprzeciwiają się, prześladują, a on — zbyt dobry jest. 
— A i to prawda — przerwała Hela żywo — nadto powolny i łagodny, ale natury jego nic 
zmienić nie potrafi. Co to małżeństwo mu gotuje — dodała — jeden Bóg wie... Miał dotąd 
przynajmniej czasem chwilę wytchnienia, teraz i tę mu ono odbierze. 
— No — rzekł Kiełpsz — ja się tym pocieszam, że arcyksiężniczka młoda, król miły i umiejący 
serca pozyskiwać, nie może to być, aby ona się do niego, a on do niej nie przywiązał. 
Na twarzyczce bladej panny Zebrzydowskiej nagle zjawił się rumieniec, oczy jej błysnęły 
ogniem jakimś dziwnym, wargi zadrgały, lecz nic nie odpowiedziała długo, a potem cicho 
szepnęła: 
— Daj Boże! Daj Boże! 
— Pani widziała jej konterfekt?190 — zapytał Kiełpsz. 
— Tak, król mi go pokazywał — odparła krótko. 
— Dosyć przystojna — odparł krajczy. 
— Ja tego nie znajduję — rzekła Hela — twarzyczka pospolita, a wyraz jej dumny... Zresztą 
malarze nie zawsze trafiają. 
— I to też pani słyszeć musiała — szepnął Kiełpsz — bo to wszyscy powtarzają, że była słyszę 
przeznaczona innemu... Lotaryńskiemu podobno, z którym się znała od dzieciństwa. 
— Żal mi jej — odpowiedziała Zebrzydowska — ale się za swój los na naszym panu mścić 
gotowa... 
— Ja nie wiem — począł młody krajczy — ale mnie się zdaje, że naszego króla choćby kto 
miał nawet ochotę nienawidzieć, on go swą dobrocią i łagodnością rozbroi. Prawda, że tego 
starego, nieznośnego klechy nie potrafi skruszyć, ale — to człowiek niedobry. Niech mu Bóg 
nie pamięta... 
Szli tak, po cichu rozmawiając, powoli aż ku drzwiom pokojów, przeznaczonych dla fraucymeru. 
Kiełpsz westchnął. 
— Panno Heleno — rzekł po cichuteńku — kiedyż ja się doczekam tego, co dla mnie jest życiem 
lub śmiercią? Mam przyrzeczenie, że... 
Hela podniosła oczy ku niemu. 
— Panie Zygmuncie — odezwała się — cierpliwości! Myślmy teraz o królu, nie o sobie. 
— Ale ja już czekam tak długo. 
— Chcesz więc, abym prędzej mu... podziękowała i powiedziała: „nie mogę”? 
— A! Boże uchowaj! — krzyknął aż nazbyt głośno, zapominając się Kiełpsz. — Gotówem 
czekać, byle nie dostać grochowego wianka191. Ja wiem, iż jej wart nie jestem, panno Heleno, 
ale kocham tak... 
Nastąpiło milczenie. Szli już do drzwi, Kiełpsz schylił się do jej ręki, pocałował ją i musiał 
odejść, a frauencymer wesoło wbiegł do przeznaczonego mu mieszkania. 
Krajczy zadumany wolnym krokiem udał się ku wyjściu. Co chwila króla się spodziewano, 
a choć przyjęcie tego dnia nie miało być uroczyste, duchowieństwo, senatorowie i wojsko 
wyglądało przybycia. 
Późno już kolebka, otoczona znacznym oddziałem jazdy, a za nią dwie inne, wszystkie na 
saniach, ukazały się we wrotach i król wprost udał się do kaplicy, na której progu biskupi, 
przeor i mnogi kler oczekiwał na niego. Lubomirski i jeden z młodych Paców mu towarzyszyli. 
Przed ołtarzem padł na kolana i modlił się. W godzinę potem już sam jeden siedział z Lubomirskim 
zamknięty, wyprosiwszy sobie spoczynek. Marszałek dworu przyjmował gości w 
refektarzu... Wieczerzę dla króla podano mu osobno, ale tego dnia ów, co jeść zwykle lubił i 
był smakoszem, nic prawie nie tknął. 
Lubomirski patrzył i ramionami poruszał. 
— Zmęczony jesteś — rzekł z dumną poufałością do niego. 
— Nie — odparł Michał — jestem jakimś przeczuciem, trwogą, niewypowiedzianą tęsknicą 
przygnębiony. 
Załamał ręce. 
— Ja jej, ona mnie nigdy kochać nie będzie — począł chmurno. — Obojętną może pozostać, 
serca zmusić niepodobna; wiem, że kocha innego, ale mścić się zechce na mnie za to, że los 
mnie jej narzucił. 
— To są urojenia! — rzekł Lubomirski. — Tak jak ów projekt wydania jej za Lotaryńskiego 
jest plotką. Tworzysz sobie troski przedwczesne... 
Król westchnął i ręce na piersiach złożywszy chodzić począł. 
— Wszystko to być może — rzekł. — Nazwij urojeniem, jak chcesz; czuję nadciągającą burzę 
nową. Powiedz mi, com ja zawinił, że tak pokutować muszę. Wiesz, co cierpię... 
— Zawiniłeś, bracie mój a najjaśniejszy panie — odezwał się Lubomirski, usiłując rozmowę 
uczynić weselszą — tym, że wszystkich chcesz rozbrajać dobrocią, ujmować łagodnością. 
— Próbowałem iść za radą waszą — przerwał król — sam wiesz, żem kilka razy otwarcie i 
groźno wystąpił. Cóż to pomogło? Podrażniło ich tylko. 
— Bo wiedzieli dobrze, iż to nie wyszło z ciebie, ale z nas, że trwać nie mogło. Bądź nieubłaganie 
surowy. 
— Cóż to pomoże? — uśmiechając się smutnie, odparł król. — Prymasa złożyć nie mogę, 
skarżyć się na niego do Rzymu — nie pomoże nic. Hetmanowi władzy nie mam odebrać prawa. 
Ufają w to — i póki ja i oni żyją, wojna trwać będzie. 
Lubomirski zamilkł. 
Zapukano do drzwi, wszedł dworzanin służbowy. 
— Co przynosisz? — spytał król. 
— Cesarzowa stanęła na noclegu szczęśliwie i nasz posłaniec przybył oznajmić o tym. 
Zdaje się, że do jutra też i śnieg tajać zacznie, bo się na odwilż zbiera, kolebki więc nasze 
pójdą łatwo, a gościniec już ludzie spędzeni z okolicy znacznie oczyścili. 
Król dał tylko znak głową, dworzanin wyszedł. Stał długo w miejscu zadumany. 
— Gdy mnie okrzyknięto — odezwał się do Lubomirskiego chmurno — mimowolnie mi się 
wyrwało z ust: Transeat a me calix iste, dziś też same wyrazy powtarzam w duszy, ale kielich 
żywota mego pełen goryczy spełnić potrzeba do dna! Bądź wola Twoja! 
II 
Nazajutrz, d. 27 lutego, ironią losu wypogodziło się niebo, ociepliło powietrze, zaświeciło 
słońce, jak gdyby dniem tym przepowiadało długi szereg szczęśliwych! Wszyscy to sobie 
tłumaczyli gwiazdką pomyślną nowożeńców; błogosławieństwem bożym. Król nawet, choć 
blady i zmęczony, wstał uspokojony nieco, usiłując się z przeczuciem swoim pogodzić. 
Od rana wszystko było w ruchu w klasztorze i na mieście i co miało towarzyszyć królowi, 
gotowało się wystąpić świetnie. 
Już na granicy cesarzowę matkę, odwożącą córkę mężowi przyszłemu, półtrzecia tysiąca 
szlachty zbrojnej i strojnej z przepychem, na jaki się tylko zdobyć mogła, przywitało swą 
królowę. 
Jechała ona nie tylko w towarzystwie swej matki, ale razem ciotki swej Marii Anny Mantuańskiej 
i młodszej siostry. Rodzina ta zdawała się rozstawać z obawą z przyszłą królową i 
dodawać jej męstwa do spełnienia ofiary, której cesarz Ferdynand III192 wymagał po córce. 
Nie było tajemnicą, że Eleonora jechała zalewając się łzami, narzekając na losy, oburzając 
przeciwko temu gwałtowi, jaki jej polityka ojca zadawała. Musiano przez całą drogę łzy jej 
osuszać, pocieszać, utulać rozżaloną, ale razem oburzoną i gniewną przeciwko swemu przyszłemu 
małżonkowi. 
Szeptano o tym i w otoczeniu króla po cichu, pocieszając się tym, iż czas złagodzi tęsknotę, 
zbliży i przejedna. Senatorowie królowi oddani i wszyscy, co o cześć jego i narodu dbali, 
wysilali się teraz, aby przyjęcie cesarzowej i dostojnych jej towarzyszek uczynić prawdziwie 
królewskim i wspaniałym. Wysilano się na wystawność, na okazanie bogactwa Rzeczypospolitej. 
Ze skarbca wszystko, co mogło uświetnić przyjęcie, pomnożyć jego wspaniałość, 
przywieziono z Krakowa. Kościół i sale, w których gości miano przyjmować, zawieszone całe 
przepysznymi kobiercami193 tymi, wedle rysunków Rafaela194 i Gulio Romano195, które stanowiły 
jedną z najkosztowniejszych spuścizn po Jagiellonach, jaką się żaden naówczas królewski 
skarbiec poszczycić nie mógł. Wszystkie srebra i klejnoty koronne, najpiękniejsze naczynia, 
najrzadsze i misterne rzeźby z kruszców drogich, zdobiły kredensy częstochowskie. 
Zarówno też orszak towarzyszyć mający królowi, konie i kolebki, dobrane były najtroskliwiej. 
Ubogi ów królik szlachecki widział się otoczonym bogactwy i wytwornością wyszukaną, 
którą lubił i cenił wysoko. 
Sama liczba pocztów, jakie z nim przybyły do Częstochowy, mogła dać pojęcie wysokie o 
zasobach Rzeczypospolitej, a dobór młodzieży rycerskiej, starszyzny poważnej, składał się na 
obraz niezrównanie uroczysty i świetny. Od lam złocistych, klejnotów, którymi okryte były 
uzbrojenia, rzędy na koniach, dywdyki, sahajdaki i tarcze — jakby deszcz ognisty sypał się i 
oślepiał. Oprócz owych półtrzecia tysiąca szlachty, która od granicy towarzyszyła cesarzowej 
Eleonorze do noclegu i z niego wróciła do króla, aby się z jego połączyć orszakiem, miał Michał 
przy sobie pięciuset halabardników w barwie królewskiej, kosztownie przybranych i 
jeszcze około dwóch tysięcy szlachty z całym przepychem, na jaki się zdobyć mogła, ciągnącej 
na straży osoby króla. Nie mniej nad osiemdziesiąt kolebek złocistych i srebrzystych, 
obitych aksamitami, wyściełanych lamami i adamaszkami, wiozło urzędników, senatorów, 
dwór pański. Kolebka przepyszna, w której jechał król aż do miejsca wyznaczonego na spotkanie 
z cesarzową, zaprzężoną była ośmią końmi białymi, a trzy jej podobne szły przeznaczone 
dla przyszłej królowej i jej orszaku. Za powozem króla masztalerze i koniuszy prowadzili 
cudnej urody wierzchowca, którego miał dosiąść dla spotkania cesarzowej. 
Niemy, zamyślony, blady jechał król. Na samym wsiadanym w Częstochowie traf chciał, 
że spotkał u drzwi nadchodzącą z innymi paniami Helę Zebrzydowską, oczy ich zeszły się we 
wejrzeniu smutnym, łzami osłoniętym. Michał chciał się zatrzymać, aby przemówić do niej 
słowo, zawahał się, lecz nieubłagane konieczności etykiety dworskiej zbliżyć mu się do niej 
nie dozwoliły. 
Król sam jechał w swej złocistej kolebce, strojny z wykwintnością największą, okryty sobolową 
delią196, której spięcie samo karbunkułami197 ogromnymi jak słońce grzało. 
Nie dojeżdżając do Chłęchowa dano znać, że powozy cesarzowej widać było na gościńcu. 
Zatrzymały się orszaki, stanęła kolebka i królowi podano konia, którego dosiadłszy, otoczony 
wyborem młodzieży i senatorów, wyprzedził pochód, aby powitać swą przyszłą. W chwili, 
gdy mu podawano złote strzemię koń, którego miał dosiąść, pośliznął się na topniejącym śniegu i upadł na przednie nogi. Nie trwało to jednak nad jedno okamgnienie i pochwycił się 
natychmiast pełen ognia, tak że zaledwie bliżej stojący ten omen198 fatalny dostrzegli. 
Stosunkowo do wytworności pocztów i powozów królewskich nadciągające cesarzowej 
nie wydawały się bardzo świetne, ale w tym ich zaniedbaniu i braku ozdób i świecideł była 
powaga jakaś i majestat, na których orszakowi króla zbywało. 
W wielkiej kolebce siedziały cesarzowa matka, której rysy nosiły inacze na sobie ślady 
piękności przekwitłej, narzeczona króla — Eleonora, a naprzeciw nich księżna mantuańska i 
młoda księżniczka, siostra Eleonory. 
Zatrzymały się powozy u namiotów rozbitych, do których droga suknem była wysłana i tu 
pierwsze, uroczyste, z mowami i podziękowaniami nastąpiło powitanie. Przyszli małżonkowie 
spojrzeli na siebie, ku wejrzeniu tym cała przyszłość się zawierała. Wzruszenie nawet nie 
przeszkodziło arcyksiężniczce Eleonorze we wzroku, jakim zmierzyła męża, zawrzeć groźby i 
niechęci. Szyderski uśmiech zadrgał na jej ustach, a źrenice jasne, od płaczu zarumienione, 
jakby strzałą przeszyły Michała, który zdawał się błagać litości. 
Postawa jego skromna, wyraz twarzy łagodny, nie rozbroiły narzeczonej, wzrok jej nie stał 
się słodszym ani mniej groźnym. Mówił, że pozostanie nieprzebłaganą. 
Cesarzowa matka za siebie i za córkę musiała okazywać uprzejmość i wesele, twarzą już 
nawykłą do tego przymusu dworskiego, który uczy śmiać się i smucić na rozkaz dany, choćby 
serce płakało i krwią zabiegało. 
Takimi wyuczonymi uśmiechy witały króla dwie księżne pokrewne. Michał, chociaż powagę 
swą królewską dobrze utrzymać umiał, nie potrafił jednak ukryć całkiem wrażenia, jakie 
na nim uczyniło wejrzenie przyszłej żony, które, ile razy spotykał, powtarzało mu tę samą 
groźbę przyszłości. 
Królowa nie wydała mu się piękną, chociaż świeża jej twarzyczka, płeć delikatna, rysy dosyć 
szlachetne nadawały jej fizjognomię wyrazistą — ale nie było i w niej nic sympatycznego, 
pociągającego, niewieściego, a duma rodu cechę na niej piętnowała odstręczającą. Dziecię 
Cezarów zdawało się mówić całym obliczem, iż nikomu z sobą na równi stanąć nie dozwoli. 
Powitanie też było, pomimo uprzejmości cesarzowej matki, zimne i suche, a narzeczona 
widocznie unikała potem, aby się jej oczy nie spotkały ze wzrokiem przyszłego męża. 
Wysłuchano mów i powinszowań, w czasie których królowa przyszła dawała znaki zniecierpliwienia, 
i orszak znowu złożył się jak wprzódy, z tą różnicą, iż król konno jechał u kolebki 
po stronie, z której siedziała Eleonora. 
Przez cały ciąg drogi do Częstochowy, w czasie którego muzyki przygrywały, a potem bicie 
we dzwony i wystrzały z dział, rozmowy i wymiany choćby kilku słów czyniły niepodobną, 
król jechał milczący, oczyma sięgając na próżno w głąb kolebki, w której siedząca pani 
zdawała się rozmyślnie spojrzenia jego unikać. 
Wszystko zresztą ściśle podług programu dopełnionym zostało. W kaplicy, przed obrazem 
cudownym, młoda królowa zdawała się nabierać męstwa i łzy już nie uroniła. Uklękła na modlitwę, 
w dłoniach zanurzyła twarz i pozostała tak chwilę długą, dopóki matka nie przyszła ją 
wyrwać z tej zadumy pobożnej. 
Młoda para sama jedna w obszernej komnacie sypialnej, której środek zajmowało szkarłatnym 
pawilonem na złoconych kolumnach okryte szerokie łoże, stała niema przeciwko sobie. 
Zmuszona spocząć na chwilę obok małżonka, zaledwie drzwi się zamknęły za odchodzącą 
cesarzową matką, zerwała się szybko Eleonora i osłaniając płaszczem białym ze złotym szyciem, 
który miała przygotowany, drżąca, poruszona, wybiegła, oddalając w głąb komnaty. Z 
trwogą i groźbą razem w oczach spoglądała w stronę, gdzie mąż pozostał. 
Michał podniósł się też żywo i z początku stał niepewny, potem krokiem powolnym zbliżać 
się począł do żony. Ale w miarę, jak do niej podchodził, Eleonora usuwała się przed nim, 
a doszedłszy do stołu, na którym przybory toaletowe rozłożono — podniosła głowę, i wzrokiem 
odpychającym rzuciła na męża. 
Michał zatrzymał się i jak winowajca czekał wyroku, czując, że ów mu zagraża. 
Nierychło z ust królowej dobył się głos łkaniem tłumiony. 
— Najjaśniejszy panie — rzekła wysilając się, aby spokój i powagę odzyskać — proszę mnie 
posłuchać... 
Król głową skłonił. 
— Zostałam zmuszoną oddać wam rękę — ciągnęła dalej — nie pytano mnie o serce. Ono od 
dawna do kogo innego należało. Jestem otwartą i szczerą, oznajmuję mu to. Połączono nas 
przed ołtarzem, winnam mu posłuszeństwo, ale nie dam sobie zadać gwałtu, a spodziewam 
się, że nie zechcesz z praw swych korzystać. 
Poruszyła się żywo i chwyciwszy ze stołu flaszeczkę lareadryny199 przyłożyła ją do twarzy, 
aby orzeźwiającym jej zapachem odetchnąć. Oczy nabrały blasku rozpaczliwego, cała 
drżąca oczyma trzymała osłupiałego Michała w oddali od siebie... 
Król długo nie mógł odpowiedzieć. 
— Bolesny to wyrok na mnie — rzekł nareszcie, ale potrafię mu się poddać, dopóki okoliczności 
go nie zmienią. Pani może poznasz mnie lepiej... 
— Ale postanowienia mojego nie zmienię nigdy! nigdy! — powtórzyła z naciskiem Eleonora. 
— Dla oczów ludzkich muszę być żoną jego, ale żadna siła zwolić mnie nie może poddać 
się narzuconemu mi jarzmu nienawistnemu... W. Królewska Mość wiedziałeś o tym, bom mu 
znać dała przez osobę zaufaną, że mężem moim być nie możesz. Należało zerwać układy. 
— Nie zależało to ode mnie — słabym głosem odparł Michał. — Nawet najjaśniejszy ojciec 
wasz nie byłby zezwolił na to. 
Eleonora potrząsnęła głową i jakby sama do siebie pomrukiwała ciągle: 
— Nigdy! nigdy! 
Wtem uczuła, że osłabła od wzruszenia, drżały pod nią nogi i padła na stojące blisko krzesło. 
Głowę sparła na ręku, nie patrzyła już na męża, po twarzy widać było kroplami spadające 
łzy, których nie ocierała... 
Michał stał jak wryty. 
— Co mi pani rozkażesz? — zapytał chłodno. 
— Abyś się W. Królewska Mość oddalił — rzekła żywo. — Zmęczenie podróżą, wzruszenie 
będzie tłumaczyć potrzebę spoczynku. 
Słuchał król, lecz nie ruszył się z miejsca. 
— Zbyt to byłoby upokarzającym dla mnie — odezwał się. — Oczy wszystkie są na nas zwrócone, 
na cóż mamy złośliwym dostarczać karmy. 
— Mnie to bynajmniej nie obchodzi — żywo przerwała królowi, poruszając się. — Dziś lub 
jutro wielka tajemnica ta, że ani ja, ani serce moje nie należą do W. Królewskiej Mości, zostanie 
odkrytą i powszechnie wiadomą. Potrzeba przygotować się do tego. 
— Może to być pani obojętnym — odparł król powoli — ale ja, jako panujący, mając dosyć 
nieprzyjaciół, nie chcę się im dawać na pośmiewisko. Nie dopominam się praw moich, lecz 
zachowanie form pewnych warować sobie muszę! 
— Prawa! warować! — pogardliwie i gwałtownie podchwyciła Eleonora. — Ja żadnych praw 
nie uznaję ani ich sobie dyktować pozwolę... 
I dumnie spojrzawszy z góry na nieszczęśliwą swą ofiarę odwróciła się ze wstrętem. Powolnym 
krokiem Michał przeszedł się po komnacie zamyślony. 
— Pozostanę tu parę godzin — odezwał się, z dala na sofie, na sposób turecki wysłanej, zabierając 
miejsce. 
— W. Królewska Mość możesz iść na spoczynek i namiot nad łożem zapuścić. 
Obojętność, z jaką te wyrazy wymówił Michał zdawała się uderzać królowę, spojrzała z 
ukosa na niego, jakby chciała wziąć miarę siły jego i charakteru. Na pytanie odpowiedzi nie 
dając pozostała w krześle, rzeźwiąc się ciągle oddychaniem woni, którą przy ustach trzymała. 
Nastąpiło długie, głuche milczenie. Nieporuszony, z oczyma wlepionymi w posadzkę, siedział 
król Michał. Eleonora niespokojna rzuciła się na siedzeniu. Z dala zegar wieżowy bił 
powolnie godzinę. 
Rozmowa zerwana nie zawiązała się już więcej, aż w chwili gdy po godzinie upłynionej 
król powstał ze siedzenia. Eleonora poruszyła się, mierząc go wzrokiem. 
— W. Królewska Mość — odezwał się zimno, zabierając odchodzić małżonek — pozwolisz 
mi, abym z najjaśn. cesarzową matką otwarcie pomówił jutro? Nie godzi się i sumienie mi nie 
pozwala kłamać przed nią — milczeniem nawet. Powinna wiedzieć, w jakim położeniu zostawia 
mnie i panią. 
Eleonora krótko się zamyśliła, brwi ściągnęła. 
— Nie rozumiem — rzekła — na co się to przydać może, gdyż ani rozkaz matki, ani żadna 
przemoc nie zmusi mnie zmienić mego postanowienia. Będę dla W. Królewskiej Mości i dla 
świata — królową, ale żoną jego — nigdy! Pytać mnie o to, co masz uczynić, nie potrzebujesz, 
W. Królewska Mość. Oskarżanie mnie przed matką nie polepszy stosunków naszych, zwiększy 
tylko tę niechęć, ten wstręt, który miałam i mam do niego i taić go nie będę... Czyń W. 
Królewska Mość, jak mu się podoba... 
Michał milcząc ukłonił się i wyszedł. Nazajutrz w przepysznie przystrojonym refektarzu 
zastawione stoły czekały na młodą parę, która wraz z cesarzową matką pod baldachimem na 
podwyższeniu zasiadła, mając przy sobie dwie księżniczki. 
Dwór przepełniał salę, w której dostojniejsza część towarzystwa przy osobnych stołach się 
mieściła, a reszta w kurytarzach i dolnych izbach klasztornych rozdzieloną była. Małżonkowie 
dotąd nie zamienili słowa nawet, a cesarzowa matka sama tylko niekiedy przerywała 
uprzykrzone milczenie. Szumnie huczna muzyka usprawiedliwiała je po części. 
Król jednak co chwila obracał się do żony, na ustach drgały mu pytania, ale ostre wejrzenie 
oniemiało. Parę razy Kiełpsz z dala dostrzegł, iż Michał, zwrócony do żony, mówił coś do 
niej i widział też, jak krótko, niechętnie, zbywając go, odpowiadała Eleonora. 
Po twarzy cesarzowej matki, która przy królu siedziała, przebiegały widoczne oznaki niepokoju 
i frasunku, po kilkakroć przechylała się do córki, starała wzrok jej spotkać i oczyma 
jej coś powiedzieć, lecz nie odniosło to żadnego skutku, królowa Eleonora pozostała jakby 
sztywną lalką, wyuczona do pewnych ruchów, które z lodowatą obojętnością spełniała... Michał 
wysilał się na wesołość pozorną, na ożywienie, które udawać musiał. 
Uczta w tych warunkach przeciągająca się długo dla form, które jej towarzyszyły, stokroć 
jeszcze nieznośniej dłuższą wydać się musiała obojgu królestwu. Przed oczyma ich obraz ten 
przesuwał się zamglony, niewyraźny, a odgłosy wesołe, okrzyki brzmiały jak urągowisko. 
Na ostatek owoce, cukry i olbrzymie piramidy ozdobne z napisami i godłami oznajmiły 
koniec tej męczeńskiej biesiady. 
Kiełpsz, który jako nowo mianowany krajczy posługiwał ciągle swej pani miał jednak dosyć 
czasu, aby drugiej, tej, która go stokroć więcej pociągała ku sobie, pozostać wiernym i 
dać dowód, że nie zapomniał o niej. Dwór niemiecko–włoski i polski młodej królowej siedział 
u drugiego stoły, a jedno z przedniejszych miejsc przy nim zajmowała, jako powinowata 
królowi, Helena Zebrzydowska. Wśród mnóstwa ładnych twarzyczek, które jak grzęda kwiatków 
całą stronę osobnego stołu zajmowały, Hela odznaczała się tak klasyczną regularnością 
rysów i wyrazem ich niemal surowym a tragicznym, iż wszystkich oczy ściągała na siebie. 
Ubrana wykwintnie, ale z prostotą, o ile ona przy uroczystym wystąpieniu zachowaną być 
mogła, Zebrzydowska miała w sobie coś zagadkowo pociągającego. 
Mimowolnie pytał się każdy patrząc na nią — kto być może ta młoda istota, piękna, poważna 
a tak smętna, jakby od kolebki chodziła w żałobie. Miejsce jej u stołu tak szczęśliwie wyznaczonym 
zostało, że miała naprzeciwko siebie króla i królowę, a oczy jej nie schodziły z 
obojga, szczególniej z Eleonory. 
Badała ją wzrokiem, starała się odgadnąć i sięgnąć do głębi duszy, a doznane wrażenie 
ściągało jej brwi, chmurzyło twarz i czyniło coraz posępniejszą. Kiełpsz coraz to podbiegał 
nieznacznie. 
— A cóż, królowa? — szeptał. 
Hela nic nie odpowiadała. 
Za drugim czy trzecim razem szepnęła do niego: 
— Słyszałeś ją mówiącą? 
— Dotąd nie, ani mówi, ani jeść raczy, talerze odbieramy nie tknięte. Napiła się wody z winem. 
— A król? — cicho dodała Zebrzydowska. 
— Król probował parę razy pytać o coś, ale nie ręczę, czy odpowiedź otrzymał. 
Po uczcie tańce się rozpocząć miały, do których przystępowano z taką ochotą jak do stołu. 
Cesarzowa zajęła miejsce pod baldachimem, wymawiając się od tańca. 
Król, z sześciu senatorami za sobą, panie najdostojniejsze przeprowadził kilka razy po sali. 
Tym samym powolnym krokiem, przy dźwiękach muzyki, Michał przeszedł się z arcyksiężniczką, 
królowa podała rękę Pacowi, zmieniły się pary. 
Eleonora, posłuszna wskazówkom, podawała rękę, szła wyprostowana, z oczyma wlepionymi 
gdzieś w obicia ścienne, powracała, siadała, wstawała, podobniejsza do automatu niż do 
żywej istoty. 
Król też w końcu, pomimo wysiłku, aby się okazać szczęśliwym i ożywionym, zesztywniał, 
ostygł i z tą samą obojętnością znudzoną, spełniał, co mu z kolei wskazano. 
Muzyka tylko szydersko urągała weselem, które nie odbrzmiewało wśród ścian głuchych. 
Programatowi dnia nie było jeszcze końca. Naprzeciw krużganków na piętrze, na których 
siedzenia kobiercami i futrami pookrywane przysposobione były, mistrz ogniów sztucznych i 
kierownicy uroczystości przygotowali widowisko, dla oglądania którego całe towarzystwo 
wyjść musiało. Król podał żonie rękę, którą z lekka odtrąciwszy przeszła do matki, musiał 
więc zbliżyć się do Marii Anny Mantuańskiej i z tą razem stanął patrzeć na zapalone i oświecone 
łuki triumfalne, w powietrze wystrzelające cyfry połączone, deszcze iskier różnobarwnych, 
kaskady ognia, kule gorejące — cały szereg pupilów fejerwerkera200 cekhauzu warszawskiego, 
który usiłował pokazać wiedeńskim gościom, że cesarskim nie ustąpi. 
Tłum stojący w podwórcach, ciżba ludu za murami twierdzy, na polu, głośnymi okrzykami 
radości witały każde nowe zjawisko, które na ciemnym niebie pisało wróżby szczęścia i 
vivaty. 
Dwory króla i królowej, cesarzowej matki, panowie senatorowie, panie z Warszawy przybyłe, 
pomiędzy którymi jedne z pierwszych miejsc zajmowała kanclerzyna Pacowa — towarzyszyły 
królestwu. 
Eleonora zawczasu wymówiła to sobie, na co się zgodzić musiano, że oprócz polskiego 
swego fraucymeru i urzędników, trzymać będzie mogła sługi, do których była nawykłą. Zgodzono 
się na to tym łatwiej, iż wszystkie królowe rakuskiego domu zawsze z sobą przynosiły 
to niemiłe wyposażenie, które się do tego przyczyniło, aby żadna prawie z królowych nigdy 
do polskiego języka i obyczaju nie nawykła. 
Kiełpsz, który z wielką ciekawością obliczał już tych, co pozostać mieli przy królowej, 
dnia tego dopiero dostrzegł postać, która mocno zwróciła jego uwagę. Był to niemłody już, z 
twarzą dziwnie pomarszczoną, w peruce wielkiej, ale dosyć zaniedbanej, charakterystycznej i 
niemiłej powierzchowności mężczyzna, którego mu wskazano jako sekretarza królowej. Jedni 
go mianowali Włochem, Niemcem drudzy, a twarz tylko cechowała zgryźliwą, nieprzystępną, 
zamkniętą w sobie osobistość, która nie okazywała najmniejszej ochoty ani obeznać się, ani 
zbliżyć do tych, z którymi żyć jej było przeznaczonym. Z rękami w kieszeniach, przygarbiony, 
drżąc od zimna, sekretarz ów wpatrywał się na pozór w ognie sztuczne, lecz daleko pilniej 
badał oczyma niespokojnymi każdy ruch królowej i tych, co ją otaczali. 
Wyraz tego zmęczonego już życiem oblicza nie był wcale pociągający, ale w oczach błyskała 
inteligencja i wielka wiara w siebie. Dwór polski wcale się nie zdawał czynić na nim 
wrażenia. Obejście się jego z ludźmi do służby i dworu królowej Eleonory należącymi wskazywało, 
że zajmował stanowisko wysokie i miał prawo rozkazywania. Zostawiony sam sobie 
sekretarz miał bardzo nieprzyjemny pozór człowieka, który czuje się nie na swym miejscu. 
Brwi siwe nawisały mu aż na powieki, usta się zamykały silnie, fałdy i marszczki występowały 
na długiej żółtawej twarzy wyraziście, lecz gdy się kto zbliżał i zwracał jego uwagę, lice 
wygładzało się, łagodniało i starało przypodobać wyrazem uprzejmości. Szło mu widocznie o 
to, aby robić znajomości i zasięgać informacje, bo zaczepiał z kolei po niemiecku, po włosku 
i po francusku wszystkich, co mu się nastręczali. Kiełpsz wcale dobrze mógł mówić po niemiecku. 
P. sekretarz widział go usługującego królowej jako kraczego i teraz, gdy przypadkiem 
czy przez ciekawość młody krajczy podsunął się i zbliżył ku niemu, nadzwyczaj nadskakująco 
sprobował z nim zawiązać rozmowę. 
Natrafiwszy na język niemiecki niezmiernie się ucieszył. On sam mówił nim wprawnie 
bardzo, ale zaraz na wstępie prezentując się p. krajczemu oznajmił, że był Włochem, że się 
zwał Toltini, a od dziecka będąc przy dworze, języka niemieckiego nauczyć się miał sposobność. 
Rozmowa rozpoczęła się od wielkich pochwał, jakie sekretarz oddawał wspaniałości 
przyjęcia, wytworności stołu, wybornym winom — a na ostatek nawet świetnemu fajerwerkowi... 
— Wszystko to dla naszej królowej pani — odparł Kiełpsz — zdaje się straconym, tak dziś 
uderza i nas, i każdego smutek jej twarzy. 
Toltini żywo bardzo zwrócił się do krajczego. 
— A jakże się temu możecie dziwować — przerwał. — To było dziecię ukochane, pieszczone, 
które nigdy, na chwilę nie opuszczało matki. Sama ta myśl, że się z nią rozstać musi. napełnia 
ją boleścią. Sama jedna, zostanie wpośród obcych. 
— My też — rzekł Kiełpsz z podejrzanym uśmieszkiem dwuznacznym — nie dziwimy się 
uczuciu bardzo naturalnemu, ale ubolewamy nad tym i radzi byśmy tylko wiedzieć, czym by 
ta tęsknota i smutek rozproszyć się dały. 
Toltini obejrzał się z jakąś obawą dokoła i rzekł z wahaniem pewnym: 
— Na to jedno jest lekarstwo — czas! I wnet, zwracając rozmowę, Włoch począł badać krajczego 
— o króla, o jego charakter, upodobania, usposobienie itp. Krajczy rad był może tym 
pytaniom. 
— Nie tylko ja — rzekł — ale wszyscy to panu zgodnie powiedzą o królu jedno, że nad niego 
lepszego człowieka i serca nie znaleźć, ale w tym właśnie i największa przywara, bo zbyt jest 
łagodnym i dobrym. 
Toltini podniósł brwi ruchem, który mu był właściwy i opuścił je. Cała skóra na czole poruszała 
mu się tak, że peruka z nią nawet to niżej opadała, to się ponad czoło dźwigała. 
— A! a! — rzekł — jak na króla–rycerza, kraju w ciągłych wojnach zmuszonego się bronić, 
gdzie wiele energii potrzeba, w istocie zbytnia dobroć może się stać szkodliwą, ale w domowym 
pożyciu... 
Toltini dokończył takim samym poruszeniem skóry na głowie i czole. 
Pomyślał chwilę. 
— Królowa też, którą i my wam przywieźli — odezwał się — perła naszego dworu, odznacza 
się wielką serca dobrocią, ale — pieszczona... kobieta... nawykła mieć swoją wolę, musi z 
wolna nawykać do zastosowania się z wolą cudzą. 
Wyszeptał to poufnie, chcąc Kiełpszowi tonem i miną okazać wartość tego poufnego zwierzenia 
się. 
— A — odparł krajczy — spodziewam się, że na despotyzm naszego pana uskarżać się nie 
będzie. Toltini przyjął to wdzięcznie. 
— Ja pozostaję tu przy królowej pani — rzekł. — Nawykłem do Wiednia, trudno mi bardzo 
się z nim rozstać było, ale nasza pani potrzebowała zaufanego do korespondencji człowieka. 
Cesarz ojciec życzył sobie tego, musiałem się poświęcić, uczyniłem to chętnie. 
— Zostawiłeś pan rodzinę w Wiedniu? — zapytał Kiełpsz. 
Włoch na parę kroków się cofnął. 
— Ja! rodzinę? — począł śmiać się. — Nie miałem jej nigdy. Rodzice dawno mnie odumarli, 
a nigdy nie byłem żonaty. Poświęciłem się cały usługom najjaśniejszego pana, duszą i ciałem 
do niego należę. 
I Toltini, zawiązawszy kilka węzełków na nitce słów, które mu bardzo łatwo z ust płynęły, 
dosyć zręcznie o króla rozpytywać począł. 
Dotknął delikatnie, ostrożnie, ale za wcześnie przy nowej znajomości stosunków króla z 
płcią piękną. 
Kiełpsz ramionami zżymnął. 
— Nasz król — zawołał — wychowany przez bogobojną matkę, nieśmiały z natury, nigdy nie 
okazywał najmniejszej skłonności do zbliżania się ku płci niewieściej. 
— A! — podchwycił Toltini — ale dwór polski za Władysława i Kaźmirza słynął z bardzo 
swawolnych miłostek! 
— Nie wiem — rzekł Kiełpsz — bom nie był wówczas na dworze. — Co się tyczy króla, ten 
wychował się jak panienka. 
Toltini słuchał z niedowierzaniem. 
— Przecież jakieś upodobania mieć musi, coś w życiu musi go nęcić — odezwał się. — Nie 
ma człowieka, który by skłonności jakichś nie okazywał. Myślistwo? Konie? 
— Bardzo pomiernie się nimi zajmuje — mówił Kiełpsz. — Jeżeli znowu przyjdzie do wojny, 
zapewne zajmie się wojskiem i stanie na czele jego. U nas król hetmanem być musi. 
Włoch zamilkł, a po chwili wychwalać znowu zaczął elegancją i przepych, z jakim wystąpił 
dwór i król. 
— Otóż pan trafiłeś — przerwał Kiełpsz — na istotną słabość pana naszego. Lubi on wytworność 
i wykwintne stroje, wszystko co uszlachetnia człowieka i czyni go przyjemniejszym nawet 
powierzchownością. 
— Jest to gust wielkim rodom właściwy — rzekł Toltini. 
— Nasz też król z panującego domu pochodzi — zamknął Kiełpsz. 
Gdy tak rozmawiali, w krużgankach ruch powstał, bo ognie się ostatnie spaliły, a marszałek 
szepnął królowi, iż czas było powracać do sal, w których jeszcze jedna dnia tego ceremonia 
odbyć się miała. 
Nigdzie wspanialej jak w Polsce nie występowano z weselnymi podarkami. 
Obejść się bez nich nie mogło, tym bardziej że oprócz królowej, której należały ze zwyczaju, 
Michał musiał jakąś ofiarą upamiętnić ten dzień cesarzowej, jej siostrze i młodej siostrze 
żony. 
Ceremonia oddawania darów zwykle następującego dnia po weselu się odbywała, lecz cesarzowa 
nagliła z powrotem do Wiednia, potrzeba więc było przyspieszyć. 
Król podarki swe żonie złożył już był rano, teraz przyniósł je matce i dwom księżniczkom, 
a senatorowie po nim poczęli z kolei przynosić i składać u stóp królowej Eleonory podarki 
najrozmaitsze. 
Nie grzeszono nigdy skąpstwem w takich razach, cóż dopiero, gdy trzeba było iść w zawody 
z drugimi? 
Wysadzali się panowie dygnitarze, wojewodowie, kasztelani, a nawet niektórzy biskupi na 
te dary, przy tej zręczności popisując łaciną i włoszczyzną. 
Poczynając od klejnotów, łańcuchów, naszyjników, pasów, do sreber, roztruchanów201, 
miednic, nalewek, kubków, kosztowne futra, wschodnie kobierce, wzorzyste makaty i obicia 
lamowe, stosami legły u nóg młodej królowej. 
Cesarzowa, siostra jej i młoda arcyksiężniczka zachwycone były i ubawione widokiem 
tych skarbów, na które królowa tylko patrzyła z tak widoczną obojętnością i niemal pogardą, 
iż matka po kilkakroć jej do ucha szeptała, zapewne usiłując skłonić, aby trochę wdzięczniejszą 
twarzą starała się to przyjmować. 
Cesarzowa też, wyręczając ją po kilka razy odzywać się musiała do zbliżających panów, 
aby zatrzeć nieprzyjemne wrażenie, jakie na nich chłód i duma królowej czyniły. 
Król Michał wyręczał także żonę, która siedziała zastygła, jakby obca temu, co się dokoła 
niej działo. 
Tym, którzy na to zwracali uwagę, mówiono po cichu: 
— Czegóż bo chcecie od niej! Pierwszy raz rozstaje się z matką. Dajcie jej odboleć rozłączenie 
się z rodziną. 
Zabawy i tańce miały się potem przedłużyć jeszcze, zagrała muzyka, poruszyła się młodzież 
na dany znak króla, lecz ten chłód, jaki od początku obwiewał wszystko, paraliżował i 
pląsy niewesołe, urywane, które się wprędce skończyły, bo królowa uskarżała się na znużenie, 
a cesarzowa odjazdem wymawiała. 
Męskie tylko towarzystwo u marszałkowskich stołów zasiadło, już podochocone zapijać za 
zdrowie obojga królestwa, a po kątach zausznicy prymasa siali już rozmaite pogłoski i zbierali 
plotki. 
Dlaczego im jednym podobała się ta królowa z taką dumą i nieczułością witająca kraj, któremu 
panować miała, to tłumaczyć tylko mógł instynkt ludzki, przewidujący, co mu za narzędzie 
służyć może. 
Przyjaciele króla spoglądali na nią z trwogą w sercach. 
III 
Rozpoczęło się życie nowe z przybyciem królowej Eleonory do Warszawy. Znękana oporem 
i niechęcią przeciwko sobie, źle ukrywaną lub objawianą otwarcie, która go ścigała na 
każdym kroku, król wchodząc do swych komnat na spoczynek znajdował w nich milczenie, 
wejrzenia wrogie, antagonizm we wszystkim i przekorę. Dość było, ażeby zażądał czegoś, 
natychmiast ze strony królowej odpowiadano przeczeniem i odmową. 
Zaledwie wymóc było można na królowej, aby publicznie występując powstrzymała się od 
okazywania wstrętu, wzgardy i gniewu przeciwko małżonkowi. Lice jej nie rozjaśniło się 
nigdy, chyba gdy listy przyszły z zagranicy i mogła się zamknąć ze starym Toltinim dla odpowiadania 
na nie. Kraju tego, który ją przyjął gościnnie i serdecznie, ani poznać, ani się zbliżyć 
do niego nie chciała, nie patrzyła na nic, nic ją nie obchodziło. 
Co tylko królowi miłym być mogło i pożądanym, dla niej stawało się wstrętnym. Nie obcowała 
z nikim oprócz tej garstki ludzi, która z nią do Polski przybyła; powiernikiem i prawą 
ręką był sekretarz Toltini. 
Dnie jej schodziły w samotności, zamknięciu, nudach i gniewach. 
Dla oka ludzkiego król Michał musiał po kilka razy na dzień przechodzić do komnat żony, 
czasem obok niej pokazywać się publicznie. Nikt nigdy nie był świadkiem ich pożycia z sobą 
i stosunków poufałych. Czasem gdy król wszedł, panowało głuche milczenie, jak gdyby nawet 
nieraz pragnęli rozmowy; niekiedy przeze drzwi dawał się słyszeć donośny, rozkazujący 
głos królowej, cichy króla, wybuchy jakieś, a po nich grobowe milczenie. Wychodząc od żony 
Michał zwykle był blady, znękany, zadumany, a powróciwszy do sypialni oddychał dopiero 
swobodniej. 
Nikomu się jednak nie zwierzał z tego, co cierpiał, nadto był wstydliwy razem i dumny. W 
początkach, choć bystre oko dworzan widziało ten stosunek lodowaty młodego małżeństwa — 
spodziewano się zmiany i polepszenia, tymczasem, przeciwnie, z każdym dniem rozstrój stawał 
się wyrazistszym. Mechanicznie, jakby zmuszona, pokazywała się królowa w swej loży 
czasu nabożeństwa u Św. Jana, klękała na modlitwę, podnosiła się po skończeniu obrzędu i 
znikała... Nie bawiło ją nic, nie żądała niczego. 
Zmuszona przyjmować polskie panie, zaledwie raczyła się do nich odzywać, a bardzo często 
przemawiała szydersko i otwarcie wyśmiewała obyczaje polskie. Z duchowieństwa, z senatorów 
ci tylko znajdowali u niej lepsze przyjęcie, których wszyscy znali jako przeciwników 
króla i nieprzyjaciół. Dla nich bywała prawie uprzejmą. 
Toltini, który w przeciągu bardzo krótkiego czasu poznał główniejsze działające osoby i 
potajemnie zbliżył się do najczynniejszych, musiał dostarczać skazówek. 
Oprócz niego, który się wciskał wszędzie, cały dwór niemiecko–włoski królowej zupełnie 
się wydzielał na zamku od królewskiego. Dodane Eleonorze Polki wprawdzie przychodziły 
na służbę do niej, trwały w swych obowiązkach, ale królowa nigdy ich do niczego nie używała. 
Na zapytania ich nie odpowiadała, unikała otarcia się o nie, a fraucymer ją w tym reflektował. 
Mały wyjątek stanowili cudzoziemcy, będący w służbie króla, ale i względem nich 
nieufność okazywano. 
Jedynym węzłem między tym światem zamkniętym młodej pani a resztą ludzi był Toltini, 
człowiek niezmordowany, zręczny, nie potrzebujący wiele czasu na rozpoznanie ludzi, nadzwyczaj 
uprzejmy i przebiegły. Skromne stanowisko sekretarza podnosił on do znaczenia 
daleko większego i miał nawet pretensje, by go kanclerzem osobistym królowej zwano. 
Nadawał sobie powagę przesadzoną i w bardzo krótkim czasu przeciągu miał już wstęp do 
wszystkich znaczniejszych domów, z których wynosił wiadomości, jakich potrzebował, ale 
nigdy się z niczym nie zdradził. 
Gdy się starano go wypytywać o królowę, zbywał pełnymi uwielbienia ogólnikami, ale ze 
słów jego nie można było żadnego wyciągnąć wniosku. Zręczny bardzo, gdy mu na pytanie 
odpowiadać było niewygodnie, parę razy poruszał skórą na głowie, brwiami, czołem i udawał, 
że nie słyszy, a naglony zbywał pytających zupełnie niestosownymi odpowiedziami. 
Nie wiadomo, kto go wprowadził do prymasa, ale pewnym było, że bywał u niego w godzinach 
różnych i że czasem przesiadywał tam długo. Z ks. Olszowskim grzecznie był, ale 
zimno i z daleka. 
W kilka miesięcy po zawarciu małżeństwa w Częstochowie nieznośne te stosunki młodych 
państwa, które za przemijające z początku uważano, zaczęły się ustalać i utrwalać, stały widocznymi 
— pogorszyły o tyle, że już nawet nie starano się ich osłaniać. 
Helena Zebrzydowska, uczyniona ochmistrzynią dworu królowej, znalazła się w najprzykrzejszym 
w świecie położeniu, gdyż pani, zapewne uwiadomiona o stosunkach, jakie ją łączyły 
z królem, szczególną niechęć jej okazywała. 
Łagodna i dobra Hela zastraszyć się nie dała wcale. W tym czasie Kiełpsz zaczął nalegać 
mocno i los jego miał się rozwiązać. Z tego powodu Zebrzydowska, która teraz Michała widywała 
tylko z daleka lub na krótko, zażądała posłuchania. Michał kazał jej oznajmić, że sam 
też od dawna pragnął się z nią widzieć i naznaczył swobodną godzinę. 
Zebrzydowska znalazła go w gabinecie nad stołem papierami i listami zarzuconym, siedzącego 
bez zajęcia, z oczyma wlepionymi w ścianę. Wydał się jej straszliwie zmienionym. 
Zobaczywszy we drzwiach wchodzącą wstał i z rękami wyciągniętymi ku niej pospieszył. 
Twarz mu się trochę wypogodziła. Oboje długo patrzyli sobie w oczy, nie mogąc przemówić. 
Hela nieznacznie powieki otarła, król się na uśmiech wysilał. 
Z przestrachem prawie Zebrzydowska się przypatrywała tej znanej osobie, niedawno jeszcze 
świeżej i młodej twarzy, która nagle jakby zwiędła i zestarzała, zdradzała okrutnie cierpienie. 
— Unikałem spotkania z tobą — odezwał się Michał po cichu i oglądając dokoła. — Czułem, 
że nie powstrzymałbym się od skarg, a one się na nic nie zdały. Domyślasz się zresztą, jakie 
jest moje pożycie i życie. Dla kogóż to tajemnicą! Mam na czole wypisane, żem nieszczęśliwy. 
— Męstwa! męstwa! — przerwała Hela, usiłując je też w sobie obudzić. — To są początki, 
wszystko się zmienić może. 
— Mnie się to wydaje skończonym — odparł król, zbliżając się i głos aż do szeptu zniżywszy. 
— Nie wiesz nic, muszę ci wyznać wszystko. 
Chwilę namyślał się król i twarz jego jeszcze się stała smutniejszą. 
— Królowa pierwszego wieczora — ciągnął dalej — oświadczyła mi otwarcie, że nigdy żoną 
moją nie będzie. Sto razy potem słyszałem to powtórzone z jej ust, że mnie nienawidzi, że 
serce jej należy do kogo innego, że wyszła przymuszona... Rozumiesz teraz, jak żyjemy z 
sobą. Rad bym ocalić choć pozory, wstyd mi ludzi, serce mi krwawi. Jestem najnieszczęśliwszy. 
Wiesz, co mam do zniesienia od prymasa i jego przyjaciół, jak się oni ze mną obchodzą, 
jak w każdym kroku stawią mi opór i nie dopuszczają nawet obrony kraju, która by moim 
była dziełem. Ręce mam związane... Wszyscy ci, co są ze mną, nie podołają hetmanowi i 
Prażmowskiemu. Dodaj do tego utrapienie, nędzę moją domową, nieprzyjaciela we własnej 
żonie, a będziesz mieć obraz mojej doli. 
Zebrzydowska słuchała, ale nie było to dla niej rzeczą nową. 
— Potrzeba jednak — rzekła — choćby się przyszło do ostatecznych uciec środków, rozkuć z 
tej niewoli. 
— Jak? — pochwycił król i pomilczawszy dodał: 
— Pacowie, ich przyjaciele i moi — szukamy tych środków i znaleźć ich nie możemy. Prymas woli, ażeby Rzeczpospolita szwank poniosła, niżby on miał ulec i uznać się zwyciężonym. 
Przepowiadają mi na pewno, że sejmy wszystkie zerwane będą, że żaden nie dojdzie, że 
żadna uchwała nie stanie, choćby największe zagrażało niebezpieczeństwo. Dosyć jest jednego 
człowieka złej woli, aby owoc kilkudniowych narad spełzł na niczym. 
Zebrzydowska załamała ręce. 
— Ale trwać tak nie może! — zawołała. 
Michał podniósł oczy do góry. 
— Rad bym, aby mnie Bóg wyzwolić raczył — odezwał się — ale on jeden to uczynić może — 
ja nie mam siły. 
Hela na dobre płakać zaczęła, a król poruszony tymi łzami usiłował wrócić do apatii swej 
powszedniej. Wziął ją za rękę. 
— Mówmy o sobie — odezwał się — wiem, że chciałaś się mnie radzić. Łatwo mi odgadnąć, 
o co. Kiełpsz poczciwy, zacny chłopak, kocha cię, chce się żenić — ja mam dla was wyposażenie 
obmyślone, zatrzymałem dwa starostwa — idź za niego. Zabezpieczysz sobie przyszłość. 
Zebrzydowskiej głos się z trudnością dobywał ze ściśnionej piersi. 
— Ja kochać go nie mogę — rzekła potrząsając głową. 
— Ale mu szacunku odmówić nie możesz — dodał król. — Przyszłość niepewna wielce, jam 
nie długowieczny. Nie będą mogli inaczej, dadzą mi truciznę. Znajdą takiego, co się im zaofiaruje 
mnie zgładzić. Zostaniesz sierotą. Dla spokoju mojego — idź za niego. 
Hela oczy spuściła, nie odpowiadając; myśl jej zwróciła się już do króla. 
— Nie przerażajcie mnie tą trucizną — odezwała się. — Będę się teraz nieustannie jej obawiała. 
Są przecież sposoby zabezpieczenia się od niej. 
— Braun stary — przerwał król — czuwa nad tym, daje mi nawet antidota. Nad kuchnią i 
piwnicą nadzór jest pilny, lecz któż ujdzie swojemu przeznaczeniu? 
Zadumał się. 
— Śmierć jest niczym — zamruczał zamyślony. — Cierpienia się boję. 
Zebrzydowska pochwyciła rękę wychudłą króla i całować zaczęła, oblewając ją łzami. Michał 
zdawał się uspokajać. 
— Nie mówmy o tym — odezwał się żywiej — wróćmy do Kiełpsza. 
— A ja proszę, nie mówmy o nim — westchnęła Hela. Wahała się chwilę. 
— Nie moglibyście sobie Toltiniego pozyskać? — zapytała. Ma wpływ wielki na umysł 
królowej, jest u niej wszystkim. To pomocnik jej myśli, przyjaciel–sługa. 
— Wiem o tym — rzekł król zimno — lecz Toltini jest już w ręku nieprzyjaciół i spiskuje z 
nimi. Co knuje, o tym nie wiem, lecz że na współ z nimi działa, to pewna. Chcieliby się mnie 
pozbyć, ale ja tej cierniowej korony, właśnie dlatego, że mi dolega, nie zrzucę. Mają jeden ten 
tylko sposób — truciznę. 
— Nie posuną się aż do zbrodni — odparła Zebrzydowska. — Nienawidzę tych ludzi, ale nie 
sądzę, aby zdolnymi byli zajść tak daleko. 
— Znajdzie się ktoś, co im usłuży — począł Michał zimno. — Zresztą, któż wie, co poczną, 
aby mnie zgładzić, sposobów jest wiele. 
Widząc dziewczę rozpaczającym, król nagle zamilkł, zrozumiał, że na próżno ją trapił tymi 
domysłami, gdy ona powiernicą tylko być mogła bezsilną. 
Nagle Zebrzydowska poruszyła się żywo i przystąpiła do króla bliżej. 
— Dobrze — odezwała się — zgodzę się oddać rękę Kiełpszowi, ale wy go przywiążcie do 
osoby swojej, niech on was nie odstępuje, krajczym królowej uczyńcie, kogo chcecie, on powinien 
być waszym krajczym, stolnikiem, podczaszym, wszystkim. On jeden kocha was i 
potrafi czuwać. Ze dworu waszego oddalcie podejrzanych. Poruszył ramionami król Michał. 
— Ja nie wiem, ani komu ufać, ani kogo podejrzewać — odezwał się zadumany. 
— Wszystkich obcych — przerwała Zebrzydowska. I u nas są źli ludzie, ale zdrady nikt się 
tak podłej nie dopuści. Dzięki Bogu, nie jest to w obyczaju naszym. W innych narodach namiętność 
i złość dochodzą aż do czyhania potajemnego na życie, u nas napad zbrojny i zabójstwo 
rzecz powszednia, ale nie nikczemna trucizna! 
Mówiła gorąco, Michał spojrzał na nią i zdawał się dzielić jej przekonanie. 
— Masz słuszność — odparł — cudzoziemców oddalić muszę. 
Zegar wybił godzinę, westchnął król słysząc ją i z obawą jakąś spoglądając na stos papierów, 
który leżał przed nim na stole. 
— Helo, wojna — rzekł głosem przejętym uczuciem. — Proszę cię, nie oddalaj się od dworu. 
Nie mam nikogo, czasem słowo twoje... doda mi męstwa, tracę siły, tracę odwagę, tracę głowę... 
Zastukano do drzwi i Zebrzydowska szybko uszła drzwiami bocznymi, gdy drugie otwierały 
się i ks. biskup chełmiński wchodził z papierami pod pachą. 
Nie był on już tym zwycięzcą dni dawnych, pełnym nadziei i ufności w siebie, walczył 
mężnie wprawdzie, ale był znużonym i chwilami ogarniało go zwątpienie. 
Jak każdy człowiek prawego charakteru, który w boju z wrogiem nie może użyć ani zakazanego 
oręża, ani środków. nikczemnych, ani ludzi wzgardzonych, Olszowski musiał się czuć 
słabym, widząc przeciwko sobie występujące siły, w których nie czyniono wyboru. 
Dla prymasa i ludzie, i środki dobre były, byle go wiodły do celu. Posługiwał się wszystkim, 
co mogło mu zapewnić zwycięstwo. 
Przed królem Olszowski ukrywał swe zwątpienia chwilowe, ale w sobie cierpiał wiele, w 
tym wybrańcu szlachty widział męczennika i ofiarę, która bezsilna mordować się dozwalała, 
opierając tylko — wytrwaniem. 
Biskup poufale powitał króla, papiery rzucając na stół. 
— Nie pytam was o nowiny — odezwał się Michał — bom zawsze na najgorsze przygotowany. 
— Nie wiem, czy je tak nazwać można — rzekł Olszowski — gotuje się niezawodnie wojna, 
mnie się zaś zdaje, że ona ocalić może. Niepodobna, by nawet najgorsi ludzie niebezpieczeństwem 
ustraszeni nie zostali. Sobieski — chociaż Prażmowski nim włada — kocha kraj i nie 
zdradzi go. Sejm musi uchwalić i pobory, i pospolite ruszenie, jeżeli Kozacy na nas Turków 
naprowadzą. Hetman przeciwko Turkom jest wodzem, jakiego równego znaleźć trudno. Bądź 
co bądź wspólne niebezpieczeństwo jedna i zbliża. 
Boleśnie uśmiechnął się król Michał. 
— Nie wiem, co myśli hetman — rzekł — ten może lepiej jest uwiadomionym, ale prymas i 
jego partia szerzą pogłoski, że wojna jest zmyśleniem, urojeniem, że niebezpieczeństwo nie 
istnieje, że ja chcę szlachtę zniszczyć, wyciągając ją z domów. 
Poruszył ramionami. 
— Ale się to utrzymać nie może! — przerwał Olszowski. 
— Szerzy się to przekonanie, umyślnie rozsiewane przed sejmem — odezwał się król — 
wierzcie mi. Łatwo jest wpoić to człowiekowi, czego on sobie życzy. Szlachta ma wstręt do 
pospolitego ruszenia, do wojny, zleniwiała. Prymas bije w to, co jej miłe. Sejm się zbierze na 
próżno i zostanie zerwanym. 
Westchnął. 
— Ja lepszego się spodziewam — odparł Olszowski. 
Unikając dalszej rozmowy o tym, podkanclerzy rozłożył papiery i począł o tych nieszczęsnych 
wakansach, które stanowiły zawsze najdrażliwszy z przedmiotów. 
Nieprzyjaciele króla zuchwale się domagali nadań starostw, urzędów. Michał, w nadziei 
przejednania, gotów był do ustępstw zawsze, Olszowski się im przeciwił. 
I teraz spór się wszczął pomiędzy nimi. 
Biskup miał słuszność — dowodził on, że lepiej było obdarzać przyjaciół i tych, których 
pozyskać się spodziewano, niż nadaremnie próbować przejednania. Nazajutrz po przypieczętowaniu 
przywilejów ci, co je otrzymali, najczęściej się przechwalali tym, że strachem je 
wymogli na królu, i szli dalej w zajadłym oporze przeciwko niemu. Walka o każdy nowy 
przywilej między królem a podkanclerzym kończyła się zwykle milczącym uleganiem ostatniego. 
Olszowski na ostatek zawiadomił pana o kilku drobnych wybrykach nieprzyjacielskiego 
obozu, po czym rozstali się, wzdychając oba. 
Król dalej codzienne swe obowiązki spełniał z rezygnacją odrętwiałego cierpieniem człowieka. 
Każdego dnia musiał pójść do królowej, która go nie zawsze przyjmowała. Zasiedli 
później do wspólnego stołu, przy którym nie było prawie rozmowy, jeżeli królowa Eleonora 
nie znalazła przedmiotu jakiegoś do urągania i dokuczania małżonkowi. Wyśmiewanie 
wszystkiego, co tu spotykała, było dla niej najmilszą zabawką. Zwykle król słuchał milczący. 
Czasem próbował ją rozbroić łagodnością, która zdawała się przeciwny spodziewanemu skutek 
wywierać. Gniewało [to] królowę. Zrywała się od stołu pod pozorem bólu głowy i rzucała 
go samego. 
Życie było do niezniesienia... 
Lata w ten sposób upływały, przedłużała się walka, sejmy były widowiskami gorszącymi, 
podburzającymi umysły. Prażmowski, gdy się posunął do ostateczności i obudził niechęć 
przeciw sobie, ukarzał się pozornie, przychodził rękę króla całować ze skruchą, a nazajutrz 
rozpoczynał podstępną swą grę na nowo. Do ostateczności przywiedziony, złamany klęskami 
sromotnymi, upokorzony traktatem w Buczaczu202 zawartym, Michał wycieńczony, znużony 
upadł na siłach. 
Około niego osnuwała się tymczasem sieć najobrzydliwszych knowań i spisków. Toltini, 
który potajemnie ciągle uczęszczał wieczorem do prymasa i zupełnie się z nim porozumiał, 
pracował teraz nad tym, ażeby go zbliżyć do królowej. Zdawało się to niepodobieństwem. 
Kiełpsz, który czuwał tam, gdzie się inni wcisnąć nie mogli, pierwszy pochwycił nić nowego 
spisku, którego doniosłości niepodobna było objąć, a nawet znaczenia wyrozumieć. 
Porozumienie prymasa z królową zdawało się niepodobieństwem, niemożnością — cóż bowiem 
mogło mieć na celu? 
Gdy po raz pierwszy Prażmowski z rana się ukazał na pokojach Eleonory, która go ze 
szczególnymi oznakami poszanowania przyjęła — doniesiono o tym natychmiast królowi. 
Michał pomyślał nad tym chwilę i nie dopatrzył w tym nic, nad chętkę dokuczenia mu. 
Ramionami poruszywszy, obojętnie to przyjął. 
Przy obiedzie królowa była promieniejąca, zdawała się tryumfować. 
— Miałam przyjemność — odezwała się żywo — poznać dziś bliżej i dłużej rozmawiać z arcybiskupem. 
— Wiem o tym — rzekł król obojętnie. 
— Jest to człowiek spotwarzony — dodała. — Podobał mi się wielce, ma rozum, polityk i 
statysta niepospolity, ale tu regułą jest ogólną — nieudolnych powoływać, a zdolnych odpychać. 
Ironiczny uśmiech zaigrał na jej ustach. 
— W. Królewska Mość... nie lubisz go? — zapytała. 
— Wypłacam mu wzajemnością — odparł Michał zawsze apatycznie — od początku mego 
panowania ten człowiek się nie kryje z nienawiścią dla mnie, zrywa sejmy, kraj podburza, 
wietrzy... 
— Walczy za swe przekonania — przerwała królowa — zresztą słyszałam, iż ma prawa wielkie, 
a granic ich nie przekracza. Najlepszym tego dowodem, że W. Królewska Mość nic mu 
uczynić nie zdołasz. 
— Duchownym jest, to go osłania — odparł król. 
— I ma więcej przyjaciół w kraju od W. Króla Mości — dodała Eleonora, z widoczną przyjemnością 
dokuczając mężowi. 
Michał, nawykły do tych przekąsów, obojętnie jadł tymczasem i cały się zdawał jedzeniem 
zajęty. 
To upodobanie w wykwintnej kuchni, które było słabością biednego króla, obudzało w 
Eleonorze rodzaj obrzydzenia, z którym się nie taiła. Niekiedy szydersko się wyraziła o obżarstwie, 
a sama umyślnie nie jadła prawie przy stole. 
Tego dnia przez cały ciąg obiadu prymas był przedmiotem rozmowy, którą król podsycał 
mało. Pod koniec Eleonora wstała, nie czekając na Michała i zostawując go przy owocach. 
Odwiedziny prymasa były tego dnia pogłoską i nowością, która wszystkich zajmowała. 
Prażmowski stary i schorzały zdawał się odżywionym i pokrzepionym. Zamknął się po 
obiedzie i długo nad listami pracował. Twarz miał pod wieczór rozjaśnioną, tryumfującą. 
Gości swych zwykłych odprawił wcześnie — czekał na kogoś. 
Późną już bardzo godziną, bocznymi drzwiczkami wpuszczono po cichu Toltiniego, który 
w pół zgięty, pokorny, uśmiechający się, pośpieszył do ucałowania ręki starca, nadzwyczaj 
też łaskawie i serdecznie przyjmującego gościa tego. Na próżno sekretarz Eleonory wymawiał 
się od tego honoru, Prażmowski posadził go też obok siebie. 
— Jestem jeszcze cały przejęty — odezwał się po cichu — wrażeniem, jakie na mnie uczyniła 
królowa... najnieszczęśliwsza istota pod słońcem. Córka Cezarów! Żona tego niedołężnego i 
przewrotnego książątka! Co za los! Ubolewania godzien... 
— Tak — potakiwał z wielkim przejęciem Toltini — męczennicą jest... żywot to do niezniesienia. 
Spojrzeli sobie w oczy dwaj spiskujący i prymas długo na ucho szeptać coś począł sekretarzowi 
Eleonory. Zdawał się obawiać szmeru nawet tego cichego mruczenia — tak coś strasznego 
zwierzał Włochowi. Nawzajem, Włoch więcej wyrazistymi rąk ruchami niż słowy, mu 
odpowiadał. Pomimo takiego zabezpieczenia się od posłuchów i zdrady prymas rzucał oczyma 
dokoła i dopiero po namyśle, drżącą ręką dobył zza sukni przygotowany list, wcisnął go 
Toltiniemu i nie dając mu ani na chwilę trzymać na oczach, zmusił do schowania w boczną 
kieszeń. Znowu szepty się rozpoczęły, twarz prymasa na przemiany wyrażała to radość, to 
niepokój. Toltini też nie bardzo się okazywał spokojnym i wkrótce mieszkanie Prażmowskiego 
opuścił. 
Z rana Kiełpsz doniósł królowi, że sekretarz królowej został wysłanym do Wiednia. 
N. Panie — odezwał się — królowa bez Włocha tego obejść się nie mogła. Zaszła więc jakaś 
okoliczność niepospolitej wagi, kiedy się go, choćby na krótki czas, pozbyć była zmuszoną. 
Widziałem Toltiniego na samym wyjezdnym. Zapomniał widać o tym, iż sam mi mówił, że 
rodziny wcale nie ma, skłamał bowiem przede mną, że uprosił sobie dni kilka, stęskniwszy za 
familią. Wszystko to razem dowodzi, że coś się knuje? 
— A cóż gorszego się jeszcze knuć może? — przerwał król obojętnie. 
— Nie wiem — odezwał się Kiełpsz — ale i to znak niedobry, że Toltini wczoraj był nocą u 
prymasa... 
Spojrzał Michał na mówiącego i poruszył ramionami. 
— Cóż oni uczynić mogą? — rzekł zimno. — Wyczerpali już wszelkie środki. 
— Jednakże... potrzeba by... coś począć? — odezwał się nieśmiało dworzanin. 
Zmarszczył się na to król i potrząsnął głową. 
— Słyszałeś kiedy bajkę o bazyliszku?203 — zapytał. 
Krajczy stanął zmięszany — po ustach króla smutny uśmiech przebiegł. 
— Tak jest — dodał — o bazyliszku! Mówią o nim, że sam się ukąszeniem i własnym jadem 
zabija. Ja sądzę, że źli ludzie tak własną złością na koniec giną. Niech czynią, co chcą. 
Kiełpsz nic już więcej mówić nie śmiał, ani się przyznać do tego, co na własną rękę począł. 
Przekonanym był, iż Toltini z ważnymi papierami musiał być wyprawionym do Wiednia. 
Nie wątpił, iż one, jak wszystko, co przedsiębrała królowa, przeciwko mężowi były wymierzone. 
Całą noc męczył się i niepokoił tym krajczy, a nad rankiem, wiedząc, że Toltini do Wiednia 
jedzie dnia tego, znalazł ludzi, dobrał im dowódzcę i wyprawił ich przodem, aby Włochowi 
po drodze papiery, jakie wiózł z sobą, odebrali. Zalecił im, ażeby staremu nic nie czynili 
złego i dla niepoznaki tylko obedrzeć go musieli, aby napaść na prostych rabusiów złożoną 
być mogła. 
Wybrani przez Kiełpsza tak się doskonale uwinęli, że nie czekając nocy, w lesie Toltiniego 
zaskoczywszy, obrali go ze wszystkiego, co miał, do koszuli. Z początku jednak listów przy 
nim żadnych znaleźć nie mogli i dopiero zaszyte w odzieży odkryli. Był między innymi papierami 
królowej list do matki, do ojca i prymasa do Ferdynanda. Toltini odarty, przestraszo
203a z y l i s z e k (z greck.) — potworny jaszczur mający według podań ludowych zabijać wzrokiem 
ny, tegoż dnia na noc powrócił do Warszawy potajemnie i straszna za powrotem jego burza 
na zamku powstała. Królowa Eleonora z gniewu rozchorowała się i położyła w łóżko. 
Król o niczym nie wiedział. Kiełpsz, sprawca tego śmiałego napadu, tak pomyślnym 
uwieńczonego skutkiem, mógł nim być dumnym, ale wiedział, że Michał mu tego nie pochwali. 
Wieczorem, gdy król wieczerzę sam z Pacem zjadłszy rozbierał się i miał iść do łóżka, 
rzucił mu się do nóg Kiełpsz, wyznając, co popełnił. Król mocno się oburzył z początku, połajał 
za zbytnią gorliwość krajczego, ale w końcu papiery odebrane Toltiniemu podać sobie 
kazał. 
Sądził Kiełpsz, że je rozpieczętuje, przeczyta i jawnej zdrady mając w ręku dowody, użyje 
ich na pognębienie wroga. Król tymczasem z wielką trwogą i troskliwością opatrzywszy pieczęci, czy nie zostały naruszone, papierów ani tknął i zamknął je pod klucz. 
Ciekawym był Kiełpsz, co z nimi potem pocznie. Michał postąpił sobie ze szlachetnością, 
charakterowi jego właściwą. Królowa, ochłonąwszy nieco po pierwszym wrażeniu, nazajutrz 
wstała z łóżka i do wspólnego przyszła stołu. Michał idąc na ten obiad zabrał z sobą papiery. 
W chwili, gdy Eleonora wchodzić miała do jadalni, spotkał ją w gabinecie, w którym ją poprzedzał. 
Zapytał naprzód o zdrowie, na co otrzymał niedorzeczną odpowiedź — królowa 
chciała, nie przedłużając rozmowy, iść do sali, ale Michał jej zastąpił drogę grzecznie i zatrzymał. 
— Musiałaś pani wczoraj kogoś wysyłać do Wiednia z listami — odezwał się. 
— Alboż mi nie wolno? — oburzyła się Eleonora. 
— Nikt jej tego nie zaprzecza — odezwał się Michał — lecz należy z listami wyprawiać ludzi 
pod osłoną. Zdaje się, że wczorajszy poseł wpadł w ręce jakimś opryszkom, którzy go odarli, 
bo moja straż i myśliwcy pochwycili ich potem z papierami, które szczęściem do rąk się moich 
w całości dostały. 
Królowa bladła i rumieniła się — rzuciła na męża wzrokiem jadowitym. — Gdzie są te papiery?! 
— krzyknęła. 
Michał powoli dobył z szerokiej bocznej kieszeni sukni pakiet i grzecznie wręczył go królowej. 
Chciwie naprzód rzuciła się na pieczęcie, co widząc król rzekł z uśmiechem łagodnym: 
— Pieczęci są w całości — miałem wielką ochotę dowiedzieć się, co też ks. prymas może pisać 
do Jego Cesarskiej Mości, lecz nie śmiałem łamać pieczęci. 
Odetchnęła królowa, ale nie myślała się tłumaczyć i uniewinniać, powróciła jej duma i zuchwałość, 
milcząca poszła do stołu. Przez cały jednak czas trwania obiadu siedziała, nic do 
ust nie biorąc i nie mówiąc ani słowa. Michał dnia tego jadł długo, jadł wiele i Eleonora, 
zniecierpliwiona pod koniec, odsunęła krzesło powracając do swych pokojów. 
Po południu ks. Olszowski przyszedł do króla, który mu poufnie opowiedział, co się stało. 
Biskup chełmiński rzucił się wołając: 
— Gdzie ten list? gdzie! — a dowiedziawszy się, że król zwrócił go żonie, wpadł w rozpacz 
niemal. Przywodził tysiące przykładów przejmowanych korespondencji osób podejrzanych 
dowodząc, że gdzie szło o najwyższej wagi sprawy krajowe, król miał prawo nie szanować 
tajemnicy listów. Co więcej składał dowód, że Zamojski listy króla Zygmunta III przejęte, na 
sejmie pokładał. 
Michał odpowiedział obojętnie: 
— Wstręt miałem do użycia takiego środka. Cóż bym się zresztą dowiedział z listu prymasa? 
Nic — oprócz tego, że mię zapewne przed teściem obwinia. 
Przez dni potem kilka Toltini się nie pokazywał. Na dworze mówiono, że leżał chory. 
Wstał potem i z dawną swą wstrętliwą twarzą zjawił się na pokojach. Był on zwykłym pośrednikiem 
pomiędzy królem a Eleonorą, gdy czegoś wymagała, bo nie można powiedzieć, 
aby kiedy prosiła o co. Zobaczywszy go z daleka, Michał podszedł ku niemu: 
— Cóż to? Byłeś chory? — zapytał go po włosku. 
— Tak jest N. Panie — odparł sekretarz, kłaniając się nisko. — Przyszedłem właśnie W. Królewskiej 
Mości wytłumaczyć się z tego, że listy przy mnie od ks. prymasa znaleziono. Ja o 
nich nie wiedziałem, oddała mi je najjaśniejsza pani. Miałem zlecenie tylko wręczyć je cesarzowi 
imci. 
Popatrzył mu król w oczy zimno. 
— Weźże waszmość z sobą ludzi kilku, gdy z listami ważnymi jechać będziesz. Szczęściem 
tym razem, że się przypadkiem do rąk moich dostały. 
Odwrócił się i odszedł. 
Królowa nie dała sobie wmówić, iż papiery zabrane Toltiniemu trafem do rąk króla doszły 
— była pewną, że czatowano na jej sekretarza, ale pojąć nie mogła, jak starając się zdobyć 
listy, potem z nich nie korzystano i pieczęci nie naruszono. Wypadek ten zatarły inne, po sobie 
następujące. 
Turcy chcieli zmusić do zachowania sromotnych, w Buczaczu zawartych, traktatów, które 
Polskę czyniły hołdowniczą państwu Ottomanów. Roczny haracz nie opłacony miał ściągnąć 
dzicz na granice, których szlachta z obojętnością niepojętą bronić nie chciała, bo przewrotny 
prymas krzyczał ciągle, że nieprzyjaciela nie ma, że krajowi nic nie grozi. 
Schorzały starzec rzucał się bezsilny, wietrzył, ani sam nic nie mogąc królowi zrobić, ani 
jemu nic począć nie dając. Szczęściem, chociaż związany z nim Sobieski i również nienawidzący 
Wiśniowieckiego, czuwał na granicy i bolał nad klęskami poniesionymi, usiłując je 
powetować. Utracony Kamieniec, pokój ohydny, niesforność wewnątrz, obudziły w nim miłość 
kraju. 
Ks. Olszowski tylko nie mógł się uspokoić po przejętych listach prymasa do cesarza, odgadnąć 
nie umiejąc, co on tu mógł knować? Na próżno starał się pomiędzy duchowieństwem, 
otaczającym Prażmowskiego, znaleźć kogoś, co by tajemnic jego był świadomym. 
Wiedziano że, od niejakiego czasu, prymas miał z Wiedniem ściślejsze stosunki, do których 
wchodziła królowa, ale nikt się domyśleć nie mógł, co one miały na celu. 
Różnymi drogami wyprawiano listy do Wiednia, Prażmowski otrzymywał odpowiedzi, 
lecz zamykał je i z nikim się tajemnicami nie dzielił. Można było tylko dorozumieć się, iż 
zemstę obiecywał i jakieś króla upokorzenie, gdyż chory starzec cieszył się tym, iż pokona 
nieprzyjaciela. 
— Pozna siłę moją! 
Ks. Olszowski doszedł i tego, że jeden ze starszych duchownych archikatedry gnieźnieńskiej 
przez prymasa potajemnie został wysłany do Rzymu do Ojca Ś–go. 
Okoliczność ta wcale by zresztą na siebie nie zwróciła uwagi, bo stosunki ze Stolicą Apostolską 
były ciągłe i żywe — uderzało to, iż ksiądz scholastyk204 nie miał nic danego na piśmie 
i ustnie poselstwo swe miał sprawić. 
Sieci intryg plątały się tak gęste, tak na wszystkie strony przeciągane, iż się z nimi ciągle 
trzeba było spotykać i walczyć. Król do tego nie czuł się stworzonym. 
Zdrowie jego prócz tego coraz się pogorszało. Bliżsi posądzali już, że mu zapowiadaną 
truciznę zadano. Często całe dni w łóżku z boleściami okrutnymi przepędzać musiał, a zaledwie 
z niego powstawszy spotykał wiadomości, które rozpaczliwe położenie kraju przynosząc, 
resztę sił mu odbierały. 
Hela niekiedy wciskała się niespokojna ze słowami pociechy do chorego. Podnosił wówczas 
oczy i odpowiadał na jej pytania: 
— Iść trzeba, iść, walczyć i zginąć. 
IV 
Nigdy na zamku warszawskim smutniej nie bywało, jak teraz — nawet gdy Zygmunt August 
leżał tu chory, wyglądając zgonu, gdy Anna Jagiellonka dręczyła się elekcją i broniła 
praw rodu swego, ani za Zygmunta prześladowanego przez rokoszanów, ani za następców 
jego. Nigdy też dwór królewski nie rozpadał się tak na dwa nieprzyjacielskie obozy, które, 
wojny sobie nie wydając, nie przychodząc do walki, wzajemnie śledziły, podsłuchiwały i 
szkodzić sobie usiłowały. 
Wszystkie próby jakiegoś przejednania, zgody, zbliżenia, zbolałą królowę Eleonorę znajdowały 
oporną, a czas zdawał się tylko wstręt jej do męża powiększać. Łagodność jego i dobroć 
nawet obudzała w niej tylko śmiech i politowanie. Korzystali z tego nieprzyjaciele króla, 
który miał nieubłaganych wrogów, a wśród tych, co przy nim stali — po większej części przyjaciół 
wystygłych, zmęczonych i myślących o sobie. 
Znaczenie i potęga hetmana Sobieskiego rosły z dniem każdym, prymas na nim się też 
opierał. Czynny, przytomny, w potrzebie umiejący z siebie i imienia zrobić ofiarę, u wojska 
mający miłość i wiarę, rosnął w oczach ten wódz, z którym się już nikt mierzyć nie mógł. 
W miarę tej siły, jaką zdobywał, znaczenie króla zmniejszało się. Wybraniec ów szlachty 
nawet u niej tracił na powadze, bo wiary w niego nie miano. 
Męczył się życiem, ludźmi, sobą i nieznośnym związkiem z żoną. Ks. Olszowski jeden, 
wylany, mu oddany, broniący go — sam na ostatek zwątpił i o sobie, i o królu. Odrętwienie, 
bezsilność ogarnęły wszystkich. 
Jedyną nadzieją, smutną bardzo, ks. podkanclerzego było, że Prażmowski chorzał i zdawał 
się długiego nie obiecywać życia. Po zgonie jego wiele zmienić się mogło. Nie rozpaczano o 
zbliżeniu się do Sobieskiego, chociaż srogie przeciwko niemu podrażnienie Paców stawało na 
przeszkodzie. 
Ks. biskup chełmiński od dawna śledził niezrozumiałe dla siebie konszachty prymasa z 
dworem wiedeńskim i przypadek dopiero odsłonił mu tajemnicę, której z początku nie chciał 
dać wiary. 
Zgryźliwy prymas miał przy sobie ks. kanonika Rostowskiego, niegdyś wielkiego ulubieńca, 
któremu z wszystkiego się zwierzał. Dumny, zdolny, uzuchwalony Rostowski, któremu 
nigdy dosyć benefisów205 i dochodów nie było, poczynał sobie z chorym na ostatku prymasem 
jako ze starcem zdziecinniałym. 
Znosić to musiał długo Prażmowski, obawiając się swego przeciwnika, lecz w końcu wymagania 
jego doszły do takich rozmiarów, że ich w żaden sposób zaspokoić nie mógł. 
Ks. Rostowski wcale nie miał litości nad starcem, który w nim nie obudzał szacunku. Dla 
kanonika prymas był szczeblem, aby się podnieść w górę, narzędziem tylko, tak jak dla Prażmowskiego 
ulubieniec ten również wygodnym sługą. 
Znali się bardzo dobrze. Ks. Rostowskiemu naprawdę nic zarzucić nie było można. Surowego 
obyczaju, nie miał w sobie pobożności gorącej, ale obowiązki spełniał ze ścisłością do 
przesady posuniętą. Jako kapłana szanowano go i obawiano się. Niechętnie szli do niego ludzie 
do spowiedzi, gdy zasiadł u konfesjonału; z kazalnicy rzucał pioruny, ale też życie jego 
własne zgadzało się z tą zasad surowością. 
W politycznych sprawach ks. Rostowski bystrością umysłu i pracowitością swą był nieocenionym, 
w nich też dawał Prażmowskiemu się prowadzić, na niego składając i odpowiedzialność 
za kierunek, jaki im dawał. 
Nagle nieprawdopodobna wieść się rozeszła, że ks. Rostowski, postradawszy łaski Prażmowskiego, 
do Gniezna na wygnanie skazany, miał Warszawę opuścić. 
Ks. Olszowski, który ze wszystkiego korzystał, szukał też środka, aby się zbliżyć do kanonika. 
Spotkali się u ks. jezuitów przypadkiem. 
— Słyszałem — odezwał się biskup do Rostowskiego — że ks. kanonik opuszczasz Warszawę, 
a podobno i Łowicz. Kanonik skłonił głowę. 
— JM. ks. prymas mnie wysyła... 
Początek ten rozmowy głośny skłonił biskupa do zaproszenia ks. Rostowskiego na obiad 
do siebie. 
— Jeżeli się ksiądz kanonik nie obawiasz zapowietrzonego — dodał Olszowski. 
Kanonik wesoło odparł, że nie miał już nic do stracenia. 
Przy obiedzie, który dnia tego oprócz kapelana nie sprowadził nikogo do podkanclerzego, 
mówiono o rzeczach obojętnych, ale już z wyrażeń kanonika wnosić było można, iż z prymasem 
zupełnie zerwał. Z tym większą więc ciekawością zaprosił go na poufałą rozmowę do 
sypialni biskup chełmiński. 
— Przyrzekam wam zachowanie tajemnicy — rzekł do kanonika — ale zaspokójcie ciekawość 
moją, co was z Prażmowskim poróżniło? 
Rostowski nie dał się nawet prosić bardzo. 
— Wszystko ma swe granice — rzekł. — Służyłem Prażmowskiemu w jego robotach potrzebnych, 
w sprawie publicznej, lecz zażądał wreszcie kooperacji206 w tym, czego sumienie nie 
dopuszczało. 
I po chwili milczenia Rostowski dodał: 
— Prażmowski pracuje nad wyrobieniem rozwodu królowej i razem na złożenie króla z tronu, 
a wprowadzenie Lotaryńskiego, który ma ją zaślubić! 
Olszowski stał osłupiały. 
— Duchownemu, biskupowi być do takiej nieczystej sprawy pierwszym bodźcem... nie godzi 
się. Powiedziałem mu to otwarcie. Ale już kroki są poczynione. Cesarz się zgadza podobno. 
Stąd spór, naleganie, odmowa — i niełaska, w którą popadłem. 
Olszowski stał jeszcze zamyślony, mówić nie mogąc. 
— A królowa? — szepnął. 
— Zdaje się, że ona pierwsza myśl tę podała — mówił Rostowski — i najgorliwiej pracuje 
nad przyprowadzeniem jej do skutku. Prymas, któremu się zwierzyć miała, utrzymuje, że 
rozwód bardzo łatwym będzie, gdyż nigdy z sobą nie żyli — matrimonium votum, sed...207 
Biskup chwycił się za głowę. 
— Cała ta sprawa — mówił kanonik — właśnie jest w biegu. Wymogła na ojcu Eleonora, iż 
się zgodził na to. Prymas zaręcza, iż na tron go z pomocą Sobieskiego wprowadzi. Nieszczęśliwy 
król nie wie o niczym, a o nieszczęśliwym kraju nikt nie myśli. 
To zwierzenie się ks. Rostowskiego — można sobie wyobrazić, jakim było ciosem dla Olszowskiego. 
— A Rzym — zapytał — nie wiecie, jak się na to zapatrują w Rzymie? Papież był bardzo dobrze 
usposobionym dla króla. 
— I jest nim zapewne — dodał Rostowski — ale głowa kościoła ma tu niejedną sprawę na 
barkach swoich, a znajdą się ludzie, co mu ją przedstawią tak, jak cesarzowi potrzeba. Dodajcież 
wpływy tego dworu w Rzymie i — mówmy otwarcie — pieniądze, którymi królowa nie 
omieszka poprzeć swój rozwód. 
Ks. Olszowski, który nie mógł w końcu nie uwierzyć Rostowskiemu, tak był przybity odkrytą 
tajemnicą, iż na chwilę energią utracił. 
Podziękował najczulej kanonikowi i zamknął się tego dnia w domu, aby obmyśleć, jak postąpić 
należało dla zapobieżenia następstwom niegodziwej intrygi. Miałli otwarcie o niej 
oznajmić królowi czy działać na swą rękę i milczeć, aby mu nowego strapienia oszczędzić? 
Ciężkie to było do rozwiązania pytanie, gdyż w zupełnej nieświadomości utrzymać go prawie 
nie było podobna. 
Ks. Olszowski postanowił otwarcie się z królem rozmówić, bo ważniejszym było zapobieżenie 
zgorszeniu i niebezpieczeństwu niż oszczędzanie zmartwienia. Dzień spędziwszy na 
rozmyślaniach, nazajutrz biskup udał się z rana do króla, niosąc już na twarzy zapowiedź nowych 
trosk. 
Znalazł króla, jak zazwyczaj, samego, spartego na rękach, z cierpieniem na licu wyrytym — 
ale razem z tym rodzajem nieczułości, która już dawniej Michałowi zwykłych wybuchów 
zniecierpliwienia nie dopuszczała. 
Zwrócił się ku podkanclerzemu i wskazał mu siedzenie naprzeciw siebie. 
Ks. Olszowski złożył przyniesione do podpisu papiery i milczał długo. Król nie odzywał 
się także, nie spytał nawet o nie. Czekał. 
Na ostatek biskup zebrał się na odwagę. 
— Niedobre przynoszą wiadomości — rzekł — aleś W. Królewska Mość nawykł do nich, a te 
krzyże, które Bóg zsyła, przyjmujesz jako dowód łaski Jego. Rad bym zataić. 
Wtem Michał przerwał gwałtownie. 
— Na Boga, tylko nic nie taić! Nic nie skrywajcie przede mną, wolę od razu wiedzieć, co 
mnie czeka. 
Oczy trwożliwie nieco zwrócił na biskupa. 
Sprawa to domowa, nie publiczna — rzekł biskup — ale niemniej boleśna. Unikałem zawsze 
i pytań, i mięszania się w stosunki W. Królewskiej Mości z najjaśniejszą panią, ale dziś dotknąć 
ich musiemy. 
— Wszyscy wiedzą o tym — odezwał się król z obojętnością zupełną — że w małżeństwie 
moim miłości nigdy nie było i nie ma. 
— Tak, boleliśmy nad tym wszyscy — dodał Olszowski — że nawet w pożyciu domowym 
pociechy nie masz W. Król. Mość, ale... 
Zatrzymał się myśląc, jak przystąpić do oskarżenia; żal mu było króla, który czekał wyroku 
z natężoną ciekawością. 
— Prymas i w to się wmieszał — mówił dalej biskup — i jemu tylko to przypisać należy, iż w 
Wiedniu przyjęto myśl rozwodu. Prażmowski, jak się zdaje, zrobił im nadzieję, że tron będzie 
wolnym i że rozwiedziona królowa nowo wybranego ks. Lotaryńskiego poślubi. Mam dowody, 
że układy o to się potajemnie rozpoczęły, za zgodą i wspólnictwem n. pani, co dziwniej, z 
wiadomością cesarza. 
Michał słuchał, bledniejąc. Twarz mu się boleścią wewnętrzną zmieniła. Nie znalazł na 
odpowiedz słowa, usta mu zapadły, milczał długo. 
— Spodziewać się tego można było — rzekł w końcu — lecz w Wiedniu... Poruszył ramionami. 
— Tak, prymasa to jest dzieło, czuję w tym rękę jego. Wszystko to było tak zręcznie ukrywane, 
a raczej tak monstrualnie nieprawdopodobne, iż mogli bezkarnie działać, a nikt nawet 
posądzać ich nie śmiał. 
Podniósł głowę i popatrzył na biskupa. 
— Cóż czynić myślicie? — zapytał. — Ja otwarcie się rozmówię z królową — dodał z boleścią 
— może sobie oszczędzić zachodów i zgorszenia. Trochę cierpliwości. Ja długo żyć nie będę, 
czuję i niechęć, i niemoc do życia... Mniej należy obwiniać słabą kobietę, ale ten, ten... 
Nie dokończył król i otarł czoło zimnym okryte potem. 
— Tak — rzekł na wpół do siebie — wypić trzeba ten kielich upokorzeń aż do dna. Prymasowi 
nie przebaczę nigdy... 
— Słyszę — przerwał ks. Olszowski — że starzec nie wstaje już z łóżka, a stary doktor Braun, 
którego też do niego wzywano, mówił mi, iż życie w nim wyczerpały namiętności. 
Michał milczał obojętny, a cały w sobie. 
— Rozmówię się z królową — dodał po długim milczeniu — wy, nic... wiem, chcielibyście 
pojechać do cesarza, aby mu wymówić jego wspólnictwo? 
— Cesarz nie przyzna się do niego — odparł Olszowski — a my piśmiennych dowodów nie 
mamy... 
— Nic więc czynić nie myślicie? — zapytał król. 
— Musimy to rozważyć — odpowiedział Olszowski. 
Michał się zadumał, w ręku pochwycony papier gniotąc bezmyślnie. 
— Dziękuję wam — odezwał się głosem już ostygającym po pierwszym wybuchu. — Zostawcie 
mi dzień dzisiejszy. 
Przez litość biskup chełmiński, już dłużej o tym przedmiocie nie mówiąc, przedłożył królowi 
bieżące sprawy, a Michał mechanicznie ujął pióro i z kolei podawane mu papiery podpisywać 
zaczął, myślą będąc gdzie indziej. 
W pół godziny ta praca milcząca dokończoną została, podkanclerzy zebrał papiery rozrzucone 
i powstał. 
— Pozwól mi W. Królewska Mość — odezwał się, zabierając się już odejść — prosić, abyś 
nie brał do serca sprawy, która prawdopodobnie pozostanie tylko prośbą nieudałą i skutków 
za sobą nie pociągnie żadnych. 
— Wszakci — zimno odparł Michał — ostrzelany jestem, bądź spokojny. 
To mówiąc odprowadził do drzwi wiernego sobie biskupa i gdy się one zamknęły za nim, 
zadzwonił na dworzanina. 
Kiełpsz, na czatach będący, wszedł natychmiast. 
— Oznajmcie o mnie do królowej — rzekł głosem podniesionym król — i powiedzcie, że widzieć 
się z nią muszę. 
Nie siadając już, niespokojny, z rękawiczkami i kapeluszem w ręku, czekał król w pośrodku 
sypialni. Kilka razy poruszył się ku progowi sądząc, że Kiełpsz powraca, który dosyć czasu 
potrzebował na przyniesienie odpowiedzi. 
Stanął w progu i szepnął tylko, że królowa czekać miała. Szybkim zrazu krokiem rzucił się 
król ku drzwiom, lecz natychmiast go zwolnił. Przesuwając się przez długi szereg pokojów 
jak i korytarzy, szedł zadumany nie widząc tych, których spotykał. Między innymi nastręczał 
mu się z pokornym ukłonem Toltini, na którego [nie] spojrzał nawet. 
Królowa Eleonora oczekiwała już w salce swej posłuchalnej na małżonka, sparta o stół, 
jakby tym chciała mu zapowiedzieć, że długo nie miał pozostać. 
Od progu rzucił na nią posępne spojrzenie Michał. Podszedł, nie kłaniając się i nie witając. 
Głos mu drżał, gdy mówić zaczął. 
— W interesie waszym — rzekł — jest, aby to, z czym przychodzę, niekoniecznie obcych doszło 
uszu: Raczcie się upewnić, że nas wasz dwór nie podsłucha. 
Wcale niezwyczajne to zagajenie widocznie zmięszało królową Eleonorę. Krokiem żywym 
podeszła ku drzwiom jednym, otworzyła je gwałtownie, spojrzała i milcząc na swe, miejsce 
powróciła. 
Król, zwykle tak apatyczny, tym razem miał wyraz twarzy szyderski. 
— Sądziłem — rzekł — iż W. Król. Mość, przecierpiawszy już ze mną czasu tyle, zechcesz 
być do niedalekiego końca cierpliwą, przekonywam się, że tak nie jest i że się wyczerpała 
cierpliwość W. Król. Mości. Wiem o jej staraniach z pomocą prymasa rozpoczętych o rozwód 
ze mną... w nadziei, że mnie tronu pozbawią. 
Uśmiechnął się boleśnie. 
— Wszystko to wywołałoby zgorszenie dla cesarskiej rodziny waszej nieprzyjemne. Przychodzę 
więc radzić jeszcze nieco cierpliwości. W. Król. Mość widzisz sama, iż życia nie starczy 
mi na długo, ja sam to czuję. 
Pierwszy raz od stąpienia Eleonory na tę ziemię, która jej była tak wstrętliwą, z dumnej, 
śmiałej i zuchwałej, królowa stała się niemal pokorną, złamaną, tak ją przeraziły te słowa. 
Wargi jej zadrżały, potoczyła oczyma obłąkanymi dokoła, kilka razy chciała zacząć coś 
mówić i chwyciła się za piersi, nareszcie podeszła prędkim, niepewnym krokiem do króla. 
Nigdy jej taką nie widział. 
— Ja o niczym nie wiem! Sprawa to nie moja, jestem jej obcą. Nie obwiniajcie mnie. 
Michał dumnie zamilczał. Upokorzenie to Eleonory, zmuszonej się wypierać, uwalniało go 
od wyrzutów i sporu, trochę litość wzbudziła, gdy na oczach jej ujrzał łzy i w całej postawie 
niewypowiedziane pomięszanie. 
— To są zapewne sprawy tych, co się mną opiekują, widząc mnie nieszczęśliwą — dodała 
Eleonora, podchodząc jeszcze do męża, który cofnął się kroków parę. — Ja nie wiem o niczym, 
o niczym. 
Głos jej drżał. 
— Cieszę się więc, że W. Król. Mość mogłem w czas przestrzec — rzekł Michał. — Skandal 
bezużyteczny... trzeba go uniknąć. 
To mówiąc skłonił się i zawrócił ku drzwiom. Królowa niespokojna szła za nim aż do progu, 
ale się ku niej nie zwrócił. Pomięszana stanęła na chwilę, niepewna, co pocznie, i po odejściu 
króla wołać zaczęła na swą zaufaną ochmistrzynię, która przestraszona przybiegła. 
Królowa już się rzuciła w krzesło i głosem osłabłym zawołała: 
— Toltini, Toltini! 
Raz pierwszy była złamaną. Obawa ojca, który mógł być wmięszany w zawikłanie dla niego 
wstrętliwe, strach skandalu, mogącego się rozejść po Europie, odjęły jej odwagę. 
Włoch, którego pochwycono gdzieś na korytarzu, biegł przelękły, przewidując coś nieprzyjemnego. 
Eleonora w krześle, z chustką na oczach, bezsilna, była dla niego zjawiskiem tak nowym i 
dziwnym, iż osłupiały z trwogi stanął przed nią. 
Zerwała się nagle. 
— Toltini — zawołała — zdradzona jestem, król był przed chwilą, przyszedł mi czynić wyrzuty, 
wie o wszystkim. Załamała ręce. Włoch zagryzł usta. 
— Jeśli jest w tym czyja wina oprócz przypadku — odezwał się — to chyba starego tego prymasa, 
którego namiętność często czyni nierozważnym. Co do mnie... 
Żywym krokiem, nie słuchając go już, Eleonora się przechadzać zaczęła po sali, sama coś 
szepcząc do siebie. Włoch po kilkakroć rozpoczynał rozmowę, nic mu nie odpowiedziała. 
Postał pokornie w progu, dała znak, że go nie potrzebuje. 
Wyszedł. 
Nadeszła godzina obiadowa — król oznajmić kazał, że czując się niezdrów do stołu nie 
przyjdzie. 
Trafiało się to nie jeden raz, a Eleonora wcale nie troszczyła się o małżonka — tego dnia 
zmieniła obyczaj i wysłała komornika swego, aby się o zdrowie króla dowiedział. Mówiono o 
tym po całym dworze jako o wypadku niesłychanej wagi. 
Kiełpsz, do którego zapytanie przyszło, nie donosząc o nim królowi, odpowiedział, że niedyspozycja 
Najjaśn. Pana nie zdaje się być groźną, ale bolesną. 
W postępowaniu Michała nie było od dni powszednich żadnej prawie różnicy, Kiełpszowi 
się wydał tylko śmielszym i więcej ożywionym. 
Nad wieczorem króla już na zamku nie było, ale służba miała rozkaz nie rozgłaszać o tym i 
mówić dowiadującym się, że leżał chory. Do tego wszyscy byli nawykli. 
Późnym wieczorem Prażmowski leżał pod szkarłatnym pawilonem, a u wezgłowia jego 
stary balwierz, do którego usług był nawykłym, ucierał coś w małym moździerzyku kamiennym, 
z ukosa spoglądając na chorego. 
Obraz tego starca, który walczył z niemocą i nadchodzącym sporem, każdego innego, nad 
tego sługę, co od dawna oswojony był ze swym panem i gorączkowym jego temperamentem, 
napełniłby niepokojem. Stary i od kilkunastu lat przy osobie arcybiskupa zostający cyrulik, 
zimnym okiem patrzył na rzucającego się po łożu, szarpiącego na sobie okrycie, mruczącego 
niewyraźnie coś, co można było raz wziąć za modlitwę, a wnet potem za przekleństwo. Gdy 
kołdry spadały, cyrulik stawił swój moździerzyk, poprawił je, siedział znowu na miejscu i 
obojętnie proszek zacierał w doniczce. 
Prymas niekiedy wołał wody, naówczas dawał mu stróż przegotowaną jakąś i mętną tyzannę208. 
Na twarzy starca straszliwie wymęczonej i boleścią wewnętrzną pokrzywionej — cierpienie, 
gorączka i stan ducha niespokojny razem się malował. Niekiedy poczynał się modlić i 
modlitwa zamierała na wargach, chwytał się za piersi, za boki i jęczał, potem kładł na poduszki, 
twarz osłaniając rękami, usiłując uspokoić i usnąć, lecz wysiłek ten trwał krótko, porywał 
się gwałtownie i głosem ochrypłym wołał znowu wody. Nie mówiąc słowa cyrulik podawał 
kubek, poprawiał kołdrę i siadał, nie okazując najmniejszego wzruszenia. 
Późno już było. Z dala donośne dały się słyszeć kroki, a że tu wszyscy około chorego zwykli 
byli chodzić na palcach, Prażmowski posłyszawszy chód ten, z trwogą niewysłowioną 
dźwignął się na łożu. Cyrulik też biegł już do drzwi, które się otwarły nagle i — w progu ukazał 
się król. 
Prymas, jak gdyby widmo ujrzał, ze słabym okrzykiem oczy sobie zasłonił. 
Michał podszedł aż do łoża i stanął. Była chwila milczenia i oczekiwania, którą tylko ciężkiego 
oddechu prymasa odgłos przerywał. 
— Potrzebowałem widzieć waszą pasterską mość — odezwał się król głosem dosyć podniesionym. 
Zwrócił się do stojącego tuż, przelękłego balwierza i dał mu znak, aby odszedł precz. 
Gdy się drzwi za nim zamknęły, Michał przystąpił bliżej jeszcze łoża. 
— Nie wiem którego z nas — odezwał się — pierwej Bóg na sąd swój wezwie. Między wami 
a mną on sprawę rozstrzygnie. W ciągu tych lat przebaczałem nieraz, wyciągałem rękę, na 
próżno. Byliście i jesteście mi wrogiem. Nie przyszedłem was prosić za sobą — ja nic nie mam 
do stracenia, proszę was, abyście majestatowi temu królewskiemu Rzeczypospolitej oszczędzili 
sromu i zgorszenia, a nie dawali go ludziom na pośmiewisko. Wiem o waszych stosunkach 
z cesarzem, któregoście uwikłali w sprawę rozwodu, z ujmą czci domu rakuskiego, 
wiem o wszystkich knowaniach waszych. Ja i wy stojemy oba nad grobem. Rozwód mojej 
żonie niepotrzebny, śmierć nas bez papieża rozwiedzie. 
Zamilkł król na chwilę, wzruszenie głos mu odejmowało. 
Prymas łkał, jedną ręką twarz osłaniając, drugą chwytając bezmyślnie okrycie. 
— N. Panie — rzekł... 
— Nie tłumaczcie się — przerwał król — byłoby to próżnym. Ja do was nawet żalu nie mam, 
skracając mi życie, skróciliście cierpienie. Ale wy jesteście głową Kościoła, namiestnikiem 
Chrystusa na ziemi tej... a daliście przykład nienawiści, zajadłości, prześladowania. Przez was 
kraj ten stoi bezbronnym, waszą sprawą, gdy nieprzyjaciel na granicy czyha, wewnątrz walczą 
bracia z sobą. Godnymi! to kapłana, głowy Kościoła? Wnijdźcie w sumienie wasze... Bóg 
nas osądzi! Bóg nas osądzi! Bóg nas osądzi! 
Podniesionym głosem wyrzekłszy te słowa, król zmierzył wzrokiem słabnącego starca, stał 
jeszcze milczący moment krótki i krokiem powolnym wyszedł z sypialni. 
Gdy balwierz biegnąc ku łożu przypadł do niego, aby na ratunek chorego pospieszył, znalazł 
go wijącego się na łożu, z przekleństwy na ustach, rozszalałego gniewem. 
— Precz, precz — wołał nieprzytomny — precz, wszyscy zdrajcy, precz ode mnie! 
Odepchnięty stary sługa powracał, podając napój, okrywając zrzucanymi kołdrami. Prymas 
był w stanie bezprzytomnym, nie do opisania. Potrzeba było natychmiast wezwać doktora. 
Tymczasem zamiast niego Włoch Toltini, którego zawsze nie pytając wpuszczano, nadbiegł, 
domagając się do prymasa i zdyszany stanął nad jego łożem. 
Ale Prażmowski zobaczywszy go i poznawszy, podniesionym, jeszcze krzykliwszym głosem 
zawołał: 
— Zdrajcy! Zdrajcy! Precz ze zdrajcami! 
Dla balwierza jawnym było, iż mogło zbliżyć się konanie. Tym pilniej wysyłał co chwilę 
po doktora, który nie nadchodził. Kapelan, który nadbiegł i począł nakłaniać do usposobienia 
i modlitwy, doznał takiego samego, jak Włoch przyjęcia. Prymas odepchnął go, wołając: 
— Zdrajca! Wszyscy zdrajcy! Precz ode mnie, nikogo nie chcę! 
Prawie gwałtem balwierzowi się udało wreszcie uspokajającą miksturę209 wlać mu w usta, 
która po chwili odrętwiająco działać zaczęła. Wołania i jęki wyrywały się jednak z ust starca, 
dopóki sen sztuczny, ciężki, gorączkowy nie zamknął mu powiek. 
Około łoża powoli ściągnęło się co było starszych sług i dworu Prażmowskiego. Wszedł na 
ostatek i wynaleziony z trudnością zwykły lekarz Prażmowskiego, Almer, Niemiec. Poszeptawszy 
z balwierzem krótko zbliżył się do łoża, wyszukał ręki i pulsu, głową potrząsnął i padł 
na siedzenie u wezgłowia. 
W tymże momencie jeden z synowców Prażmowskiego wpadł przelękły do sypialni. Wiedział 
już o odwiedzinach królewskich i łatwo mógł przewidzieć ich skutek. 
Ze zwieszoną nad łożem głową postał chwilę i zwrócił się do Almera. 
Niemiec ręce rozpostarł, podniósł je do góry, westchnął, dając poznać, że stan chorego był 
rozpaczliwy. 
Godzina może upłynęła w złowrogim milczeniu. Coraz szybszy i cięższy oddech chorego 
słyszeć się dawał, oznajmując jakby tę ostateczną walkę życia ze zgonem, która tu zapowiadała 
się ciężką i męczeńską. Chory otworzył nagle oczy, usiłował się podnieść, padł bezsilny 
na wezgłowie i usta wyjąknęły: 
— Wody! 
Doktor podał mu napój przygotowany, ale wlać go było potrzeba, bo starzec nie miał siły 
do przyjęcia. 
Oczy, gorączkowym jeszcze blaskiem zapalone, biegały dokoła. 
— Sen! to był sen? — szepnął — król? sen? król? 
Almer potwierdził to ruchem głowy. 
Chory nieco się uspokoił, poznał synowca i poruszył ręką, która bezsilna opadła. Kapelan 
zbliżył się z książką i krzyżem. 
Prymas głową skinął, aby czekał, ale oddech stawał się coraz trudniejszym, a niepokój 
chorego większym coraz. Ksiądz ukląkł u łoża i modlitwy półgłosem odmawiać zaczął. 
Było to nadchodzące już konanie. 
Stary balwierz płacząc podniósł naprzód poduszki, poprawił je, potem wysunął jedną. Widać 
było wysilenia chorego ostatnie, aby się podnieść jeszcze. Usta poruszały się szeptem 
niezrozumiałym. Wlano mu w nie napój, który się rozszedł na wezgłowie. 
Zapalono gromnicę, ale palce umierającego już jej ująć nie mogły. 
Pomimo zdającego się co chwila nadchodzić zgonu, walka się przedłużała. Gdy wszystko 
skończonym już sądzono, chory wzdychał, otwierał na wpół powieki i konanie ponawiało się 
równie ciężkie i bolesne, jak wprzódy. 
209m i k s t u r a — lekarstwow postaci płynu 
Przez zasłony w oknach dnieć już zaczynało, gdy synowiec powieki zmarłego zamknął 
płacząc i twarz oblekła się siną barwą, którą zastąpiła krwawa, i przeszła wprędce w zielonawy 
kolor trupi. 
W mieście uderzono w dzwony. 
Król po powrocie na zamek nierychło mógł usnąć, sen potem, ciężki ze znużenia, objął go 
tak twardy, iż zwykła godzina, w której zawsze się z nałogu budził, minęła. 
Dzień był biały, gdy paź, drzemiący u drzwi, posłyszał wołanie. 
— Która godzina? 
Zegar wskazywał ósmą. Kiełpsz, czatujący na przebudzenie, wchodził właśnie, głos króla 
posłyszawszy. 
— Dlaczegoście mnie nie zbudzili? — zapytał Michał. 
— W. Królewska Mość byłeś nadto znużonym wczoraj — rzekł Kiełpsz — a nie było nic pilnego. 
Wtem odgłos wszystkich dzwonów rozkołysanych, jęczących uszy króla uderzył. 
— Co to jest? — zapytał. 
Zawahał się z odpowiedzią krajczy. 
— Musiał ktoś umrzeć — szepnął cicho. 
— Ale biją po wszystkich kościołach, we wszystkie dzwony — niespokojnie dodał Michał i 
paziowi wskazał, aby szedł się dowiedzieć. Chłopak nie potrzebował iść na zwiady. 
— Ks. prymas umarł — rzekł spokojnie. 
Król zbladł nieco i spojrzał na Kiełpsza, który odpowiedział na wejrzenie krótko: 
— Jeszcze wczoraj się tego spodziewano. 
Prawie w tym samym czasie Włoch wchodził do pokoju królowej, która roztargniona u 
śniadania siedziała. Myślami była tak objętą, iż nawet odgłosu dzwonów niezwykłego nie 
zdawała się słyszeć i uważać. 
Twarz i postawa Toltiniego ją uderzyły. Zbliżał się powolnymi krokami do stołu. 
— Cóż to za święto dzisiaj? — zapytała Eleonora — te dzwony tak rano? 
Włoch wahał się nieco. 
— Po umarłym dzwonią — rzekł cicho i poczekawszy, dorzucił z westchnieniem: 
— Prymas zmarł tej nocy. 
Twarz królowej bladością się okryła, dłońmi zasłoniła oczy, zaczęła płakać. Toltini cofnął 
się kroków parę. Nie śmiał pocieszać nawet. Eleonora siedziała długo, jakby zapomniawszy o 
nim. Włoch czekał uspokojenia z uszanowaniem i cierpliwością, dopiero gdy łzy ocierać zaczynając 
wzrok ku niemu zwróciła królowa, zbliżył się do stołu tronu. 
— Przed samym zgonem — rzekł cicho — król był u niego, zdaje się nawet, że to zgon mogło 
przyśpieszyć, chociaż mu go od kilku dni przepowiadano. 
Usłyszawszy o królu Eleonora zacisnęła usta, zmarszczyła brwi, zadumała się, chociaż 
płaczem i niepokojem zmęczona, wstała i palce kładąc na ustach, szepnęła do Toltiniego: 
— Wszystko się odmienić musi, król jest też chory niebezpiecznie, godziny jego policzone. 
Pytałam Brauna, powiada, że się to przeciągnąć może, ale choroba nieuleczona. Będę dobrą i 
łagodną. 
Spuściła oczy ku posadzce, stała jakiś czas zadumana i nie zwracając się już do Toltiniego, 
wyszła. 
V 
Wybuchy takie gwałtowne, nagłe otwieranie się uciśnionego ducha, a po nich znowu powszednia 
apatia i obojętność na wszystko, milczenie uparte, były cechą temperamentu raczej 
niż charakteru króla. Początek nieszczęśliwy panowania nauczył go, że walka z nieprzyjaciółmi 
była nad siły, a poparcie przyjaciół za słabe. Zamykał się więc w sobie, cierpiąc, starając 
tylko nie zdradzać boleści przez rodzaj dumy. 
Zwątpienie o zwycięstwie po kilku próbach nadaremnych czyniło go już na przebieg spraw 
obojętnym, nie żył już, ale wegetował. 
Ale ten stan bierny wyczerpywał go także i przychodziły momenta stanowcze, w których 
krew się w nim poruszała, słowo napierało z ust — chciał pokazać, że chociaż milczał tak 
chłodno, rozumiał, widział i czuł wszystko. Żona szczególniej i prymas obchodzili się z nim, 
okazując lekceważenie, dlatego w końcu i jej i jemu gorączkowo rzucił w oczy prawdę, ale 
wybuch taki nie miał u niego żadnych następstw i ciągu. Ostygał, zamykał się w tej żółwiej 
skorupie obojętności — powracał do znieczulenia. 
Nazajutrz też po zgonie prymasa król Michał ostygły wyszedł tylko, aby żadnej z form i 
zwyczajów nie chybił i nie zaniedbał. Twarz wprawdzie nosiła ślady doznanych wrażeń, lecz 
one mogły uchodzić za następstwo choroby. 
Daleko silniej dzień ubiegły, wystąpienie męża, śmierć prymasa podziałały na królowę. Z 
Wiednia też nadeszły listy, które zmianę zapowiadały ze strony cesarza. Ojciec wymagał, aby 
Eleonora wytrwała do końca jako żona, ściśle spełniająca swe obowiązki. Choroba Michała, 
przepowiadany mu zgon — czyniły bezużytecznymi starania wszelkie, zawsze cień mogące 
rzucić na królowę i na cesarską rodzinę. 
Wszystko to razem, po rozmyśle, po płaczu, skłoniło królową do zupełnej zmiany w postępowaniu. 
Chciała się, na pozór przynajmniej, pojednać z mężem, wejść w jego życie i w oczach ludzi 
uchodzić bodaj za małżonkę przywiązaną. 
Wprawdzie z dnia na dzień tak zmienić ton, zachowanie się, nawet sam tryb życia — było 
zanadto uderzającym. Musiała stopniować swe nawrócenie, aby Michał uwierzył, że szczerym 
było. W sercu jej nie zmieniło się nic, uczucia może tylko nienawiści, gniewu, jeszcze się 
spotęgowały, ale pozory — z doskonałym instynktem przebiegłości kobiecej — Eleonora obmyślała 
bardzo trafnie. 
Smutek głęboki poprzedził to mniemane nawrócenie, złagodniała naprzód ogólnie dla 
wszystkich, nim poczęła łagodność większą okazywać mężowi. 
W następstwie nie chciała, aby król Michał tylko widział i czuł zmianę, pragnęła ją na jaw 
wprowadzić, uczynić widoczną wszystkim. 
Poczęło się to bezzwłocznie. 
Król nierychło mógł to postrzec, bo znowu pogrążonym był w sobie. 
Jednymi chwilami jaśniejszymi dla niego były te, które spędzał u pani krajczynej. Hela 
Zebrzydowska długo się opierając, uległa wreszcie i podała rękę Kiełpszowi. Król, jako powinowatej, 
sprawił wesele okazałe, krajczemu na Litwie nadał tenutę znaczną i korzystną, ale 
oboje Kiełpszów zatrzymał przy sobie. 
Mówił otwarcie. 
— Nie mam nikogo, jestem sam, nawykłem do Heli — niech czasem mam się choć przed 
kim poskarżyć. Rzadko jednak, aby nazbyt oczów i języków nie zwracać na siebie — król o ile 
możności nieznacznie wykradał się do Kiełpszów, którym dał pomieszczenie na zamku. 
Nie mogło to ujść bacznego oka takich przebiegłych szpiegów, jak Toltini i niewieści dwór 
królowej. Wiedziano, że Zebrzydowska była powinowatą, widziano w niej coś więcej może, 
Hela wcale się o to nie troszczyła. 
Chcąc dokuczyć mężowi, królowa Eleonora próbowała wprzódy różnymi sposobami pozbyć 
się Heli z zamku, ale spotkała opór tak stanowczy, choć chłodny, iż musiała się wyrzec 
postawienia na swoim. 
Za to wszelkimi możliwymi sposoby starała się przy każdej zręczności, uroczystości dworskiej 
itp. upokorzyć krajczynę, zepchnąć ją w ostatnie rzędy, okazać jej niechęć i odrazę. 
I to nie skutkowało, bo Kiełpszyna miała charakter i takt, wytrzymujący wszelką próbę. 
Gdy potrzeba było, mogła nie widzieć, nie słyszeć i nie rozumieć. Gdy niespodziany zwrot 
nakazywał teraz królowej — zmienić całą taktykę postępowania, zrozumiała, że i względem 
Heli powinna się była inaczej postawić, bo ta wielce jej użyteczną być mogła. Ostrożną jednak 
być musiała, bo czytała w oczach Kiełpszynej, że ta się łatwo uwieść nie da. 
Bardzo zręcznie rozpoczęła od zbliżenia się do kilku pań polskich, najmniej jej wstrętliwych, 
zapraszając je na obiady. Mniej uderzającym było, że przy obcych zwracała się czasem 
do męża i wciągała go w rozmowę. Król Michał zdziwiony w początku, chociaż w szczerość 
przejednania nie wierzył, rad był choć pozorami jakiejś zgody. 
Między ludźmi zaczynano mówić o tym, że królowa przestała być tak dla męża obojętną 
jak dawniej, przypisując to politowaniu nad stanem zdrowia jego. Michał, gdy mógł być spokojniejszym, 
więcej nic nie wymagał. Wpadał w to swe odrętwienie i zadumę i nie skarżył 
się. 
Przypadało to właśnie na czas, gdy hetmanowa Sobieska z rozkochanym mężem swoim 
była w tak naprężonych stosunkach, iż nawet straszny wyraz — rozwód — zabrzmiał w ustach 
męża. Pobyt długi w Gdańsku, wyjazd do Francji i przeciągnięte tam zamieszkanie Marii 
Kaźmiry przyprowadziły hetmana do rozpaczy. 
Gniewał się już i groził, a nadąsana pani, pewna swej przewagi, odpowiadała listami, w 
których męża nie oszczędzała, stawiła mu warunki, nie chciała się zakopać na wsi. 
Z tej niebytności w kraju hetmanowej, która rozdrażnienie męża podtrzymywała — korzystano, 
usiłując go pogodzić z Pacami, ułożono wydanie pokrewnej Sobieskiego Radziwiłłównej 
za księcia Dymitra Wiśniowieckiego, starano się zbliżyć do siebie i przejednać Paców z 
hetmanem. Sobieski, niesłychanie zajęty wojskiem, czuwaniem nad granicami, zapobieganiem 
związkom żołnierskim, wymykał się, trzymał z dala ode dworu i przeciągał podanie ręki 
nieprzyjaciołom. 
Królowa, wchodząc po raz pierwszy w życie czynniejsze, pochwyciła zręczność tę, aby się 
stać użyteczną i naprzód zbliżyć do pań polskich, a przez nie pomóc królowi. 
Wszystko to było rzeczą tak nową, tak dziwną, że ludziom patrzącym wierzyć się nie 
chciało w zmianę, gdy król Michał śmiercią prymasa i rozkazami z Wiednia nadesłanymi 
wykładał to sobie. 
Nie mógł już przywiązać się do żony ani nawet zmuszać [się do ufania] szczerości tych 
objawów — ale one życie czyniły znośniejszym. Rad był i temu. 
Sprawy krajowe wikłały się tymczasem coraz straszniej i tylko czujności Sobieskiego, jego 
wierze w to, iż Rzeczpospolita dźwignąć się mogła i miała siły po temu, winien był kraj ocalenie. 
Trudnym jednak było odrodzenie moralne tego stanu szlacheckiego, który sam jeden był 
wszystkim. Wypadki, począwszy od pierwszych elekcji królów, rokosze, związki wojskowe, 
sejmy nawet zuchwale zrywane, coraz zmniejszająca się władza i powaga królów, coraz pomnażający 
zamęt w pojęciach obowiązków i praw — mnożyły zamieszania i anarchią. Stan 
szlachecki widział tylko przed sobą prawa swoje — ciągle obawiając uszczerbku w nich, a 
znać nie chciał swych obowiązków. 
Wyszukiwano ustawy uwalniające od wszelkich służebności, ograniczające władzę królewską, 
a ciężary zrzucano z siebie. Odmawiano poborów, nie chciano ani słyszeć o pospolitym 
ruszeniu, wyrzucano królom zaciągi wojsk obcych, a wymagano, aby nimi bez szlachty 
bronili sami Rzeczypospolitej. Wyciągnąwszy w pole szlachcic, po upływie kilku tygodni, 
wracał do domu krzycząc: — płać albo rozpuszczaj! 
Jakże się było zewnętrznemu obronić nieprzyjacielowi skutecznie, gdy wojska się z rąk 
wyślizgały, wiązały przeciwko hetmanom, samowolnie zajmowały zimowe leże, narzucały na 
majętność ciężary, a na sejmie niebezpieczeństwom od granic wierzyć nie chciano. 
Logika wypadków jest nieubłaganą, chociaż nie zawsze chód jej się daje wykazać. Elekcje 
wprowadziły przekupstwo, zaczęto potem tak samo za pieniądze nabywać nadania, starostwa, 
urzędy. Płacono za nie królowi lub królowej. 
Prywata rozpościerała się coraz bezwstydniej i pojęcie obowiązków znikało. Zatem szło, 
że w całe życie szlacheckie wciskał się interes osobisty, że żołnierz wymiatał bezbronnego 
ziemianina, ziemianin na sejmie myślał nie o Rzeczypospolitej, ale o własnej korzyści z każdego 
kroku i głosu. 
Nawet ów kataklizm kozacki, straszliwy gniew Boży — nie potrafił przywieść do upamiętania. 
Zadanie rządzących w kraju, w którym bezrząd był stanem normalnym, stawało się niesłychanie 
trudnym. Potrzeba było energii razem i przebiegłości, aby pokierować niesfornymi i 
zmusić do posłuszeństwa. 
Wśród takiego zawichrzenia król, jakim był Michał, musiał być ofiarą — niemal bezczynną. 
W końcu jednak obezwładnienie i oczekiwanie jakiegoś składu szczęśliwszego okoliczności 
stało się Michałowi nieznośnym. Czuł się wyczerpanym, chciał raz skończyć — i powtarzał 
sobie nieustannie: — walczyć, zginąć! 
W takim usposobieniu ducha przyszedł raz, na lasce się opierając, przedwcześnie zestarzały, 
wycieńczony, do Kiełpszów. Ile razy myśli własne wprawiały go w stan niepokoju — 
szedł pociechy szukać u przyjaciółki młodości — użalić się przed Helą. Umiała złagodzić cierpienie 
słowem jakiejś nadziei, otuchą szczęśliwego zwrotu. 
Sobieski ciągnął z wojskami naprzeciwko Turkom. Wzywany po kilkakroć do Warszawy, 
wymawiał się ciągle obowiązkiem nieoddalania od obozów, czuwania, aby się nie formowały 
związki. Przybywszy do stolicy bawił w niej krótko i ująć się nie dawał. 
Od kilku dni król Michał, odbierając wiadomości o ruchach wojsk, o opóźnieniu się Litwy 
i Paca, który umyślnie, jak utrzymywano, ociągał się [z] przyprowadzeniem posiłków, aby 
Sobieskiego na sztych wystawić — okazywał niepokój nadzwyczajny. 
Hela, śledząca każdy ruch jego, rozpytująca co dzień doktora Brauna, posyłająca męża, 
aby jej przynosił o królu wiadomości po kilka razy na dzień — ujrzała go z pociechą wielką 
wchodzącego nieśmiało do skromnego mieszkania, które z mężem na zamku zajmowała. 
Na bladej twarzy króla malowało się rozdrażnienie jakieś niezwyczajne i zaledwie przywitawszy 
kuzynkę, trzymając jeszcze jej ręce drżące — odezwał się: 
— Wiesz, wiesz, co postanowiłem? Dłużej tak gnuśnie gnić nie mogę, postanowiłem wyruszyć 
z gwardią i stanąć na czele wojsk obok Sobieskiego. 
Gdy to mówił, a twarz mu się zapałem rodzącym rozjaśniała, zarazem oddechu mu zabrakło 
i obejrzał się szukając krzesła — kilkadziesiąt kroków, trochę wzruszenia, wyczerpały go. 
Hela patrzała zdumiona. 
W tej chwili wszedł krajczy, któremu oznajmiono, że król był w odwiedzinach u jego żony. 
— Słuchajże — odwracając się do niego odezwała się Hela — król w tym stanie zdrowia postanowił, 
na nic się nie oglądając, jechać do wojska i objąć nad nim dowództwo. 
Kiełpsz ręce załamał. 
— Ale to po prostu jest niepodobieństwem! — zakrzyknął. — Potrzeba naprzód zdrowie i siły 
odzyskać. 
Michał poruszył się żywo na siedzeniu. 
— Właśnie to mi może dać zdrowie — rzekł. — Naprzód uspokoję się, potem powietrze, ruch, 
zajęcie, mogą mnie orzeźwić. 
— N. Panie — przerwała Hela — słyszałam to z ust doktora Brauna, potrzeba nade wszystko 
spoczynku, wygód, regularnego życia, pokarmów dobranych do stanu zdrowia. Tego wszystkiego 
nie można mieć na wojnie. To byłoby wprost samobójstwem! 
Król zapatrzony w okno zdawał się nie słyszeć. 
— Braun? stary Braun — rzekł z przekąsem — co on wie? On nas i chorób naszych nie rozumie. 
Ludzie krwi rycerskiej w pokoju gniją i wniwecz się obracają, wojna ich pokrzepia. Na 
koniec jest to nad siły moje wytrwać tu z dala bezczynnie, z rękami założonymi, gdy tam Sobieski 
laury zdobywać będzie. Już dziś on tu jest więcej bohaterem, królem, panem — niż ja. 
Pobije Turków, ale razem i mnie dobije, bo ja po jego zwycięstwach jeszcze nikczemniejszym 
wydawać się będę. Nie, nie! — dodał z zapałem — choćby przyszło nałożyć głową, pójdę! 
Hela się sprzeciwiać wręcz nie śmiejąc, szepnęła mężowi na ucho, ażeby Brauna przyprowadził, 
a sama się zajęła przygotowaniem szklanki lemoniady, która czasem chwilowo ulgę 
królowi sprawiała w boleściach, na które cierpiał. 
Przyniesiony napój Michał, całując jej ręce, połknął chciwie i zadumał się. 
— Będzie temu z pół roku — począł po cichu — nie powtarzaj tego nikomu... proszę cię, 
przywidzeniem to jest może, posądzam grzesznie. Lemoniada twoja mi to przypomniała. Siedziałem 
w sypialni, kazawszy sobie przygotować taki sam napój, który czekał na mnie w sali 
posiadalnej. Posłałem był po Toltiniego. Usłyszawszy szmer otworzyłem drzwi i ledwiem 
miał czas dojrzeć, jak pochylony nad szklanką w niej się rozpatrywał, odskoczył nagle. 
Wszedłem, nie patrzałem na lemoniadę. Toltini mnie gniewał. Począłem mu robić wymówki, 
tłumaczył się. Zmęczony pochwyciłem szklankę, która czekała na mnie i wypiłem ją duszkiem. 
Smak dziwny mnie uderzył, całe usta wewnątrz ściągnęła jakaś cierpkość. Zapach napoju 
był niezwykły, jak gdyby czosnkiem go zaprawiono. Odepchnąłem szklankę. Wieczorem 
było mi niedobrze... od tej pory cierpię więcej, mogę powiedzieć, że ani jednego dnia zdrowia 
nie miałem. 
Blada słuchała Hela. Tak rozbierając to wszystko doszła do przekonania, że gdyby, jak 
król posądzać się zdawał, w napój rzucono truciznę, nie mogłaby ona działać tak wolno. Pospieszyła 
więc uspokajając. 
— N. Panie — rzekła — w tym napoju nic przecie być nie mogło. Naprzód, że w tak zbrodniczy 
zamiar nie mogę uwierzyć, po wtóre, że trucizna, gdy już to straszne słowo wyrzec potrzeba, 
tak powolnie nigdy nie działa. 
— Mylisz się — żywo przerwał Michał — umyślnie czytałem wiele. — Są trucizny, których 
działanie na lata się rozkłada... a Toltini jest Włochem. 
Spuścił król głowę. 
— Nie mówmy o tym — dodał — tak posądzam może niewinnie. Morsztyn powiada, że ja się 
sam niezdrowymi truję pokarmami, ale cóż ja tak niezdrowego jadam! Węgrzyn, raki, które 
lubię. 
Hela poruszyła ramionami, nie chcąc przedłużać rozmowy o tym przedmiocie. Właśnie też 
wchodził stary Braun, posuwistym krokiem, ociężale. Był to już trzech czy czterech królów z 
kolei nadworny doktor, nie zagłębiający się w księgach, nie studiujący Hipokrata210 i Galena211, 
ale mający praktykę ogromną i nieocenione doświadczenie. Wzrok jego chwytał oznaki 
choroby dla drugich niedostrzeżone — wyroki jego zawsze prawie były przepowiedniami nieochybnymi. 
Hela pospieszyła naprzeciw niemu. 
— Wzywam pana na ratunek — odezwała się — król nagle postanowił jechać do wojska i iść 
z nim na nieprzyjaciela! Jestże to podobieństwem? W tym stanie? Patrz pan! 
Braun poprawił perukę flegmatycznie. 
— Zdaje mi się — rzekł — że przy największej chęci Najjaśniejszy Pan tego nie potrafi dokazać, 
siły braknie. Należy je wprzódy odzyskać. Życie regularne, dieta... 
Michał ręką niecierpliwie poruszył. 
— Mówicie mi ciągle jedno — odezwał się — słucham was; czy mi się w najmniejszej rzeczy 
polepszyło? — i nic a nic. Pozwólcież spróbować czego innego — ruchu, powietrza, a nade 
wszystko wewnętrznego uspokojenia. Dziś ja z samego niepokoju choruję. 
Braun nieznacznie poruszył ramionami. 
— N– Panie — rozpoczął. 
— Niczego słuchać nie chcę — przerwał Michał — nie mogę. Wierzcie mi, że gorzej już nie 
będzie, jak jest; nie ma nic do stracenia. Po całych dniach trawi mnie wewnątrz jakieś poczucie 
niby głodu — próżni nienasyconej. Jem dziwnie, a potem boleści, boleści... 
— Przestrzegam od jedzenia — szepnął Braun. 
— Tak, ale nie znasz tego, co ja doznaję, gdym głodny — rzekł król. — Naówczas ogarnia 
mnie prawie szaleństwo. Muszę jeść. Przynajmniej przez ten czas, gdy spożywam, mam 
chwilę wytchnienia. 
Doktor słuchając głową potrząsał. 
Nagle Michał zamilkł, spuścił głowę i próżną szklankę wyciągnął ku Heli. Ta spojrzała na 
Brauna, który cukier i cytrynę widząc na drugim stole dał znak przyzwolenia, chociaż i temu 
napojowi nie bardzo rad się być zdawał. 
— Ale o wyprawie pod Chocim, czy Kamieniec, czy ja tam nie wiem gdzie — mówiła Kiełpszyna 
— mowy być nie może. 
— A przynajmniej nie powinno — potwierdził lekarz. Zmarszczył się król. 
— Waćpan będziesz przy mnie — szepnął — zawsze więc czas zatrzymać, gdyby... choroba 
istotnie się pogorszyć miała. 
Braun westchnął. 
— Z tej podróży nic być nie może — zamruczał. Dosłyszawszy tych wyrazów, król się 
uśmiechnął szydersko. 
— Nie wierzysz więc — rzekł — abym miał tyle siły nad sobą? Przekonasz się... 
— Nawet przy największym wysiłku jest to wprost niepodobieństwem — zamknął Braun — i 
poważnie przystąpiwszy do króla ujął jego rękę wychudzoną, długo puls badając. Twarz miał 
zadumaną i smutną. Z wolna opuścił potem rękę Michała i odstąpił na kilka kroków, milczący. 
Po chwili nie było go już w pokoju. 
Hela chodziła niespokojna, nie wznawiając rozmowy o wyjeździe, Michał dosyć wesoło 
coś rozpowiadać zaczął o pobycie Sobieskiej we Francji, o którym rozmaite chodziły wieści, 
o ostudzeniu dla niej męża, a nawet o projektach wyniesienia się ich obojga z Polski. 
— Nie przyjdzie to nigdy do skutku — odezwał się Kiełpsz — Sobieski musiałby się wyprzedać, 
ma mnóstwo spraw w sądach i interesów, które myśleć nawet o tym nie dozwalają. 
Zabawiwszy nieco jeszcze Michał wstał, żegnając gospodynię. 
— N. Panie, ta podróż? — zapytała. 
— Jest postanowioną — odparł król zimno. — Jeżeli na drodze zabraknie mi sił, zawsze czas 
się do łóżka gdziekolwiek bądź położyć. 
I mówiąc to wyszedł, unikając przedłużenia rozmowy. 
Hela, którą parę razy już królowa Eleonora pod różnymi pozorami wzywała do siebie, te
goż wieczora posłała prosić ją o posłuchanie, które z nadzwyczajną uprzejmością, nigdy 
wprzódy nie praktykowaną, udzielone zostało. 
Zdawało się krajczynej, że król dla żony zmuszony do pewnej względności i powolności, 
da się jej może powstrzymać od wyprawy. 
Eleonora przyjęła nienawistną sobie krajczynę tak mile i przyjaźnie, jakby spragnioną była 
jej widzenia. 
— N. Pani — odezwała się przybyła — dowiedziałam się od męża, iż król JMość postanowił 
jechać do wojska. Stan jego zdrowia, zdaniem doktora Brauna, nie dopuszcza nawet myśleć o 
tym. Zdawało mi się, że obowiązkiem moim było donieść o tym W. Królewskiej Mości. 
Eleonora wiadomość przyjęła z podziwieniem i żywym zajęciem. 
— Ja o tym nic nie wiem jeszcze — rzekła — gorący biorąc udział w tej sprawie, ale nie 
omieszkam pytać go i będę się starała odradzić... W istocie król jest — osłabiony... Braun może 
trochę przesadza i stan jego zbyt groźnym wyobraża, ale inni lekarze także mu spokój nakazują. 
Czy potrafię królowi to wyperswadować? Nie zawsze prośby moje u niego dobrym 
skutkiem są uwieńczone — dodała z ironicznym uśmiechem — co nie przeszkadza, bym spełniła 
obowiązek... 
A po krótkim milczeniu dorzuciła: 
— W każdym razie, jeżeliby król uparcie stał przy swoim, moje miejsce jest przy nim, pojadę 
także, choćby dla czuwania nad zdrowiem jego. 
Hela zamilkła. 
Królowa rozwodzić się zaczęła z wielką obfitością słów nad stanem zdrowia męża, nad jego 
sposobem życia; przyznała, że w ostatnich miesiącach pogorszyło mu się znacznie i starała 
się okazać nadzwyczajną gorliwość. 
Krajczyna, chwilę zabawiwszy, po głębokim ukłonie odeszła. 
Nazajutrz już na zamku nie było tajemnicą, że król się do wyjazdu sposobił. Wydane zo
stały rozkazy do przysposobienia wozów, namiotów, koni, do ściągnięcia pułków, które mu 
towarzyszyć miały. Młodzież się radowała wyprawie, starsi przewidywali w niej coś groźnego. 
— Co tu mówić o wojowaniu — mruczał starszy koniuszy, Terczak — kiedy on dwóch godzin 
na siodle nie wytrzyma. Konia mu trzeba dać, co by nogi miał i na łeb nie leciał. Szkapa, co 
nogi ma — trzęsie, a król utrząśnięcia nie znosi. 
Kuchmistrz, Francuz, usłyszawszy o podróży, przysposabiał długie regestra zapasów, których 
potrzebował niezbędnie, inaczej się nie podejmując króla karmić, bo mu dogodzić było 
trudno. 
Nie bardzo jednak wierzono tej zachciance, gdyż wszyscy widzieli na twarzy króla wycieńczenie, 
a choć jego częste spoczynki — opieranie na lasce, świadczyły, jak mu każde żywsze 
poruszenie się było trudnym. 
Braun protestował, krajczyna biegała niespokojna, wszystko to jednak nie mogło powstrzymać 
przygotowań do podróży, a król nie tylko, że nie zmieniał wydanych rozkazów, 
lecz co dzień przynaglał i pytał, czy je spełniono. 
Królowej projekt wyprawy był bardzo na rękę — dawał jej sposobność okazania się litościwą 
i troskliwą o zdrowie męża. Przy obiedzie naprzód zagaiła o tym, zapytując męża, czy 
prawdą było, że miał zamiar do wojska się udać i że do wyjazdu czyniono przygotowania. 
Trochę zadziwiony tym zajęciem Michał, pomilczawszy nieco, odparł chłodno, że musiał 
jechać do wojska... 
— Ale doktor Braun uznaje to niemożliwym — poczęła żywo Eleonora. — Dowiedziawszy 
się o wydanych rozkazach, wierzyć im nie chciałam, mówiłam o tym z lekarzem... Sprzeciwia 
się stanowczo... 
— Chociażby nawet było jakie niebezpieczeństwo — odparł król chłodno — są wypadki, w 
których się na nie narazić jest obowiązkiem. 
— A więc pozwolisz W. Królewska Mość — przerwała królowa — abym, widząc go w takim 
stanie, spełniła też obowiązek i towarzyszyła mu do obozu... 
Wielkimi oczyma spojrzał król na żonę, nie odpowiadając długo. 
— Nie jest to przejażdżka dla rozrywki — rzekł tonem, w którym się trochę zniecierpliwienia 
przebijało — a dla W. Król. Mości podróż taka, nawet przy dobrym zdrowiu, nie lepszym jest 
niepodobieństwem niż dla mnie chorego. Jestem mężczyzną i nawykłem do niewygód. Na 
ostatek i niebezpieczeństwo... 
— Jeżeli względy te nie wstrzymają was — poczęła królowa z wielką gorącością, doskonale 
udaną — nie powinny i mnie strzymywać. Ja koniecznie proszę i domagam się o to. 
Powtórnie król spojrzał zdziwiony i dosyć sucho odparł: 
— Nie mogę zgodzić się na to... 
— Ja ustąpić nie mogę — dodała królowa... 
Wstawano od stołu i na tym się pierwsza rozmowa skończyła. 
Wróciwszy do swoich pokojów Michał długo stał zadumany, wpatrzony w ścianę, myśląc 
o tej metamorfozie Eleonory, której — pomimo całej swej dobroduszności — nie wierzył. Było 
coś w głosie, wejrzeniu, w każdym ruchu tej kobiety, co, pomimo największego starania o to, 
aby się okazać szczerą, przejętą, nawróconą — ostrzegało i znamionowało fałsz i udanie. 
Nie zrozumiał tylko król, na co się to jej przydać mogło. 
Towarzyszyć sobie w podróży nie myślał dozwolić — oburzało go to... Jedynym dobrem w 
tej rozpaczliwej wyprawie do wojska było, że miał być swobodnym, że mógł nie widzieć jej i 
nie karmić się tym fałszem, który mu sprawiał obrzydzenie. Prosty jednak zakaz był niemożliwym. 
Zdawało się, że Eleonorze szło o rozgłos tego poświęcenia, postanowił więc kanclerzynie 
Pacowej i innym paniom zlecić to, aby królowę starały się zatrzymać w Warszawie. 
On zaś niewzruszoną miał wolę stanąć przynajmniej tam, gdzie wołał obowiązek... 
Nieszczęśliwa krajczyna przekonała się po kilku nadaremnych wysiłkach, że żadna już siła 
ludzka nie mogła zachwiać tym postanowieniem, które się wyrobiło długą rozwagą i rozpaczliwym 
położeniem. 
Ohydny traktat buczacki — haracz, poddaństwo niewiernym, stracony Kamieniec, dniem i 
nocą brzemieniem leżały na jego piersi — życie dać, aby się obmyć z tego sromu nie było 
nadto. Hela zaklinała go, aby się dla lepszej zachował przyszłości. 
— Nie ma jej dla mnie — odpowiadał gwałtownie — zostanie czarna w dziejach karta, której 
nic nie wydrze. Żyć z tym łańcuchem na szyi, dławić się tym bólem — nie mogę dłużej. Potrzebuję 
przynajmniej zginąć na wojnie i pobłogosławię tę kulę, która mnie oswobodzi i oczyści! 
Związano mi ręce, a bezwładnemu zarzucają bezczynność! Muszę więc iść, abym okazał, 
żem życia dla ojczyzny nie żałował. Ofiara też to niewielka, tak było gorzkie! 
Stało się, czego może życzyła sobie królowa, ofierze jej towarzyszenia królowi nadano 
rozgłos wielki. Panie z kolei jechały błagać i odradzać, straszyć tymi tatarskimi ordami, które 
Marią Ludwikę zmusiły zawrócić od Krasnegostawu212. 
Wiedziano w całej Warszawie o gotowości królowej Eleonory do poświęcenia się dla męża, 
mówiono o tym wiele, pisano... Przyjaciele pod niebiosa ją wynosili. Król nie rozprawiał 
już z nią o tym, milczał uparcie, ale rozkazów do podróży nie wydawał. 
Natomiast przyśpieszano przygotowania wyjazdu dla chorego króla. Braun wyznaczonym 
był, aby mu towarzyszył. Kiełpsz jechał także, a płacząca krajczyna szeptała cicho: „Ażeby 
bliżej być, pojadę do Lwowa...” 
W kraju, w wojsku, to nagłe postanowienie królewskie przyjęte było ze zdumieniem. Jedni 
mówili: „za późno”, drudzy znajdowali to próżnym. 
Rycersko mógł się tylko zalecić w pierwszych panowania początkach. Wiedziano, że chorował, 
nie miano mu nawet za zasługę, iż ostatkiem sił chciał służyć ojczyźnie. 
Nieprzyjaźni szydzili, urągając mu, że na widok jego ani się podda Kamieniec, ani Turcy 
pierzchną. On sam pochlebiał sobie, że za sobą pociągnie tę szlachtę, która go niegdyś na tron 
wyniosła, a potem opuściła tak haniebnie. 
Ale nie ruszał się nikt — długi nieład wszedł w nałóg, przebąkiwano, że nim stoi Rzeczpospolita... 
Widziano ją już rozszarpaną za Kaźmirza, a jednak nie rozpadła się i żyła jeszcze, nie wierzono, 
ażeby Turek z Kozakiem pożyć213 mogli, choć osłabłą. 
Na dworze tymczasem trwała komedia królowej, napierającej się, aby towarzyszyć mężowi 
— i opór bierny ze strony męża, który dziękował, uśmiechał się zimno, z goryczą w duszy. 
Stan jego co dzień się pogarszał — pobożny ofiarował Bogu męczeństwo swoje, lecz postradał 
wiarę w ludzi, ochotę do życia, smak do niego. Przyszłość mu się już nie uśmiechała — 
pragnął końca. Widziano go tylko dumniejszym coraz, zimniejszym, obojętniejszym na 
wszystko... Na próżno ks. Dymitr, który sobie pochlebiał, że z Sobieskim potrafi dojść do 
zgody i przyjacielskich stosunków, usiłował podnieść upadłego na duchu, na próżno Pacowie 
obiecywali teraz, po zgonie prymasa, zupełną zmianę i rozbicie obozu nieprzyjacielskiego — 
Michał nie wierzył. Posłuszny im spełniał, co życzyli, czynił kroki pojednawcze, wzywał listami 
hetmana do siebie — Sobieski składał się nawałem zajęć, brakiem czasu, obiecywał, a 
widocznie króla unikał i coraz postępował samowolniej, aby to, co czynił, nikomu, tylko jemu 
było przyznane. Z każdym też dniem człowiek ten, który był istotnie zesłanym i przeznaczonym 
na ratunek, rosnął i olbrzymiał w oczach wszystkich. 
Gdy mowa była o nieszczęsnych traktatach buczackich, o haraczu obiecanym Turkowi, 
jednogłośnie się odzywano: 
— Sobieski skruszy ich potęgę... 
Na niego, nie na króla, się oglądano. I gdy wieść się rozeszła, że Michał wyruszył do obozu, 
nie uczyniła ona wrażenia najmniejszego, a hetman zawiadomiony przyjął ją kwaśno. Król 
dla niego był zawadą i kłopotem tylko. Słuchać go nie mógł, zdać nań dowództwo — śmiesznym 
było. Osobą swoją nie budził w żołnierzu męstwa... po cóż przybywał? 
Po cichej rannej mszy, wysłuchanej u św. Jana, pobłogosławiony w podróż, w towarzystwie 
podkanclerzego i dosyć licznego dworu, król puścił się ku Lwowu i Glinianom214. 
Ale zaraz pierwszych dni podróży przekonać się mógł, iż zbyt liczył na swe siły. Przybywał 
na noclegi tak znużony, iż musiał natychmiast iść do łóżka. Nie skarżył się jednak i ani 
słowo nie zdradziło cierpienia. Służba odgadywała tylko wysilenie, jakiego potrzebował, ażeby 
znużenie pokonać i boleści nie okazywać. Braun zalewał go lekarstwami, które nie skutkowały. 
Oczy zapadały coraz głębiej, skóra żółkła, oddech się stawał cięższy, a pragnienie i 
głód paliły go nieustannie. W drodze stawano często, aby choć kilku ugotowanymi jajami 
wewnętrzną tę czczość na chwilę zapełnić. Lecz, zaledwie uspokojona, wracała znowu. 
VI 
Jak niebo do ziemi — obóz i dwór Sobieskiego nie podobnym był do dworu króla. 
Michała smutek i zwątpienie udzielało się wszystkim, co się do niego zbliżali, przynieść tu 
wesołej twarzy nikt nie śmiał ani się odezwać głośniej, ani poruszyć żywiej. Sam widok tego 
schorzałego, jakby opuchłego i nabrzękłego, z licem wychudłym i nalanym razem, przedwczesnego 
starca, opierającego się na kiju, okiem szklanym przyglądającego i nie widzącego 
nic, zatopionego w sobie, zapominającego się co chwila, którego nic odżywić i poruszyć już 
nie mogło — odejmował męstwo i wlewał zwątpienie. 
Ci, co przybywali tu pełni życia — odchodzili złamani. Rzadko kto mógł się dostać do niego 
oprócz najpoufalszych, a przypuszczony, zasadnie słów kilka z ust jego usłyszawszy, wynosił 
wrażenie najboleśniejsze. 
Gorętsi wprost się odzywali: 
— Ale to trup jest... tyle tylko, że go nie pochowano. Sobieski nie miał jeszcze lat pięćdziesięciu 
i chociaż często cierpiący, bo życie czynne i przebyte boje zostawiły po sobie pamiątki 
— był jeszcze w pełni sił i życia. Wśród współczesnych jaśniał naówczas jako jedna z najpiękniejszych 
postaci, nad swój czas i ducha wieku stojąc wyżej, rycerskimi szczególniej przymioty. 
Lecz zarazem w tym bohaterze, który walczył już, od Zborowa215 począwszy, we wszystkich 
prawie wojnach za Jana Kaźmirza, w tym nieodrodnym wychowańcu Czarnieckiego216 
było dwu ludzi różnych: i Sobieski, jakim go tradycje domowe, wychowanie macierzyńskie, 
nauki ojcowskie, obozowe życie wyhodowało, i Celadon, zawczasu opanowany przez ulubioną 
wychowanicę Marii Ludwiki, zepsutą i pieszczoną pannę d'Arquien, tę najśliczniejszą Marysieńkę, 
która najzgubniejszy wpływ na szlachetnego, lecz zbyt dla niej słabego, kochanka 
wywierała. 
W tym właśnie momencie swojego życia Sobieski, od dawna już rozłączony z żoną, która 
jakiś czas bawiła w Gdańsku, potem podróżowała i zatrzymała się we Francji, mniej wystawiony 
na jej wymagania i rady, więcej był sobą samym, niż uległym sługą dziwacznej, chciwej 
i ambitnej kobiety. Dlatego może w tym okresie widzimy go z takim zapałem poświęcającego 
się obronie Rzeczypospolitej, oddającego własne mienie na jej potrzeby, niezmordowanie 
zajętego sprawami wojskowymi, czuwającego w obozie, aby związków nie dopuścić. 
Długa rozłąka z żoną wkrótce, niestety, skończyć się musiała. Maria Kaźmira, rozrachowawszy 
się, wracała do tej Polski, z której męża chciała wyciągnąć, przekonawszy się, iż we 
Francji znaczenia tego, jakie tu miała, zdobyć nie potrafi. 
W czynnym życiu bohatera ta chwila była może jedną z najpracowitszych i najrozmaitszymi 
zatrudnieniami przepełnionych. Rozległe majętności i ciążące na nich procesa i wierzytelności, 
gospodarstwo, potrzeba nieustanna pieniędzy przy ogromnych wydatkach, obowiązek 
czuwania nad wojskiem, sprawy familijne, zawikłania wynikające ze starych antagonizmów 
między rodzinami — nie dawały mu spoczynku. Mnóstwo ludzi cisnęło się pod jego 
skrzydła, tysiące spraw opierało się o niego. Oprócz tego namiętny myśliwiec, chciwy nowości 
i książek czytelnik, chętny do rozpraw filozoficznych i wieczornych dyskusji z duchownymi 
i uczonymi — Sobieski zarzucony był ludźmi i sprawami najróżnorodniejszymi. Rzadko 
długo mogąc na miejscu wysiedzieć, przenosił się ze swych posiadłości do obozu, do Lwowa, 
do Żółkwi217 lub Jaworowa218. 
Pomimo już objawiającej się skłonności do utycia zbytniego, które mu później ciężarem 
się stało, był jeszcze naówczas hetman jednym z najpiękniejszych mężczyzn swojego czasu i 
typem męskiego polskiego oblicza. Dosyć słusznego wzrostu, postawy okazałej, pańskiej 
twarzy wdzięcznej, wśród której czarne ogniste oczy błyskały, zawsze życia pełne — celował 
on we wszystkich rycerskich ćwiczeniach, dosiadał konia i po kilkanaście godzin mógł wytrwać 
na siodle, strzelał celnie i bawił się po staremu, z łuku dokazując cudów, po całych 
dniach przesiadywał w kniejach, na niedźwiedzie i dziki czatując — w salonie umiał zabawić 
najwykwintniejsze sfrancuziałe towarzystwo, a pozostał przy tym owym rubasznym szlachcicem 
polskim, któremu zawsze w kontuszu było najwygodniej. 
Nie można się dziwić, że Maria Kaźmira czasem ku niemu wstręt niemal okazywała, że się 
z jego życiem pogodzić i do niego zastosować nie chciała, że uciekała od tego namiętnego 
kochanka, który własnymi rękami sadził drzewka i kwiaty, pilnował budowy powozów i sypał 
tam pieniędzmi, gdzie ona by je wyciągnąć chciała. Celadon rozkochany nie dosyć był 
Francuzem dla niej i nigdy się nie dał tak zepsuć i zbeszcześcić, aby cel życia widział z nią 
razem w zbogaceniu i zaspokojeniu dumy nienasyconej. 
W obozie pod Glinianami zapominał Sobieski o wszystkim oprócz zbliżającej się rozprawy 
z Turkami, których siły liczono na krocie — i nadziei prędkiego potem zobaczenia najśliczniejszej 
Marysieńki, która wracała rada nierada, nie spiesząc wcale do stęsknionego małżonka. 
Tu go doszła jednego ranka niespodziewana wiadomość, iż król Michał do obozu przybywa. 
Przyjaciel od serca, równie jak Sobieski znakomita rycerska postać swojego czasu, wojewoda 
ruski Stanisław Jabłonowski219, wchodził właśnie do namiotu, gdy hetman z listem 
otwartym w ręku stał nad stoliczkiem zadumany. 
Nie mówiąc nic, Sobieski pismo rozłożone podał Jabłonowskiemu, który je przebiegł 
oczyma, okazał pewne zdziwienie, ramionami zżymnął i kartę rzucił na stół. 
— Fantazja chorego człowieka — rzekł obojętnie. — Nie idzie za tym, aby się ona spełnić 
miała. Piszą mi z Warszawy, że Michał był i jest mocno chory, że trzyma się wprawdzie i nie 
chce dać złamać, ale ani Braun, ani żaden z lekarzy długiego życia mu nie obiecuje. Sprobuje 
może do Ujazdowa przejażdżki i zawrócić się będzie musiał. 
— W dodatku — śmiejąc się rzekł Sobieski — piszą mi, że i królowa, płacąc za długą obojętność 
mężowi, chce mu towarzyszyć, aby czuwać nad nim. 
Spojrzeli sobie w oczy. 
— Spóźniona czułość — rzekł wojewoda ruski. — Wszystkiemu temu nie chce mi się wierzyć. 
— Król był na wyjezdnym — mówił hetman — stanowniczych przodem wysłano. Zdaje mi 
się, że on na swoim postawi, ale nie idzie za tym, abyśmy go z sobą brać mieli ku Kamieńcowi 
lub Chocimowi. Byłby to ciężar, zwłoka, zawada tylko. Przytomność tego króla, którego 
wojsko nigdy na czele swym nie widziało, wcale mu męstwa i zapału nie doda, a fantazja 
niedoświadczonego, który rolę najwyższego wodza odgrywać zechce — może dla nas być 
przeszkodą do swobodnego ruchu. Wcale co innego jest dla mnie iść niezależnemu, gdzie 
wskażą okoliczności i potrzeba, a być pod rozkazami króla, który kierować zechce nieudolnie 
i szyki mi mięszać może. 
— Tak jest — odparł siadając wojewoda ruski — ale ja, z tego, co mi donoszono wnoszę, że 
podróż ta króla będzie tylko nieudałą próbą. Nieszczęśliwy i nieudolny chce okazać przynajmniej 
dobrą wolę i gotowość do ofiary, a tego mu za złe wziąć nie można. 
— Ubolewałem i boleję nad jego losem — począł Sobieski — ale sam winien sobie, gdy się 
dał szlachcie wciągnąć i przyjąć na barki to, czego dźwignąć nie mógł. Nie powinien był 
przyjmować korony. 
— Tak, lecz komuż by się ona uśmiechnęła — rzekł Jabłonowski — rodzina zresztą nie przebaczyłaby 
mu była tego zrzeczenia się. Sam siebie nie znał może, a ludzie widzieli w nim 
tylko syna Jeremiego. 
— Który do ojca najmniejszego nie ma podobieństwa! — podchwycił hetman. — Jeremi! A! 
Ten był przynajmniej żołnierzem i wodzem szczęśliwym, jakich mało... Ale Michała w 
Wiedniu220 na dworaka wychowano. Peruka zgniotła mu ducha polskiego pod czaszką... 
219Stanisław Jabłonowski (1634–1702)–wojewoda ruski, odznaczyłsięjużwwojnie wr. 1655 
podczas oblężenia Krakowa przez Szwedów. Walczył z Tatarami, brał udział razem z Sobieskim w r. 1673 w 
walce pod Chocimem 
Westchnęli oba — hetman machinalnie sięgnął po list i raz jeszcze oczyma go przebiegać 
zaczął, potrząsając głową. 
— Musimy się do odebranych zastosować wiadomości, będziemy na niego czekali, chociażbym 
co najprędzej rad wyciągnąć, aby nawałę turecką uprzedzić, a może ją na przeprawach 
i wąwozach zahamować, nim do nas wtargnie. Nierad bym im dać przekroczyć granic. 
— Z drugiej strony — dodał Sobieski — Pac221 też się opóźnia, nie przybywa, może go doczekamy 
i razem będziemy mogli z Litwą ułożyć plan przyszłej kampanii. 
— Pac od dawna tu już się stawić był powinien — rzekł Jabłonowski. 
— A ja naglę go nieustannymi posły, aby przyspieszał — mówił hetman. — Składają się 
wcale niedorzecznymi wymówkami... i nie przyciąga. 
Jabłonowski zmarszczył się. 
— Nie mamy się co łudzić — rzekł. — Ja to widzę jak na dłoni. Zgoda żadna nie zapobieży 
zazdrości i współzawodnictwu. Pac rachuje na to, że Sobieski rzuci się pierwszy na świeże 
jeszcze tureckie siły, że odpartym być może, a on skorzysta z tego i na znużonych pohańcach 
odniesie świetne zwycięstwo. 
— Rachuba to możliwa i cale ludzka — rozśmiał się Sobieski — ale chybić może. Sobieski 
ten nie rzuci się zbyt zuchwale ani się da napaść nieopatrznie, bo mu potrzeba być zwycięzcą, 
a on — tu podał rękę Jabłonowskiemu — z panem wojewodą ruskim, nawet bez Litwy, nie tak 
bardzo Turków się boją. Liczą ich na krocie zawsze i być może, iż wojska sułtana zalegają 
przestrzenie ogromne, ale to jest szarańcza, której wielka moc nie ma koniecznie wielkiej siły. 
Konie ciurów, lada jakiego pospólstwa tam tłumy. Jeżeli im się nie uda nawałą nieprzyjaciela 
zmóc w pierwszym napadzie, wszystko to potem pierzcha, dusi się, topi i ginie w ucieczce 
szalonej. Nasz jeden pułk za ich dziesiątek stanie. Nie przestrasza mnie liczba, bylebyśmy 
stanowiska zajęli dobre, a w pierwszym zetknięciu się odeprzeć nie dali. 
Po chwili milczenia wojewoda ruski powrócił do króla, którego zapowiadano. 
Zaczęli obiadowywać, kiedy się go spodziewać mogli; obu im oznajmione przybycie nie w 
smak było. 
— Ja się tym pocieszam tylko — dodał Sobieski — iż wyperswadować potrafiemy choremu, z 
pomocą starego Brauna i mojego Janacza, że na niebezpieczną, jesienną porę, wyprawę, niepodobieństwem 
mu się pokazać. 
Oba razem wyszli spod namiotu, przed którym stała zatknięta hetmańska chorągiew, buńczuki 
i straże chodziły gęste. Mały taborek wozów otaczał to obozowisko w obozie. Maleńka 
wyniosłość, na której rozłożonym było, dozwalała stąd okiem ogarnąć rozległą przestrzeń, 
zajętą wojskiem, oczekującym na znak do dalszego pochodu. 
Poranny ruch ożywiał całe to mrowisko — miasteczko i, jak okiem zajrzeć było, okolicę. Z 
dala dochodziły odgłosy trąbek, bębnów, okrzyki ludzi, zwady, brzęk szabel, szczęk łańcuchów, 
spętanych koni i cały ten głuchy szmer a warczenie tysiąców, które znamionuje budzące 
się życie. Dzień był pogodny, ale chłodny; przymrozek ziemię ściągnął... Około namiotów 
dymiły gęste ogniska. 
Sobieski, okiem zmierzywszy cały ten obraz posmutniał i nazad do namiotu zawrócił. Jabłonowski 
pożegnał go, siadł na koń i jechał do swoich. 
W drugim oddziale wielkiego namiotu hetmana trzech pisarzów czekali na niego. Kupą tu 
leżały doniesienia, listy, gazetki pisane, prośby, na które odpowiadać było potrzeba — czekano 
na skazówki pana. Wziął się natychmiast do pracy... 
W obozie już podsłuchana wiadomość o spodziewanym króla przyjeździe przebiegała z 
namiotu do namiotu. Witano ją zdziwieniem, niedowierzaniem, a gdzieniegdzie śmiechami. 
Król ani miłości wielkiej, ani też niechęci nie budził — mało kto to o nim myślał i do jego 
czynności przywiązywał wagę. 
— Król — mówili starsi rotmistrze — a cóż on tu robić będzie? Tyle tylko, że nas dla mustry 
na plac ku niemu wyprowadzą i będziemy się musieli poubierać na okaz, krzyknąć: vivat, a 
potem pod szałasy powrócić. Żeby nam choć parę kwartałów zaległego żołdu przyniósł z sobą, 
dopiero byśmy mu wiwatowali z całego serca, ale o tym nie słychać! 
Insi nie dowierzali tej plotce, wielu mówiło: 
— Piąte koło do wozu! Jako żywo nie dowodził nikomu i na wojnach nie bywał... Co nam 
po nim! 
Na tak przygotowujące się tu przyjęcie wojsk — król Michał powoli zdążał ku Glinianom — 
podróż szła niesporo. Doktor Braun pozaznaczał stacje małe, wypoczynki długie. Niekiedy 
jesienne powietrze i słota wstrzymywały po gospodach i opóźniały o dnie całe. 
Z Warszawy Kiełpszyna, jadąca do Lwowa, przyłączyła się wraz z mężem do królewskiego 
orszaku, postanowiwszy tak długo towarzyszyć Michałowi, jak tylko będzie można. Dla 
króla osamotnionego było to wielce pożądanym, chociaż w początku niepokoił się nieco tym 
kobiecym towarzystwem, nie chcąc dopuścić złośliwych tłumaczeń, ale pani krajczyna tak 
umiała uczynić się nieznaczną, niepostrzeżoną, tak niknęła wśród tej gromady służb i czeladzi, 
iż nikt prawie nie zwracał na nią uwagi. 
Dla króla, pogrążonego ciągle w jakiejś chmurnej zadumie, wieczorem ten znany głos 
przyjazny, przypominający szczęśliwsze młodości lata, był chwilowym orzeźwieniem, które, 
choć niedługo trwało, dawało wytchnienie i rozrywkę. 
Lecz im się bardziej ku Glinianom zbliżano, tym Michał niespokojniejszym i chmurniejszym 
się stawał. Podróż, choć się do tego nie chciał przyznać, nużyła go coraz mocniej. Środki, 
jakimi usiłował Braun i on sam wyczerpujące się siły rozbudzić na nowo, rozdrażniały 
więcej, niż krzepiły. Jedzenie, napoje, zamiast wzmocnić, czyniły go ociężałym, sennym i 
wywoływały boleści; potrzeba było ciągle czymś słabnącego orzeźwiać, poić, podsycać 
sztucznie. 
Wśród tych cierpień jedna tylko rozmowa z Helą umiała go na czas jakiś oderwać od 
smutnej rzeczywistości. 
Po drodze ciągle nadchodziły wiadomości i gońce, na przemiany — z Warszawy i z obozu. 
Nie przynosiły one nic pocieszającego. Sobieski chłodno oznajmywał tylko, że Turcy nadciągają, 
że Litwy dotąd nie ma — i że wojska będzie mało powitać Najjaśniejszego Pana. Poufnie 
pisma, przychodzące do różnych osób króla otaczających, zawierały po większej części 
zwiększone obawami pogłoski o Turkach i Tatarach, którzy, w nigdy dotąd nie bywałej liczbie, 
nieprzeliczonym zastępem, mieli spaść na Polskę. 
W innych, które przed królem starannie ukrywano i tajono, zawartą była wiadomość, że 
sułtan, z mocy traktatu zawartego, uważając króla polskiego za opłacającego haracz hołdownika 
swego, miał mu wysłać kaftan, jakim zwykle obdarzano poddanych Porcie222 książąt, 
zarazem dopominając się nie opłaconego haraczu. 
Nie bez przyczyny wszyscy, otaczający chorego i rozdrażnionego Michała — chcieli mu tego 
sromu oszczędzić, obawiając się, aby nie dobił nieszczęśliwego. Musiano więc czuwać i 
nad pismami, i nad ludźmi przybywającymi, ażeby który z nich nie zdradził się z tym doniesieniem. 
Kiełpsz i cały dwór czatować musieli na przybywających posłańców i gości, po drodze 
bowiem szlachta, zawiadomiona o przyjeździe pana, więcej z ciekawości niż przywiązania do 
niego, wyjeżdżała na spotkanie, a na noclegach i popasach liczne często gromadki domagały 
się posłuchania. 
Naówczas Kiełpsz, młody Pac i inni towarzyszący Michałowi wychodzili pierwsi do tych 
gości, prosząc ich, aby chorego oszczędzali, a o niczym mu smutnym i groźnym nie donosili. 
Król resztki sił szafował na te posłuchania, które znowu często zbytnią wesołością i rubasznością 
szlachty raziły go i męczyły. 
Wlokło się tak nieznośnie dla wszystkich to podróżowanie przeciągające się do zbytku. 
Zbliżając się już ku Glinianom, krajczyna w ostatku musiała zawrócić do Lwowa. Zapowiedziane 
to pożegnanie zasmuciło Michała, który ją przyjął czulej jeszcze i wdzięczniej niż 
zwykle. Hela nie łudziła się wcale, ani Braun się z tym przed nią nie ukrywał — król miał się 
coraz gorzej. Podróż wycieńczyła go i znużyła. On sam jednak nie chciał się przyznać do tego. 
W progu izdebki, którą dnia tego zajmował, przywitał pożyczanym uśmieszkiem towarzyszkę 
lat młodych. 
— Widzisz — rzekł prostując się i podnosząc głowę — jestem coraz rzeźwiejszym i mam nadzieję, 
że będę mógł obok hetmana konno objechać wszystkie pułki, obejrzeć wojsko całe bez 
znużenia. Byle Pan Bóg dał porę znośną. 
Hela popatrzyła na niego smutnie. 
— Ale na tym nie koniec — poczęła siadając u komina, przy którym król zziębnięty się ciągle 
ogrzewał — wojsko będzie wkrótce musiało wyciągnąć w pole, gdzie już ani stanowniczych, 
ani obmyślonych, przygotowanych noclegów nie znajdziecie, w kraju, w którym często 
wody nawet do picia nie dostanie, gdzie o żywność będzie trudno. Po całych dniach na 
koniu, a choćby w powozie niewygodne noclegi, prywacje223 wszelkiego rodzaju — choremu — 
jak przetrwać przyjdzie? Drżę na myśl samą. 
Michał usiłował się uśmiechnąć. 
— Ja nie mam obawy — rzekł zmuszając się mówić przeciwko przekonaniu — właśnie może 
ten rodzaj życia nowy, te prywacje, ruch przymusowy, wpłyną na mnie lepiej niż długi ten 
spoczynek. 
— Ale kiedyżeście wy spoczywali? — przerwała Helena. — Pozornie chyba. Nie dano wam 
nigdy odetchnąć swobodnie. 
— Siedziałem zamknięty — rzekł król — to mnie zniszczyło. Rachuję na ruch. My, dzieci rycerzy, 
stworzeni wszyscy jesteśmy do czynu, do działania, do konia, nie do zatęchłych izb i 
tych więzień, w których nas trzymają obowiązki. Wierz mi, ufaj, wyzdrowieję na powietrzu. 
Zresztą, sam widok wojska doda mi otuchy — mówił dalej — wszyscy przyznają, że Sobieski 
ma siły znaczne i jak najpiękniej wyćwiczonego żołnierza... A ten Pac! — dodał zaciskając 
ręce — ten Pac... który Litwinów dotąd zebrać nie mógł i tak się ociąga. Naglę go i zaklinam 
listami codziennie. Nie wiem nawet na pewno, gdzie jest w tej chwili. 
— W. Królewska Mość — smutnie poczęła Hela — macie ufność w Pacach... 
— Bo oni jedni zostali mi wierni, od pierwszej chwili stojąc przy mnie — wtrącił Michał 
żywo. 
— Tak — niestety — ciągnęła dalej krajczyna — ale oni to więcej pono czynią przez niechęć 
ku hetmanowi Sobieskiemu niż przez miłość dla was. 
Zawahała się nieco i spuściła oczy. 
— Mój mąż, któremu jako Litwinowi chodzi wielce o to, aby Litwa nie pozostała w tyle... 
dowiaduje się pilno o tym, co się tam dzieje na Litwie. Utrzymuje on, że Pac mógłby od dawna 
połączyć się z Sobieskim, gdyby chciał, i że antagonizm tylko wstrzymuje go. 
— A! to być nie może! — zawołał gwałtownie Michał. — Nie chcę, nie wierzę temu. Miałżeby 
Pac dla własnego interesu narażać Rzeczpospolitą w chwili, gdy całych jej sił potrzebujemy, 
aby nie tylko odeprzeć Turków, ale odzyskać Kamieniec... Kamieniec! — westchnął — tę 
perłę, tę jedyną twierdzę graniczną, ten klejnot, który mi zasnąć nie daje, którego strata dla mnie istnym cięży kamieniem... Pozostaje on w rękach niewiernych, to zapowiedź daleko 
większych później strat i upokorzeń: Kamieniec! 
Widząc ten wybuchający gwałtem żal króla, Hela się wstrzymała. 
— W. Królewska Mość — rzekła po małym przestrachu — piszcie do hetmana Paca stąd jeszcze, 
mój mąż obmyśli posłańca, który to pismo zaniesie i doręczy. Zaklnijcie go, aby pośpieszał. 
— Pisałem wczoraj, wysłałem list z Warszawy — westchnął król — sądzę, że chyba zupełna 
niemożliwość wstrzymała Litwę. 
Kiełpsz stał u okna. 
— N. Panie — szepnął — hetman Pac może zbyt wiele sobie obiecywał, nie zgromadził sił, 
jakie mieć chciał i pod pozorem tym się ociąga, ale tu już nie prosić i zaklinać go, raczej nakazać 
pod stratą łaski królewskiej należy, aby niezwłocznie i pośpiesznie zdążał ku Glinianom. 
Niespokojny Michał obrócił się, oczyma szukając czegoś czy kogoś. 
— Ks. Olszowski? — rzekł głosem poruszonym. 
— List ja napisać mogę — przerwał Kiełpsz, przybliżając się do stolika. 
— Dobrze — pisz go po swej myśli — zawołał Michał — zgadzam się na to, rozkaz mu wyślę 
naglący, niecierpiący zwłoki. 
Krajczy już się sposobił do pisania, a Hela podała przygotowany napój, którego spiekłymi 
już ustami król szukał. 
— Tak — szepnął — Sobieski rad temu będzie, bo w ostatnim liście żali się także na Paca... 
Kiełpsz — dodał nalegająco — powtórzże Pacowi, że ja sam do Glinian jadę, że ja, nie hetman, 
oczekuję tam na niego, że ja, nie Sobieski, wymagam, aby Litwa, jak jest, stanęła mi do boku 
bez zwłoki. A! te niezgody, które nas dzielą — westchnął — one to, a nie Turcy i kozactwo, 
dobiją tę Rzeczpospolitę! 
— Dzięki Bogu — poczęła uspokajająco Hela — nie pozostało już zwaśnionych nad Sobieskiego 
i Paców. 
— Dodaj Radziwiłłów i Paców — rzekł król wzdychając, powinowatych jednych i drugich. 
Głos zniżył, zamilkł. 
Kiełpsz spieszył z listem. Nadał mu formę poufną, aby pieczęci żadnej, oprócz sygnetu224, 
na kopercie nie potrzebował, obawiając się zwłoki lub uwag ks. Olszowskiego, które mogły 
wysłanie opóźnić. 
Nie czytając prawie, ręką drżącą podpisał król, kilka słów dodając uprzejmych i swobodnie 
odetchnął. 
— Widzicie, czynię, co mogę — rzekł — a będzie li wina czyja, spadnie na mnie. Spętany odpowiadam 
za wszystkich. Zwycięstwa pójdą na rachunek hetmanów, klęski na mój tylko — 
taka jest dola moja. 
— Raczej wszystkich panujących — przerwała Hela — oddadzą wam sprawiedliwość, chcieliście 
dobra Rzeczypospolitej. 
— Cóż chęci znaczą! — uśmiechnął się Michał. — One w żaden nie idą rachunek... 
— Ależ zła samego naprzód przewidywać nie godzi się — poczęła krajczyna — byłoby to 
zwątpieniem w Opatrzność. Owszem, wszystko się obiecuje jak najpomyślniej. Wasza Król. 
Mość możesz mieć słuszny żal do hetmana, lecz jako wódz nikt inny by go nie zastąpił. 
Wszyscy go wynoszą i sławią, troskliwym jest, nieznużonym. 
— Tak — gdyby nie Radziwiłłowie — rzekł Michał — ja bym go już może z pomocą Dymitra 
mógł sobie pozyskać. Wszystko się rozbiło o nich. Ożenił się Dymitr, ale pozostał im obcym, 
a ja wrogiem. 
— To sprawa Paców — wtrąciła Hela. — Michał popatrzył na nią, ironicznie się uśmiechając. 
— Tak, nie wyjdziemy z tego czarodziejskiego koła... Pacowie i Radziwiłłowie, a ja w pośrodku 
bojujących — ich ofiarą. 
Wieczór cały spłynął na cichych rozmowach u komina. Ile razy krajczyna wstała, aby się 
oddalić, król ją wstrzymywał. Jakieś smutne przeczucia go dręczyły, dodawał sobie odwagi, 
ale zaledwie się ożywił, opadał na siłach... 
Dosyć już było późno, gdy Kiełpsz przyszedł, dał znać Michałowi, że przypadkiem powracający 
z Glinian przyjaciel Sobieskiego, który umyślnie jeździł dla widzenia się z nim, biskup 
warmiński Wydżga, nocował tu także i mógłby mu może dać wiadomości jakie o hetmanie. 
Słynął on wówczas jako jeden z najdowcipniejszych ludzi swojego czasu, choć więcej po 
łacinie niż po polsku, lub na wpół tymi językami obu — koncepta w śmiech puszczał. Znał go 
król, ale nie liczył do swoich, bo Wydżga hetmana był przyjacielem. 
Dla tej wziętości jednak, jaką miał u ludzi, dla wielkiej głowy, rozumu i czci, jaką wyznawał 
dla pamięci Marii Ludwiki, którą król też jako swą pierwszą opiekunkę wspominał zawsze 
z poszanowaniem, wypadało prosić biskupa. 
Wyszła więc Hela, cichym głosem na progu szepnąwszy: 
„Do widzenia”, a w chwilę potem żywo, z wesołym obliczem, ukazał się biskup, witając 
króla swoim obyczajem, łacińskim cytatem Wirgiliusza225. 
Smutny, musiał Michał dla niego przybrać ton, który by stanu duszy jego nie wydawał. 
— Krzyżują się nasze drogi — rzekł, sadzając biskupa — wy, pasterzu, wracacie z Glinian, ja 
tam jadę. 
— Niech Bóg błogosławi — odparł Wydżga — hetman oczekuje tam na was — bene praeparato 
pectore226. Wojsko wygląda pięknie, a idzie z ochotą na nieprzyjaciela. 
Król westchnął i nie mógł się wstrzymać od wyrażenia tego, co mu na sercu leżało. 
— Pac się spóźnił! Boli mnie to niezmiernie — rzekł. 
— Si vis pacem, para bellum227 — odpowiedział, siląc się na niezręczny dowcip, Wydżga. — 
Hetman nasz tymczasem przygotował się na ewentualność wszelką, a nie przyjdzie pax — pociągnie 
z panem [na] wojnę. 
Usiłował tak króla rozweselić biskup, bo mu jego chmurne oblicze przykre czyniło wrażenie. 
— To tylko źle — dodał — że Wasza Królewska Mość nic bardzo zdrów tam jedziesz, gdzie 
wiele sił potrzeba. 
— Spodziewam się je odzyskać — rzekł Michał prędko. — W drodze nawet czuję się lepiej. 
Hetman ode mnie starszy, bo podobno około pięćdziesięciu sobie liczy. 
— Hetman — przerwał biskup — on sobie wcale liczyć nie dozwala, a na twarzy mu kwitnie 
rumieniec. Jako młodzik się zwija... 
— Szczęśliwy! — szepnął Michał posępniejąc — ale każdy ojczyźnie przynosi to, co ma. 
Spojrzał na Wydżgę, w którego oczach malowało się współczucie, i dodał: 
— Znacie, ojcze, życie moje — nie miałem nigdy szczęścia, bo i tej chwili, gdy mnie niespodzianie 
elekcja spotkała, ani dla siebie, ni dla Rzeczpospolitej za szczęśliwą nie liczę — i teraz, 
gdy rad bym krew przelać — zastyga ona i krzepnie. Staram się podźwignąć, jak mogę, a 
uczynię, co zdołam... 
— Któż by więcej wymagać śmiał po was, Najjaśniejszy Panie — przerwał biskup — stajecie 
z dobrą wolą na miejscu wyznaczonym, resztę uczyni Bóg. Wszyscy, z hetmanem na czele, 
mamy teraz nie nadzieję, ale przeczucie, że Bóg da zwycięstwo, pocieszy nas i osłodzi wam 
żywot, w którym wiele goryczy mieliście do wypicia... Ale na pociechę wspomnijcie sobie, czego doznał antecessor228 wasz, król Kaźmirz, co ucierpiała anielska nasza a bohaterska 
królowa, i was też, miłościwy królu, nim się fortuny obróci koło — wszystkim nam do tego 
skłaniać jest obowiązkiem, abyście savienti fortunae animum tenacem229 przeciwstawili. 
— Jednego tylko pragnę — przerwał król z zapałem — mieć tyle siły, abym mógł na placu 
stanąć, piersi nadstawić i — zginąć, a! — wielką by to pociechą było dla mnie! 
Gdy to mówił, lice mu zapłonęło — rumieniec się zjawił na policzkach i cała postać przybrała 
rycerski charakter. Ale stan ten zaledwie trwał krótką chwilę — głowa mu opadła na 
piersi, opuściły go siły, obejrzał się za służbą, czując palące i zeschłe wargi. Uderzył w dłonie. 
Kiełpsz wybiegł i spojrzawszy tylko podał mu przygotowany napój. Wydżga patrzył i litość 
coraz wyraziściej się odbijała na jego twarzy. 
Uprzedzony przeciw królowi — nie lubił go nigdy, w towarzystwie Sobieskiego nasłuchał 
się wszystkiego, co przeciwko niemu wyciągano i wymyślano, ażeby niechęć obudzić, lecz z 
bliska patrząc na tego męczennika, uczuciem ludzkim poruszyło mu się serce. 
— N. Panie — rzekł żywo. — Z uwielbieniem słucham was i patrzę — ale nie pojmuję, jak dostojna 
małżonka wasza, a na ostatek i lekarz mógł dozwolić w tym stanie podjąć podróż, a 
myśleć nawet o wojnie. 
Słysząc to król się zerwał z siedzenia. 
— Łudzicie się, mój ojcze! — zawołał. — To są momentalne, zwykłe moje od wielu lat, przechodzące 
cierpienia, na które ja zważać nie zwykłem... Niech Bóg broni, aby mi się kto śmiał 
przeciwiać teraz, gdy mam wolę niezłomną, gdy iść muszę... Ojcze! — dodał — Kamieniec! Z 
Kamieńcem na piersi kładnę się, wstaję, chodzę; Kamieniec, nie choroba mnie zabija, traktat 
buczacki mnie dusi. Na moim panowaniu i imieniu srom ten, nie zmazany krwią pozostawić, 
a! 
Zakrył sobie oczy rękami. 
Wydżga skłonił głowę nie mówiąc nic, a król dorzucił głosem drżącym: 
— Umrę! Zginę! Ale ja tego pragnę! Ale to mi się jedno uśmiecha, króla znajdziecie łatwo, 
a ja żyć tak dłużej nie mogę. 
— Najjaśniejszy Panie — powstając z krzesła z powagą odezwał się Wydżga — wasze imię 
Michael niech wam będzie otuchą. Wiecie, co ono oznacza? Quis ut Deus!230 — kto nad Boga! 
Ten Bóg będzie waszą pociechą i obroną, a ulituje się niewinnego męczarni. 
Biskup łzy miał na oczach. 
— Godzina spóźniona — rzekł. — Czas, abyście odpoczęli, N. Panie, a ja krzyżem świętym 
was błogosławiąc, rad bym w duszę wlać pokój! 
Rozstali się w progu. 
Znużony wszystkim, co tego wieczora doznał, król natychmiast się położył, ale przeciwko 
rozkazom Brauna, który rozkazał dzień wytchnienia, polecił mieć wszystko w gotowości do 
dalszej podróży. 
Im się zbliżał bardziej do celu, tym [nie]cierpliwość rosła. 
— Nie odetchnę, nie będę spokojnym, aż gdy stanę wśród wojsk i obozu. Tam dopiero wypocząć 
będę mógł. 
Krajczy, który pozostał w krześle przez noc całą, z boleścią się przekonał, iż przez całą noc 
nie zmrużył oka. Rzucał się po łożu jęcząc, siadał na nim, dopytywał o godziny, usiłował zasnąć, 
na próżno. 
Braun, który wezwany przyszedł nade dniem, usłyszawszy od krajczego o stanie króla i 
przekonawszy się, że przedłużenie męczarni ulgi by nie przyniosło, zgodził się na podróż i ze 
dniem Michał w kolebce zamkniętej, drzemiący i rozmarzony jechał dalej ku Glinianom... 
VII 
Wieczór był jesienny, na zachodzie rozpogodzone niebo płowożółtym blaskiem świeciło, a 
szare, porwane chmury uciekały ku wschodowi. Chwilami wiatr chłodny przelatywał, szumiąc 
i niosąc z sobą zapowiedź mrozu. 
Na rozległej równinie pod Glinianami obóz Sobieskiego poruszał się życiem wieczornym, 
pędzono i prowadzono konie od wodopojów, czeladź krzątała się pod szopami dla nich skleconymi, 
wieczorne ognie połyskiwały tu i owdzie, a dym od nich z wiatrem rozkładając się, 
unosił nad ziemią. Szum i gwar dzienny powoli ustawać zaczynał, jednakże tu dnia tego więcej 
niż zwykle widać było jezdnych i część wojska czekała przy osiodłanych koniach, a niektóre 
oddziały stały w gotowości jak do występu, chociaż mrok padał i wieczór nadchodził. 
Szeregiem od obozu, na gościńcu, stali jezdni ustawieni tak, aby się widzieć mogli na czatach, 
a oczy ich zwrócone w stronę przeciwną, wypatrywały oczekiwanego jakiegoś znaku. 
Na wzgórzu, gdzie stały obok siebie namioty hetmańskie i wojewody ruskiego Jabłonowskiego, 
widać było też przygotowania jakieś, jakby się na przyjęcie gościa przybierano. 
Służba liczna Sobieskiego, czeladź, dworscy w barwie świątecznej kręcili się dokoła namiotów, 
sam hetman ukazywał się niekiedy u wnijścia, a wierzchowego konia jego osiodłanego 
masztalerz przeprowadzał. 
Oczekiwanie to, domyśleć się łatwo, spowodowane było obiecanym króla przybyciem, ale 
zamiast Michała, który zmuszony był osłabieniem wcześniej stanąć na spoczynek, aby się 
zbyt zmęczonym nie pokazać przed wojskiem, nadbiegł posłaniec tylko z ustnym zawiadomieniem, 
że król Michał z powodu uszkodzenia kolebki (tak mówić kazano) nazajutrz mógł 
przybyć dopiero. 
Rozstawione więc na drodze czaty szybko się nazad do obozu ściągać zaczęły, a hetman, 
odebrawszy wiadomość, wszedł do namiotu, aby zrzucić paradny strój, który też w gotowości 
był, uśmiechnął się z politowaniem. 
— Szczęściem — zawołał wesoło [Jabłonowski] — nie nagli nic, lecz, abyśmy tak na wodza 
czekać musieli wobec nieprzyjaciela, mogłoby się nam za to dostać po tebinkach231. 
— Z tego co wiem, miarkując — odparł Sobieski, który śpieszno rozdziewał się ze swych 
atłasów i aksamitów, aby przywdziać wygodny kożuszek popielicowy — król nie tylko nie ma 
się lepiej, ale zdrowie mu się pogorszyło znacznie. Niepodobieństwem jest, abyśmy go z sobą 
pod Chocim232 brali, gdzie by nam zawadzał tylko. Braun mu podróż odradzał, nie posłuchał. 
Pisze mi jeden z moich Koryckich, który jest przy dworze, iż się uparł tak, że go nawet ukochana 
powinowata jego, mająca nad nim moc wielką, krajczyna Kiełpszyna pohamować nie 
mogła. 
Pięknie to z jego strony, ani słowa, lecz spóźnił się z tą rezolucją. Braun słyszę, otwarcie 
powiada, iż żyć nie będzie długo, a tą podróżą jeszcze sobie skrócić może ostatki tego mizernego 
żywota. 
— Wiesz — dodał Sobieski — nie byłem mu nigdy przyjacielem, walczyłem z nim, stałem 
przeciwko niemu, a raczej przeciw tym, co z nim idą, czy też jego prowadzą, ale, słowo ci 
daję, teraz mi go szczerze żal. 
Nie żądał tej męczeńskiej korony, wypraszał się od niej — gwałtem mu wciśniętą na skronie 
opłacił ciężko. Żona! Zamiast pociechy przyniosła mu domową troskę i pomnożyła liczbę nieprzyjaciół. Dopóki żył Prażmowski, spiskowała z nim jawnie, aby męża z tronu zepchnąć, 
a Lotaryńskiego wprowadzić. Dziś zmieniła taktykę, ale nie uczucia. Stała się czułą, bo się 
dwór rakuski brzydkiej intrygi zawstydził, która na jaw wyjść groziła. Zważ, co ten człowiek 
wycierpieć musiał. 
Pacowie nas oskarżają, żeśmy mu trucizny zadać kazali. Nie potrzeba było więcej nad tę, 
jaką mu życie przynosiło, a w ostatku i on sam niepomiernie jedząc... 
To mówiąc stanął Sobieski przed przyjacielem, który pilno słuchając w oczy mu patrzył, i 
dokończył: 
— Kondeusz tedy znowu wystąpi jako kandydat najmocniejszy, a tym razem szlachta już 
mu się przeciwić nie będzie. 
— Jeżeli jej milszego nie poddamy kandydata — przerwał wojewoda ruski. — O ewentualnościach 
elekcji ani mówić można, nawet w przededniu, co dopiero zawczasu. 
Nie zawsze ta ciżba, której głosy przeważają, godną jest, aby na nią Duch Święty zstąpił, 
ale dziwnie czasem kości padają. Kondeusz będzie pewnym, a Polanowskiego okrzykną. 
— Dajże mi pokój z tym poczciwym Polanowskim, który się gniewa, gdy mu tym królestwem 
w oczy, jak urągowiskiem rzucają — daj mi pokój i z wszelkim jakimkolwiek bądź Piastem. 
Spróbowaliśmy Michała, tamquam satis233. 
Uśmiechnął się Jabłonowski. 
— Nie łapmy ryb przed niewodem — dodał. 
— Jutro tedy doczekamy się króla — westchnął Sobieski — a ja bym wolał w miejscu jego 
Paca mieć, naówczas ruszylibyśmy wesoło, pozbywszy się najjaśniejszego. 
— Jeżeli on da się tak pożegnać i odprawić — rzekł Jabłonowski. — Człowiek chory i zbolały 
upartym jest... 
Nastąpiło milczenie. We dwu tak ci druhowie, których najczulsza przyjaźń łączyła, spędzili 
wieczór na przypomnieniach wojen, w których albo oba razem, lub pojedynczo udział 
brali. 
Nazajutrz ostry przymrozek, wedle zapowiedzi wieczora poprzedzającego, ściągnął ziemię, 
a wiatr, zwróciwszy się ku północy, smagał nielitościwie, ale dzień był jasny, choć barwa 
słonecznych promieni tak zimną się wydawała, jak powietrze. 
Przez znaczniejszą część dnia po trosze wyglądano króla i wieczór nadchodził znowu, gdy 
oznajmiono nareszcie, że część taboru, wcześniej z noclegu wyprawiona, do Glinian przybywała, 
król zaraz za nią miał nadążyć. Sobieski z Jabłonowskim, oba konno z oddziałem pancernych, 
wyjechali na kraj obozu, aby pana powitać. 
Tu też dwór stary, drewniany opróżniony był i już przysposobiony na przyjęcia Michała, 
któremu pod namiotem trudno by wytrwać było. 
Ani dnia tego o uroczystym myślano przyjęciu. 
Za wozami pokazał się orszak wojskowych, gwardie i hajducy, towarzyszący Michałowi, 
potem tabory znowu, na ostatek kolebki dworskie. W poszóstnej, wielkiej, jechał, na wpół 
leżąc Michał, mając Brauna i ks. Olszowskiego przy sobie. Kiełpsz konno u drzwiczek asystował. 
Zawczasu oznajmiono królowi, że się do obozu zbliżali, od popasu już ubrał się i z niepokojem 
niewymownym wyglądał, rychło li wojsko zobaczy. 
Na twarzy jego malowała się trwoga i Braun, widząc wzruszenie, kroplami na cukrze mu 
podawanymi starał się nerwy uspokoić, sił dać, choćby kosztem późniejszej prostracji234. 
Stanęła w końcu kolebka, a u drzwiczek jej pokazali się na dzielnych koniach dwaj wodzowie 
— Sobieski i Jabłonowski, otoczeni świetną gromadką dobranego rycerstwa. 
Byłby to najpiękniejszy w świecie orszak, gdyby nie odwrotna strona jego, król ten schorowany 
i wybladły, przestraszonymi oczyma patrzący z zazdrością na hetmanów swoich. 
Wspaniała postać Sobieskiego, niemniej rycersko i pięknie prezentujący się Jabłonowski, 
poza nimi wąsate oblicza pancernych, husarzy, rotmistrzów, chorążych, w pozłocistych misiurkach 
z czepcami i pióropuszami, konie w bogatych rzędach, broń połyskująca, jak ze srebra 
ulana, nad głowami szeleszczące, długo puszczone proporce. 
Za Sobieskim buńczuczny jego i orle skrzydło hetmańskie — giermek z tarczą. On sam w 
białym żupanie ze srebrzystej lamy, w niebieskim kontuszu, w delijce sobolowej szkarłatnej, 
Jabłonowski czarno, purpurą i złotem ustrojony, stanowili przepyszną grupę. 
Król, rozkazawszy sobie otworzyć kolebkę, wysiadł, aby okazać swą rzeźwość, w zwykłym 
francuskim stroju, w peruce i kapelusiku na niej z piórami, z mieczykiem u boku misternie 
ze stali wyrzeźbionym u rękojeści, z szarfą na piersiach, z koronkami pod szyją, gdy 
na chwiejących się, cienkich nogach stąpił na ziemię, potrzebował usłużnej ręki Kiełpsza, 
czuwającego nad nim, aby nie upaść. Witał, siląc się na uśmiech i podnosząc nakrycie głowy, 
hetmana i wojewodę, ale głos jego cichy, ochrypły, zaledwie uszu ich dochodził. Zsiadali 
właśnie z koni do ręki królewskiej. 
Powitanie ze strony Michała było nadzwyczaj uprzejme, Sobieski i Jabłonowski szanowali 
w nim majestat królewski, a teraz i ten drugi majestat boleści, który obu ich przejmował 
współczuciem. 
Dosyć było spojrzeć na króla, aby odgadnąć, jaki gwałt sobie zadać musiał, aby stanąć tu, 
pomimo bezsilności i cierpienia. 
— Opóźniłem się — począł — przemijająca niedyspozycja mnie wstrzymała. Czuję się lepiej 
teraz i rad jestem, żem tu stanął, aby z wami trud dzielić. Panu hetmanowi winienem dzięki za 
zebrane siły, za niezmierną jego pracę. Nie będę ja mógł, odpłaci to wdzięczna Rzeczpospolita. 
Sobieski wąsa podkręcał. 
— N. Panie — odezwał się — zapłaty nie żądam, spełniłem obowiązek. Prawda, iż nieraz 
ciężko przychodzi tego dopełnić. Dziś mamy już siłę do odparcia gotującej się napaści. 
— Paca tylko co nie widać — dodał oczy spuszczając król ciszej — rad bym go wytłumaczyć 
— nie umiem. Po stałym iterum iterumque235 nagląc, spodziewam się skutku. 
Pomilczał nieco hetman. 
— Nie może nas w chwili tak stanowczej opuścić — rzekł powoli. — My byśmy w najgorszym 
razie obejść się może potrafili bez niego, ale on bez spełnienia powinności nie zdoła się 
obejść, boby srom uczynił sobie. 
Podniósł król oczy na dobraną garstkę towarzyszów — pozdrowił ich, lice mu się uśmiechnęło 
i począł chwalić. 
— Jutro dopiero — przerwał Sobieski — będę miał to szczęście W. Królewskiej Mości sprezentować 
wierne jego rycerstwo, które całe wystąpi i okaże się. Dziś pora spocząć W. Królewskiej 
Mości, a my towarzyszyć jej będziemy. 
W przewidywaniu potrzeby był wierzchowiec dla Michała przygotowany, którego masztalerz 
za kolebką prowadził, król dosiąść go chciał, ale Braun się sprzeciwił. 
— Dosyć będzie jutro trudu — rzekł — a dziś... 
— Dziś i potrzeby nie ma fatygi tej — dodał Sobieski — mrok nadchodzi, w obozie zabierają 
się do spoczynku. 
Kilku słowy jeszcze podziękowawszy, Michał zwrócił się nazad ku swej kolebce, a Sobieski 
z Jabłonowskim mogli się przekonać z niepewnych i ociężałych ruchów jego, że na jutrzejszy 
występ niewiele liczyć było można. 
Poprzedzając króla, hetman i wojewoda doprowadzili go do dworu, gdzie już służba przodem 
posłana oczekiwała i zarazem posiłek wieczorny, którego zawsze czczością wewnętrzną 
chorobliwą dręczony król potrzebował. 
Do stołu razem z nim zasiedli zaproszeni hetman i Jabłonowski, a starszyzna wojskowa 
obok miała drugi, który czekał też zastawiony obficie. Wszystkich oczy ciekawe zwracały się 
pilno i niespokojnie na przybyłego pana, który czując to, że siedział jakby pod pręgierzem, 
zmagał się na rzeźwość i wesołość. Zdradzało go jednak znużenie, które brało górę, gdy się 
cokolwiek zapomniał. Dla najmniej nawet upornych oczu złudzenie możliwym nie było. Widziano 
w nim chorego, który chciał się krzepkim ukazać — i padał. 
Litość, jaką już wprzódy mieli dla niego Sobieski i wojewoda, wzmogła się żywym widokiem 
człowieka tak srodze umęczonego. Zdziwienie tylko pewne wywołało wkrótce niepomierne 
króla żarłoctwo, bo nad siły jego było powstrzymać się od niego. Żaden z tych śmiałków, 
nie będąc lekarzem, nie umiał rozróżnić apetytu zdrowego człowieka od tego pochłaniacza 
jadła gorączkowego i zabójczego. Hetman więc wniósł po prostu, że mimo osłabienia 
natura oddziaływa i może jeszcze nad chorobą wziąć górę. Przy wieczerzy znowu Turcy, Tatarowie 
i Kozacy na plac wyszli i o nich tylko rozprawiano, a Sobieski nalegał, aby pospieszać, 
nimby owe tysiące czas miały się przeprawić i wtargnąć na Podole. 
Sławna wiktoria pod Chocimem odniesiona nęciła znowu pod mury tego zamku wróżbą 
dobrą i hetman gorąco pragnął się potykać z Turkami. 
O siłach ich tak przesadzone prawiono dziwy, że im wiary dać nie było można. 
— Gdyby w istocie — rzekł w końcu — szarańczy tej plugawej tyle było, co jej zapowiadają, i 
tak ona jeszcze we mnie zbytniej nie budzi obawy. Dla samej żywności i przekarmienia koni 
Turcy jednym oddziałem skupionym ciągnąć nie mogą, rozdzielać się muszą. Nasza rzecz, nie 
dać się im połączyć, a pojedyncze kupy rozbijać, co, przy łasce Bożej a języku, którego Lipkowie 
dostarczyć powinni, możliwym być sądzimy. 
Zaczęto tedy i o Lipkach tych, Tatarach z Litwy przesadzonych, którym niezbyt dowierzano. 
Tak się wśród ożywionej rozmowy skończyła wieczerza, a Sobieski i wszyscy goście pospieszyli 
króla pożegnać, o godzinę spytawszy, o której wojsko chciał oglądać. 
Choć było co czynić, chcąc pułki wszystkie widzieć choć pobieżnie, nie naznaczono zbyt 
rannej pory, aby Michałowi dać czas do spoczynku. 
Ledwie się za ostatnim z gości drzwi zamknęły, gdy Kiełpsz ujrzał króla, który przy krześle 
stał, upadającego na nie. Oczy mu się zamknęły mimowolnie, przemogła niemoc i na zapytania 
nie odpowiadając, zadyszany zbyt długo przeciągniętym wysileniem, król pozostał 
nieruchomy, dysząc tylko ciężko. 
Wzruszenie, rozmowa, potem nagle przyjęty pokarm, w którym miary nie znał, sprowadziły 
ten stan prostracji, z której Braun, narzekając i utyskując, starał się wyprowadzić ciągle 
aż do skutku zadawanymi lekarstwami, nie bacząc, że i one chorego nużyły. 
W nocy przyszedł sen niespokojny i gorączka, a o odłożeniu przeglądu wojska król sobie 
mówić nie dawał. Zdradzić się obawiał ze słabością. Braun ani się śmiał odezwać, a Kiełpsz, 
ile razy coś podszepnął, w odpowiedzi odbierał wybuch zniecierpliwienia i gniewu. 
Nazajutrz więc z rana konia najspokojniejszego, siodło jak najwygodniejsze przysposobiono 
wcześnie, a Braun doradził, aby i kolebka z dala stała na zawołanie w pogotowiu. 
Wcześnie nadto porwawszy się z łóżka, Michał kazał podać śniadanie. Łudził się tym zawsze, 
iż pokarm obfity równie wielkie miał mu dać siły. Zwierciadło, w które spoglądał, pokazywało 
mu twarz zmęczoną, w której on jednak upatrywał lepszą cerę i odżywienie. 
O przywdzianiu choćby lekkiej zbroi nie marzył sam król nawet, boby jej nie mógł dźwignąć, 
strój więc zwykły, ze zwierzchnim futerkiem, buty z szerokimi obkładami i szpada u 
boku stanowiły całe uzbrojenie. 
Ze swojego dworu nie potrzebował brać orszaku, bo mu hetman miał towarzyszyć i stanowić 
straż jego. Przybył też w porę Sobieski, przybrany dnia tego we zbroję, szyszak i wiodąc 
za sobą cały zastęp urzędowy, który dostojeństwa jego był oznaką. Obyczajem wschodnim 
niesiono przed nim buńczuk236 ozdobny, orle skrzydło na wysokim drzewcu osadzone, giermek 
niósł złotą Sobieskich „Janinę”237, chorąży proporzec jego, a on sam buławę dzierżył w 
ręku. U siodła, obyczajem swym, miał oprócz koncerza przytwierdzony srebrny bębenek, w 
który uderzał pałeczką, gdy chciał kogo przywołać. 
Król ze swą peruką, kapeluszem i mieczykiem cienkim za oręż cały, obok tego wspaniałego 
hetmana, tak biednie, a co gorzej, cudzoziemsko i obco wyglądał, iż najżyczliwszych mu 
smutek czoło okrywał. 
Kiełpszowi łzy się kręciły w oczach, młody Pac ramionami zżymał. Widocznym było, iż 
się narażał na pośmiewisko tego żołnierstwa, które porównywając go z Sobieskim, śmiesznym 
i biednym widzieć musiało. 
Ale na to nie było ratunku. 
Sam on nie czując może, aby się mógł wydawać śmiesznym, obawiał się o jedno tylko — o 
wytrwałość, o siły. Strach sprowadzał uderzenia krwi do głowy i żarem go oblewał na chwilę, 
po którym następowały dreszcze. 
Dzień wietrzny był i chłodny — ale suchy. Na całej przestrzeni pułki stały porozstawiane z 
chorągwiami rozwiniętymi, w całym blasku najwspanialszego uzbrojenia. Byłoli ono odpowiednim 
już ówczesnym nawet wymaganiom sztuki wojskowej, rzecz to więcej niż wątpliwa, 
ale nawet uprzedzeni cudzoziemcy oddawali sprawiedliwość chorągwiom238 usarskim, szczególniej 
pancernym kopijnikom, hajdukom, iż na oko piękniejszego żołnierza widzieć nigdzie 
nie było można. Popisywano się usarzami skrzydlatymi przed dworem francuskim i postawę 
ich a malowniczy strój wychwalano, ale naówczas już ci, co ich w boju widzieli, o zmianach 
w uzbrojeniu mówili i zamierzali je dokonać. 
Żołnierz piękny był, ale niski i nieobrotny, to co dźwigał na sobie, pętało go. 
Jedną z najlżejszych broni było kozactwo regularne w wojsku koronnym, a oto jak współcześni 
rynsztunek rotmistrza, a raczej sotnika239 opisują. Musiał on mieć na sobie nie lekką do 
dźwigania koszulę drucianą, na głowie misiurkę z czepcem, u boku pałasz, muszkiet albo łuk 
i sahajdak na plecach. U pasa całe wisiało gospodarstwo — szydło, krzemień, nóż, sześć łyżek 
srebrnych, wchodzących jedna w drugą w worku safianowym czerwonym, u pasa też zawieszony 
był pistolet niemałych rozmiarów, chustka paradna, czarka ze skóry wygotowanej do 
czerpania wody, szabałtas na papiery, pieniądze, grzebień i inne drobnostki, pęk jedwabnych 
sznurów do wiązania niewolników. Wszystko to wisiało z prawego boku, bo po lewej był 
pałasz. U siodła zaś pozaczepiane — czasza drewniana do pojenia koni, trzy pęta skórzane dla 
wypuszczania na paszę. Nie liczy się ładownicy do muszkietu, rogu na proch i innych drobnostek. 
Husarze ze skrzydłami u siodeł, z ogromnymi koncerzami, często z tarczami, sahajdakami, 
łukami i kopiami długimi, we zbrojach, koszulach, misiurkach albo hełmach, więcej 
jeszcze mieli do dźwigania. 
Lecz w polu, gdy to się w szeregach rozwinęło, a długimi barwnymi proporcami wiatr 
szeleścił, gdy słońce tysiącem iskier osypało rzędy wysadzane — blachy złocone siodeł, czuby 
i trzęsidła na głowach koni, gdy w tych żelaznych piersiach zagrzmiała „Bogarodzica”240, 
ozwały się trąby i kotły, konie zarżały, duch rycerski ogarnął tych dobranych chłop w chłopa, 
rozrosłych jak olbrzymy, wojaków — obraz z nich złożony jak baśń jakaś stara stawił się 
oczom zdumionym. 
Żołnierz to był tak kosztowny ze swymi lamparcimi skórami i kobiercami perskimi na ramionach, 
z rzędami jak strumienie turkusów i rubinów, spływającymi na grzbietach koni, ze 
srebrem i złotem kutymi skrzydły orlimi — iż kraj, co go dostarczał, musiał chciwość łupieżców 
nęcić. Cóż dopiero, gdy się k’temu dołożyły wozy, co szły za każdym z towarzyszów, 
często sreber i kosztownego naczynia, futer i odzieży drogiej pełne. 
Takim wspaniałym widowiskiem w promieniach jesiennego słońca Sobieski witał króla. 
Nie po raz pierwszy przedstawiało się ono oczom Michała, ale nigdy w takiej rozciągłości, z 
taką barw rozmaitością nie oglądał wojska swojego. Z dumą a otuchą wielką musiało mu się 
poruszyć serce, a Sobieski też, ukazując te pułki, z których każdy nazwać umiał, a o każdym 
coś na cześć jego powiedzieć — mógł się pochlubić, że mu hetmanił i mieć nadzieję, że ono 
zbiegowisku wpółnagich Tatarów na drobnych szkapach, z lichymi łukami — pobić się nie da. 
Zaśmiało się lice królowi, zarumieniły policzki i przed chorągwiami, które mu się schylały 
pozdrawiając, zdejmował nisko kapelusz. Słabo z początku, potem żywiej nieco, odzywały 
się: Vivat Rex!241. Iść na czele tych zastępów, walczyć razem, polec na placu bodaj — zdawało 
mu się szczęściem niewysłowionym po męczeńskim żywocie. 
Najpiękniejsze pułki już objechali razem, a Michał nie czuł jeszcze znużenia, dreszcze tylko 
niekiedy czuć mu się dawały. Nagle, gdy okiem mierzył rozległość placu, jaki jeszcze 
przebywać musieli, jakby obłok mglisty przesunął mu się przed oczyma; czuł, że blednieć 
musiał, zimny pot występował mu na czoło, wewnątrz niewysłowione jakieś ssanie ścisnęło 
mu wnętrzności. Nie wiedząc sam co czyni, powstrzymał konia. Sobieski, jadący obok, nierychło 
dostrzegł, co się działo, gdy nieco dalej odsunięty Kiełpsz podbiegł i chwycił konia. Lecz 
znalazł się tuż Braun, hetman też z konia już zsiadłszy, zbliżył się do niego z Jabłonowskim. 
Wysilał się na próżno, aby utrzymać się na siodle i przemóc mdłość — musiano stanąć, otoczono 
go natychmiast, dwór pozeskakiwał z koni i na rękach jego Michał znalazł się na ziemi. 
Nogi mu się zginały, ale mocując się nieco, potrafił na nich utrzymać. Wracała mu przytomność 
i pierwszym staraniem było odepchnąć sługi, a rękami sięgnąć po cugle konia. Lecz 
znalazł się tuż Braun, hetman też z konia zsiadłszy, zbliżył się do niego z Jabłonowskim. 
— N. Panie — wzruszony począł Sobieski — zbrodnią jest samobójstwo! My na to nie możemy 
dozwolić, abyś Wasza Królewska Mość wszystkim nam drogie życie swe poświęcał nadaremnie. 
— To było — to było... przemijające, chwilowe, pozwólcie — rzekł błagającym głosem Michał 
— już mdłość przeszła. 
— Ale za chwilę powrócić może — odezwał się przystępujący Braun. 
— Siadaj Wasza Królewska Mość do kolebki — nalegać począł Jabłonowski — i powracaj do 
dworu. Niepodobieństwem jest w takim stanie zdrowia myśleć o wojnie i o podróży nawet. 
Królowi pod wrażeniem boleści duchowej zrobiło się słabo znowu, wsparł się na ramieniu 
Kiełpsza, bledniejąc trupio — i z ust okrytych jakby pianą białą wyrwało się niewyraźne: 
— Kamieniec! 
W tym stanie zesłabnięcia, z którego kroplami, jakie miał przy sobie trzeźwić go usiłował 
Braun, zaniesiono Michała do kolebki. 
Kiełpsz z doktorem siedli z nim razem, a Sobieski z Jabłonowskim jechali dalej oglądać 
resztę pułków. 
Wieść o zasłabnięciu króla piorunem się rozeszła. 
W wielu obudziła ona współczucie dla niego, ale ci, co go nienawidzili, podżartowywali 
sobie. 
— Jeżeli on obejmie dowództwo, które mu należy, jeśli się przy wojsku znajdować będzie — 
dobrze wyjdziemy, boć jeszcze ani prochu nie powąchał, ani świstu strzał tatarskich nie słyszał! 
W sercu hetmana może po raz pierwszy dla znienawidzonego króla prawdziwa, szczera 
obudziła się litość. Był pod wrażeniem potwarzy, które o nim, o jego nieczułości, obojętności 
i dziwactwach rozgłaszano. Prymas zmagał się na to zohydzenie Michała. Sobieski go teraz 
oglądał, odczuł jego dolę, przypomniał sobie całe panowanie i — litość go zdjęła. Jeden ten 
wyraz, wyrzeczony mdlejącymi ustami — „Kamieniec!” — nawrócił go. Żal mu się zrobiło, iż 
nieraz go był zmuszonym prześladować. 
Po odjeździe króla na poły omdlałego, hetman prędko dokończył przeglądu i pośpieszył z 
Jabłonowskim do swego namiotu. Tu wylał się przed przyjacielem z tym, co czuł. 
Wojewoda ruski przyznał się naówczas, że król i na nim zrobił toż samo wrażenie bardzo 
nieszczęśliwego człowieka. 
— Dołącz do tego — rzekł — że żona go zdradza, dręczy i ostatek dni mu zatruwa, a w istocie 
miłosierdzia godzien ci się wyda. I to rozumiem dobrze — dodał wojewoda — że dla oczyszczenia 
siebie, dla ulżenia w sumieniu, chce z nami iść, ale możemyż my na to zezwolić? 
— Nigdy w świecie! — zawołał Sobieski. — Pewne względy należą królowi, cóż dopiero choremu, 
te względy nas będą paraliżowały w pochodzie, dla jego bezpieczeństwa będziemy musieli 
najlepsze oddziały gwardii odłączać, w pochodzie się ociągać, a ostatecznie niewygody 
go zabiją. 
— Niepodobieństwem jest go wziąć — potwierdził Jabłonowski. — Do Warszawy niesporo 
mu wracać, niech jedzie do Lwowa i tam pozostanie bliżej teatru wojny. 
— Ale daż się on namówić? 
— Krajczy ten, jakże się zowie — przerwał wojewoda — ma nad nim moc. Słucha go. Jest to 
mąż jego kuzynki Zebrzydowskiej, potrzeba go do nas zaprosić i z nim poradzić. 
Sobieski nie odpowiadając wyszedł z tej części namiotu, w której stali, klasnął na kozaczka. 
— Maszka — rzekł — siadaj na konia, jedź do dworu, który król zajmuje i proś do mnie pana 
Kiełpsza. Ale sobie dobrze zapamiętaj nazwisko, bo jak mi inną rybę ułowisz, dostaniesz po 
karku. Powiedz, że hetman pilno prosi na dwie słowie. 
Kozaczek pierzchnął, bo u Sobieskiego wszystko duchem słuchało. 
Nie upłynęło pół godziny, a krajczy zsiadał z konia u namiotu, ale jak noc posępny. 
— Musiałem was wezwać — rzekł hetman witając go. — Z królem jest źle, a będzie gorzej, 
gdy się uprze jechać z nami. Śmiech i żal mówić nawet o tym. 
— Tak — przerwał Kiełpsz — ale nie pojedzie z wami, to ze zgryzoty i żalu zamrze. 
— Prędzej wyzdrowieje — rzekł Sobieski. — My na to pozwolić nie możemy, o żywot jego 
chodzi. Na wyprawie się nam nie zdał, boby ją hamował. Do Lwowa tymczasem go odwieźcie, 
bliżej będzie. Na to wy, gdy zachowanie u niego macie, namówić powinniście. 
— Alem ja sługą tylko — odparł Kiełpsz — powagi nie mam. Wie, że go kocham, żem życie 
dla niego dać gotów, ano tego mało. Młody jestem. 
— My z panem wojewodą poczniemy — mówił dalej Sobieski — wy popierajcie. Powiedzcie 
to ks. Olszowskiemu, on też w ten sens odzywać się powinien. 
— Jakże teraz jest? — zapytał w końcu hetman. 
Kiełpsz głową potrząsnął. 
— Leży w łóżku, sparty na ręku i duma, a niekiedy rzuca się, jakby go piekło. Powróciwszy 
do dworu musieliśmy go poić i karmić, ażeby te wewnętrzne bóle stłumić, ociężał potem, 
drzemał, teraz rozbudzony zaczyna cierpieć znowu. 
— Można z nim będzie widzieć się dzisiaj? — spytał Jabłonowski. — Im prędzej, tym lepiej 
będzie, gdy do Lwowa wyprawiemy, tu ani wygód, ani apteki, ani doktora nie ma. Powinniście 
wyruszyć natychmiast. 
— Wieczorem król właśnie życzył sobie widzieć się z panami hetmanami, będziemy więc 
czekali. 
— Przygotujcie go do tego, z czym my idziemy. 
Zaledwie Kiełpsz odjechał, gdy Braun wózkiem się kazał do Sobieskiego przywieźć, zamierzając 
o toż samo go prosić, co on miał na myśli. 
— Niewiele w nim już życia jest — rzekł wzdychając stary — dobijać się go nie godzi bez korzyści 
dla nikogo. Na wojnę jechać ani może myśleć, daj Boże go dowieźć do Lwowa. 
Król sam się już może nie łudził, ale zawsze jeszcze chwilami wmawiał w siebie, że jechać 
musi i pojedzie. Kiełpsz poruszał ramionami, nic mu nie odpowiadając, z naleganiem bowiem 
czekał na przeważną inicjatywę hetmana. 
Oznajmiono o nim nareszcie, przybył ks. Olszowski i wszyscy obsiedli łoże króla. Braun 
stał w odwodzie242. 
— N. Panie — odezwał się Sobieski — przychodziemy nie od siebie, ale od całego wojska W. 
Król. Mości prosić go, abyś zaniechał podróży i naprzód myślał o zdrowiu. Da–li Bóg je odzyskać, 
w każdej chwili będziesz mógł połączyć się z nami, tymczasem ja, na Paca nie czekając, 
iść muszę, a Wasza Królewska Mość nie do Warszawy a do Lwowa, bliżej wojsk możecie 
się udać na spoczynek. 
Michał ze spuszczoną głową milczał. 
Potwierdził ks. Olszowski, poparł to Jabłonowski, zamruczał na ostatek Braun, iż inaczej 
być nie może. 
— Nie przeczę — odparł powoli Michał — że ja nie zdałem się wam na nic, bo ze mnie ani 
wódz, ani żołnierz, ale dla mnie sroga niewola, nie być tam, gdzie o cześć narodu będzie oręż 
rozstrzygać. Wolałbym umierać przy waszym boku od tatarskiej strzały, niż mizernie konać w 
gospodzie, myśląc o Kamieńcu, o was i o wyprawie... a nie wiedząc, co się dzieje... 
— Będziemy W. Królewskiej Mości gońcami o każdym naszym donosić kroku — dodał Sobieski 
— ale do Lwowa jedźcie i to nie omieszkając, bo w Glinianach ani wygody, ani pieczy, 
ani spokoju mieć nie będziecie. My też ruszamy i jutro obóz zwijać zaczniemy. 
Nie było sporu, bo konieczność nakazywała się poddać, począł tylko zwrócony do hetmana 
król modlić się. 
— Panie hetmanie, na krew Pańską, dawajcie mi znać o krokach waszych — a, da Bóg, zwycięstwach. 
Jako nieboszczyk ojciec mój miał szczęście przeciwko kozactwu, tak wy je macie 
przeciw Turkom. Pobijecie ich, odzyszczecie Kamieniec, ale tego już oczy moje widzieć nie 
będą. 
— N. Panie — wtrącił Jabłonowski — potrzeba się otrząsnąć z tych złych myśli. Macie siły, 
wiek was nie przygniata. Spoczynek i starania lekarzy zdrowie wam przywrócą. 
— Nie — odparł sucho król — gdybym nawet wiadomość odebrał, że Kamieniec rekuperowany, 
nie wiem, czy i to by mi życie wróciło. 
Schwycił się ręką za piersi. 
— Ssie mnie cóś wewnątrz i życie wyssało. 
Znowu głowa mu opadła. 
Chwilę jeszcze bawiono go rozmową, aż znużenie widząc wielkie, hetman pierwszy wstał 
żegnać, oznajmując o ludziach, których miał dać królowi dla odprowadzenia go w straży do 
Lwowa. 
Michał milcząco już zgodził się na wszystko. 
Łzy stanęły w oczach Sobieskiemu, gdy go żegnał, pewnym będąc, że już żywym nie uj
rzy. Ks. Olszowski wyszedł też przeprowadzając hetmanów, a Braun zbliżył się, przynosząc 
krople. 
— N. Panie — rzekł — stanowniczego na całą noc wysyłam do Lwowa, aby dla W. Królewskiej 
Mości i dworu mieszkania przygotował. Część taboru też wyjdzie zaraz. 
Nie sprzeciwiał się już Michał, leżał na pościeli w myślach pogrążony. Wracał mu coraz 
ten wielki żal, że na wojnę pójść nie mógł. 
— I tej pociechy Bóg mi odmówił — wzdychał. Kiełpsz go tym pocieszał, że Braun rychłe 
polepszenie obiecywał, a wyprawa się przeciągnąć mogła, lecz temu on nawet, spragniony, 
nie wierzył. Wieczorem, gdy wszystko ucichło, a z obozu tylko trąbki czasem dawały się słyszeć, 
poruszał się drżący, nasłuchiwał, potem głowa upadła na poduszki i modlił się. 
Kiełpsz słyszał na przemiany: 
— Kamieniec! i ...bądź wola Twoja. 
Gdy nazajutrz około dziesiątej wyszedł król, przez dwu paziów podtrzymywany, siadać do 
kolebki, nadjechał jeszcze Sobieski i zsiadł z konia, z czułością niemal witając razem i żegnając 
nieszczęśliwą ofiarę. 
— Jedź, W. Królewska Mość — rzekł — z dobrą otuchą. Czuję, że pobijemy tę hołotę i że buczacki 
traktat na szablach rozniesiemy, a śladu po nim nie zostanie. Kamieniec odbierzemy! 
Z tym szczęśliwym w uszach proroctwem usiadł Michał albo raczej położył się w kolebce, 
która powoli, jak żałobny pochód, mijając obozowisko, gościńcem wąskim posunęła się do 
Lwowa. 
Tam już zawiadomiona krajczyna, do której mąż wysłał umyślnego, oczekiwała płacząc 
gościa i gotowała się na służbę swą siostry miłosierdzia, a serce jej mówiło, że ona była ostatnią 
dla biednego brata posługą. Chciano dać znać królowej, lecz sam Michał wstrzymać się z 
tym rozkazał. 
W drodze chory był ciągle na wpół śpiący, budząc się pił i jadł chciwie i znowu w sen głęboki 
wpadał. 
VIII 
W drodze do Lwowa otrzymał król wiadomość, że Pac i Litwa połączyli się z Sobieskim i 
wojsko spiesznie postępowało przeciw Turkom, którzy pod Chocimem leżeli obozem, w nieprzeliczonych, 
jak mówiono, tłumach, osłonięci rzeką, skałami, przekopami i twierdzą samą, 
panującą nad okolicą. 
Było to pociechą dla Michała, iż ci, na których liczył, pomimo niechęci i sporów z Sobieskim, 
stawili się, gdzie ich powoływał obowiązek. Podróż do Lwowa powolna, niezbyt nużąca, 
nie pogorszyła już stanu zdrowia jego. Ks. Olszowski tylko i Kiełpsz nieustannie odpowiadać 
musieli na pytania, którymi ich król zarzucał, dopraszając się coraz świeżych od wojska 
wiadomości. 
Lwów nie poruszył się wcale na przyjęcie króla, Sobieski liczył tu więcej i gorętszych 
przyjaciół, z obojętnością dowiedziano się o chorobie i powrocie Michała. 
Jedna tylko krajczyna przyjęła go ze wzruszeniem, ręce jego całując. 
— Widzisz — odezwał się do niej słabym głosem — nie przyjęto mnie, nawet mi poczciwie 
umrzeć nie wolno! Skazany jestem na łoże i bezczynność. 
Dosyć było spojrzeć na niego Heli, aby sobie ten wyrok wytłumaczyć, tak zastała go w 
krótkim tym przeciągu czasu straszliwie zmienionym znowu. Oblicze zdawało się już jakby 
napiętnowane tym znakiem śmierci, która cechuje ofiary swoje, nim je pochwyci. 
Kiełpszyna, choć ją ten widok do łez pobudzał, starała się udawać wesołą i niemal dziecinnymi 
nadziejami króla odżywiać. 
— Najjaśniejszy Panie — mówiła, krzątając się około niego — wkrótce powrócicie do zdrowia. 
Poczciwy stary Braun jest doskonałym lekarzem, ale oczy jego nawykły patrzeć na was, 
nie dostrzegają wiele, bo się z tym oswoiły. Lwów ma kilku doktorów, przywołamy ich na 
radę. Nade wszystko spocznijcie nie tylko ciałem, ale duchem, zaufajcie wojskom i wodzom 
— wszystko się pomyślnie ułoży i Kamieniec odzyskany zostanie. 
Wstrząsł się cały, słysząc ten wyraz król, brzmiał on mu w uszach bez przestanku. 
— Kamieniec! — powtórzył głucho. — Kamieniec... a potem gotów jestem umierać. 
Któż następnych dni wrażenia wyliczyć potrafi. Niecierpliwość czyniła je niesłychanie 
długimi, wiadomości przychodziły rzadko, nie wszystkie można było podawać królowi. Osób 
około chorego mało się gromadziło, wiernych garstka i trochę ciekawych. 
Pomimo pogorszenia, jakiego doznał Michał w Glinianach, tu zdawał się stan zdrowia polepszać 
cokolwiek. Nie potrzebował leżeć po dniach całych, przechadzał się niekiedy o lasce 
jednej, bez pomocy paziów, brał czasem książkę do ręki, a cierpienia regularnym życiem się 
zmniejszyły. Sam on teraz wyznawał, że powrót do Lwowa był koniecznym. 
Dano znać do Warszawy o zmienionym postanowieniu i stanie zdrowia, ale Michał wyraźnie 
wskazał, aby królowa nie ruszała się stamtąd i nie przybywała do niego. 
Wiadomość o zasłabnięciu króla w Glinianach w istocie wielkie wrażenie uczyniła w Warszawie, 
szczególniej na królowej. Zdawała się ona przepowiednią zgonu, na który tu z niecierpliwością 
oczekiwano. 
Goniec pobiegł do Wiednia, a Toltini ofiarował się jechać sam do Lwowa, aby się o stanie 
zdrowia króla naocznie przekonać. Włoch, z tego co słyszał, spodziewał się króla Michała 
zastać na łożu, może dogorywającego. 
Tymczasem zawiodły go nadzieje, przybywszy dowiedział się zaraz z ust Brauna samego, 
że król znacznie się miał lepiej. Włoch jednak, nie dowierzając postanowił sam dotrzeć do 
chorego i nareszcie się przekonać o tym mniemanym polepszeniu. Miał listy i papiery od 
królowej. Natychmiast o nim oznajmiwszy, krajczy wpuścił go do sypialni. Dnia tego król był 
ubrany, siedział w krześle i twarz jego mniej może śladów cierpień przebytych okazywała po 
nocnym spoczynku. Toltini też, choć wcale przeciwnego doznał wrażenia, usiłował okazać 
nadzwyczajną radość i pociechę z polepszenia stanu zdrowia. Żywo począł mówić o tym, jak 
królowa Jej Mość gorąco sobie życzyła przybyć sama dla czuwania nad zdrowiem męża. 
Michał przyjął to oświadczenie dwuznacznym uśmiechem. 
— Wcale nie życzę sobie tego, aby królowa JMość, której zdrowie wymaga pohamowania, 
w tę brzydką porę jesienną narażała się po bezdrożach na trud i niewygody. Ja zaś, jak tylko 
cokolwiek sił odzyskam, spodziewam się także nie pozostać tu bezczynnym, ale połączyć się 
z hetmanami. 
Dla lepszego zbadania stanu rzeczy Włoch nie spieszył z powrotem. Polepszenie, z którego 
się tak cieszył na pozór, w istocie mięszało szyki. Nużby król Michał miał przyjść do sił i 
wyzdrowieć? Dla królowej byłoby to okropnym, bo jej nadzieje przez to znowu by gdzieś w 
mroki przyszłości ustąpić musiały. 
Włoch, szczególniej dla zbadania położenia, przywiązywał się do doktorów, z których kilku 
razem ze starym Braunem, używanych było do rady. Jeden z nich, Zboiński, uczeń bolońskiej 
akademii, który dobrze mówił po włosku, nie posądzając o złą wolę Toltiniego, służył 
mu chętnie. 
Był to człowiek młody jeszcze i bystrego umysłu, a szczęśliwego oka. 
— Zdaniem moim — rzekł Zboiński, naglony, aby bez ogródki prawdę wypowiedział — to 
polepszenie na zdrowiu króla JMci jest pozornym i przemijającym. Wewnątrz siedzi uparta 
choroba jakaś, na którą by noża może więcej niż lekarstwa potrzeba, a tam, kędy ona się mieści, 
żelazo nie sięga. Będą więc alternatywy polepszenia i upadku, aż póki gwałtowne jakie 
wzruszenie, które wstrząśnie całym organizmem, smutnego nie sprowadzi końca. 
Radzi byśmy — ciągnął dalej Zboiński — przedłużyć drogocenny żywot króla JMci, ale pod 
te czasy czujności zaprawdę wielkiej potrzeba, aby mu wzruszeń oszczędzić. Szczęściem nie 
wie dotąd o tym, o czym ks. Olszowski jest uwiadomiony, a co by go pewnie dobić mogło. 
Toltiniemu oczy zaświeciły, pochylił się pożądliwie ku doktorowi, jakby wyssać z niego 
chciał tę wiadomość, która zabójczą być mogła. 
— O czym? o czym? — zapytał natarczywie. Zboiński, mało świadom dworskich stosunków 
sądził, że sekretarz, a jak go grzeczniej zwano, kanclerz królowej, musiał być we wszystko 
wtajemniczony i dodał swobodnie: 
— Toć wiecie pewnie, że sułtan wysłał do króla posła, który się ma zaległego z traktatu buczackiego 
haraczu domagać, a wiezie razem sromotną ową suknię poddańczą, ów kaftan niewolników 
dla króla, którym odziewają hołdowników. Nie ma wątpliwości, iż gdyby król dowiedział 
się o tym pośle, o tym kaftanie, który mu wiozą, nie przeniósłby tej hańby i sromu. 
W stanie jego zdrowia i sił byłoby to zabójczym. Wszystkie więc starania hetmana Sobieskiego 
skierowane po temu, aby posła pochwycić i nie dopuścić do Lwowa, a nasze na to, aby 
król nie dowiedział się nawet o tym. 
Toltini po raz pierwszy o tym słyszał i ledwie mógł radość swą utaić z pochwycenia tak 
ważnej wieści. Szatańska myśl natychmiast powstała w głowie jego. Miał w ręku oręż, którym 
bez narażenia siebie ani królowej mógł zadać cios śmiertelny. 
Król był chciwy nowin, a Toltiniemu nikt nie nakazywał milczenia. Szło więc tylko o to, 
aby dobrać chwilę i sam na sam z królem, pod pieczęcią tajemnicy, podszepnąć mu o tym 
kaftanie i haraczu. Krok to był jednak, na który, aby się ważyć, Włoch potrzebował rozmyśleć 
się dobrze. Nużby przepowiednia doktora Zboińskiego nie ziściła się, a Michał przetrwał 
mężnie ten cios i podstęp Włocha wyszedł na jaw? 
Cokolwiek sił nabrał był król... Toltini się wahał. 
Co kilka dni tymczasem z pochodu przez Bukowinę dochodziły pocieszające do Lwowa 
wiadomości. Królowi przyjaźni, którzy wiedzieli, jak one skutkowały odżywiająco, nie wahali 
się je zmyślać, a drobne powiększać dla niego. Nie domyślał się wcale tego pobożnego 
oszukaństwa. 
Głucho mówiono już o tym, co się w istocie sprawdzić miało wkrótce, a co było dziełem 
potajemnym Sobieskiego, że Mołdawianie243 na posiłek przez Seraskiera wezwani przeciwko 
Polsce, mieli zamiar zamiast na nich, z nią razem na Turków się obrócić. Posiłek ten znaczny, 
niespodziewany, nie tylko zmniejszał potęgę Seraskiera244, ale dawał Sobieskiemu siłę nową. 
Radość z tego była wielka, choć jeszcze przedwczesna. 
Toltini nie dawał temu wiary, a tymczasem wypatrywał chwili, w której by mógł obmyślany 
plan swój szatański przyprowadzić do skutku. 
Nikt nad niego teraz pilniej nie dosiadywał w antykamerze245 króla, na wszelkie gotów posługi, 
patrząc tylko, jakby się wkraść do sypialni, a króla sobie zjednać. 
Mówiono zarazem, że wchodząc na Bukowinę hetman spotkał do króla z kaftanem wyprawionego 
posła i bez względu na charakter jego poselski, ponieważ wojna była wypowiedzianą, 
kazał go ująć i pod strażą osadzić. 
Toltini i temu wierzyć nie chciał, przecząc, aby Sobieski ważył się uwięzić posła. 
Ks. Olszowski i troskliwy Kiełpsz stali na straży, aby żadna wiadomość niepotrzebna nie 
dostała się do uszu chorego. W istocie hetman spotkał agę246 na Bukowinie i w pierwszej 
chwili myślał go wysłać na zamek jakiś aż do końca wojny, lecz ostrożność nakazywała nie 
budzić przedwcześnie Turków i na tym się ograniczono, że pod pozorem straży, dla bezpieczeństwa 
otoczono agę, tak aby mu nie dać żadnego uczynić kroku. 
Jechał on do Lwowa, ale tu czuwał Olszowski. 
Król miał się lepiej — cieszyło to wszystkich, on sam obiecywał sobie, że na koń wkrótce 
siąść będzie mógł. Jednego wieczora dowiedział się nareszcie na pewno Włoch, iż aga z dodaną mu eskortą, ze szkatułką, kaftan od sułtana przysłany zawierającą, z firmanem247 jego, 
przybył do Lwowa... ale go gęstymi tak otoczono czatami, iż ani się mógł ruszyć, ani do niego 
nikt dostąpić oprócz przez ks. Olszowskiego wysłanych urzędników, którzy dla choroby króla 
przyjęcie posła zwłóczyć mieli polecenie. 
Toltini miał postanowienie niewzruszone zamiar swój doprowadzić do skutku, co tym łatwiej 
mu przyjść mogło, że król przed nim utyskiwał ciągle na to, iż pod pozorem zdrowia, 
tajono przed nim wiele, nie mówiono mu prawdy. 
Wejście na tę Bukowinę, tylekroć nieszczęśliwą i klęskami Polaków pamiętną, szczególniej 
go niepokoiło. Toltini w rozmowach swych z królem głośno potępiał to zachowywanie w 
sekrecie wiadomości, których brak go bezczynnym być zmuszał. 
Na wieczerzę tego dnia ulubione Michałowi dano pieczone cyranki, których zjadł może za 
wiele, z tą żarłocznością chorobliwą, której sam się wstydził. 
Wkrótce potem położył się w łóżku, dosyć ożywiony i wesół, a Włoch, czatujący na to, 
aby go samego pochwycił, wcisnął się do sypialni, gdy w niej nikogo nie było, bo wszyscy aż 
do paziów u drzwi wieczerzali. 
Zasiadł więc, korzystając z tego, u wezgłowia Toltini i zabawiać począł Michała różnymi 
powiastkami z Warszawy przywiezionymi. 
— Mało mnie te wasze plotki obchodzą — rzekł król dosyć wesoło — wolałbym nad nie coś 
pewnego się dowiedzieć o Sobieskim i Pacu. Pisał do mnie, skarżąc się ostatni, iż przodem 
ciągnący hetman koronny kraj mu ogładza tak, że on, idąc za nim w ślad, wojska nie ma czym 
przekarmić. Od kilku dni brak mi świeżych wiadomości. 
— Zbytnia to może troskliwość o zdrowie W. Król. Mości — począł Włoch — ale naganić jej 
trudno, gdy z dobrego serca pochodzi, chociaż, zdaniem moim, zbyt słabym i wrażliwym sobie 
W. Król. Mość wystawiają ks. podkanclerzy i dwór cały. Mnie się zdaje, że otwarte zawsze 
donoszenie o wszystkim, przygotowujące do wszelkiej ewentualności, byłoby daleko 
zbawienniejsze. 
— Tak jest — odparł żywo Michał — bo ja, wiedząc o tych zachowywanych ostrożnościach, o 
tym oszczędzaniu mnie zbytecznym, niepokoję się więcej, domyślając gorszych może, niż 
spotkać mnie mogą, ewentualności. 
Toltini się uśmiechał, znacząco oglądając dokoła, jak gdyby się obawiał być podsłuchanym. 
Król natychmiast powziął myśl, że Włoch coś wiedzieć musi, i że od niego mógłby się 
czegoś więcej dowiedzieć. 
— Bądźże ty otwartym, jeśli co wiesz — rzekł zwracając się do niego. 
— Gdybym nawet wiedział — odparł Toltini — nie ważyłbym się, tak surowo zakazano W. 
Królewskiej Mości cokolwiek bądź bez kontroli ks. biskupa donieść. Niech mnie Bóg broni, 
byłbym zginiony. 
Król się poruszył mocno. 
— Na Boga! — zawołał. — Anim tak chory, ani tak zdziecinniałem, abym miał kontroli podobnej 
podlegać, mnie to gniewa. 
Włoch ramionami poruszył i milczał. 
— Ale mówże, jeśli masz co do powiedzenia nowego — począł król — mam dosyć siły, aby 
posłyszeć prawdę i nie obawiam się jej. 
— Nie mogę — rzekł cichuteńko, schyliwszy się do uszu prawie Toltini. — Wasza Królewska 
Mość mimo woli moglibyście się zdradzić, a że nikt tu nie był, oprócz mnie, padłoby to na 
mnie i nigdy by mi tego nie przebaczono. 
— Alem ja nikogo nie zdradził w życiu — odezwał się Michał tonem błagalnym. — Proszę 
cię, maszli co powiedzieć takiego tajonego przede mną, mów; prawdziwie wdzięczen ci będę. 
To kończąc król, który znał wielką chciwość Włocha, pomyślawszy nieco, z wysiłkiem 
ściągnął z wychudzonego palca lewej ręki piękny pierścień ze szmaragdem i podał go Toltiniemu, 
który dla ceremonii nieco się wzdragał i przyjął go z wielkim pokłonem, całując rękę 
Michała. 
Oczy króla gorzały pod budzoną ciekawością i niepokojem, naturalnie, to co przed nim 
ukrywano, pomyślnym być nie mogło. Drżał cały! 
— To, z czego oni czynią tajemnicę — począł cicho bardzo Włoch — wcale nie zasługuje na 
taką baczność, ani ma tak wielką wagę, jaką przypisują. 
— A! — przerwał król — ten poczciwy mój Kiełpsz i kuzynka moja, pani krajczyna, w istocie 
obchodzą się ze mną jak z dziecięciem. Więcej mam męstwa i wytrwałości nad nich, całe 
moje życie tego dowodem. 
Zwrócił się do Toltiniego. 
— Mów! Cóż tam takiego! Włoch się uśmiechać począł. 
— Moim zdaniem rzecz ta nie ma żadnego znaczenia. Sułtan wysłał pono do Waszej Królewskiej 
Mości posła z podarkiem, a że on ma się ograniczać do kosztownego kaftana, który 
hołdowników jest cechą i że razem dopominają się haraczu. 
Mówiąc to patrzył na króla i uląkł się sam widząc wrażenie, jakie uczynił na słuchającym 
chciwie panu. Lice jego zbladło jak chusta, drżeć począł cały, pot kroplisty wystąpił na czoło, 
zasłabł i rękami wesprzeć się musiał. Milczał, słychać było oddech przyspieszony i trudny, w 
piersiach mu chrzęszczało. 
— To nie ma żadnego znaczenia — dodał Toltini. 
— Przybył? Przybył ten poseł?! — podchwycił król gorączkowo. 
Włoch się zawahał i uląkł. 
— Nie wiem z pewnością, prawdziwie nie wiem — dodał — mówią jedni, że jest tu, ale go 
zamkniętym trzymają w gospodzie, drudzy że ma być w drodze, inni że go hetman ująć kazał. 
— Mówią o tym, że się upomina o haracz, że mnie jak hołdownikowi posyła kaftan! — załamał 
ręce. — Mówią już o tym! Gdyby nawet fałszem było, co za srom, iż na mnie to rzucić 
można, a znajdą się ludzie, którzy uwierzą. 
Bladymi rękami zakrył sobie twarz, pochylił ku ścianie, makatą okrytej i pozostał tak pogrążony 
w sobie. 
W antykamerze słyszeć się dawały kroki, Włoch przestraszył się, aby go na gorącym nie 
pochwycono uczynku i począł błagając: 
— N. Panie, zaklinam Waszą Królewską Mość, abyście mnie nie gubili, dając poznać, iż 
zdradziłem tajemnicę. Ale król ani słuchać, ani się nie zdawał słyszeć. Wstał Toltini i pochylił 
się nad nim, pochwyciwszy szklankę z napojem, który mu zwykle dawano. Król nie patrzył i 
nie mógł dostrzec tego, aż zimny kubek ręki jego dotknął. Porwał go i wychylił. Oczy miał 
jakby opłakane. 
— Bądź spokojny — rzekł — nie obawiaj się, w potrzebie obronię cię, twierdząc, iż zmusiłem. 
— Ja się w żadnym razie nie przyznam! — wtrącił Włoch. Domawiał tych słów, gdy Kiełpsz 
się pokazał w progu i jednym oka rzutem rozpoznawszy stan króla, podbiegł do łóżka. 
— Co to jest? — zapytał groźno Włocha. 
— Nie wiem, nic nie wiem — począł Toltini — przed chwilą N. Pan rozmawiał swobodnie, 
bardzo był rzeźwy, chwilowa jakaś niedyspozycja. 
— O czymże mówiliście? — badał krajczy. 
— O Warszawie, o rzeczach starych i obojętnych — dodał Włoch. 
Toltini nie chciał odejść bez pożegnania. Siłą prawie pozbyć się go musiał krajczy, gdyż 
wiedział, że przy nim Michał był zwykle ostrożnym i zamkniętym. Opierając się, strwożony 
Toltini głośno pożegnawszy Michała, który nic nie odpowiedział, z sypialni się wysunął. 
Kiełpsz pochylony, wylękły, cichymi słowy łagodnymi usiłował z tego stanu prostracji 
wyprowadzić króla. Wiedział on bardzo dobrze, iż ilekroć ona postępowała tak nagle, zawsze 
przyczyną jej było jakieś wrażenie, na duchu odniesione. 
Nie wątpił, że i teraz niezręczność Włocha, jakieś przypomnienie przeszłości, musiało podziałać 
na chorego. 
— N. Panie — odezwał się — jesteśmy sami. Mamli kazać Brauna przywołać? Cóż się stało! 
Toltini musiał zmęczyć. 
Z wolna zwrócił król wybladłą twarz ku niemu, ujął go za rękę i rzekł cichym głosem: 
— Nie obwiniaj Włocha, dajcie mu pokój, słabo mi się zrobiło, nic więcej, to przejdzie. 
— I zaledwie to wymówiwszy wlepił oczy zaognione w krajczego. 
— Macie jakie wiadomości? 
Nim Kiełpsz zdołał odpowiedzieć, weszła, ostrożnie drzwi uchylając, żona jego. Wiodło ją 
jakieś przeczucie. Zbliżyła się do łóżka śpiesznie i nie potrzebowała, aby jej mąż oznajmił, iż 
coś króla dotknęło. Zawołała po cichu: 
— Włoch stąd wyszedł. A! to jego sprawa! Kiełpsz palec położył na ustach. 
— Musicie mieć jakieś wiadomości od wojska, od hetmanów, może od Turków... Wszystko 
taicie przede mną, ta myśl mnie zabija... dorozumiewam się, zgaduję srogie rzeczy. Mówcie 
mi, jeśli co jest! 
— Nowego nie ma nic — odparł Kiełpsz. Jak skoro od hetmana przyjdzie cokolwiek, natychmiast 
przyniesiemy. 
Michał niespokojnie na łóżku się obracał. Nadszedł Braun, przystąpił do łóżka, ujął za rękę 
i żachnął się. 
— Skąd to wzruszenie? — zapytał. 
Nie umiano mu odpowiedzieć, Michał spojrzał na niego. 
— Daj mi co uspokajającego — rzekł — w istocie niepojęty jakiś niepokój mnie opanował. 
Lękam się, sam nie wiem, czego. 
Stan króla, który z rana jeszcze się polepszał, tak nagle znowu zdawał się zmieniony na 
gorsze, iż Braun natychmiast posłał po Zboińskiego i trzeciego lekarza, którego przybierał do 
rady. Tymczasem napojono go kroplami, zmuszono położyć się i wszyscy w milczeniu czuwali 
nad nim. 
Gorączka wzmagała się. Braun coraz to badający puls, postęp jej upatrywał z trwogą. Nadeszli 
dwaj towarzysze jego nie byli też z tego stanu kontenci. Szukano przyczyny, nie mogąc 
jej odgadnąć. 
— Ktoś królowi, ze służby może, nieostrożnie napomknął o przybyłym adze. 
Kiełpsz wybiegł do sieni brać na spytki dworzan, komorników i służbę. Nikt z nich nie 
przyznał się do tego, aby coś doniósł królowi. Szemrano tylko, że Toltini bawił długo, szeptał 
coś po cichu, a ciekawy paź Maszkowski widział przez otwór od klucza, jak pochylony nad 
łóżkiem królowi coś opowiadał zniżonym głosem w sposób tajemniczy. 
— A! — zawołała Kiełpszyna — ten niegodziwy Włoch, on jest wszystkiego przyczyną. Posądzam 
go tak samo o złe słowo, jakbym posądziła o truciznę. Do wszystkiego jest zdolnym, 
a co czyni, to zawsze z obrachowaniem i przewidywaniem skutku. 
Na próżno domagał się król osłabłym głosem, aby się wszyscy rozeszli i samego zostawili 
ze zwykłą strażą nocną, nikt odchodzić nie chciał. Krajczynę tylko zmusił, aby się oddaliła. 
Po północy dopiero nastąpiła niespokojna drzemka, przerywana wykrzyknikami i zrywaniem 
się jakby ze strachu. 
Kiełpsz z podziwieniem usłyszał: 
— Haracz... aga... sułtan... 
Nie było już dla niego wątpliwym, iż ktoś musiał zdradzić tajemnicę, a nie mógł to być 
nikt inny, tylko Toltini. Nad rankiem, zawiadomiony o tym ks. Olszowski, postanowił go bez 
pożegnania z królem do Warszawy odprawić. 
Gdy król po bardzo złej nocy się przebudził, dopominając rannej polewki, był tak osłabionym, 
te kilkanaście godzin tak okrutnie znowu wycieńczyły go, iż Braun głowę stracił. Ks. 
biskup tymczasem, w kilku słowach porozumiawszy się z królem, przywołać kazał Włocha 
do siebie. 
— Wolą jest N. Pana — rzekł — abyście dziś jeszcze powracali do Warszawy. Listy nadejdą 
później zwykłymi kresami. Macie królowę pozdrowić i oznajmić jej, że król ma się lepiej, 
choć chwilowo na siłach opadł. Nie powinna się niepokoić, my tu czuwać nie przestaniemy. 
Toltini musiał być posłusznym, ale czuł się wyśledzonym i odkrytym, o co mu zresztą 
niewiele chodziło, byle dopiął tego, czego sobie życzył. 
W ciągu dnia nie tylko, że nie było polepszenia, ale gorączka ciągle się wzmagała i rosła. 
Razem z tym i trwoga wszystkich otaczających. 
Michał nie tracił przytomności, lecz zaledwie mu się do snu przymykały powieki, natychmiast 
wykrzykiwał i nie pamiętał już, co mówił. Jeść nic nie chciał, pragnienie paliło go tylko. 
Na chwilę około południa sam na sam pozostawszy z krajczyną, król się obejrzał i szepnął: 
— Aga przybył od sułtana! 
— Jaki aga? — zapytała. 
— Z kaftanem, z pętami, z kajdanami, które chce włożyć na mnie! 
Krajczyna podniosła ręce. 
— Królu mój — zawołała — co za myśli? Jakie przewidzenia! Ktoś chyba fałszywą was i głupią 
gadką zaniepokoił. Aga — przybył w istocie turecki posłaniec, ale ani kaftana, ani żadnych 
nie przyniósł wymagań. Wprost tylko dowiadywać się mu polecono, co znaczy wojsk zbieranie 
się na granicy. To są niepoczciwe plotki! 
Uwierzył temu zapewnieniu czy nie, zamilkł Michał, zatopiony w myślach, które gorączka 
dziwacznie targała i czyniła z nich mięszaninę bezładną. Choremu wszystko się na myśl cisnęło 
razem, wspomnienia młodości, męczarnie panowania, walki, w których wszystkich miał 
przeciwko sobie, prześladowanie żony, nadzieje ostatniego z orężem w dłoni obmycia się w 
oczach ludzi, niemoc, która go do łoża przykuła. Nie miał ani przywiązania, ani ochoty do 
życia, ale umrzeć w tej godzinie stanowczej, gdy ohydny traktat buczacki polska szabla rozciąć 
miała — zamknąć, gdy światło nareszcie przyjść miało — było ciosem straszliwym. 
Na próżno go Hela starała się pocieszyć. 
— Przeznaczenie jest nieubłagane — mówił oprzytomniając — ani łzy, ani modlitwy, ani pokora, 
nic nie zmoże wyroku żelaznego. Umrę właśnie wtenczas, gdyż życie by mi mogło się 
uśmiechnąć jeszcze. 
Szczęściem, wśród tych boleści, nadeszła znowu wiadomość od hetmana. 
Wielkie, szlachetne serce jego, które litość uczuło dla tej ofiary, skłaniało Sobieskiego do 
oznajmywania, choć z wielkim trudem, królowi o każdym niemal kroku, wlewając w niego 
nadzieję bliskiego zwycięstwa. I tego dnia nadbiegł także kursor248 z listem do ks. Olszowskiego, 
a chociaż Michał marzył chwilami nieprzytomnie, biskup przyszedł, niosąc mu wieść 
pocieszającą. 
— N. Panie — rzekł — hetman oznajmuje, że lada chwilę, wraz Pacem uderzy na Seraskiera 
Hussejna–Paszę. Turcy w znacznej liczbie leżeć mają pod samą twierdzą Chocimem, na tym 
samym obozowisku, skałami i wałem osypanym, na którym ojciec Sobieskiego249 odniósł 
pamiętne nad nimi zwycięstwo. 
Most rzucony przez rzekę łączy ich z drugim jej brzegiem, ale ten zburzonym będzie lub 
opanowanym, a hetman pewien jest, iż nieprzyjaciela pokona. Mołdawianie, na których Seraskier rachuje, z pewnością przejść przyrzekli na naszą stronę, hetman potajemnie widział się z ich wodzem i umówił. 
Tym odstępstwem ustraszy się nieprzyjaciela, bo się go najmniej nie spodziewa. 
Michał słuchał, gorączkowo dysząc. 
— O, Boże! — zawołał — a mnie, mnie tam nie ma, ja tu konam zwyciężony i sromotą okryty... 
kaftanem, kajdanami. 
Biskup począł zbijać ową powieść o pośle i kaftanie, lecz król zadumany go nie słuchał. 
— Potrzeba dziękować Bogu — dodał biskup — cieszyć się i radować. Hetman jutro obiecuje 
drugiego posła, który przyniesie potwierdzenie pierwszych wiadomości. 
Nie mogąc niczym wpłynąć na ukołysanie tego niepokoju, Olszowski, jako kapłan wreszcie, 
radził i zalecał modlitwę. 
Michał posłuszny złożył ręce, usta jego coś szeptać poczęły, lecz niedługo trwała modlitwa, 
myśli ją smutne przerwały i zatopiony w nich król wpadł w stan gorączkowy. 
Tymczasem odprawiony z rozkazem wyjazdu pilnego Włoch, zatrzymał się potajemnie we 
Lwowie. Z tego, co mu przekupiona czeladź przynosiła, wnosił, że król długo pożyć nie może, 
chciał być pierwszym, który szczęśliwą ową nowinę żałoby przyniesie Eleonorze. 
Ukryty na przedmieściu... czekał. 
W mieście już wieść się rozchodzi ta, że król dogorywa. Kupki ciekawych, chłodne, stały 
w ulicy i pod oknami, szepcząc, dowiadując się, ale nikt nie okazywał najmniejszej oznaki 
współczucia. Umysły wszystkich i serca były z Sobieskim na kresach. 
Król ten, który nigdy miłości nie miał, bólem swym nawet litości nie mógł obudzić. Druga 
taka próżniaków gromada otaczała gospodę turecką, w której pilno strzeżony Aga siedział, 
dumnie się dopominając, aby go do króla prowadzono. 
Na próżno składano się tym, iż leżał chory, obezwładniony. Aga słuchać nie chciał. Nim 
go uwięzić było można, co bez rozkazu króla lub hetmana stać się nie mogło, trzeba było zabawiać 
i wypraszać się u niego. Dwór tymczasem posła, jak zwykle, rozkładał przyniesione 
bez cła towary i nimi frymarczył. 
Agę tłumacz trzymał na pół prośbami, wpół nadziejami obfitszych podarków, jeżeli choremu 
da czas przyjść do siebie. 
Nie domyślał się wcale ten dawny posłaniec sułtański, że liczne wojsko w tej samej chwili 
zabierało się Seraskiera otoczyć i złamać. 
Noc upływała na czuwaniu, wszyscy znużeni rozeszli się wreszcie; jedna tylko krajczyna z 
mężem pozostała, modląc się i płacząc. 
Żywiła ona jeszcze jakąś nadzieję, że Michał po tym przesileniu, wywołanym niepoczciwą 
zdradą — powróci do siebie, odzyska siły — żyć będzie. Z myślą tą, osierocenia zupełnego, 
oswoić się nie mogła. Dla niej biedny towarzysz młodości, którego ona jedna znała tylko, był 
całym światem. Dla niego ona poświęciła wszystko i aby mu nieść pomoc, a nie oddalić się 
od niego, oddała rękę obojętnemu człowiekowi. 
Po północy wszedł Braun rozespany, chcąc się przekonać o stanie króla. 
Na palcach podszedł do łoża, przyłożył głowę do piersi, aby się oddechowi przysłuchać, 
wziął leżącą na kołdrze rękę i odstąpił po chwili. 
Hela poszła za nim. 
— Panie mój, pociesz mnie — szepnęła. — Stan króla polepszył się? Uratujemy go? 
Lekarz milczący patrzał na nią. 
— Bóg czyni czasem cuda — odezwał się głosem słabym — ale tu już by cudu potrzeba na 
przywrócenie mu życia wyczerpanego. Chcecież, aby dłużej się męczył? 
Gwałtownie zachodzić się cichym płaczem zaczęła kobieta. Braun, z tą zimną krwią nawykłego 
do patrzenia na śmierć człowieka spoglądał na nią. 
— Ja nie wyrokuję nic — rzekł — ale i obiecywać nic nie mogę. Niestety! Dobito jakąś wiadomością, 
przyniesioną niewcześnie, jakąś zatrutą strzałą, od której myśmy go zasłonić nie 
zdołali. 
Wśród tego milczenia i płaczu Michał się przebudził, wołając: 
— Na mury! do szturmu! tędy! za mną! Jeremi idzie przed nami, Turcy uchodzą, Kamieniec 
otwiera bramy! 
Syknął boleśnie. 
— Ojcze mój — rozpoczął zmienionym głosem — jam niewinny. Jam życie dać był i jestem 
gotów... wyrwano mi oręż z ręki, zamknięto... żona stanęła w progu... prymas mi nałożył kajdany... 
ale wszystko to minęło — jestem wolny... Sobieski ze mną... Pacowie przy mnie — na 
Turka... Zdeptałem ten kaftan... poszarpany ten traktat... wszystko minęło — nad Wiśniowcem 
znowu słońce wschodzi. Ojcze! ojcze... 
Głos się zniżył. Słuchając płakała Hela. Szmer już tylko wychodził z ust jego i jakby łkanie... 
modlił się urywkami psalmów pokutnych. 
IX 
Z dnia dziewiątego na dziesiąty listopada noc jesienna, śnieżysta, mokrą zapowiadała się 
szarugą, deszcz ze śniegiem na przemiany przynosił wicher i ziemię już rozmiękłą w błotniste 
zmieniał kałuże. Na niebie szarym niekiedy przedarte obłoki jaśniejszymi świeciły plamami, 
lecz wkrótce nadciągające szybko chmury je zakrywały. Żadne żywe stworzenie nie wychylało 
się z jamy, barłogu ani gniazda, żaden głos, oprócz gniewnego szumu wichru, nie dawał 
się słyszeć. W tym szumie, który na przemiany zmieniał się w wycie, ryk, świsty i jakby głuche 
gromów głosy — zdawała się brzmieć jakaś tajemnicza rozmowa żywiołów, na ziemię 
gniewnych i grożących jej zagładą. 
Ponad brzegami Dniestru, gdy nieco światła padło na skały, parowy i zamknięte nimi pochyłości, 
oko dostać mogło — jakby kretowiskami zaległe przestrzenie, pomiędzy którymi 
gdzieniegdzie przysłonięte, czerwonawo migotało ognisko. 
Były to dwa nieprzyjacielskie, rozłożone naprzeciw siebie w pewnej odległości, obozowiska. 
Ponad nimi na niebie ciemnym, czarno jak katafalk podniesione w górę mury zamczyska 
o czterech basztach na węgłach stać się zdawały na straży. 
Do jednego boku tej twierdzy tuż przyległ okolony skałami, z jednej strony opasany wałem 
obóz Seraskiera Hussejna–Paszy, z graniczącym z nim i wałem tylko oddzielonym obozowiskiem 
Mołdawianów. Kiedy niekiedy na wyżynach wałów i skał mignął czarny cień straży, 
która, ukazawszy się zaledwie, znikała poza usypami. Osiemdziesiąt kilka tysięcy głów, wedle 
powieści szpiegów, leżało tu czekając na hasło do boju, siedemdziesiąt dział stało z paszczami 
otwartymi, skierowanymi ku obozowi polskiemu. 
Hussejn–Pasza ogłodził okolicę na kilkadziesiąt mil wkoło, żywność dla ludzi i koni gromadząc 
obfitą. 
O połowę mniejsze siły, które tu przyprowadzili z sobą Sobieski i Pac, w ciaśniejszym zamknięte 
obrębie — zdawały się przeznaczone poganom na pożarcie. Dowodzący Turkami 
Hussejn słynął jako wojownik i zwycięzca — jego żołnierz był już w mnogich bitwach zahartowany 
— zielona chorągiew Proroka250 powiewała nad niezliczonymi namioty i szałasami. 
Głuche milczenie na pozór uśpiony obóz zalegało. 
Naprzeciw — na wzgórzu wyniosłym wybrzeża, rozbite namioty hetmanów we dnie dozwalały 
stąd widzieć znaczną część tureckiego obozu i sterczące na wałach działa. 
Godzina już była spóźniona, w namiocie Sobieskiego świeciło jeszcze życie, a ruch nie 
ustawał. Hetman z inżynierem Francuzem, ze starszymi rotmistrzami, z Jabłonowskim i podskarbim 
Modrzewskim251, żywą zajęci byli rozmową. 
Na twarzy Sobieskiego zawsze życiem płonącej, dwakroć teraz więcej niż zwykle widać 
było blasku i zapału. Poruszał się niecierpliwy, podnosił głos, a energia, z jaką występował, 
wszystkich otaczających go powoli zdawała się rozbudzać i przejmować. 
Kiedy niekiedy niespokojny wzrok hetmana zwracał się ku wnijściu do namiotu, gdy silny 
wiatr poruszył zamykające je osłonki, jakby się przyjęcia czyjego spodziewał. Oznaki niecierpliwości 
objawiły się na pięknym obliczu hetmana. Wszyscy towarzyszący mu, wyrazem 
twarzy równie jak słowy, zdawali się z nim w zupełnej zgodzie i jedności. Raźno i dziarsko 
poruszał się Jabłonowski, Modrzewski mówił głośno i uśmiech wywoływał na usta Sobieskiego, 
Francuz inżynier, z głową spuszczoną, przypatrywał się planowi na stole leżącemu, 
hetman spoglądał coraz na duży zegar gdański leżący obok, który już dziewiątą wskazywał, 
klasnął w dłonie. Nadbiegł młody Korycki. 
— Cóż mówił hetman litewski? — zapytał. 
— Że natychmiast przybywa — odparł dworzanin. 
Korycki zniknął, Sobieski kubki stojące na stole ponalewał. 
— Chocim — rzekł sam do siebie, ale głośno. — Zawsze nam bywał szczęśliwy. 
Na te słowa, którym nikt nie myślał zaprzeczać, uchyliła się zasłona we drzwiach i szeroka, 
z czarnym wąskim sznurkiem wąsa, marsowa, posępna, dumna, ukazała się twarz hetmana 
Paca, który długie, na ramiona spadające włosy z mokrego śniegu otrząsał. 
Sobieski pośpieszał na powitanie. Przed chwilą ożywiona gromadka towarzyszów Sobieskiego 
— zamilkła i spoważniała. Chmurne oblicze Paca wniosło tu z sobą jakiś chłód i zadumę. 
Hetman wskazywał siedzenie, ale Pac potrząsnął głową. 
— Stawię się — rzekł zimno — na rozkazy wasze. 
— Prosiłem was na ostatnią, na stanowczą radę wojenną — odezwał się Sobieski. — Stojemy 
twarz w twarz naprzeciw nieprzyjaciela. Wszystko tak się składa, jak przewidywałem, lub 
nawet lepiej, niż mogłem się spodziewać. Nie pozostaje nam nic nad uderzenie, w imię Boże, 
najeźdźców... niżeli oni stosunkową naszą słabość obliczą. 
Mniej nas jest, to prawda, aleśmy nawykli siłę naszą, nie liczbę mierzyć — jest nas dość, by 
ich zwyciężyć. 
Mówił z wielkim zapałem, a twarz Paca, który słuchał w ponurym milczeniu, przyoblekła 
się jakby chmurą czarną. 
— Postanowiłem, wypatrzywszy godzinę, gdy modlitwą będą zajęci — mówił Sobieski — 
uderzyć na ich obóz od strony wału nowo usypanego, bo ta jedna przystępna. 
Pac słuchał, czekając końca, a gdy hetman zwrócił się do niego, wzywając, aby objawił 
swe zdanie, począł z wolna i zimno: 
— Nie miejcie mi za złe — mówił — iż ja wszystko dobrze rozważywszy, ważyć się na wyzwanie 
do boju nie mogę. Idąc tu nie rachowaliśmy na taką nieprzyjaciela siłę ani na takiego 
wodza, jakim jest Hussejn, ani na pozycję tak obronną, pod skrzydłami zamku. Ważyć się na 
niepewne losy spotkania z przeważną liczbą nieprzyjaciela, który tu przyprowadził walecznego 
i w Kandii252 zaprawionego żołnierza, my, z naszymi pościąganymi naprędce młodymi i niedoświadczonymi ludźmi — nie możemy. Ustąpić stąd potrzeba i czekać pomyślniejszych 
dla nas warunków. 
Sobieski się wstrząsnął cały. 
— Nie doczekamy się nigdzie i nigdy pomyślniejszych — zawołał — mogę to już głośno w tej 
chwili zapowiedzieć, czego pewien jestem, że Mołdawianie przejdą na stronę naszą. 
Pac rzucił ramionami. 
— Zdrajcy! — zawołał — ileśmy to razy za zaufanie im przypłacili. Podejście jest, którego się 
obawiać potrzeba. Przejdą na naszą stronę, aby nas wziąć we dwa ognie. 
— I ja bym nie dowierzał im — odparł Sobieski — lecz mam rękojmie pewne, a ten krok, jaki 
uczynili do mnie, jest dowodem, iż przewidują nasze zwycięstwo. Turcy są znużeni, zbyt 
ufają swej liczbie, na ściśniętych w obozie i jakby uwięzionych dosyć wpaść, aby rzeź sprawić, 
rozwinąć się nawet nie będą mogli, i albo ich w Dniestrze potopiemy, lub wyrzeżem. 
Wszystkim towarzyszom Sobieskiego lica się zaśmiały potakująco. Pac tylko pozostał 
zimnym i chmurnym. 
— Na tak zuchwałą rachubę los ojczyzny ważyć ja nie mogę — rzekł zimno. 
— Jam postanowił i spełnię, com zamierzył — odparł Sobieski. — Dosyć by było na piędź 
jedną się zacząć cofać, aby Turkom dać zuchwalstwo, którego nie mają. W cofaniu się — 
zgniotą nas na miazgę, popłoch ogarnie. Zgubieni jesteśmy, naprzód iść potrzeba! 
— I nadaremnie ginąć? — wtrącił hetman litewski. — Nie, ja mojego żołnierza szczędzę i 
ochraniam, dać go na pastwę nie mogę. Bądźcie pewni, panie hetmanie, że bez dojrzałej rozwagi 
zdania tego nie rzuciłbym płocho. Znam, jak wy, położenie, siły, zasoby, widzę więcej 
niż niebezpieczeństwo — przewiduję pogrom niechybny. Wpadliśmy w matnię; myśleć trzeba, 
jak się z niej wydobyć. 
Jasne oblicze Sobieskiego nieco się chmurzyć zaczynało, a raczej niecierpliwością zadrgało. 
Oglądał się na swoich, jakby na pomoc ich przyzywał, i Jabłonowski wystąpił. 
— Turek i Tatar — rzekł — tylko naówczas straszni, gdy się mają miejsce rozsypać, rozpędzić 
i uderzyć kupą. W ciasnych wałach zamknięci ani serca, ani wprawy do walki nie mają. 
Choćby ich więcej jeszcze było w tej gęstwinie, połowa bezczynną zostanie. W tym pewność 
wygranej. 
Hetman litewski słuchał. 
— Z tą ufnością w siebie i ślepotą — odezwał się — sami chodzim na zgubę własną! Na Boga, 
zaklinam was, chłodniejszą krwią zmierzcie. Mówicie nie jak wodzowie, ale jak rycerze. 
Gdyby tylko o to szło, jak ze sławą ginąć, głosowałbym za wami, ale losu ojczyzny ważyć — 
nie mogę. 
— Losy ojczyzny — przerwał w uniesieniu Sobieski — już są rozstrzygnięte, jeżeli my w tej 
chwili, jutro ich nie dźwigniemy zwycięstwem. Musiemy pomścić srom tego ohydnego buczackiego 
traktatu, oswobodzić się spod haraczu i poddaństwa, odzyskać postradaną sławę i 
cześć. Zginiemy? No — to padniemy po rycersku i krwią zmażemy plamę, lepiej ginąć, niż 
niewolę znosić. Lepiej ginąć! 
Jabłonowski, Modrzewski i cała gromadka starych rotmistrzy za Sobieskim wykrzyknęła: 
— Lepiej ginąć! 
Pac słuchał zimno, pobladł nieco. 
— Co do mnie — odezwał się — ja ginąć gotów jestem, ale powierzonego mi wojska gubić 
nie mam prawa. Możemy się obronną wycofać ręką, czas jeszcze wyczekać do sposobniejszej 
chwili. 
Sobieski, któremu oczy czarne świeciły ogniem okrutnego zapału i gniewu, mówić mu nie 
dał. 
— Panie hetmanie — zawołał — nie będę was zmuszał, choć główne dowództwo jest przy 
mnie. Pozostaniecie więc bezczynnym widzem naszej walki, zgoda i na to, ale ja — uderzył się 
w piersi — ja jutro idę na obóz, szturmuję i staczam walkę... Będzie, co da Bóg! Ja ufam 
Wszechmocnemu Panu zastępów, że chrześcijańskiemu wojsku swojemu da zwycięstwo... 
czuję to, wierzę najmocniej. 
Hetman litewski milczał, z wolna rękę spuszczoną za pas założył. 
— Boli mię to, że was przekonać nie mogę — rzekł — ani się dać przekonać. Stoję przy 
swoim — czterdzieści na osiemdziesiąt stawać nie możemy. Mój żołnierz spod strzechy, 
pierwsze pole, nie dostoi... pierzchnie jeden pułk, popłoch pójdzie — zginiemy wszyscy. Na 
Boga... ojczyznę zgubiemy! 
— Ocalim ją, uratujemy! — zawołał Sobieski z ogniem wielkim. Posłuchajcie żołnierzy pod 
namiotami. Wrą wszyscy niecierpliwością i żądzą pomszczenia się. Nigdy Polska niczyją 
hołdownicą nie była, nigdy pęt nie nosiła na sobie — rozkazywała i siała trwogę! Myśmy dopiero 
padli tak nisko, że Turek nam haracz narzucił, że śmie kaftan słać królowi i wymagać 
poddaństwa. A my w takiej chwili wahać się mamy, iść — życie dać — ginąć, aby upodlonymi 
nie żyć! 
— Życie dać — zamruczał Pac — to najłatwiej, lecz nim okupić wyzwolenie... Rozpatrzcie się 
baczniej, panie hetmanie, nie spożyjemy ich... zgniotą nas liczbą swoją. 
— Właśnie położenie obecne — przerwał Jabłonowski — ten atak nam czyni mniej groźnym, 
ściśnięci rozwinąć się nie mogą. 
— Tak — rzekł Pac zimno — ale za to coraz świeże pułki przeciwko naszym stawać będą i w 
końcu nas złamać muszą. 
— Nie znacie Turków — oparł się Sobieski — tej rachuby, tej krwi zimnej u nich nie ma. Gdy 
nie pokonają nieprzyjaciela pierwszym miotem — uchodzą, żadna siła ich nie wstrzyma. Wojsko 
ich w ucieczce nie broni się nawet, daje się wyniszczać i ginie. Wszystko to, cośmy tu 
zastali — dodał — było przewidziane i spodziewane. Zszedłem z zamiarem stoczenia walki i od 
niej nie odstąpię. Polska albo się jutro wyswobodzi, lub nigdy już nie będzie wolną. Wszyscy, 
ilu nas jest, pragniemy, wołamy, domagamy się boju i wierzym w zwycięstwo. Wam, panie 
hetmanie, nie daję rozkazów, nie narzucam woli mojej, czyńcie, jak wasze przekonanie wam 
dyktuje, będziecie świadkami, żeśmy, ojczyźnie dług spłacając, legli jej wierni, jeżeli Bóg nas 
skazał na to. 
Odstąpił krok i otarł czoło. Wszyscy milczeli, a wśród ciszy tej wicher zawył z daleka. Pac 
stał dumny, nie przekonany, uparty, milczący. Stali tak dwaj starzy zapaśnicy naprzeciw siebie, 
jeden z twarzą wypogodzoną, pełną rycerskiego męstwa wyrazu, drżącą wzruszeniem — 
drugi chłodny, upokorzony nieco, ale pan siebie i nie dający się pokonać. 
Sobieski, jakby na tym miała się skończyć rada wojenna i spór cały, który za rozstrzygnięty 
uważał, uprzejmie się zbliżył do Paca, zmienionym głosem, spokojnym zapraszając go 
na kubek wina przygotowany. 
— Różnica zdań — odezwał się — nie powinna wpływać na osobiste stosunki, panie hetmanie... 
ani wy mnie zuchwalstwa mego za złe nie bierzecie, spodziewam się. Szedłem tu, życząc 
tylko, aby los mi pozwolił walczyć pod murami Chocima. To dla mnie omen i otucha. 
Hetman litewski na próżno twarz, zazwyczaj chmurną, starał się trochę rozjaśnić. 
— Szczęśliwego tego przeczucia ja, niestety, podzielać z wami nie mogę — odezwał się, 
powoli kubek biorąc do ręki. — Życzę wam, aby się ono sprawdziło, a da li Bóg, cała zasługa i 
sława wam należeć będzie. W moich oczach wszystko się składa najniefortunniej, a Mołdawianom 
nie wierzę. Jak niewolnik chytry jest i przewrotny. Znana to sztuka jego — wszystkim 
obiecywać, a nie dotrzymać nikomu. 
— Postawię go tak, abym się go w żadnym razie nie mógł obawiać — rzekł Sobieski — a na 
jego posiłek wcale nie rachuję — tylko na ten popłoch, jaki zdrada rzucić musi. Pora w istocie 
gorszą już być nie może, ale na pogodę czekać nie mamy o czym, bo nam paszy i chlebów 
zbraknie. Żołnierz, dzięki Bogu, rwie się jeszcze, później znużony ostygnie i ducha straci. 
Jutro więc lub nigdy! Stójcie, a patrzcie, panie hetmanie — dodał z uśmiechem — jam jednego 
pewien — że nie dotrzymacie bezczynnie, serce wam w piersi uderzy i trąby do boju zagrają. 
To mówiąc ręce zatarł i rozśmiał się wesoło Sobieski. 
Narada była skończona. Pac nie mówił nic, przybity tym, że sam jeden z ostrożnym swym 
zdaniem pozostał. Chwilę jeszcze zabawiwszy pod namiotem Sobieskiego, pożegnał go, siadł 
na koń i odjechał. 
Rotmistrze też odebrawszy rozkazy, radzi z nich, gotowi wszyscy porozjeżdżali się do pułków 
swoich. Ostatni Jabłonowski, w chwili pożegnania rzucił się w objęcia przyjacielowi. 
Uścisnęli się milczący, ale pełni nadziei i ufności, że jutro przynieść musiało zwycięstwo. 
Po odejściu Jabłonowskiego hetman przed obrazkiem N. Panny rzucił się na kolana i modlił 
krótko, ale gorąco. Wstał i zadumał się. 
Przed oczyma jego stanął ten wymęczony, nieszczęśliwy król, który tam gdzieś z dala konał, 
miotany trwogą, bez pociechy, bez nadziei może. Litość, która w serce raz wstąpiła, odezwała 
się odżywiona. 
— Winienem mu choćby ostatnią osłodzić chwilę — rzekł do siebie. — Ze Lwowa piszą, że 
dni jego policzone; jakżebym rad, aby wiadomość o zwycięstwie jeszcze go przy życiu zastała! 
Zawołał Koryckiego. 
— Przygotujcie tak wszystko — rzekł — aby jutro, gdy Bóg da żyć, posłaniec najbystrzejszy 
do Lwowa był gotowy. Są rozstawione konie? Dziś nie poślę już listów żadnych... jutro... 
Takim był przeddzień chocimskiego zwycięstwa. 
A we Lwowie? Król leżał na łożu, z którego już po Toltiniego odwiedzinach podnieść się 
nie mógł. Wzmagały się cierpienia, rosła gorączka. Braun chodził, nie odpowiadając na pytania. 
Heli zaledwie się z rana udało przekonać niepokojącego się Michała, iż żadnego posła dotąd we Lwowie nie było, iż słyszano o jakimś, ale ten przez Sobieskiego był zatrzymanym, a 
o żadnych wymaganiach haraczu nikt nie wiedział. 
Zapewnienia jej tak były stanowcze, zaręczenia tak silne, że król w końcu umilkł przekonany, 
choć zawsze trwożny. 
Tymczasem w istocie gotowało się coś, co nieszczęśliwego, konającego dobić mogło. 
Straże postawione przy gospodzie tureckiej z wolna zaniedbywać się zaczęły, ubezpieczone 
tym, że aga czekać obiecywał, aż król pozdrowieje. Turek też przezorny nikomu się nie 
przyznał do tego, iż zamierzał niespodzianie, gwałtem się królowi narzucić. Traktat buczacki 
zuchwałym go czynił, obchodził się tu ze wszystkimi jak z hołdownikami pana swojego. 
Poprzedzającego dnia wzbronić mu nie można było przejażdżki po mieście. Przeciągnął z 
kilku swoimi kawasami po ulicach, przypatrywał się zamkowi. Ormianin253, tłumacz usłużny, 
wskazywał mu różne miejsca i opowiadał dzieje. 
Nazajutrz z południa zamierzył, też z tym samym tłumaczem się umówiwszy, wyjechać na 
miasto i gwałtem wtargnąć do króla. 
Było to zuchwalstwo, które tylko ów nieszczęsny haracz i traktaty usprawiedliwić mogły. 
Aga czuł się tym obrażonym, że jemu, posłowi Padi–Szacha, odmawiano przystępu do króla, 
którego sobie lekceważył, a w chorobę jego ciężką wierzyć nie chciał. Zmusić więc zamierzał 
królewskich urzędników i dwór, aby go do króla wpuścili. 
Zawczasu przysposobioną szkatułę ową, zawierającą kaftan, obwiniętą jedwabnymi chustami, 
miał sobie powierzoną starszy sługa, a firman sułtana na piersiach z sobą zabrać chciał 
aga. 
Spisek ten uknuty był z taką pozorną obojętnością, iż nikt się go spodziewać, nikt przewidywać 
go nie mógł. 
Kiełpsz i ks. Olszowski wiedzieli o tym, że dnia wczorajszego aga się rozpatrywał i przejeżdżał 
po mieście. Niepokoiło to krajczego, ale dodany Turkowi urzędnik tłumaczył się tym, 
że oprzeć się nie mógł, a aga oburzał się i tak na rodzaj niewoli, w jakiej go trzymano. 
Michał leżał w gorączce, chociaż przytomność mu powracała, bolejący — otoczony przez 
najulubieńsze swe sługi. Nikt w świecie nie domyślał się podstępu i uknutego spisku, gdy z 
południa, przyodziawszy swe najparadniejsze szaty, aga na najpiękniejszym ze swoich koni, z 
małym pocztem, wrzekomo na przechadzkę wyruszył. 
Mówiono już o nim wiele w mieście — około gospody stało zawsze ciekawych dosyć, a 
wieść o przejażdżce jeszcze ich więcej zgromadziła. 
Szczęściem jakimś dworzanin króla, Masłowski, który już się o owej szkatułce i kaftanie 
nasłuchał, dostrzegł, gdy na koń wsiadali, iż jeden z towarzyszących adze zabierał z sobą spory 
węzeł, obwinięty w jedwabne chusty. 
Uderzyło go i to, że dzisiejszy strój Turka, który wczoraj bardzo był odziany skromnie, 
jakby uroczyste jakieś wystąpienie zwiastować się zdawał. 
Przestraszony tym przypuszczeniem, które na myśl mu przyszło, iż aga może gwałtem 
chcieć się dostać do króla, a samą wzbudzoną wrzawą choremu spokój zakłócić, Masłowski 
pędem się kopnął do królewskiego mieszkania. 
Tu nikt się wcale żadnego nie domyślał niebezpieczeństwa, ks. Olszowskiego nawet przy 
królu nie było. 
Kiełpsz z żoną siedzieli w ciemnym, z pozapuszczanymi oknami sypialnym pokoju, podsłuchując oddech ciężki, wyrywające się z ust wyrazy i bolesne jęki. Wśród tego spokoju jak 
piorun spadł Masłowski, wywołując Kiełpsza do sieni. 
— Panie krajczy — zawołał — turecki ten pies znowu na miasto się wybrał, nie mogli go 
wstrzymać. Nie było, to nie było... alem na moje oczy widział, gdy za nim wynoszono jakieś 
zawiniątko spore, które sługa wiezie pod płaszczem. Wystroił się też pan aga, jakby na posłuchanie 
jechał, kat go wie, sprzykrzyło mu się, gotów tu gwałtem wpaść na króla. 
— Pilnują go stróże! Nie może to być! — zawołał Kiełpsz. — Nie będzie śmiał! 
— A ja bym mu nie wierzył — rzekł Masłowski. — Juźcić, choćby i przyjechał, nie dopuścim 
go, ale wrzasku Turcy narobią, bo wiadomo, jak oni kwiczeć umieją. 
Kiełpsz rozmyślać począł. Wczorajszego dnia Turek wcale w ulicy się tej nie pokazywał; 
wyprawił Masłowskiego, aby naglądał, czy się nie skieruje w tę stronę, tymczasem i gwardii 
dał rozkaz, aby więcej żołnierza stanęło przy królewskiej kwaterze i niespokojny do ks. Olszowskiego 
wysłał z oznajmieniem. 
Trwoga cała jeszcze się zdawała nieusprawiedliwioną niczym oprócz popłochu, jaki rzucił 
Masłowski, gdy wysłany wrócił nagle krzycząc, że aga już był w ulicy i wprost zmierzał ku 
królewskiej kwaterze. 
Nie ulegało wątpliwości, że tu zuchwale wtargnąć zamierzał. Ks. Olszowskiego nie było, 
ani nikogo, co by mógł stanowcze wydać rozkazy, ale Kiełpsz miał dosyć odwagi, aby dla 
ocalenia króla, największą odpowiedzialność wziąć na siebie. 
Straży oddziałem przy domu dowodził towarzysz stary — namiestnik Świderski, a temu do 
zuchwałego kroku nigdy na męstwie nie zbywało. 
Wybiegł krajczy do niego. 
— Panie namiestniku — zawołał — króla ratować musimy. Turek, ten zuchwalec, jedzie 
wprost, bodaj tu do chorego [się] dobijać. Potrzeba go po prostu wziąć i uwięzić. Nie mamy 
nic do stracenia, bo tam się i tak Sobieski już z nimi ściera. 
— A gdzie ta bestia? — krzyknął Świderski — w to mi graj! 
Zawołał na ludzi swoich i sam już siedział na koniu. 
Z dala w ulicy, widać było kłusem podążającego agę, któremu Ormianin dom przez króla 
zajęty wskazywał. Świderski z kopyta ruszył przeciwko niemu, na ludzi wołając, aby otoczyli 
i nie puszczali dalej. 
Turek, widząc wybiegającą tłumnie gwardię, nie domyślał się zrazu, że przeciwko niemu 
wymierzoną była, aż gdy go zewsząd opasali żołnierze, wołać zaczął na tłumacza. 
Przestraszony Ormianin podbiegł do Świderskiego. 
— Co pan najlepszego robisz?! — krzyknął. — Wszak to poseł sułtana, do króla jadący! 
— A kto mu do króla pozwolił jechać? — odparł Świderski. 
— Albo on o pozwolenie będzie pytał?!– zawołał Ormianin. — Co wam się zdaje? 
— Mnie się zdaje — rzekł namiestnik — iż ja go z moimi ludźmi na gospodę odprowadzę po 
dobrej woli albo i po niewoli. Jak mu do gustu. Ani kroku dalej — powiedz mu to ode mnie. — 
Skoczył Ormianin do agi z przestrachem, oznajmując, że dalej puścić nie chciano. 
Turek się rozsierdził i na swoich skinął. Dobyli szabel. Gwardia też nie czekała i stała w 
pogotowiu, a Świderski pistolety podsypać kazał i wnet je pośpiesznie dobyto. Aga stał blady, 
trzęsąc się z gniewu — już, już do bójki przyjść miało, gdy od królewskiego dworu znowu 
kupka żołnierzy z muszkietami biegiem nadciągnęła. 
— Powiedz swojemu adze — krzyknął Świderski — że ja na żadne jego poselskie przywileje 
względu mieć nie będę, ruszy mi się krokiem dalej, każę ognia dać. 
Turcy się policzyli, że opór był niemożebny. Krzycząc i łająć zabierali się do odwrotu. Ale 
odwrót był zaparty. Objęto ich tak dokoła, że się ruszyć nie mogli. 
Świderskiemu rozochoconemu na tym nie było dosyć. 
— Powiedz temu skurczypałce — krzyknął do Ormianina — niech szable natychmiast oddają. 
Biorę ich do niewoli, bo swobodnie puścić nie mogę, kiedy tu po mieście broją. 
Tumult się wszczął pomiędzy Turkami, Świderski nie ustępował. 
— Niech mi zaraz broń składają — krzyczał — a nie, to ja ich w pień wszystkich wyścinam! 
I wywijał szablą w powietrzu. 
Aga blady był ze złości jak ściana, ale gdy się obejrzał, że tu i wojska i ludu coraz więcej 
się ściąga, a pospólstwo, rozgrzane przez Świderskiego, przybiera coraz groźniejszą postawę, 
począł się prosić przez Ormianina: 
— Odprowadźcie mnie do gospody, będę czekać spokojnie. 
Świderskiemu chciało się na swoim postawić. 
— Broń niech złożą! — wołał — nic nie pomoże. 
Zaczęło się parlamentowanie próżne, Turcy radzi nieradzi, widząc się w saku254, z wrzaskiem 
i przekleństwami szable na bruk ciskać zaczęli, które Świderski pilno kazał pozbierać, 
bo taka broń warta coś była. 
— A teraz — zawołał — choć mam w trokach sznurek jedwabny na wiązanie jeńców, niech 
idą, jak stoją, do gospody, tylko ich z oka nie spuszczać. 
Już tedy aga zawrócił się i Świderski z nim, z dobytą szablą, poważny, wąsa kręcąc jechał, 
odprowadzając go do gospody, tryumfując, aż nadbiegł za nimi Trzeciak z kancelarii króla. 
— Panie namiestniku — krzyknął — toście nam dopiero kaszy nawarzyli! Wiecie wy, co to 
znaczy posła w niewolę brać i ignominię255 mu taką wyrządzić? Taż to ius gentium laesum 
est!256 Co my teraz poczniemy?! 
Świderski się rozsierdził. 
— E! co mi tam ius gentium! Sobieski ich tam płata już, a my tu będziemy szanowali. 
Chciał nam tu pod nos kurzyć! A zasię! Co z woza spadło — to przepadło. 
I dał znak, aby prowadzono więźniów dalej, a Trzeciakowi tylko rzucił na odjezdnym: 
— Odprowadzę go do gospody, straż postawię, a potem się z ks. podkanclerzym rozmówię. 
Tak się stało. Turcy, jak niepyszni, musieli do gospody nazad, ale im pałaszów nie oddano 
i Świderski straże postawiał w rzędzie, dając im rozkaz: zechce który się wymykać precz — 
kulą w łeb. 
Sam wprost stamtąd pojechał na kwaterę do biskupa i zastał go właśnie, gdy od arcybiskupa 
powróciwszy się przebierał. Kazał się oznajmić Świderski. Biskup wyszedł natychmiast. 
— Co mi tam W. Mość powiesz dobrego? — zapytał. 
— Fraszka, księże biskupie, Turków do niewoli wziąłem, co mam z nimi robić? 
— Gdzie? jakich?! — zawołał przestraszony biskup. 
— Ano, tego agę! Wiercił mi się po ulicach, gwałtem chcąc do króla, ażem musiał go osaczyć 
i zmusić do złożenia oręża. Ksiądz Olszowski pobladł i zaczął się trząść ze strachu. 
— Jezu! Mario! — wykrzyknął. — Cóżeś to waćpan najlepszego uczynił! Poseł jest, nietykalna 
osoba! Świderski ramionami ruszył. 
— Ja tam o tym nie wiem nic, a bruździ mi i chce samowolnie do króla — a zasię! Dałem go 
pod wartę. Co z nim czynić... 
— Albo ja wiem — mruknął rozmyślając podkanclerzy — niech tak zostanie, jak jest, ale 
patrz waćpan, aby mu włos z głowy nie spadł. Turcy larum257 narobią i mścić się będą. 
— Mnie się widzi, księże biskupie, że ich tam nasz hetman rozumu nauczy i ani pisną. 
Tymczasem o zdrowie króla JMci chodziło. 
I Świderski odszedł zwycięski, ale po mieście trwoga się wzięła wielka, że posła śmiano w 
niewolę zagarnąć. 
Wieczorem na pewno spodziewano się posłańca spod Chocimia. 
Stan króla był zawsze ten sam, tylko ku wieczorowi, jak zwykle, gorączka się powiększała, 
później od rzeczy mówił i majaczył. 
Braun pytany albo nie odpowiadał nic, lub mruczał: 
— Księdza więcej mu potrzeba niż doktora, ja mu nie poradzę ani stu nas, gdyby było. 
Wśród głuchej ciszy w całym domu leżał tak Michał marząc, a tych marzeń przedmioty 
czasem się odgadywać dały z urywanych wyrazów, które mu z ust się dobywały. 
— Są listy? Jest co od hetmana? — pytał. A nie otrzymawszy odpowiedzi padał jęcząc na 
poduszki. 
Drzemał, budził się i zrywał znowu. 
— Kamieniec wzięli! Kamieniec wzięli! 
Nikt nie odpowiadał i twarz sobie rękami okrywając — milczał. 
Wśród takiego rozgorączkowania nadszedł wieczór, obawiano się pogorszenia. 
Tymczasem stało się całkiem przeciwnie. Przebudził się król zmienionym, słabym, ale 
naturalnym głosem pytając o godzinę. 
Krajczyna, będąca przy łóżku, odpowiedziała mu, zapytując czyby pić nie chciał. Potrząsnął 
głową. 
Twarz straszliwie wychudła miała wyraz inny, ostygły. Zdawało się, że jakieś przesilenie 
zajść musiało wewnątrz. Mówił zimno i przytomnie. 
Uradowało to niezmiernie krajczych oboje i Kiełpsz skoczył po Brauna, oznajmiając mu, 
że król zdawał się pod wieczór znacznie lepiej. 
Pospieszył natychmiast doktor i najpierwsza rzecz, za puls pochwycił... okazując podziwienie 
wielkie. 
W istocie, choroba zdawała się ustępować, gorączka znacznie się zmniejszyła, umysł był 
zupełnie przytomny, król sobie przypominał wszystko i uskarżał tylko na osłabienie. 
Polepszenie było tak widoczne, a tak wielkie, iż we wszystkich nadzieja wstąpiła. Ks. Olszowski 
przybywający oczom i uszom wierzyć nie chciał. Braun ramiona ściskał. 
Na dzień ten obiecana była wiadomość od wojsk, którą Sobieski dać przyrzekł, gdy na 
miejscu pod Chocimem stanie i siły nieprzyjaciela a położenie swe będzie mógł ocenić. 
Oczekiwano więc z niecierpliwością. Tymczasem król spowiednika zażądał. 
W ciszy i bez żadnego rozgłosu, który by ludzką ciekawość mógł budzić, odbyło się przyjęcie 
ostatnich sakramentów, chory legł uspokojony i niemal uśmiechnięty. 
Co chwila tylko kazał się dowiadywać o posłańca od hetmana. 
— Widzę go — mówił — widzę! Jedzie... listy mi wiezie... 
I ręce składał, ku niebu je podnosząc. Niekiedy oczy zamykał i drzemał lekko, potem 
otwierał je i coś szeptał. 
Tak do późnej godziny nie chcąc usypiać, broniąc się niemal od snu, oczekiwał ciągle, aż 
istotnie zastukano do wrót, goniec przybył. 
Ks. Olszowski wybiegł nieznacznie, aby listy naprzód odczytać, nimby je mógł królowi 
ukazać... obawiał się złej wiadomości, która by znowu stan jego mogła pogorszyć. 
Ale list hetmana, własną jego pisany ręką, był pełen najpiękniejszych nadziei. 
— Mogę czcią moją szlachecką i rycerską zaręczyć, że Turków pokonamy... Leżą w tak ciasnym 
obozie, że mi się wymknąć nie będą mogli. Wiem, że hetman Pac bitwy wydawać nie 
będzie życzył, ale ja muszę iść i muszę zwyciężyć, i będą pomszczone klęski i traktaty — jako 
na niebie Bóg... zwyciężymy... 
Z tym listem rozradowany wszedł ks. biskup chełmiński. Król już tym jasnowidzeniem, 
jakie miewają chorzy, przeczuł posłańca i domagał się pisma. 
Ze złożonymi rękami, podniósłszy się, siedząc, słuchał czytania... a z oczów mu łzy popłynęły. 
Wielka radość na wymęczonej odmalowała się twarzy. 
Podniósł oczy do góry i rzekł: 
— Nunc dimitte servum tuum, Domine258. 
Z wolna pochylił się na poduszki... uśmiechnął dziękczynnie podkanclerzemu i spokojnie 
legł jak do snu... oczy mu się zamknęły... odstąpili wszyscy — oddech słaby słychać było. 
Kiełpszyna uklękła przy krześle i modliła się. 
Wśród ciszy nagle ciężkie dało się słyszeć westchnienie... Podbiegła ku niemu. 
Król nie żył. 
KONIEC